Chr.J. van Geel. Een bundel over zijn poëzie

[p. 42]

I. Sitniakowsky
Het interieur van Chr. J. van Geel
Een gedicht moet veel wit hebben

Een bezoek aan Chr. J. van Geel, die in een groot lijkend huis aan een achteraf weggetje in Groet (N.H.) woont, op de scheiding van duin en polder, biedt alle gelegenheid om symbolische goocheltrucs uit te halen. Het laantje heeft eenrichtingsverkeer en je mag er, vanuit het zuiden komend, niet in. Het huis ligt goed verborgen achter kreupelhout en zijn bewoner houdt zich hier nu al 22 jaar schuil voor de onbeschaamde blikken van de buitenwereld. Over zijn werk schrijven màg, maar verzoeken om interviews wimpelt hij af. Ook in dit geval legde hij er meer dan eens de nadruk op dat daar geen sprake van kon zijn. ‘U moet het zo zien, dat ik eigenlijk niet besta, dat ik er niet ben’, zei hij gereserveerd door de telefoon. En bij hem thuis, aan het eind van het bezoek, liet hij waarschuwend knipsels zien van voorgangers die hun heil hadden gezocht in omschrijvingen met veel spichtig, mistig, eenzaam en spookachtig er in.

Begrijpen laat zich dat wél. In zijn tweede gedichtenbundel, Uit de hoge boom geschreven, (in 1967, negen jaar na zijn debuut Spinroc en andere verzen verschenen) figureert de mens zelfs nog maar nauwelijks. Iets dat de dichter zelf ontkent, volgens hem gaat het allemaal over mensen.

Het is begin november, nat en koud, en 's avonds, bij het wachten op de laatste bus naar Alkmaar, nog voor elf uur, laat de stedeling zich ontvallen dat het met dat rijtje lichtjes in de verte en die ijzige wind, maar een eenzame boel moet zijn hier. Waarop Van Geel antwoordt, dat de weerschijn in de lucht aankondigt dat de bewoonde wereld meer en meer opdringt. Ook het toenemend lawaai is hem een hinder, zodat hij ook in dit afgelegen oord bij voorkeur 's nachts leeft. Met zijn zwartleren regenhoedje en een wandelstok met ivoren knop in de hand, waarmee hij in het rond gebaart, is hij opeens heel iemand anders geworden, buiten. Als de bus wegrijdt strekt hij zijn wandelstok in de lucht als onverwachte afscheidsgroet. Kort tevoren hief hij zijn armen in de lucht en riep overmoedig: ‘Ik sta in de belangstelling, de mensen hebben belangstelling voor mij!’

Van Geel behoort tot een minder naar buiten tredende, meer in zichzelf opererende soort schrijvers, die de glamour van poëzieavonden mijdt en zijn bundels voor zichzelf wil laten spreken. Bij veel dichters heb je aan het lezen van hun werk genoeg om een beeld te krijgen van hun persoon. In het werk van Van Geel wordt die nieuwsgierigheid niet bevredigd. Hij is, ondanks het geringe aantal publikaties in boek-

[p. 43]

vorm, een zeer produktief dichter (en tekenaar), wat de omvang van zijn bundels al doet vermoeden. Hij is een perfectionist uit duizenden, die zijn produktie naar klassiek voorbeeld aan anderen ter beoordeling voorlegt voordat de typograaf er aan te pas komt. De opbouw van zijn bundels, de indeling in categorieën, bezorgt hem bijna meer moeite dan het schrijven zelf. Die rangschikking is de afspiegeling van een poging een zo natuurlijk mogelijk beeld van een bestaan te geven. Dit is een typische bezigheid van de eindfase, waaraan veel minder kritische arbeid is voorafgegaan. ‘Ik ben als de natuur die opspuit’, zegt hij. Dat komt in de praktijk misschien neer op een gedicht per dag, waarvan er uiteindelijk een per week overblijft of zelfs dat niet. ‘Als ik een publicabel gedicht in de veertien dagen overhoud, heb ik mijn bijdrage ten volle geleverd’.

Het willen stilzetten van de drukpersen om een komma te veranderen, zoals met Bloem eens het geval moet zijn geweest, is hem uit het hart gegrepen. Soms mag niets baten. Jaren geleden ging er bij Boucher onder redactie van Johan Polak (van de latere Polak & Van Gennep) een bundel van hem verschijnen. De uitgave was al gereedgekomen toen Van Geel alsnog besloot om van publikatie af te zien. De gehele oplage staat in pakpapier met een touw er omheen in zijn kelder. ‘Ik had intussen veranderingen in de gedichten aangebracht, de vorm was achterhaald’. Van Geel vindt het de gewoonste zaak van de wereld dat het uiterlijk van een boek enigszins aan zijn eisen voldoet. De passage uit sommige uitgeverscontracten, dat de auteur geen zeggenschap heeft over de vorm waarin zijn boek verschijnt, vindt hij immoreel. ‘Ten aanzien van de typografie is bijna iedereen imbeciel. Bladen als Avenue die de pretentie hebben ons te laten voelen hoeveel we in het leven missen, zien er typografisch als een in elkaar getrapte strandkuil uit. In tegenstelling tot nog lager drukwerk dat zo lekker in overeenstemming kan zijn met de smaak van zijn publiek’.

