Chr.J. van Geel. Een bundel over zijn poëzie

[p. 21]

Anthonie Donker
De spraak van de natuur zelf

Het beeld van een schrijversgeneratie is gewoonlijk tussen het 20ste en 30ste jaar wel gevormd. Slechts een enkele maal komt het voor dat zich dan nog een dichter vele jaren later daarbij in de gelederen voegt. Zo was het met Adwaïta, even oud als de tachtigers, maar pas 30 jaar later optredend, zo tot op zekere hoogte met dichters als Nes Tergast en Gerard Diels die een twintig jaar na de generatie van Marsman verschenen. En zo is het met de dichter Chr. J. van Geel die zich thans a.h.w. definitief heeft aangemeld bij de generatie van Hoornik. Een eenzelvige en authentieke figuur onder de dichters. Men ziet wel eens ergens op een eenzame plek in het landschap een tekenaar staan, vrijwel onopgemerkt en haast verzonken in het land aan het werk, een silhouet van aandacht voor wat hem omringt. Zo ongeveer kan men zich deze dichter in zijn gesloten afzondering voorstellen. En uit die afzondering hebben ons nu zijn gedichten bereikt, bijeengebracht in de bundel Spinroc en andere verzen.

Het zijn grotendeels verzen van een langzame en intense natuurwaarneming.

Ik ken geen tweede dichter behalve de te weinig gekende Jo Landheer die zich zo met het natuurgebeuren vermag te vereenzelvigen, zo het mensenbrein a.h.w. weet te verlaten en hoogte te krijgen van de bomen en de seizoenen, daarbij nog net de menselijke taal overhoudend maar al met een vreemde klank erin die meer van de omgang met de natuur zelf dan van de menselijke communicatie afkomstig lijkt. Hij brengt werkelijk iets van de onwezenlijkheid of liever van de andere werkelijkheid van het landschap mee naar huis en over in zijn vers. In het vers Nacht staat nog geconstateerd:

Stil is de lucht en zonder einde.
Auto's in de verte langs het kanaal brengen tot hier
niets dan hun licht, hun ruisen,
gebrom wanneer de wind het wil.
Tussen de wolken, plassen omgevallen inkt,
hangt op de donkere huid van de lucht een amulet
zonder de dunste schakel van een keten.
Het vuurtorenlicht draait om zijn as.
Voor een maaimachine loop ik langs,
naar huis, papier, een koe hoest in mijn vers,
een pluk wit hooi ligt als een dode hond -
slapende in het gras.

[p. 22]

Hier is dan nog het besef van wat de dichter met de ontvangen indrukken uitricht. Maar soms gaan de woorden in de natuur zelf al meer en meer samenvallen, zo worden zij slaapwandelend als buiten bewustzijn, maar vervuld van wat er niet in de mens maar in de natuur zelf plaats vindt, dan bevatten zij niet langer indrukken, maar zaken inbegrepen en ingeworteld in het natuurleven en op geheimzinnige wijze geven zij daar een afglans van, geven zij er het wezen van weer. Sinds Gorter beproefde in de taal de wind, het licht, de bewegende bladeren en de golven van de zee te vangen, is bij mijn weten geen dichter meer zo doorgedrongen in het leven van dag en nacht, in het wezen van een vroeg uur buiten, in herfst en zomer, lente en winter, zoals deze zijn en worden, ontworden en zich voltrekken. Wat er in de herfst gebeurt is hier in woorden gaande, even geheimzinnig en even natuurlijk.

Ik hoorde lopen in de bladeren
of vechten om elkander vast te honden?
Stilzwijgende ronde nooit buiten adem.
Blad valt waar zij hun voeten zetten,
in nauwelijks aanraken.

Er is in deze verzen geen verkeer meer met mensen en zelfs nauwelijks meer met zichzelf. Dat is een zeer zeldzaam voorkomend verschijnsel in poëzie. Ik stel mij voor dat er zeer veel tijd en aandacht en schijnbaar niets-doen, dat er een aan alles ont-komen en tot andere dan gebruikelijke dingen in-gaan nodig is om zulke gedichten te schrijven. Zij zijn allang geen impressionisme meer want meer uitdrukking dan indruk, zij zijn toch ook geen expressionisme, want de zelf uitdrukking heeft vrijwel plaatsgemaakt voor het eigen leven der dingen zelf, b.v. dat van de bomen.

