Chr.J. van Geel. Een bundel over zijn poëzie

[p. 162]

Kees Verheul
Tussen licht en donker

Chr. J. van Geels zojuist verschenen dichtbundel is een postume uitgave. Toen de dichter in 1974 overleed, was het voorbereidende werk voor de publikatie van Vluchtige verhuizing bijna afgesloten. De titel lag al vast, evenals de samenstelling van de bundel en de opdracht voorin. Alleen voor de tekst van een aantal gedichten moest nog een definitieve keuze worden gemaakt uit verschillende mogelijkheden, die vaak niet meer betroffen dan een enkel woord of een komma. Voor Van Geel waren dergelijke schijnbaar ondergeschikte details uiterst belangrijk. Hij kon er maanden mee bezig zijn en hij bracht, zoals bijna iedereen die hem gekend heeft, vertelt, zelfs zijn meest toegewijde literaire vrienden tot wanhoop door zijn eindeloze deliberaties over bijvoorbeeld het voor en tegen van een leesteken op die en die plaats. Het uitgangspunt dat poëzie verdichting is - een concentratie van betekenis, waarbij de taal van al het toevallige en bijkomstige wordt ontdaan - werd door hem nu eenmaal met een zeldzame consequentie toegepast. We hebben er, naast probeersels waar Van Geels precisie tot futiliteit wordt, een aantal gedichten aan te danken die iets onvergetelijks overbrengen in zo'n zuivere taal, dat de formulering zich, woord voor woord, mét het beeld en de gedachte in je geheugen grift.

Het persklaar maken van een nog niet helemaal voltooide bundel van zo'n scrupuleuze dichter is een weinig benijdenswaardige taak. De oplossing die Elly de Waard en Tom van Deel, de beheerders van Van Geels literaire nalatenschap, voor het uitgave-probleem van Vluchtige verhuizing hebben gekozen, is niet anders dan voorbeeldig te noemen. Ze hebben uit alle beschikbare gegevens de bedoelingen van de dichter nauwkeurig gereconstrueerd, en van hun eigen aandeel - het behoedzaam doorhakken van een paar laatste knopen - achter in het boek een uitvoerige verantwoording afgelegd. Het resultaat is een authentieke bundel die, voor mij althans, vrijwel alles in de schaduw stelt wat het laatste jaar aan Nederlandse poëzie is verschenen. Postume uitgaven hebben één gevaar: je bent geneigd van iemands allerlaatste werk iets speciaals te verwachten, een nieuw inzicht of een alles samenvattende boodschap. Vluchtige verhuizing lijkt mij niets beters of wezenlijk anders te bieden dan Van Geels voorafgaande bundels. Maar er staan ten minste vier of vijf gedichten in, die behoren tot de mooiste die hij heeft geschreven. En voor iemand die Van Geel-op-zijn-best een van de weinige leesbare naoorlogse Nederlandse dichters vindt, is dat ruimschoots voldoende.

Van Geels eerste bundel Spinroc en andere verzen, gepubliceerd, in 1958, begon met

[p. 163]

de opdracht ‘Aan de nagedachtenis van mijn grootouders C.J. van Geel, M.A. van Geel-Hofman’. In Van Geels laatste, zojuist verschenen bundel staat de opdracht ‘Aan de nagedachtenis van mijn zoon Chr. J.L.H. van Geel’. Er zijn maar weinig dichters bij wie de dood, niet alleen in opdrachten maar ook in de gedichten zelf, zo vaak ter sprake komt als bij Van Geel. De dood is voor hem niet het ‘andere’ na het leven, maar een aanwezigheid - misschien wel de belangrijkste aanwezigheid - in het leven zelf. Zijn gedichten zijn bijna altijd momentopnamen, ruimtelijke stukjes werkelijkheid, waarin alles tegenwoordig is - het verleden en de toekomst evenzeer als het heden. Typerende beelden uit Vluchtige verhuizing zijn: dorre herfstbladeren te midden van jong groen, een vlieg die in een spinneweb verstrikt is en droomt van zijn ‘vlucht’, een dode boomstam begroeid met klimop. Vaak beschrijft de dichter omgevallen of gekapte bomen. Voor wie er goed naar luistert, is in het bladgetisel van zo'n boom het geruis waarmee hij is neergestort nog steeds als naklank te horen:

Zijn laatste adem overstemt
wat ooit in bomen ruisen zal,
wat hij met takken trok uit wind,

de rechte zucht waarmee hij viel.

Indrukwekkend zijn dergelijke regels niet alleen door de trefzekerheid waarmee een indruk uit de natuurwereld onder woorden is gebracht - het lijkt me onmogelijk om bij ‘rechte zucht’ niet precies het bedoelde geluid te horen.

Van Geel formuleert het beschrevene in zijn gedichten zo dat we er, wanneer we dat willen, ook een beeld van de dichter en zijn poëzie in kunnen zien. De gedachte aan de dood van de spreker, en aan de blijvende klank van deze dood in zijn gedichten, wordt ons nergens opgedrongen. Van Geel geeft ons met woorden als ‘laatste adem’ alleen een stille hint ook hieraan te denken, terwijl we luisteren naar wat oppervlakkig niet meer lijkt dan een natuurimpressie in feilloos afgewogen taal.

