Logo DBNL
Der matroosen ghesontheydt, ofte de goede dispositie der zee-varende ende alle andere lieden (1663)

Der matroosen ghesontheydt, ofte de goede dispositie der zee-varende ende alle andere lieden

(1663)–Abraham Lenertsz Vrolingh–rechtenstatus Auteursrechtvrij

waer in ghehandelt wordt, nevens andere sieckten, den matroosen ghemeen ende oock alle menschen: vanden aerdt, nature en eyghenschap des scheur-buycks: anders schimmelsieckte ghenaemt. Van haer name, oorspronck, wesen ende curae


Vorige Volgende

Dat VI. Capittel. Vande Teringhe, Koortse, Geelsucht Darmjicht, &c: Ende de Cure van dien, met de bereydinge der Medicamenten daer toe dienende.

DEwijle wy afghehandelt hebben de voornaemste en gemeynste hooft gebreken ende desselfs aengehechte leden, die de Ooren, Oogen, Neuse, Mont en Keele sijn onderworpen, dunckt my noodigh omme oock te comen tot de Borst en Buyck ende de inwendighe leden daer in berustende: is noodigh datmen eerst de Longhe met sijn Subjecten aengrijpe, segghe daerom:

De Longhe is een Mercuriael lit, + altijt levende ghelijck een Quicksilver, het welck soo haest als het maer met een Soutgeest wat aengeraeckt, terstont staet, strempt ende stille wort, ende daer het eerst was gelijck een water, wort het dan als een pulver of aerde, + hier uyt leert ons de natuere: dat de Longe sijnde een Mercuriale eyghenschap gheenderley Soutigheydt en kan ghedoghen noch verdraghen, + ende daerom seg ick dat: alle Longhebreken, se sijn soose willen, gheenderley Scharpe, Bracke, of Suere eygenschappen en kan verdragen, maer sijn alle longebreken gants tegen, schadelijck en doodelijck.

Noch meer: + de Mercurium is een ghetempert en middelmatigh Metal, dat inde natuere noch te heet noch te kout is, ten sy dattet door Ad-

ditie kout of heet werde ghemaeckt. Soo oock: soo langhe als het Lichaem vanden mensch wel getempert staet, + ende de Longhe door al te veel koude of hitte niet en werde aenghetast, soo isset datse den mensch en besonder het Herte in goede Postuere wel bewaert. Maer soo haest alse door veel hitte wort ontsteken, ofte door dit of dat wert Ghecorrumpeert, soo wert besonder het Herte: en volghende de gantse natuere ghestoort in haren loop, het herte wordt door, flaeu en machteloos, en volgens dien alle andere deelen van of aenden mensch, worden mede dorre ende swack, ende dit is eyghentlijck den oorspronck van de Teringhe, soo ons de natuere leert.

Want wanneer de Sonne, + of 'tHerte door de ghemeyne Lucht, of Longhe niet en werde ghetempert, soo soude het Herte oft Son, de Aerde of Vleesch, de Revieren of Aderen gants verdroogen en verdorren, ende dien volgende de gantsche natuere doen verteren en inde teringhe doen vervallen.

Let nu op de Cure, + wanneer de Sonne door al te groote hitte, ende by manghel van ghetemperde Lucht de Aerde doet verdorren en verdroghen, soo en kan het Aertrijck niet beter geholpen werden, als met een soete en vochtighe Lucht, ende met een vette wel ghemeste Materie. Daer uyt wy klaerlijck leeren dat: wanneer ymant vermeynt de Teringhe te ghenesen, nootsaeckelijcke moet hebben een ghetemperde Lucht of Longhe vermenght met soeten Regen of vocht, + ende de Aerde of 't Lichaem moet met een milde vettigheyt, vermenght werden, of de gantse Cure is onghefondeert.

De Longhe of Mercurium sijnde het Tempe-

rament vande Son of 'tHerte. + wanneer die maer is geremedieert, en in goede posture ghebracht, soo redden sich wijders alle andere saken, is dierhalven aldernoodighst datmen inde Cure eerst betrachte goede Remedien te hebben voor de Longe de welcke wanneerse gheholpen wert, oock datelijck het Herte of Son hare heete drooge stralen beneme: en volgens alle andere leden in goede Dispositie stellen.

Dierhalven comende tot de Cure segghe ick: + datse inde Salpeter en Swavel leyt, die bloet root is, dewelcke: wanneermense weet te bekomen, soo heeft men een snelle Cure, voor de Longhe, Bloet en Vleesch.

Alle vercoelende soete vettigheden sijn nootsakelijck in dese sieckten, + daerom oock inden Swavel de welck verkoelende vet en soet is, de Cure gelegen en verborgen is.

Ende merckt dierhalven ghy Zeeman dat uwe ghemeyne Spijs en dranck niet moet wesen van Soute, + Suere, of heete Conditie, oock niet droogende of dorre van aert, maer moet wesen, soet, vet, laf mild en vochtigh, al waer op u seer noodich ende wel te letten staet.

Soo veele de Cure aengaet, staet wel aen te mercken: datmen goede acht moet nemen, op de plaetse des Lichaems waer de Teringhe op't meeste gelegen is. + Isset aen't Herte so heeft den Patient veel hertbevinge, en clare Gout Gele Vryne isset aende Lever, soo is den siecken heel dorstigh met pijn inde rechter zijde, en dicke roode Vryne, Milts teringhe leyt inde milt of slincker zijde, met pijne, de Vryne siet Blaeuachtigh, ofte vael; de Teringe vande hersenen leyt in 't hooft, de Oogen staen dorre en droevigh met Hooftpijne, de Vryne is Graeu, met

onderscheyden wolckjens en kleyne dobbelkens boven op 't water, de Nieren Teringe leyt inde lenden d'Vryne is Blau groen met een smeerigh velleken boven op 't water benevens de lenden pijne.

Maer de Longhe het swackste Lit naest het Herte ghelegen, + ende van het selve ontsteken, geeft een hoest en steeckte inde rechter borst, de Vryne is met schuym en bevinge bedacht, elck heeft te letten op welcke partije ende aen welck lit de teringe begrepen is, daer nae dan elck zijn Medicamenten moet richten nae behooren.

Voor de Teringe des Herten ghebruyckt de Essentiae. + Neemt Melissae Longen-kruyt en Nip elck vier handt-vol. Polipodium een pondt, en Pimpinel-Wortel, dry vierendeel ponts. Alles 't samen ghemenght in ses mengelen goeden Wijn, ende ses weken wegh geset te digereren, en dan door den Helm een goeden Spiritus Vini daer van getrocken, soo daer dry pont is, soo doet daer in de Bloemen van Melissae, Bornage en Buglosse elck een hant-vol, set het inde warmte te Extraheren dan ghefiltreert en bewaert, daer van t'elckens een dragma, + met thien droppelen van Paracelsus Elixier inghenomen, is een treflijck Arcanum in des herten teringhe.

Daer en is voor de teringe des herten gheen edeler Medecijne als de-welcke uyt Gout ghemaect en bereydet wert aldus: + Neemt en Calcineert het Gout in een glas oven tot dat het 't pulver een Purperen Coleur bekoomt, t'welck wanneert ghenoch gecalcineert is, niet wederom tot Gout en kan ghesmolten werden. Hier van neemt twee deel doet daer by de geest van Mercurium een deel, stelt het wel gesloten in een glas op sacht vyer te digereren: tot dat het wel

vereenight is, in een suyvere hoogh roode steen, ghelijck Cristal door schijnende dits 'thooghste dat in de natuere ghevonden kan werden, in de teringhe des herten, daer van dry graen in Wijn of ander hert stercken water inghegheven, is een treffelijck Cordiaele remedie.

Den Spiritus van Mercurium wert van levendigh Quicksilver aldus bereydt. + Neemt een pont Mercurium, en waschtse in Brandewijn dit en menighmael tot soo langhe datse alle swartigheyt heeft afgheleyt, ende de Wijn gheen meer swart en maeckt, altoos met vartsche Brandewijn overgoten ende in een glas omgeswenght. Doetse dan in een kolflien en stort wat suyver ghewasschen en wel ghedrooght sant daer over, drijft met sacht vier de Gheest van het Quicksilver door den helm in d'ontfangher, t'welck soo klaer moet wesen als een reghenwater inde smaeck, die dan gherectificeert, wort blanck als Silver, doet daer mede als boven staet en maeckt het ficx met malkanderen, soo hebt ghy als gheseyt is.

Dese Medecijn en kan niet verbetert werden, + niet alleen in teringhe maer in alle andere vertwijfelde sieckten geene uytgesloten. Ende in wel dit eenighe stuck alle Matroosen sieckten Meesters, een Vniversale hooft stuck in alle voorvallende nooden.

