Chr.J. van Geel. Een bundel over zijn poëzie

[p. 47]

Judith Herzberg
Van Geels poëzie speelt landgappertje met de dood

Van Geels tweede bundel is, evenmin als zijn eerste die in 1958 verscheen, geschikt om bladerend, in de boekwinkel, mee kennis te maken. Hij maakt geen makkelijke, snel aansprekende gedichten, geen reclametekstachtige weggooipoëzie. Hij maakt aanspraak op aandacht. Zoals de degelijke uitgave al suggereert, het is werk voor de lange duur en van de lange duur.

Niet behorend bij een bepaalde school, komt zijn werk toch allerminst uit de lucht vallen. Al is hij, vanwege zijn scherplijnigheid en detailbelustheid, vergeleken met Japanse tekenaars en Haiku-dichters, zijn ware afstamming is herkenbaar Nederlands. Zijn gedichten zouden nergens anders dan in Holland, dicht bij de zee, geschreven kunnen zijn. Het zijn zandgrondverzen, het waait, kraakt, ritselt erin, de dood komt met verdroging, niet met verrotting; duinen, golven, helm spelen de hoofdrollen. Gedichten kortom, niet zozeer uit de klei getrokken, als op de geestgronden ontstaan.

Zijn rijkdom aan en soepelheid met taal verwijzen naar de 17de eeuw; Van Geels werk lijkt dan ook duidelijk geworteld in die traditie. Een andere, eerdere uitloper daarvan, zoals Leopold, klinkt nog na in zinnen als: ‘Ovale wind waait dag en nacht / langs knoppen, bijna bladeren, sluit zich / in een voortdurend onderdak verlenen / om ieder ding’ (p. 62). Wat opvalt, niet alleen ten opzichte van deze andere, oudere dichters, maar ook tegenover zijn eigen eerdere werk, is een steeds strengere besnoeiing, een beknoptheid die de gedichten van al het anekdotische ontdoet en alleen dat absoluut noodzakelijke overlaat waar zonder er helemaal geen gedicht meer over was.

Door bijvoorbeeld ‘Slaapwandelen’, een uit schitterende scherfjes bestaand liefdesgedicht, het vierde deel van deze bundel, te vergelijken met de oorspronkelijke versie, zoals die in 1962 in Vrij Nederland verscheen, kunnen we duidelijk zien hoe deze beperking een welbewuste zaak is, een kwestie van techniek en discipline, en geen verdorring of verkaling bij gebrek aan emotionele geladenheid. In de eerdere versie was het laatste gedicht van ‘Slaapwandelen’ een keurig sonnet, onberispelijk rijmend en met een hoge gevoeligheidsgraad: ‘Moet ik mistroostig en den dood betrachtend’... etc, ‘...en denken met de denkenden op aarde: / “zo is het leven” - maar ben ik dan gek / omdat mijn hart omsluit wat het bewaarde?’ Alle acht regels die persoonlijk waren en het verhaal verduidelijkten zijn in de latere versie weggelaten, over bleef:

[p. 48]

 

DE ochtend is gekomen en de zee

 

is wijd, ik ga naar huis om te gaan slapen.

 

Het pad, het duin, de bomen en de schapen

 

zijn roze van het oosten, roze meeuw die stijgt.

 

Verzwegen in de slaap klinkt mee wat zwijgt.

En inderdaad, het is een verbetering zo, het verzwegene klinkt mee, lijkt me, ook voor wie het oorspronkelijke langere geheel niet kent. En het woord ‘persoonlijk’ geeft plotseling te denken. Als gedicht is deze frugalere versie veel meer onverwisselbaar, uniek, en dus persoonlijker, dan het was toen de ontboezeming, het commentaar, nog niet geschrapt waren. De ochtend is beschreven, de lezer mag zelf de gemoedstoestanden invullen.

Zo is het mogelijk, eerdere naast latere versies leggend de methode op het spoor te komen volgens welke Van Geel werkt, te zien hoe hij meer en meer commentaren achterwege latend direct het waargenomene aan het woord laat, zoals hij zelf zegt in het gedicht

Elke boom is een bijna andere
open mond van de wind,

luisterende stemmen ieder blad,
iedere stam, ik, ieder lied.

Wind is datgene wat gebeurt, maar zelf geen stem heeft, een realiteit die zich alleen door middel van iets anders verstaanbaar kan maken. Het lied, samen met de bladeren, de stammen en de ik, wordt zo hetgeen waar doorheen, waar langs, die wind een geluid krijgt. De realiteit is dus afhankelijk van de dichter, die hem, zelf luisterende, hoorbaar maakt.