De dichter lijkt hun nader dan de mensen en wie er zich werkelijk in verdiept kan inderdaad gewaarworden dat met bomen een vriendschap mogelijk is. Dit blijft dan altijd nog beeldspraak maar dat is het al niet meer, wanneer er van hen in de woorden antwoord komt, ik bedoel wanneer niet langer de dichter tot de bomen gaat maar de bomen tot het gedicht ingaan. Bomen in ijzel, bomen die zich op het voorjaar voorbereiden, pril voorjaar met werkende groeikracht onder late, dunne sneeuw: Pril voorjaar.

De bomen dragen boezelaars,
ook alle vingerdunne bomen.
Het heeft gesneeuwd. De dooi zal komen.

Onder hun schorsen worden voor
de grijze dichtvertakte kronen
kaarsen gegoten, witte en roze
kleuren gemengd op houten tafels,
nerven getekend - onder hun vel
tiktakt hun zenuwengestel.

[p. 23]

Met die intense, zichzelve en alle menselijke belangen verliezende aandacht, onze gangbare en bruikbare wereld achter zich latend, verdiept hij zich en buigt zich over van uitwendig tot inwendig waargenomen natuurdelen, vreemde sluipeiken, een pad, een egel, dwergmussen. Hij is erbij, eerst ziet men hem nog waarnemend staan maar dan is hij ertussen, eindelijk zou men zeggen erin. Het is het uiterste wat een mens tenopzichte van het niet-menselijke bereiken kan, de uiterste afstand van het persoon zijn, de dichtste nadering tot het onpersoonlijke. Daarin dan naderend tot het kosmische.

Maar zeer vaak slaat de verbeelding van deze dichter nog andere en grilliger wegen in, wat hij schrijft wordt dan beheerst door de sensaties, de hallucinaties die vanwege het in de natuur waargenomene in hem ontstaan en dan wordt de vreemde en grillige fantasie juist zeer persoonlijk, allerlei denkbare en ondenkbare gedaanteverwisselingen doen zich nu voor en een betoverde behekste wereld begint zich te vertonen, soms als waarneming in dagdromen bij klaarlichte dag, soms wegzinkend en door het haast ontoegankelijk onbewuste voorttastend in werkelijke dromen. Niet altijd zijn deze te volgen en leek hij soms in het natuur beleven een minder subjektieve, meer zelf tot natuur geworden Kemp, in deze fantomen en fantasmagorieën doet hij denken aan een minder gekwelde maar even begoochelde Hendrik de Vries wiens indrukken van deze gedichten men trouwens zou willen kennen. Zijn poëzie, somnambund, maar toch ook onbewuste zelfuitdrukking wordt dan iets als een surrealistisch expressionisme. De namen doen er overigens weinig toe, zeker is dat hij op deze wijze, behalve soms onontcijferbare notities ook meesterlijke en ongetwijfeld in de Nederlandse poëzie onvergankelijke gedichten heeft geschreven als Kindergraf en De Liefde zegt - en Kerkhof in het bos:

Het bos is breekbaar waar ik ga.
Ik wil niet dat de takken breken.

Ik denk aan het ontstaan van boombast,
het ingewikkelde vergaan

en hoor de wind uit zijden lucht
opsteken, dunne godenknieën

de takken breken, dorre droge
lippen een poging doen te spreken

vanuit een groene zonbeschenen
lage in bos begraven wei.

Weinig dichters zijn zo diep in ander leven dan het onze doorgedrongen en hebben het zo tot het eigene kunnen maken zonder ons daarmee haast meer iets van zichzelve op te dringen, behalve dat zij zichzelf dubbel wegschenken voor een zo intensief, menselijk haast onvervangbaar buiten zichzelf treden en dat bewaren in poëzie.