De teringhe aende Lever gheneest aldus: + Neemt de alder suyverste en Christalline Tartarum Vitriolatum een once. het Laudanum Opiatae dry loot, gheeft daer van vier graen in Theriac vermenght, alle avonden en morgens, ghebruyckt de Essentiae van Swavel ses droppen of thien nae gelegentheyt, in Fransche Wijn die versoet is met Looch Sanum, soo hebt ghy Reme-

die genoch voor een Lever teringhe.

Voor de Milt Teringhe neemt Aluyn van Loot vier oncen, + smilt het in koele Anijs en Caneel water. Neemt wijders Salpeter ofte Brunel-steen vier oncen. Wit Candy vier oncen. Smilt het te samen in water van Dil en Fenicol, elck soo veel als nodich wert vereyscht, wanneer't alles ghesmolten is, soo Filtreert het door een graeu papier en stort beyderley solutien by den anderen ende treckt de vochtigheyt daer van tot op een huytghen, dan ghefiltreert inde kelder gheset om te Canderen, + soo bekomt ghy schoone Cristallen, roockt de rest weder af en suyvert het als boven, en laet meer Cristallen setten. Soo langhe tot ghy alle de ghewichten van dry vierendeel of twaelf oncen, by nae weder hebt. Dese Cristallen bewaer als een diere schat, sy comen u sonderlinghe te passe, in verscheyden ghebreken hier te langh om te verhalen, daer van geeft t'elken thien of twelf, of min Asen, nae dat den patient swack of sterck is, + het lesschet den dorst, en verteert alle hitte en brandt van alle d'inwendighe partijen. Sout van loot hoe te maken vint ghy by verscheyden Autheuren, hier onnoodigh te verhalen.

Dese voorseyde Cristallen ghesmolten in een Aromatyke Wijn geest in het pint een dragma, + is een treffelijck stuck voor Milt, Lever, Hert, Longe etc. Telckens een lepel vol daer van ingenomen, is goet voor de Gal oock Nieren en Maghe, alsmen't gebruyckt in een ghelijck formigh Siroop of diergelijck, soo als vereyscht wort.

Voor de teerende hersenen gebruyckt de Essentie van Menschen Breyn, hier voren beschreven, + in dingen die ten hoofde dienen en voor de Teringe oock goet sijn.

Voor de Nieren ghebruyckt het Extractum van Hanen bloet, + en 't geene voor teringe goet en dienstigh is.

Maer alsoo de Teringhe besonder en t'allen tijden inde Longe haer plaetse grijpt ghelijck sulcx blijckt aen den hoest der gener die de teringe hebben, + soo is besonder van nooden datmen voor de Longhe ordinere goede en wel vertroude middelen, sullen dierhalven gelijck als van voren aen beginnen, en seggen: wanneer de Longe vande teringe is aengetast, + soo heeft den patient een geduerigen droogen hoest, maer soo daer een geswel by is, soo komender veel schuymende bleeke fluymen op, met een korten Adem, welckers Cure is aldus:

Neemt Looch de Pino, + de Pulmone Vulpis elck een once. Syroop van Prassio, Ysop, en Soethout elck dry loot, water van Endivi, Veronica, en Cardus, elck twee oncen. Sap van Soethout dry dragma, Candijs-Suycker, een loot. Dit wel onder een geroert, salmen in thien reysen ledigh en opdrincken.

Anders, + neemt den wortel van Acori, Pimpinel ende Rubeum, Tinctorum, elck een once, maeckt met Sap van Loock een Electuarium daer uyt, en gebruyckt twee maels daechs: daer van t'elckens een dragma.

Soo daer een geswil op de borst is: + so neemt Holwortel een loot. Dilsaet twee dragma. Honigh twee loot, in Wijn ghesoden ende warm daer van ghedroncken gheneest de swillinghen inde borst. + Anders gebruycktmen oock wel bereyde Kreeft-Ooghen, en suyvere Walschot, met onse voor verhaelde Cristallen, elck een loot, en daer van t'elckens een dragma ingenomen, soo gheneest het, 't is oock goet voor 't opgheven van

bloedige fluymen wanneerment in-neemt met Wijn: die opghesoden is met roode Roose Knoppen, ses dragma, Granaet-schellen en Eyken saghels, elck twee loot, Honigh dry loot, in een mengelen roode Fransen Wijn opghesoden ende dan met de voornoemde Cristallen inghedroncken, beneffens de Kreeft-Oogen, ende Walschot.

Ofte, + maeckt dit volghende Electuarium, neemt Anijs en Fenicol-saet, elck een loot. Alant-wortel, Pimpinel-wortel en Hoef-bladeren, elck twee loodt. Ireas dry loodt. Rooms-Netel-zaet ses dragma. Sap van Brunel, Spitse Weegbre, en van Soethout, van elck dry oncen. Alles te samen onder een gemenght tot een Electuarium, twee dragma: daeghs twee mael ingenomen, opent de borst gheweldigh, en stilt den overvloedigen hoest.

Voor eenen korten Adem: + neemt Cassiae twee oncen, Sene-bladeren een once, Herts-Tongen-kruyt vijf loot. Centaury-Bloemen een hantvol, Corenten vier loot ende acht Vijghen, Polipodi, een once, Candijs-Suycker vier loot. Alles onder een gemenght, en in vier pont water opghesoden, wel ghesloten tot een vierde part versoden is, daer van een goeden dronck alle morgen inghenomen, maeckt een ruyme borst, den hoest vergaet, en beneemt de steeckten inde sijde.

In Asthmate gebruyckt de Bloem van Swavel, een once, + Mastix een dragma, ghestooten en wel onder een geroert, telckens een dragma, in Syroop van Ysop inghenomen, is seer goet. Of neemt: Swavel-Bloem, dry loot, Aloe en Mirrhae elck een dragma. Safraen een half dragma. t'samen in Melissen-Water ghereven en opghedrooght, Docis is een dragma. Anders wanneer het Laudanum maer wel bereyt is, soo isset

oock seer goet in dit geval.

In Vitium Pectoris ghebruyckt dit Recept, + Neemt: Vngulae Caballinae, Capilloarum, Veneris. Hisopi, elck een hant vol. Passularum en Soet hout, elck een once. Garste, oock twee loot. Vijghen en Dadelen elck ses stucx met 25 Mandelen, in Water en Wijn opghesoden tot een dicke slijm, dan gheperst, met Suycker opgesoden tot een Siroop, hier van twee reys daeghs een lepel vol in ghenomen, is seer goet.

Voor inwendige gebreken aen Borsten Longhe, + ghebruyckt de Electuarium van Angelica een Castanje groot.

Ofte neemt het Sap van ghesmoorde Vyen en Scabiosen Sap elck wel net even veel, daer van een half loot, min of meer telcke ingenomen, is seer uyt gelesen voor de Borst en Longe.

Voor Hesighe keele of stemme, + neemt een dragma Cubebe met dry oncen Candys Suycker, tsamen ghestooten een dragma in een weeck Ey inghenomen, maeckt een klare stemme en heldre Keele.

Item, + voor de Teringe, Longe en Borst ghebreken, en isser gheen beter Medecijn te vinden als 'tgene uyt de Swavel wert bereyt. Ende hoe dat die bereydinge Curieuser ghedaen wert, hoe dat de Medecijne beter en keuriger is, welckers bereydinge is menigerley.

Men maeckt ghemeenlijck een Balsem uyt de Swavel met de blancke Oly van Terpetijn, + of van Genever Beyen, met welken de Bloet Roode Coleur die in de Swavel steeckt uytghetrocken wert, ende de Oly wort root en dick daer van, waerom het dan een Balsem wort ghenaemt. + Dese Balsem Sulphuris wert geroemt in alle Borst en Longe ghebreken, die wel inder daet wegens

de vettigheydt diese uyt den Swavel heeft voetsaem lenigh en sacht is, voor Longe ende Borst ghebreken.

Maer een schadelijcke ondeught heeft desen Balsem by sich, + die in de Teeringhe beyde Longhe ende Borst seer schadelijck is. Dat is: om datse door heete Olien met kracht van vier uyt getrocken, oock het sigh en brandigh wort, het welck in Teringhe: sijnde een heete droghe en brandighe sieckten, gants schadelijck is. + Ende daerom isset oock, datmen met desen Balsem soo veele niet en doet, in Borst en Longhe sieckten, alsmen wel daer van schreyt en roept, hoe wel 'tnochtans waer is, dat in den Swavel Balsem de gantsche Cure gelegen is, vande Teringe Borst en Longhe sieckten, soo wanneer dese foute wert gecorrigheert.