Een slingerpaadje leidt naar de woning die de beeldhouwer John Raedecker in 1939 voor zich ontwierp. Toen hij na de oorlog de opdracht voor het monument op de Dam kreeg ruilde hij van woning met de aan de Herengracht wonende Van Geel. Het woon- en werkvertrek heeft een met plavuizen betegelde vloer, openslaande deuren op een terras met een kale wingerd en biedt aan twee zijden ruim uitzicht op een zorgvuldig verwaarloosde tuin. Tegen de verste wand staat een tot het plafond reikende boekenkast. Ook het interieur met grote en vrij nette stapels boeken en tijdschriften op de grond en op tafeltjes maakt de indruk van een geordende chaos. ‘Om het huis naar zijn waarde te bewonen moet het eigenlijk leeg worden gemaakt; een enkele stoel van de oude Rietveld erin, van de generatie van het pijn lijden voor de schoonheid’. In een rieten stoel van colonial style blader ik in de luxeuitgaven van de twee bundels, met behulp waarvan hij meer draagkrachtige bibliofielen kan dienen. Die kleine oplage is weliswaar nog niet geheel uitverkocht, maar het blijft curieus dat er steeds opnieuw mensen te vinden zijn, die voor een in leer gebonden exemplaar een nog betrekkelijk groot bedrag overhebben. Van Geel vreest dat veel bibliofielen in het algemeen meer op het leer dan op de inhoud afkomen.

[p. 44]

Op verschillende plaatsen haalt hij dozen te voorschijn, die vol blijken te zitten met pentekeningen en viltgouaches: honderden, misschien wel duizenden, op correspondentiekaartenformaat. Lampekappen en oervogeltjes, oervogeltjes en lampekappen. Hij noemt zich ‘de onverloste van de intieme lampekap’. Als het geen oervogeltjes of op beestjes gelijkende beestjes zijn, is het een tafel met twee stoelen met een enorme lampekap erboven. Zijn ‘dikdoeners’, waarvan hij veronderstelt dat het zijn oorspronkelijke bijdrage tot de beeldende kunst is, variëren van een blikken kruisje of twee haarspelden tot een opgeplakte, verdroogde baby-hagedis en een in elkaar gefrommeld blauw elektriciteitsdraadje op een witte kaart. ‘G. Brands, medeoprichter van Barbarber, bracht dit laatste welhaast in extase van verrukking. Daarmee bewees hij ongevraagd de authenticiteit van Barbarber. Het zuiver zijn op de graat ligt als bij alle graten in het verborgene’. Te zijner tijd zal bij Querido Brands' eerste boek verschijnen, Kraaien tellen tot vier, met evenveel tekeningen (van Van Geel) als tekst. Chris(tiaan) J(ohannes) van Geel, geboren 12 september 1917 te Amsterdam als zoon van een sierkunstenaar (wat heden ten dage industrieel ontwerper heet), heeft al enige tijd een gast: die andere eenling uit de Nederlandse literatuur, Jan Hanlo. Van Geel heeft grote bewondering voor Hanlo en vindt de nog steeds geringe belangstelling voor diens Verzamelde Gedichten een reden te meer om te wanhopen aan het vermogen van de lezer om kwaliteit te onderscheiden. Hoewel Hanlo zich hier in deze kuststreek goed op zijn gemak voelt ontmoette hij alras een bezwaar: de brievenbus halte Achterweg mist op een paar verbogen rudimenten na al haar tanden. ‘Daardoor kan ieder met kleine hand een grote greep doen in de kostbare brieven- en kopijschat. Iets wat tot de waarschijnlijkheden behoort gezien het feit van de baldadigheid’. Van Geel voegt hieraan toe, dat deze zelfde vernielzucht hem eens is komen te staan op een inbraak, waarbij hem al zijn jeugdrelikwieën ontstolen werden. ‘Ook bewijst deze ongerepareerd blijvende postbus dat herstelwerkzaamheden van welke aard ook niet of met zeer grote vertraging worden uitgevoerd. Vandaar het algehele verval der Noord-Nederlanden! In vroeger dagen leefde hier een duidelijk andere geest, ook in de kunst; zoals Jan van Scorel en de Meester van het Alkmaarse Sterfbed grotelijks bewijzen’.

Het tuinhuis waarin Hanlo slaapt was hem een rustige en aangename omgeving tot een over het dak in de wind schurende tak hem bij het slapen hinderde. De huisbewoner wordt daar de volgende morgen op attent gemaakt, maar Hanlo was er reeds toc overgegaan de bewuste tak zelf af te breken, te meer omdat hij dacht dat het asfaltpapier schade kon lijden door het constante schuren. Die nacht gaat de Valkenburger rustig slapen, maar hij rent de volgende morgen haastig naar buiten, opgeschrikt door een geluid: Chris van Geel die de hele boom aan het afzagen is. Ofschoon het duidelijk was dat geen enkele tak meer kon hinderen nam hij maar het zekere voor het onzekere, niet wetend dat de ingreep al was verricht. Het geloof in de gegrondheid van Hanlo's klacht won het blijkbaar van Van Geels bomenliefde.