Een typisch Van Geel-gedicht heeft altijd iets zwevends. De woorden zijn zo op elkaar afgestemd dat er een evenwicht ontstaat tussen een serie tegengestelde motieven: leven en dood, werkelijkheid en droom, vlucht en stilstand, licht en donker, geluid en stilte. Vandaar dat deze gedichten gemakkelijk als ‘nietszeggend’ aandoen. Er wordt niets beweerd, er wordt alleen een beeld gegeven in een formule die verschillende gedachten voor een moment als mogelijkheid bijeenbrengt. Nergens gebeurt dit overtuigender dan in ‘Zwanenpaar’. Zwanen zijn een diersoort die Van Geel in zijn latere werk bij voorkeur beschrijft. Ze passen, met hun sierlijke, doelbewuste bewegingen en met hun koele superioriteit, volmaakt in de sfeer van deze poëzie. En zij vertegenwoordigen deze poëzie ook, als beeld, binnen de gedichten. In het genoemde gedicht uit Vluchtige verhuizing zijn het er twee - een roerende zeldzaamheid in Van Geels werk, want zijn dieren zijn doorgaans eenlingen of een ongedifferentieerde groep. Hier bewegen ze zich dromend, in trage figuren, ‘aanhankelijk’ om en langs elkaar over het oppervlak van een nachtelijke vijver:

[p. 164]

 

Zij die bij dag niet witter zijn, zij slapen

 

nooit in het licht hun droom van witte pauw

 

maar in het donker als hun hals zich vouwt

 

in veren, als zij niet op vleugels gaan.

 

 

 

Zij werpen lussen schaduw op elkaar,

 

halsdun, in hun aanhankelijk beschrijven,

 

in hun voor elke tijd bestemd vertoon

 

van drijvend boven overleven staan.

In het inleidende gedicht van zijn eerste bundel schreef Van Geel:

Ik wil

wel dood als ik de dood doorkruisen mag.

De zwanen uit de postume bundel staan in hun ‘beschrijvende’ bewegingen ‘boven overleven’. Toch brengt Vluchtige verhuizing niet de indruk over van een verheven triomf over dood en leven. Ook niet van een wijze berusting in het onvermijdelijke. De meest karakteristieke gevoelens die de spreker verraadt bij zijn beschrijvingen van omgevallen bomen, stervende insekten en opgewaaide herfstbladeren zijn: verbijstering, een behoefte tot protest, en vooral frustratie. De bundel opent met de regels

Alles wat ik pas had
heb ik allang niet meer.

De beelden uit de gedichten geven opvallend vaak iets ingeslotens weer - een vlieg die de draad van het web waarin hij gevangen zit ‘als een deken om zich heen’ trekt, een dier dat ‘stijf en ineengekrompen zit’, ‘omringd door wat hem overkomen is’. In het gedicht over St. Jacobskruiskruid, een plant met compacte bloemen zonder ‘stralen’, zegt de dichter

Als kind al zag ik stengels die
geen bloemen duldden, was ik in
de stralen die vanuit het hart

ontbreken in het ruige kruid,
in het benauwde van beklemde
bloei verdiept.

Van Geels natuurimpressies zijn herkenningen. Wat hij waarneemt en beschrijft zijn beelden die iets vertegenwoordigen dat leeft in hemzelf. Hij heeft als dichter weinig behoefte om zich tegenover een lezer rechtstreeks over zijn gevoelens en zijn problemen te uiten. Misschien dat zijn werk daardoor bij een vluchtige kennismaking de indruk wekt niet meer te zijn dan een subtiele beschrijvingskunst, waarin

[p. 165]

de ‘stralen vanuit het hart’ ontbreken. Maar juist door zich volledig in te stellen op de weergave van het beeld in de zuiverste woorden en ritmen, brengt hij ook bij de aandachtige lezer een herkenning teweeg die meer omvat dan het beeld alleen. En hoe minder de spreker zichzelf tussen de lezer en het waargenomene stelt, hoe meer kans er is dat deze herkenning plaats zal vinden.

Er staat in Vluchtige verhuizing een aantal gedichten waarin de levenssituatie van de dichter op een betrekkelijk doorzichtige manier wordt verzinnebeeld in de beschrijving van een boom of een dier. Zij hebben heel wat minder indruk op mij gemaakt dan die gedichten, waarin de persoonlijke gesteldheid van de spreker alleen voelbaar is aan de geconcentreerde aandacht waarmee hij iets in de wereld om hem heen observeert en in woorden probeert te vangen. Angst voor de dood, gebondenheid aan het leven - zulke gevoelens zijn in talloze vormen uit te drukken en ook uitgedrukt. Van Geel doet het op een afstandelijke, maar daardoor niet minder effectieve manier. Bijvoorbeeld door ons samen met hem te laten kijken naar een verzameling verschrikte dieren op de grens tussen licht en donker:

Zij trillen tot zij zitten op
hun plaats als het niet waait, het raam
verlicht, stil tot het einde van
de nacht, stijf op een doel gericht,
uit op bezweren van het licht.