Om dan desen Balsem sijn heeten brandige en stinckenden geur te ontnemen, + soo doet aldus: Neemt van desen Balsem een pont, vermenghtse met de soete Aerde van Vitriol vier pont, Drijft door de Retorte dese Oly , met sterck vyer daer weder af, ende sulcx tot vijf oft ses mael telckens met versche en soete Vitriol Aerde. Desen Balsem is dick en vet ghelijck een Boter met weynighen stanck, niet stribbigh, seer nut en aenghenaem bey de Longhe en Borst, etc.

Wilt ghy desen Balsem noch schoonder en aengenamer hebben, + soo neemt vande aldersoetste Cristaline Suycker van Loot, tegen twelf oncen Balsem twee oncen Suycker, stelt het wederom in gedurighe wermte te Extraheren acht oft meer dagen, tot dat het Sout gesmolten en inden Balsem bloet root ingedroogt is, en maer weynigh Feces blijven liggen, scheyt den Balsem vande Feces, en bewaertse als een dieren schadt.

Desen Balsem is sonder eenigh gevaer, + en sekerlijck in alle Borst en Longhe ghebreken te ghebruycken vijf a ses droppelen in een daer toe dienende Syroop of drancke.

Ende aldus op dese wijse is den Balsem Sulphuris alle stanck, + brant, en bitterheydt benomen, ende is soet verkoelende vet en lenig, oock seer heelsaem self 'tghebeente margh, dringht door den gantschen mensch, tot aende Nieren en Breyn. + Wanneermen desen Balsem vermenght met het Extractum van Aloe, Mirrhe, en Safraen in ghewichte en mate ghelijckmen het Elixier maeckt. Ende dan in elck once Balsem, doet twee dragma Extractum: + ick gheloof ghy naulijcx beter sult connen bedencken in desen ghevalle, voor Borst, Long, Tering, Wonden, Schimmel en dierghelijck. + Ia het is een Balsem voor de gantsche Natuere, selfs oock in Been breken en Scheurselen te gebruycken inwendich, doch uytwendigh sonder dese tweede Additie met wat Campher daer in ghesmolten: gheneestse alle Herinam

Wilt ghy desen Balsem noch beter en aenghenamer hebben? + soo doet daer noch by een once Balsem, een dragma vande soete Cristallen van Salpeter, en twee dragma Cristallen van Suycker, soo hebt ghy een Balsem voor de Longhe, Borst en Teringe, soo schoon als inde Nature gevonden kan werden.

Het Extractum van 't Elixier is aldus: + Neemt Aloe, Mirrhae en Safraen, elck twee oncen, stoot het cleyn, en menght het met voorloop tot een deegh, daer op stort den Swavel-Gheest een pont en laet het warm staen uyt trecken ses weken langh, daer nae stort het daer uyt, ende goeden Voorloop daer op ghegoten, ende mede

als voren inde warmte uytgetrocken, ende dan de beyde Extracten te samen gegoten, en tot een Siroops dickte gesoden, soo is het Extractum ('t welck in den Balsem gedaen moet worden: als boven) veerdigh en bereyt.

Anders, soo ghebruycktmen tot de Teringhe wel het Elixier alleen, soo als Paracelsus dat heeft nagelaten, welcke bereydinghe is aldus: + Neemt uytghelesen Mirthe, Aloes, Hepaticae ende Oostersche Safraen, elck vier oncen, alles gestooten, doet het in een gelas wanneer het met de beste Voorloop is bevochtight, ende giet dan daer op Oly van Swavel, door de Campaen ghemaeckt dat de Materi vier vingeren hoogh bedeckt is, laet het twee maenden staen Circuleren, dan de roode vochtigheyt vande Materi af ghegoten ende rest wat noch in 't gelas is, met een goeden Wijngeest wederom twee maenden uyt getogen en Gecirculeert, giet het op de eerste roode uytghetogen Spiritus sulphuris, het Corpus dat op den bodem leyt distileert met heet vyer, doch dat het niet en brandt, ende het overgecomen: stort insgelijcx op uwe voorige Extractum ende laet het 't samen een maent lanck Circuleren, soo hebt ghy een lieflijcke welsmakenden en geen bittere, noch brandende Elixier. Voor Teringhe, Longhe, Borst, Mage en Hooft gebreken, + ende is voor daegsche, tweede en vier daegse kortse een uytnemende Remedie, met welckmen oock grondigh gheneest de gantsche Schimmelinghe en alles wat sich ten selven neyght of wendet, is een Balsem voor de gantsche Natuere, en alles wat tot Putrefactie en Corruptie is geneghen. Daer van twaelf droppelen ingenomen in wijn, s'avonts en s'morghens, doet groote dinghen, in veel noot en swarigheden, oock selfs in tijde vande Pest.

Merckt: + wanneer ghy de eerste Matery, niet tot een deegh en maeckt met den Voorloop van Wijn: als geseyt is, soo soude uwe Materie verbranden en verderven, daer wel neerstigh op te letten staet.

Let oock wel: + dat ghy int Rectificeren van de vorige Balsem Sulphuris altoos 't witte stinckende Melck, die mede overcomt: daer van moet scheyden, of uwen Balsem en kan vanden stanck niet ontslaghen worden. Ende indien ghy in plaetse vande soete Vitriol Aerde, neemt gebrande Herts-Hoorn, ende voor de laetste reyse gestooten Kreeft-Ooghen soo sal uwen Balsem dies te edeler worden, ghedenckt dierhalven daer op dat ghy sulcx doet.

Daer sijn verscheyden andere goede middelen voor de Teringhe, Borst, en Longhe sieckten, + ghelijck als 't Melck van Swavel, ende de Extracten van verscheyden andere Simplitien, benevens diverse dekoctien, maer alsoo dese onse hier gestelden Balsem en Elixier, oock selfs in de Schimmelinghe wel de sekerste sijn, + dunckt my onnodigh veel ghemeyne en wel bekende (nochtans onsekere) Compositien hier te stellen. Alleen sullen voor uyterlijcke leden: soo wanneer de Teringhe in 't Bloet of Vleesch, hier of daer een uyterlijcke lit heeft aenghetast, eenighe goede middelen stellen, ende dan daer af scheyden.

Neemt het bloet van een gesont mensche, + laet het staen bekouden en scheydt het water daer van, drooght het bloedt en Extraheert de Tincture daer uyt met goeden suyveren voorloop van Wijn. In een sachte warmte, treckt den voorloop daer af, en giet daer weder ander Wijn op, ende her-doet sulcx tot datter geen meer Coleur inden Wijn en

treckt, al desen voorloop doet in een glas als 'tGefiltreert is, + en treckt den Wijn ontrent half daer van, soo hebt gy een Extract van bloet dat heel voetsaem is. De afghetrocken Wijn stort op ghereynighde Pierwormen en stootse wel kleyn inden Wijngeest tot een moes, smilt oock een once Veneetse Seepe in Voorloop van Wijn, en stort dan dese dry Solutien te samen elck een once. Laur-Oly gedistileert een loot, Dialthe Zalve, twee oncen, dit roert te samen tot een Zalve en smeert de dorre leden daer mede, het is een schoone voetsame Salve.

Een ander ten selven.

Neemt suere Sulpher Oly een once + Venetse Zeep dry loot voorloop van Wijn vier loot Oly van Bayen en van Pierwormen, elck ses dragma alles in werm sant in een kolfken tot een salve ghesmolten, en daer mede gesmeert.

Noch een ander.

Neemt Spaense Zeep acht oncen, + Geneverbeyen en Henpsaet elck dry hantvol alles ghestooten en met Brandewijn te weycken gheset inde wermte, ende tot een groene Salf uyt gheperst doet by desen Wijn een pont Menschen en Honden vet elck een once, schoone gestooten regen oft Pierwormen twee oncen, hier mede de lenden wel stijf in gewreven, soo bekomense hare proportie weder.

Wederom een ander salve die gedistileert wort.

Neemt Zeep twee pont, + voorloop onderhalf pont, Genever Oly vier oncen, Terbetijn Oly dry oncen, gebranden Wijnsteen dry oncen, Oly van Sout een once, Peter-Oly een loot, roode gestooten Tichel-steenen twee pont, alles door een Retorte tot een Oly ghedistileert, en de leden

daer mede gewreven.

Anders. + Neemt Terbetijn en Ghenever Oly elck twee once, Vossen Smout vier once, Mensche vet een once, Comijn Oly ghedistileert dry once, ghestoten Pierwormen twee once. Voorloop van Wijn een half pont. Ghekalcineerde Vitriol twee pont alles vermenght en door Retorte gedreven, is goet den dorren leden. + Eenighe nemen Veltslacken en smiltense in Voorloop, andere de Pierwormen, ende met die Wijngheest smerense de leden, elck doe soo hem best gheraden dunckt, ondertusschen soo ghebruycktmen oock wel een Liquor van Kalfs Vleesch, ende een Oly uyt Bloet inwendigh, met de Spiritus uyt Broot ghemaeckt, om de uyterlijcke middelen wat te bevorderen, al 'twelck te verhalen te lanck sou vallen, den Zeeman ghelieve andere Autheuren nae te sien, hoemen elck apart bereyden sal.