Van Geel vindt vermenselijken van de natuur, zoals dat in zijn werk nogal eens voorkomt, zijn beste kant niet. Hij verlangt het ‘slavenkleed’ van het personifiëren eens van zich te kunnen werpen om zich op een opener en directer wijze prijs te

[p. 45]

kunnen geven. Voor het zover is wilde hij wel dat iemand zich zou wagen aan een proefschrift over zijn werk. Van Geels medewerking zou haar weerga niet hebben. De hierboven aangegeven ontwikkeling zal men misschien reeds enigszins kunnen aflezen uit zijn nog te verschijnen bundels, die hij onder de werktitels aanduidt als Het Zinrijk, Gedierten en Dank aan de Koekoek. ‘De kwaliteit van werk en leven te verbeteren kan wel een mooi streven zijn, maar ten slotte mag men blij zijn de ouderdom te halen zonder doodgeslagen te zijn’. Jan Hanlo, die zijn huisje verliet om bij dit gesprek toevallig aanwezig te zijn, had liever ‘doodgeslagen’ veranderd gezien in ‘gestorven’. ‘Dit’, zegt Van Geel, ‘is geheel in overeenstemming met zijn poëtisch streven naar meer vriendelijkheid en stringentere absurditeit’.

Van Geel, die vindt dat je eigenlijk nooit zou moeten publiceren, haalt een uitspraak van zijn vriend J.A. Emmens aan: ‘Deze gedichten zijn tegenstanders van grootspraak en, zo fantastisch als zij soms zijn, richten zij zich tegen allerlei vormen van zinsbegoocheling, zonder zich over het vermogen om ons aan zinsbegoocheling te onttrekken, veel illusies te maken. Integendeel: zij profiteren ervan met grote deskundigheid’.

‘Is het’, zegt Van Geel, ‘niet ook het aardigste slag mensen om mee om te gaan, zij die zich geen illusies maken om zich aan het vermogen tot zinsbegoocheling te onttrekken en zich er toch hardnekkig tegen blijven verzetten? De neiging om zich volslagen te vereenzelvigen met zijn literatuur zou eigenlijk moeten leiden tot het besef dat men zich niet in parten kan manifesteren en men zou moeten wachten tot een oeuvre voltooid is’. De verleidelijkste vorm van zinsbegoocheling is voor hem de literatuur, die hem tegelijk in staat stelt tot ‘luciede afstand’.

Van Geel praat omzichtig formulerend, alsof het altijd beter kan wat hij gezegd heeft, alsof hij in het besef leeft dat er iemand is die deze dingen al lang gezegd heeft. Hij laat zich door buitenstaanders niet gemakkelijk tot toenaderingspogingen verleiden. Aan cafébezoek doet hij niet. Een telefoon, gevlekte oude jachthond en een kat bevolken tafel, stoel en vloer. Zijn vriendin leeft, woont en werkt in hetzelfde huis en doet de lichten aan als de schemering al voorbij is. In de twintig jaar dat hij hier woont is hij nog nooit in het buitenland geweest: overal waar hij zou zijn zou hij de stilte terugzoeken, die hij hier heeft.

Van Geels grenzeloze nieuwsgierigheid brengt hem op de gedachte zijn bezoeker te ondervragen naar diens voorkeuren in de poëzie. Dat wordt een heel gedoe met lijstjes die Van Geel nauwgezet noteert en becommentarieert. Ondertussen vertelt hij hoe hij A. Roland Holst ter gelegenheid van zijn tachtigste verjaardag per brief tachtig postzegels van een cent stuurde, waarop hij door de éminence grise in een dankbrief met de aanhef ‘Onvervangbare sadist’ werd toegesproken. Proza zou Van Geel graag willen schrijven. Van Oorschot vraagt al sinds mensenheugenis om poëziekritieken voor Tirade, maar het schrijven gaat hem te langzaam af. Tot de schrijvers die hem gevormd hebben behoort Du Perron - hij schreef na lezing van het pas verschenen vierde deel van de briefwisseling Ter Braak-Du Perron een gedicht: Bij een toverboek. Van Geel is zelf een hartstochtelijk brievenschrijver. Mulisch mag van hem niet in één naam met Du Perron worden genoemd. Hij vindt dat er na de oorlog geen literaire figuur van zijn formaat is geweest. Ten slotte wordt Van Geel kregel, meent dat er aan het herschrijven van een interview nu maar eens

[p. 46]

een eind moet komen. ‘Dat er nog veel meer te zeggen zou zijn tot iemand die nog subtieler sondeert’. Naschrift van de interviewer: Ook over de laatste twee woorden van dit stuk is uitvoerig gepraat.