Critici hebben een gebrek aan ‘eigen visie’ als bezwaar tegen hem ingebracht. Dit lijkt me een ongewild compliment. Van Geels visie is impliciet in zijn selectie, zowel bij het waarnemen als bij het verwoorden. Een beschreven boom kan niet anders zijn dan de visie van de schrijver, want bomen schieten nooit rechtstreeks de drukpers in. Wel doet de toegewijde precisie waarmee Van Geel een boom beschrijft haast vergeten dat er een schrijver aan te pas is gekomen.

Eenzelfde soort naïviteit spreekt uit het bezwaar dat men ‘de mens’ mist in deze gedichten. Het is waar, er komen bijna geen mensen in voor. Maar het is even goed mogelijk over mensen te schrijven in termen van takken, als in termen van mensen over bijv. insekten. Het is zelfs moeilijk, bij een reëel aandoende beschrijving van iets uit de natuur, daar geen menselijk metafoor in te herkennen; zoiets geeft altijd een overdrachtelijke echo. Neem het eind van ‘Houttuin’: (p. 19)

[p. 49]

 

wind merkt het hout,

 

bindt bomen op hun manke voet,

 

dwingt ze te buigen, kreupel in hun kroon.

Of dit nu door Van Geel wel of niet bewust is nagestreefd doet niet ter zake, zeker is dat bij het lezen de verschillende betekenislagen met elkaar verband houden, op elkaar zinspelen, en zo de gedachten in beroering brengen. Zijn bestudeerde grammaticale oneffenheden verhogen dit effect van mobile-achrige gezichtspuntverschuivingen. Bijvoorbeeld:

Alleen om het licht, hoe het valt,
hoe het vliegt, besta ik, doodvalt, opvliegt.

‘Doodvalt, opvliegt’ horen wat woordvorm betreft bij ‘licht’, maar door de ongebruikelijke zinsconstructie gaan ze ook betekenis verlenen aan het ‘ik’, dat een beetje verbijsterd tussen de bewegingen van het licht lijkt te staan, en toch, zoals het gedicht zegt, bij de gratie en terwille daarvan.

Men moet zich in een omslachtig proza verrekken om iets van de gecomprimeerde beklemming van de gedichten te vertalen. Het is de beklemming van wie, verder kijkend dan voor het sussen van de gemoedsrust goed is, troost zoekt in het zeer persoonlijk en nauwgezet formuleren van verschijnselen als aftakeling, verval en isolement. Maar troost is een te tam woord voor deze bezweringen die, naarmate ze als verzen technisch perfecter zijn, meer lading kunnen dragen. (Een toverspreuk die maar wat aankletst, werkt niet.) Dezelfde ingevingen zouden in vagere poëzie on-inleefbaar, in een minder gestileerde weergave misschien tè schokkend worden. Twee mogelijkheden die bij een gevoel van grote intensiteit toch al aan elkaar grenzen, en dan vaak gezamenlijk afglijden in een smeuïge mengvorm, sentimentaliteit. Sentimentaliteit glijdt bovendien altijd langs al eerder gebaande wegen, Van Geels gedichten doen dat niet:

HET bloesemt en het sneeuwt,
de angst dat je, al ben je jaren
dood, zou kunnen sterven,
leeft.

Dit speelt zich af in het tovergebied waar spreuken macht hebben, vooral wanneer we beseffen dat dood bij Van Geel bijna nooit de echte, fysieke dood betekent, maar eerder staat voor het onbereikte, onbereikbare, dat wat zich aan zijn merken en voelen onttrekt. Een veel schrijnender dood dus, want een grillige, discriminerende. Vandaar ook dat er toch altijd levenwekkende mogelijkheden open blijven:

[p. 50]

 

ARM is de grens van leven, sterven bloeit

 

over de graven heen.

 

Van altijd minder kansen een bewoog,

 

dood zo lief dat zij ging leven.

En:

Leven tegen de dood,
naar het verlies, om lijfsbehoud

en: ‘wars van dood, in worstelen bekwaam’ en: ‘Het mooiste leeft in doodsgevaar’ en: ‘Die bloesemen zal boven / het bleek skelet’. Maar ook: ‘Beul, beul sierlijk wreed, / beeldspraak is wat leeft’.

Beeldspraak werkt tegen de dood in, ontgint, legt open, maakt bereikbaar, beleefbaar. Dit spel van landgappertje met de dood lijkt me de aanleiding en de betekenis van deze bundel: ‘de zang van inbreuk nemen golven over, / doen het beweeglijkste ontstaan’ (p. 8). Al lopen ze, tenslotte, toch dood op het land, het zijn de levenstekens die de poging wagen. De zee is daarin als de schrijver die, ook tegengehouden door een ‘schitterend vermanend wit’ toch ‘met steeds anders gevormde lippen / hetzelfde zegt, bijna van lucht, / voor dovemansoren’. Nu pas dringt het tot me door waarom ik die laatste regel steeds wil veranderen in: ‘bijna voor dovemansoren’.