Vande Koorts, en menigerley soorte toevallen ende Curen.

Vijf besondere hooft gheslachten van Koortsen sijnder, de welck soo eenige seggen: ontstaen uyt de vier Elementen ende uyt de Tria Principia, + de dry ontstaen uyt Mercurium, Sulpher, en Sal. de daeghse koortse (segghense) ontstaet uyt de Lucht, ende uyt de Fecibus Mercurij, de twede daeghse ontstaet uyt het Waters Element, ende ghesmolten Salia. + de Tertiaen koortse ontstaet uyt het Element vier, ende uyt den Swavel, maer de Quartaen koortse ontstaet uyt het Element der Aerden, ende uyt de vermenghde Trium Principiorum. maer de laetste sijnde een Hectica koortse, ontstaet uyt de vier voornoemde koortsen al, uyt al de Elementen en Principien, ende soo voort.

Maer ick segge: + dat de daeghse koortse ontstaet uyt de eerste dekoctie die de Maghe doet en dese neemt haer wooninghe in't hooft, om dat de Maghe haer dampen opheffende: het hooft en de Hersenen tot een wooninghe vande selve maeckt. De tweede daeghse heeft haer oorspronck uyt de tweede kokinghe die de Lever doet, en neemt haer wooninge in het Bloet, om dat de Lever haer bracke vochtigheden te ontijdigh uytwerpt in het bloet, de koortse berust over 'tgantsche Lijf en oock wel om't Herte. De derde daeghse koortse ontstaet uyt de regeringhe des Milts, die hare Viskose dekoctie onrijp voort seyndet inde Musculen, daer den Tertiaen sijn wooninghe neemt door't gantsche Lijf, besonder omtrent de Musculeuse Partijen: Maer de vierde Quartaen koortse ontstaet uyt de Nieren, ende hare quade Dispositie, sijn dierhalven heel ghevaerlijck, ende met groot perijckel, weghens de ghemeynschap diese met de Galle heeft, ende des selfs ghesmolten Salia die scharp en brandigh sijn. Haer wooninghe is gemeenlijck inde rugghe en meest by de Senuachtigh parthyen: maer de Hectica koortse ontstaet uyt de ontberinge der voetsele, die door alte ongestadige Nutriment haer wooninge nerghens heeft, maer over al doordringht, selfs tot in het mergh, ende het sigh sijnde, verteert en droochtse voorts: den gantschen mensch, tot op huyt en been.

Ondertusschen soo domineren oock de Planeten in haren loop, + in dese koortsighe lichamen, ende indiense Luna teeck is, soo heeftse haer woninghe in't hooft en hersenen. Iupiter inde lever of rechter zijde: isset Solarisch soo heeftse 'therte bevangen, Mercuriael inde longhe, beyde seer ghe-

neycht om een Hectica te genereren Saturnus besit de milt inde slincker zijde, voet en baert geerne een Tertiaen koortse. Venus, neemt de rugge in, en voet seer de Quartaen Febr. Iupiter de twee-daegse, ende also voorts, elck werckt en dringht door op haer eygene leden, ende desselfs Indispose materie.

Wijders, soo de koortse ontstaet uyt een quade Maghe, die verstopt is, + soo is d'Vrijne wit als water, met schuym, ende den patient heeft een drucken inde maghe, besonder na den eten. Inde Lever-koortse uyt verstoppinghe, soo is insghelijcx d'Vrijne klaer, maer isse uyt putrefactie, soo is de Vrijne dick en drabbigh root. Nieren-koortse, is altoos uyt verstoppighe, d'Vrijne is dun en klaer licht-root, boven met blaeskens, met steeckten in lieschen en lenden, maer so het uyt verrottinghe is, soo is het water lijf-verwig geel, droevigh en veranderlijck, ende so isset naer advenant met alle de andere inwendighe leden koortsen, aldewelcke niet alle in't breede en kan werden beschreven, om de kortigheyt te bevlijtighen.

Dewijle dan de koortsen ontstaen als geseyt is: + uyt de Excrementen vande Tres principies, de welcke is: oft uyt verstoppinge, oft uyt verrottingen, soo is het noodigh dat de diethae daer op gerichtet zy, datse ten deele drijven, opene en verteere, ende putrefactie weere. De spijse moet sijn licht om verteeren, altoos met maticheyt gebruyckt in soberheyt, ende altijt met eenige amperheyt vermenght, + besonder met den Asijn van swavel, ende oock wat Aromatijck: waer toe de beste Oly van Genever seer wel dient die allebeyde inde kortsen seer Medicijnael sijn, om dat den swavel-geest d' Oly alle beyde openen, verteeren,

en de putrefatie weren, die als mense t' samen en te gelijck gebruyckt; in alle koortsen seer nut en dinstelijck sijn.

De Cure is na gelegentheyt vande kortsen, ende na dat het lit is, uyt welckse ontstaet. De Magen-kortse vereyscht eerst al voren een goede purgatie die oock doet overgeven. + Waer toe seer dient het Extract van de swarte Nies-wortel, de wit en roode Floris Antimoni, de Mineraelse Turbit, ende oock besonder de Tartarum vitriolatum, als oock het witte soete Sout vande doode kop van Vitriol.

Tot behoudenisse eens gesonde Maghen dient de suere en amper gheesten vande beyderley vitriolen, + van Mars en Venus, de-welcke verteeren en drooghen. Spiritus Sulphuris, Sal absintij, verteeren en openen. De ghevitrioleerde Tartarum die opent ende weyckt der magen harde en taye slijm, den wijn-geest en alle Aromatiquae geesten, die stercken en bevestigen de Maghe. De suere gheest van Salpeter koelt en maeckt weeck alle drooge slijm inde maghe, + ende dit alles is oock nut voor de lever en de milt, van desen al, kanmen Componeren voor mage, lever, milt, sulcx dan een yder (diet verstaet) gheraden dunckt, neemt daer van in acht (min of meer) droppelen, nae geleghentheyt van persoon en sieckte. Den Asijn van sout is insgelijck een versterckinghe in alle desen.

De windige en verkoude maghen dienen seer wel de Oly van Dil, Anijs, Genever ende Munthae, + elck besonder ofte alle by den anderen, ses droppelen in gegeven in een lepel vol Wijn, is treffelijck goet.

Maer voor de Maghen-koortse, + en weet ick onder veel andere goede middelen gheen beter

noch beknopter remedie als het Elixier van Paracelsus inde Teringhe beschreven, met welcken ick niet alleen de maghe of daeghsche koortsen, maer oock de lever en twee-daeghse koortsen grondigh heb ghenesen, sonder eenighe andere dingen daer nevens te gebruycken. Ende mach vrymoedigh segghen, + dat het my noch noyt en heeft geweygert (dies ick God dancke) inde Cure van maghe en lever-koortse, de welcke daechs of twee-daechse koortsen sijn. Het is oock in quartaen en Hectica koortsen een besonder middel, maer inde milt of derden-daechsche koortse en heeft het niet willen doen, dies te verwonderen is.

Dierhalven hout dat Elixier in groote waerde, en bewaert het ten ghebruycke in tijden van noot.

Andersins, soo is oock mijn Campher-water een besonder hooft stuck, in soodanige maghe of lever koortsen die uyt koruptie en putrefactie haer oorspronck nemen, 'twelck men aen het dicke en drabbighe water wel kan bekennen. Het welck: hoewel het in Putmans Manuael al is ghenoteert, nochtans, om de groote nut en dienst dien het my ghedaen heeft, sal ick de bereydinghe noch eens ghedencken, doch, is yet wat anders.

Neemt dry kannen Brande-wijn, + doet daer in een half pont Naghelen, en twee oncen Metridaet, stelt het inde warmte de dighereren vieren twintigh uren, dan door een papier ghefiltreert, smilt daer in vier oncen Campher, + dan giet daer in vande allerbeste Ghenever Oly twee loodt, ende het Cristalline Sout van herts-hoorn ('twelck inde ghedistileerde Oly en spiritus met langhe tijdt kandeert ghelijck een glas) een

loot. Dit water heeft naulijcx sijns ghelijcke: + voor de daechse en twee-daechse koortse, alsmen morgen en avonts twintig droppelen daer van in neemt. Ick heb onghelovelijck veel menschen met dit waterken gheholpen, ick gebruyckte het in Brande-wijn, een lepel vol.

Dit waterken, gheneest oock de Continuele koortse alsmen daer op sich toedeckt ende wel sweet, is in alle giftighe koortsen wat besonders.

Soo ghy inde eerste Extractie doet twee oncen ghevijlde Herts-hoorn, + met twee oncen goede Mirrhae, + soo is dit water selfs in Pestilentiale koortsen een besonder hooft-stuck, ghelijck oock inde wondt sucht, alsmen de sweedt daer op moveert.

Ende indien ghy daer van in neemt een dragma t'seffens, het sal u niet weygheren oock wormen te drijven uyt de mage en ingewande, weert alle korruptie en oock de Schimmel inde gantsche Natuere.

Ende alsoo de maghe veel andere swaricheyt is onderworpen, + alsoo datse dickwils seer druckt, de soo't beweecht, de bittere Galle opwerpt, etc. Ware wel noodigh voor elck besonder goede Remedie te noteren, maer om dat te voren alle dese swarigheden (te voor komen eenige simplitien) sijn ghenomineert, dunckt my onnodigh elck besonder te verhandelen, ick versekere u (met de zegen Godts) dat ghy in desen al, met dit eenige dranckjen groote dingen sult konnen doen.

Neemt sulck ghedistileert water als u dunckt het gebreck vande maghe noodigste is, + 'tsy van Kalmus, of Munthae, een pint, Kaneel-water een once, de Spiritus van vitriol, Martis en Veneris,

>een scrupel, Elixier een dragma, Suycker Candijs twee oncen. + Alles onder een ghemenght ende daer van twee lepels vol gedroncken s'morgens en s'avonts, ende indien de Mage verkout is, soo doeter ses droppelen Oly van Munthe of Calmus by, ende indiense verhit is, soo doeter twaelf droppelen Asijn van Salpeter in, ick vertrouwe dat gy geen schoonder Magen dranck inde natuere en sult connen becomen, + 'theeft my noyt geweygert de Mage te disponeren in volle posture, soo alsmen by ghesontheyt soude connen of moghen wesen, ende is seer goet voor koorts en Schimmel, maect goeden Appetijt en doet de Maghe wel kooken.

Aengaende de Lever die is besonder een ghebreck onderworpen, + daer uyt veel swarigheden ontstaen, de Lever is een t'samen ghestremt en gheronnen bloet, en daerom oock een voetster van 't selve, wanneerse dan van de Maghe te seer wort overladen, ende al te veel wert opghevult, soo isset datse de Aderen met te veel bloet overladet, ende met overvloet van bloet opvullet. Al 't welck: soo wanneer het gheduerigh wert vervolght, ende dat de Aderen en Lever altoos gheduerigh is vervult, soo ist datse in haer selven eyndelijck op swilt, haer selve verstope, ende ghelijck als opgheblasen wort, en sose in haer werck te rugghe treet, + keertse haer overvloet te rugge inde Mage, vervultse en maeckt quaden Appetijt, en soo daer een Putrefactie by is: soo heeftmen voorseker een root Melisoen: Want ick voorsekere een ygelijck dat den Roode loop geen ander oorspronck heeft als dese.

De Lever qualijck gedisponeert sijnde: + gheeft pijne inde rechter sijde, en soose verhit is: oock veel dorst, maer alse verstopt is, maecktse den

mensch lam, traegh en swack, met een klare Vryne, niet drabbigh.

De Lever salmen Purgheren met Rebarber Pillen, + en Pillen van Eupatorio elck twee scrupel die met Syroop van Cichoriae onder een ghemenght sijn. Ofte met Pil de Rheubarb. een scrupel, en Mercurium Dulci vijfthien graen, met Theriac tot pillen ghemaeckt.

Aderlaten is inde Lever sieckten heel nootsakelijck, + om dat de Lever daer door ghetrocken wert tot haer rechte cours en gangh, en wert ontlast van haer overvloet, alsmen de Lever ader opent.

Voor de heete en verstopte Lever, + kanmen redelijckerwijs niet veel bequamer middelen hebben als ditte: neemt Water van Agrimony, een pont, van Cichorey oock een pont. Spiritus Vitrioli een dragma, doet in dese wateren, een once gedroogde Roode Roosen, laet het een nacht staen weyken, soo wort het water bloet roodt, maeckt het soet met Syroop van Roosen en Violen elck twee oncen, leschet de heete Lever seer wel, besonder alsmen twee oncen Granaten Sap daer by doet.

Anders gebruycktmen het Laudanum een once, + ende de Cristallen van Tartarum Vitriolatum, ses dragma, t'samen wel onder een ghemenght, en vier graen daer van inghegheven is een treflijck stuck: selfs oock inde Lever tering het voorkomt alle ongheval die de Lever is onderworpen, soo wanneermen daer by maer een sober en matigh leven leydet, want een sobere Diethae is in desen deele het allernoodigste datmen waer te nemen heeft.

Wtwendigh ghebruyckt het Saturni salfken inde Milt beschreven, + ende ghebruyckt dese

voorschreve Laudani pillekens maer tweemael ter weke, ten waere de hooge noodt sulcx vereyschte.

Voor bastert Plurisie en steeckten inde rechter zijde, + ghebruyckt een Syroop aldus: neemt water van Agrimoni, en van Salvie, elck een pont maeckt met Wynrancken asche een looghe van dese wateren, ende maeckt het dan soet met Syroop van violen en van Cichorie, elck twee oncen, daer van drinckt telckens een half mutsje, het opent en resolveert de harde verstopte lever, doet oock een dragma suyvere Salpeter, met twee dragma Spiritus Anisi daer onder, het is niet dan te beter.

Soo daer een gheswel aende Lever is, + soo neemt Kristalline Sout van Wynranken een dragma, schoone bereyde Salpeter een scrupel, geeft het in Roos water te drincken, soo opent sich de Lever, ende isser een geswel by, die breekt door; en de pijne vergaet, sulcx doet oock de looge die van Wijnrancksasche is ghemaeckt in Buglosse-water.

Belanghende de koortse die uyt de Lever ontstaet, + dewijlse veeltijts is heel dorstigh, salmen het Aderlaten niet versuymen, wantse meest uyt overvloet van bloet ontstaet, de Pols is snel, d'Vrijne is roodt.

Neemt voor eerst daer toe, + Liquoris Tartarij vier oncen, ghedistileerde Asijn oock vier oncen, roert het wel onder een, laet warm staen resolveren, en extraheren, dan doet daer by welghesuyverde Opoponax een loot, alst alles wel gesmolten is tot een Liquor, daer van gheeft een dragma of twee, na gelegentheyt van persoon en sieckte, het opent de Lever, en purgheert oock wel.

Daer na ghebruyckt het Elixier van Paracelsus; + twaelf of sesthien droppelen, in een lepel vol Fransche Wijn tweemaels daechs. Het is een goet en welvertrout stuck, dat my noyt gheweyghert heeft dese twee-daechse Lever-koortse te genesen, + selfs oock sonder purgeren en Aderlaten. 'kHeb Anno 38. op den Herft meer als 25. personen (mannen en vrouwen, oock jonge kinderen) vande Gal-koortse ghenesen, alleen met dit eenighe middel, sonder meer daer toe te doen. Het is een Expres inde lever-koortse.

Anders, + neemt Sal Absintium een loot, Tartarum vitriolatum twee dragma, laet het smilten in de Wijn-geest, en trecktse daer weder af twee derdendeel, set het inde kelder te kanderen so bekomt ghy schoone Kristallen, + [doch moet eerst ghefiltreert sijn] geeft daer van een dragma in Wijn, het purgeert wel, dan gebruyckt de voornoemde Laudani pillekens, die met de Tartarum vitriolatum is gemenght, vier graen, so vergaet alle pijne en hitte die inde Lever is.

Ende besluytelick, + doet den patient eens sweten met mijn Campher-water hier voren beschreven inde Mage-koortse, en gheeft vervolghens alle morgens en avonts een half dragma in Brandewijn, een lepel vol te drincken, de koortse verteert en gaet over seer geluckigh.

Tot versterckinghe vande Lever, ende om die te openen en te koelen; + soo ghebruyckt dit eenigh dranckjen, neemt Agrimoni-water een pint, de Spiritus van Vitriol, Martis en Veneris, een scrupel, Syroop van violen twee oncen, de Cristallen van Sal Absintij en Tartarum vitriolatum, twee dragma, Aq; Cinamomy een once, ende het Elixier van Paracelsus een dragma, hier hebt ghy een Lever dranck die niet wel en is te

verbeteren, + het opent en verkoelt de lever en weert alle Putrefactie en Corruptien, en volghens dien oock de Schimmel. Het is een Konincklijcke Ordinantie.

Belangende de Milt is een weeck sponcieus lit, + liggende inde slincker-zijde onder Diafragma, die vande Lever een viscose slijm treckt, waer uytse selve bestaet, en volbrengt een derde dekoctie. Voet en spijst de slijmachtige parthijen inde Musculen, het welck wanneer't in sijn kours en loop verhindert wert, veel sware gebreken veroorsaeckt, ghelijck als Melancholye, sware ghepeynsen, Lasarije en andere Crauwagie en ruydigheyt.

Dit lit sijn principaelste gebreck, + is: dattet verhert, verstopt, en vertoornt wert, geeft inde slincker zijde een tastelijcke herdigheyt met pijne, een quaed' ghecoleurde Vryne, swaren Adem, bleecke verwe in't aenghesicht, droevigh, onlustich en vreesachtigh.

Eerst salmen de Milt-ader openen, + en daer na purgeren met Cremor Tartarij, Diapheniconis, een loot te samen, te weten: het eerste een dragma, seffens in warm Bier in ghenomen, laxeert heel soet en lenigh.

Daer na gebruyckt dese dekoctie: + Neemt Fol: Senus een once, Rheubarber een loot, Fenicul ende Anijs-saet, elck twee dragma, Caneel twee dragma, Safraen een half dragma, Honigh vier oncen, schoon Regen-water vijf pont, dichte gestoten, en een pont daer van versoden, dan ghekleynst en ghedroncken, een Roemer vol twee a dry mael daechs, dat selve purgeert geduerig en opent de Milt.

Anders, + neemt Koel-Anijs, en Caneel-water elck een pont, smilt daer in Wijn-rancken Sout een once, ge-

sublimeerde Salmiak twee dragma, Tartarum vitriolatum twee dragma, reyne Salpeter twee oncen, smilt het wel suyver en filtreert het als ghy het af gedistileert hebt tot op een derde paert, set het inde Kelder, soo kandeert het, dese Cristallen bewaert als een dieren schat. Van dit Sout neemt een dragma gheeft het in met Diapheniconis, een loot, het purgheert wonderlijck de verstopte Milt.

Voor Plurisis, sijnde een gheswel dat inde slincker-zijde aende Milt ordinaeris komt, + kanmen niet veel beter hebben: soo wanneermen in dese ghemenghde souten oock doet; twee dragma Liquoris Tartarij: ofte de Cremor van dien, en Sal Absinthij, ende alsmen dan de Cristallen soeckt.

Andersints, + de looge van Wijnrancken assche uyt getrocken met Kamillen-water, ende daer in ghesmolten: in een mutsje een dragma Cristallen van Salpeter; en twee lepels vol daer van in genomen, lenight van stonden aen de pijne; en doet het geswel resolveren.

Anders, + neemt saet van Cardus-Mariae, Benedictus en van Stavisagrij, elck een dragma, stoot het wel langh en kleyn; tot dattet vetachtigh begint te worden, giet daer op Salniter en Roos-water elck twee oncen, Syroop van Akatiae een once, doch eer ghy de Syroop daer in doet soo bekomt ghy een wit sap, ‘twelck ghy moet doorslaen, en doen dan de Syroop daer in, laet den siecken hier van drincken, soo vergaet de pijne seer haestigh. + Insonderheyt alsmen te voren een Ader heeft gheopent, en redelijck ghebloet heeft.

Ick hebbe diversche lieden van't Pluresis gheholpen, alleen met den Looch-Wijn die van

Wijnrancken assche wel vet uytgetogen was, + daer van gaf ick een once seffens, met een scrupel Salpeter Cristallen, sonder meer, en wierden geholpen sonder Aderlaten en purgeeren.

Wtwendigh voor de Milt: + neemt Tamarinden water een once, Spiritus Anisi een dragma, Sal: Saturni twee dragma, smilt het tot een wiete melck, van dese melck neemt twee dragma, Oly van Cappers soo vele als noodigh, tot een wit salfken, dit is een soo goeden Milt salfken alsmen bekomen kan, om uytwendigh de slincker zijde daer met te smeren.

Neemt Gom: Ammoniac een once, + smiltse in Vlier-eeck kleynst het door, en kookt het in, doet daer by Empl: de Melilotae en Muscilagin: elck een once, Oly van Cappers een loot, Sal: Saturnum twee dragma, smilt het tot een Ceroot en leght het op de zijde, op een Leder gestreken.

De Milt of Tertiaen koortse komt en vertoont sich met een snelle Pols, + dick Vryne, oock wel braken en stoelgangh, rijdinge inde Leden, bleeck gesicht met veel onlust, en pijn inde slincker-zijde, is heet en brandigh.

Aderlaten is ghemeynlijck het eerste datmen hier pleegh te doen, ende dat om 'tghevaer datmen sich hier bevreest.

Daer na Purgeertmen gemeenlijck als boven staet, maer onder alle andere middelen is oock het Sweeten seer nootsakelijck.

Neemt van ons voorschreven Campher-water een half scrupel, + Spiritus Tartarij ses droppelen, Elixier Crollij tegen de Pest thien droppelen, Theriak-water een dragma, alles te samen ghemenght met thien droppelen swavel-geest, in Fumiterrae-water twee lepel vol in genomen, gheeft een treffelijck sweet dranckje, voor de Milt, en

teghen de koortse; somen wil kanment soet maken met Syroop van Cichorey een loot, ende daer op wel toe gedeckt en gesweet, is een treffelijck dingh, opent machtigh Lever en Milt.

Anders, + soo neemtmen oock wel den geest van Sulpher, een scrupel, de Cristallen van Herts-hoorn thien asen, de geest van Salpeter en wijn-steen gemaeckt ende volgende wijse getrocken; een half dragma, Theriak of Metridaet-water een dragma, of onderhalf, dit t'samen t'seffens ingenomen en daer op gesweet, (wel gedeckt) bevalt heel tref'lijck wel in dese gelegentheyt.

Den Spiritus van Salpeter en wijnsteen, wort aldus bereyt: + neemt suyvere Salpeter vijf pont, Cremor Tartarij dry pont, dit salmen wel kleyn stooten, ende met Terra sigillata (oock ghestooten) tot ballekens maken, drooghen, en door de Retort in bloot vier over drijven, dese Spiritus salmen op versche Cremor gieten, ende weder overdrijven, endelijck: noch eenmael op de Tartarij storten en overdrijven tot drymael toe, soo hebt ghy een treffelijcke Spiritus van Salpeter en Wijnsteen.

Maeckt u Cristallen van Absinthy en Wijnrancken Sout, dat in aq; Buglossae is gesmolten, en wederom is gekandeert, na dat het opghesoden en gefiltreert is.

Neemt daer van een dragma, + water van Tamarin ghedistileert een pint, smilt het onder een, doet daer by, water van Safraen en Kaneel ghedistileert een once, Syroop van Fumiterrae twee oncen twee oncen, de geest van Salpeter en wijnsteen (als boven) een dragma of onderhalf, na dat den Patient gestelt is, gheeft hier van twee lepels vol, s'morghens en s'avonts, het versacht de Milt, koortse en steeckten inde zijde met alle beleeft

heyt, is goet voor Milt, Lever ende Nieren, en veelderley Accidenten daer uyt ontstaende.

Krollij leert, + datmen: alsmen de koortse krijcht; innemen sal, twintich droppelen Oleum Vitrioli, Sout van Alsem een half dragma, in een once Cichorey water, na datmen al voren ingenomen sal hebben, twee scrupel, ghebrandt en wit gekalcineerde Mosselen pulver, die eerst in Asijn ghelegen hebbende; schoon wit en van hare swarte huyt gesuyvert zijn. In vier ghewarmt en op ghedroncken, ende daer op wel toegedeckt en ghesweet, soude na zijn segghen: selden drymael achter een in te nemen van nooden sijn, maer is veeltijts de eerste genoch, ende ten hoochsten twee reys.

Anders, + neemt de gherectificeerde Spiritus van loot, solveert daer in de reyne Cristallen van Sal Absintij, en vitrioleerde Tartarij twee oncen, teghen een pont Spiritus, solveert en treeckt het daer af tot een derdepart, laet het wederom inde kelder tot Cristallen schieten, gheeft daer van een half scrupel, in een scrupel Campher-water, of, met Metridaet-water een loot. 't Is seer aengenaem voor de Milt koortse in wijn inghenomen.

Anders, + soo gheeftmen oock wel twintigh droppelen Oly van swavel, per Campana, met Spiritus van Terrae sigillatae een scrupel, met een loot Violen Syroop, dat mede seer goet is.

De Spiritus Saturnij wert aldus bereyt: + Neemt Sout van loot een pont, dat suyver en Cristallijn is, en ghebrant Herts-hoorn dat wit en schoon is; twee pont, alles reyn ghepulveriseert onder een gemenght, ende dan al treckende heeter en heeter door de Retort ghedreven uyt heet sant, soo bekomt ghy een witte geest en een

roode Oly van loot, scheydse en bewaert de Oly besonder die seer weynigh is, ende den Spiritus rectificeert, alse van haer Phlegma afgheroockt is, tot een vluchtige en klare geest, tot twee of dry malen. Dese is wat besonders voor de Milt.

Het Aqua Metridat. wort aldus bereyt, + neemt Metridat vier oncen, Angelika-wortel een once, Safraen een loot, treckt met voorloop van wijn de kracht van dese spetien, inde warmte thien a twaelf dagen, dan giet het soetghens en klaer af, doet in dit water het Cristalline Sout van Herts-hoorn een loot, Campher een once, soo hebt ghy (alst door de warmte wel ghesmolten is) een Metridat water, daer van men alleen in gheest een loot t'seffens, voor de Milt den derdendaechse koortsen.

Ick segge dat dese koortse is een vande alder snootste van alle andere, en quaet om te ghenesen, en daerom diese met goet fondament Cureren kan: oock voor een goet meester met recht ghehouden mach werden.

Nieren koortse is na mijn oordeel, een rechte Quartaene koortse, die alle vier dagen sich vertoont, om datse uyt de vierde dekoctie haer oorspronck heeft.

De Nieren sijn van Compacter conditie als de Milt, + om datse (ghelijck de Milt de viscositeyt ghenereert) sy het smeer, en den reusel voet en voortbrenght, sulcx blijckt; om dat binnen in't Herte vande Nieren een onrijpe vettigheyt ghevonden wert, ende om dat de Nieren rontsom in 't vet begraven zijn, uyt welcke de natuere leert, dat de Nieren het smeer voeden en voortbrenghen, ghelijck de Lever het bloet, de Longhen alle vluysen en vellen, ende de Herse-

nen alle senuwen voeden en generen. Soo sijn dan de Nieren van Sulpherachtige conditien, en behooren eygentlijc oock onder de Curae vanden Swavel, alsmen de gront vande Philosophie wel en recht besiet, daeromse oock ghestelt sijn, inde passagie vande geresolveerde en gesmolten Salia, dat is: om die met hare soete vettigheden te verhoeden datse niet en corrideren.

Ende daerom soo wanneer de Nieren beginnen te vuylen en te verstoppen, + soo isset dat de vettigheden des Lichaems beginnen te drogen en onlenigh worden, ende de ghesmolten Salia nemen de overhandt (daer de Galle een reghent en Heere van is) en de mensch die vervalt al treckende in een gheheele watersucht, want de souten die grijpen hoe langhs hoe meer hare eygene wesen aen, en doen die smilten.

De Nieren en vuylen niet heel geerne, + om datse weghens hare Sulpherachtige hoedanigheyt (meer als Milt of Lever) durabeler sijn. Maer sy konnen heel lichtelijck verstoppen, om datse subtijl en kompackt sijn, ende hare passagien nauwe ghesloten hebben, en daerom en sijnse oock met geen grove noch slechte, maer met subtijle en edele dingen te helpen, ende hare gebreken sijn oock te gevaerlijcker, weghens de geresolveerde Salia: die daer door passeren.

Wanneer de Nieren indispoos sijn, + so heeft den patient rugge of lenden pijne, steeckten inde Lieschen, en in 't gemagh, met pijn inde Aderen. De uryne is: soo het uyt verstoppinghe ware, root en klaer met blaeskens, oock wel bleeck en droevigh seer variabel, een ader salmen openen doch na gelegentheyt vande koortse, 'tzy inde Mediaen Salvatellae, oft Saphena,

Purgheren salmen schouwen en vlieden: in-

sonderheyt met grove Laxativen, + ghelijck als Esula, Turbith en Colochintida.

Subtijle dingen salmen ghebruycken die van hare onsuyvere Terrestriteyt afghesondert sijn, + ende heel schoon en subtijl gemaeckt: krachtich penetreren en door-dringhen.

De edelste medecijnen die hier alderbest van nooden sijn, moetmen trecken uyt de Metalen: besonder uyt Gout, en Koper, ende uyt de mineralen, insonderheyt uyt den Antimony ende oock uyt de Koral en Paerlen. Anders soo heeftmen oock wel goede dinghen uyt de gheseghelde aerde, uyt ghesonde menschen Vrynae, en diergelijck.

Wt het Gout heeftmen voor desen inde hert-teeringe een bereydinghe gheleert, + die niet alleen op't Herte maer oock op alle inwendighe leden diene, volghens dien: oock hier heel dienstelijck sal sijn ghebruyckt, daer van dry Asen, in Spiritus Terrae Sigillatae, een dragma inghegheven, doet niet alleen sweeten, maer versterckt en ververschet oock de gantsche nature.

Item de Spiritus Veneris vier droppelen, + en vande gheseghelde Aerde een scrupel, t'samen in Aq; Teriacalis inghegheven, is insgelijcx seer goet de Nieren ende quartane koortse.

De Spiritus Veneris bereyt aldus: + maeckt door ghedistileerde Asijn uyt Koper Vijlsel een Vitriol, ende vande selve treckt met dese volgende additie een Spiritus. + Neemt van dese Vitriol twee pont, Terra Elemni een pont, Roode Korallen en Kreeft-ooghen t'samen een pondt, treckt met sterck vier uyt desen al een Spiritus, diemen moet rectificeren met versche en schoon ghesuyverde Oester schellen, een pont, soo hebt ghy een edele Spiritus hier toe dienende; bereyt.

De Oester schellen salmen eerst reyn afwasschen, ende een nacht in Asijn weycken laten, en dan afwasschen, so werdense binnen en buyten even schoon, die ghebruyckt.

Vitriol Veneris te bereyden vint ghy by verscheyden Autheuren hier onnodigh te verhalen.

Anders: + soo maecktmen oock wel een Extrackt van Paerlen en van Korallen, die beyde in desen deele heel goet sijn, doet met de Paerlen aldus: Neemt Paerlen twee once, solveertse in distileerde Asijn en filtreertse, treeckt den Eeck daer weer af, en giet dan ghedistileert Reghen-water daer op, en solveert de Paerlen noch eens daer in, soo vallen de fecis te gronde, treckt het water daer weder af, ende giet op't gene in de gront leyt, een goede stercke en wel suyvere Vryn en Wijn-gheest, op de Paerlen dat treckt de beste kracht en koleur daer uyt, daer van geeft een scrupel in met Wijn, 'tis een gheweldighe hertsterckinghe in heet bloet en Nieren koortsen.

Corallen Tincturae of Extract salmen aldus bereyden: + Neemt Corallen en kalcineerse met soo veel Salpeter in een teghel, dan loghet de Salpeter daer van en bewaert de Corallen.

Neemt dan een goede suere Asijn van Pockhout die wel suyver is gerectificeert, stoortse op dese Corallen, soo treckt den Asijn de koleur uyt de Corallen op verscher daer, bewaert dit Extrackt en ghebruyckt daer van een dragma in Wijn, het is niet min als de Paerlen seer nut en dienstigh de Nieren in Quartaen koortse.

Dese beyde kordialen heb ick tot op hier toe willen sparen, + hoewelse eyghentlijck in de hertsterckinghe behooren, dierhalven sy oock aldaer met groote nut konnen werden gebruyckt.

Wtwendigh zalft de lenden met dit zalfken, + neem ende perst uyt Vorschen-saet een slijm een once, smilt daer in Sal : Saturni twee dragma, neemt wijders gheperst Bilsem Oly, soo veel tot dit salfken wert vereyscht, doet daer dan wijders in Campher een dragma. Safraen-Oly een scrupel, Naghel Oly twaelf droppen, Slangen smout een dragma, dit alles bereyt tot een zalfken, en smeert de rugh en lenden daer mede.

In desen ghevalle wort seer gepresen de Mercurium Microcosmi, of de Essentie van dien, ses of acht Asen in Wijn inghenomen. Iohannes Agricola leert; dat de Ghesublimeerde Salmiac de Quartaen koorste grondigh ghenesen soude, 'twelck gheloovelijck is om dat Salmiac meest is een Sal Vrynae 't welck met de Nieren groote ghemeynschap heeft, hier op is mijn Advijs, wanneermen de Salmiac door ghebrant Herts-hoorn Sublimeert, tweemael, en door Oculi Cancry tweemael, en ten laetsten met Sal : Succini vermenght door Roode Coral soo langhe Sublimeert, tot dat het Sal: root op komt, soo hebt ghy een edele Medecijn voor de Nieren en Quartaen koortse, thien Asen in Cichorey water in gegeven, en kan niet wel verbetert werden, wat deught in dit sout gheleghen is in Hectica koortse, is niet om schrijven. Want al wat deught ghy inde Mercurium Microcosmi soudet connen vinden, is noch veel meer in dit Sout vermits het door de Sublimation eerst sijn gift genomen, daer na dryvende, en versterckende wort gemaeckt.

De Continuele koortse ontstaet besonder uyt de Gal, + en daerom isset een ghevaerlijcke koortse, wegens de groote scharpigheyt aller souten

die de Galle in sich vervaet ende daer vanse een regente is,+ want de Gal is een lit vol scharpe souten, hangende binnen aende Lever gehecht, suygende uyt de Lever ende het bloet alle schadelijcke brackigheden diese kan becomen, omme het bloet van de selve te ontlasten, en te temperen, + dat het niet en korridere, ghelijck noch veeltijts wel gheschiet. De Gal wanneerse in haren cours en loop ghestoort ende indipoos wert ghemaeckt, soo veroorsaecktse niet alleen een heete, toornige en brandende koortse, + maer sy geeft oock veel ander ghevaerlijcke Accidenten, + en dat voornamelijck: om dat haer doorgedrongene inboringe, waerse komt, schadelijck is, vermits haer bijtende en etende scharpigheyt, die in hare ghecomponeerde Salia zijn ingelijft, haer meeste ghebreck datse heeft ontstaet uyt haren overvloet, om datse meer te suyghen vint, als sy kan verswilgen.

Wanneer de Galle weghens haren overvloet ghelijck als door haer eygen residentie is uytghedronghen, + soo en besmetse niet alleen de Lever, maer oock de Maghe met een schadelijck Fenijn, ende is quaet om ghenesen, ende wanneerse door toornigheyt veel beroert wort, soo penetreertse Spiritualiter wijse door 't gantse Lichaem, Bloedt, Vlees en huyt, en geeft of baert een Geelsucht. De Gal die baert ons veel gebreken meer als t'wel bekent is; + Laserije, Morphea, Vlechten, Vinnen, Puysten en Krauwagien. Ia ick soude dorven segghen: dat selfs de Gal door verhitte oncuysheyt: soo berweeght zijnde: oock het Lichaem infecteert, ende het Morbum veroorsaeckt, + oock kinder pocken.

Alle Gal gebreken zijn vergiftigh, + en Corrosivischer aert, +dierhalve oock hare Kure

moet gedaen werden met een rechte tegen-gift, die van leniger aert zijn, want de Salia en connen niet beter ghetempert worden als met den Sulphur en Mercurium, die beyde van alle hare giftigheyt op 't hooghste moeten gesuyvert zijn.

Inde Gal siekten of besonder in hare koortsen, + en moetmen het Aderlaten gheensins vergeten, in sonderheyt inde Salvatel-ader, want daer door wort de Lever ende volghens dien oock de Galle van haren overvloet ontlast, 't welck noodigh is.

Purgeren salmen in dese gheduerighe Gal koortsen schouwen en vlieden + maer in ander Gal sieckten machmen wel purgeren, ende is somtijts heel nootsakelijck.

Voor de Gal selve en kanmen billickerwijs geen beter remedie bekomen: + als het Elixier van Paracelsus, hier voren ghedacht, want daer heb ick veel gal sieckten treffelijck mede ghedient, oock selfs: inde gal-koortsen, gelijck voren is geseyt.

Om de Gal te purgeren wanneer den noot sulckx vereyscht, + kan alderbest gheschieden met de Sulphur of Roode Bloem van Antimony, met de Extracten van Rheubarber, Aloe, Crocy: &c. ende in alle Gal purgatien; moet daer op ghelet worden, datse zijn van verdroogende en Swavelachtige conditie, dat is: (om recht te seggen) sy moeten wesen van vetachtige stoffe, die voet en drooght. Ende daerom.

Wt het Yser of den Swavel en Roode Oly van dien. + Item uyt den Seyl-steen, ende desselfs vijfde wesen: en al wat onder de Planeet Martis behoort, moet men hebben een treckende Gal-remedien.

Neemt water van Negen-kracht en van Tor-

mentil elck twee mutsjes, + Caneel-water een once, Elixier van Paracelsus een dragma, maeckt het soet met Sirup Rosarum, en amper met Spiritus van gheseghelde Aerde twee oncen, en een dragma, ende eyndelijcken doen daer by de roode soete Oly van Yser, hier van twee lepel vol t'seffens ingenomen, tempereert de Gal soodanigh datmen naulijcx beter weet te vinden inde gansche natuere, de Syroop van Roosen (verstaet wel) is twee once ende de geest van Terra Sigillata, moetmen een dragma nemen.

Ick ben versekert, + dat; soo langhe men uyt het Gout Antimony, of Stael de rechte Essentie niet en heeft, soo en kanmen gheen sekerder recept ordineren als ditte, het is een schoon lieflijck dranckjen, bequaem tot veel Gal sieckten.

Andersins. + Tot versterckinghe vande Gal is seer goet en dienstelijck oock onse voor beschrevene Extract van Coral en Paerlen elck een docis, de essentie vande Magneet thien droppelen, Extract van Roode Roosen door Spiritus Sulphuris getrocken een dragma, Elixier een dragma, Water van Verbena, daer oock Caneel niet uytgetoghen is, een pint, ende Syroop van Acatie een once: Dit als boven staet, ghenoten: versterckt wonderlijck de Gal.

Aemgaende de Gal of Quartaen koortse, + de welcke gheduerigh heet en brandigh is, met snelle pols, onrustigh inden slaep, met onversaet, bloedt roode Vrynae: ende heel dorstigh. Dese koortsen sijn besonder tweederley: d'eene ghenaemt Thiphoden hebbende groote gemeenschap met de halve Tertiaen Feber, d'ander heet Synochum die uyt onsteken bloet van de Galle verhit, haer oorspronck heeft altoos en sonder ophouden geduerende.

In dese koortsen salmen niet purgeren maer alleene sweet en water drijvende middelen gebruycken, + nae datmen de Salvatel-ader geopent heeft. Men sal goede Praeservativen gebruycken, die het Fenijn verwinnen en 'therte daer van bewaren, gelijck ghewoonlijck inde Peste wert gedaen.

Den Asijn van Antimony, + de Spiritus van Vrynae en van Barnsteen werden seer ghepresen in dese sieckte, als oock den Gheest van geseghelde Aerde.

Neemt den Asijn van Antmonium een scrupel, + ende van Barn-steen een half scrupel, Water van Cichorey en van Suyringh elck dry loot, t'samen uytgedroncken, dat koelt en leschet de altoos blijvende brant en hitte in dese sieckte.

Anders: + Neemt Syroop van Violen, van Suyringh van Bisantiis en Iujuben, elck twee dragma, maer van violen een once, water van Cichorey, van Endivi en Suyringh elck twee oncen, Asijn van vitriol een scrupel: ende hier van drinckt somtijts een dronck.

Ofte neemt: + Conserf van Roosen, en van Violen elck een loot, Confectio de Alkermes een scrupel, den Spiritus van vitriol een half scrupel, ende het Cristalline Sout van Herts-hoorn acht graen. Dit salmen t'seffens ingeven.

Anders: + neemt Oly van Vitriol twaelf droppelen, Sout van Alsem een scrupel, Cichorey Water twee oncen, t'saemen op gedroncken.

Aengaende de bereydinghe van dese hier ghenoemde Medicamenten, + salmen weten: dat den Asijn vande Antimonij; die wort ghemaeckt uyt Antimonij Ertz, met kleyn vyer, d'welck een suere vochtigheyt uyt d'Antimonij drijft, diemen weder op versche Antimonij sal storten, en

en weder uyt drijven, ende sulckx salmen doen tot datmen vanden Asijn genoech heeft. Diemen dan moet rectificeren.

Item, + inde distilatie vande Barnsteen Oly komter een sueren witten Liquor: dewelck; wanneermen die een mael of twee rectificeert, alsmen de Phlegma door Balneo daer van ghescheyden heeft.

Spiritus Vrynae is den voorloop diemen eerst in 't distileren vande Vrynae eerst overkrijght, ende dan voorts distileert en rectificeert tot dat den stanck daer meest afgescheyden sy.

Het Sout vanden Herts-Hoorn krijghtmen; + soo wanneermen de Oly ende de liquor daer uyt drijft, 't welck inde Oly op den boden candeert soo schoon als een glas. Alsmen 't (soo alst over komt) een jaer of meer laet staen, sulckx heeft my d'ervarentheyt geleert.

Alle andere variable koortsen, + die veele zijn, ontstaen ofte uyt Mercurij die de longe regeert, en seer ongestadigh is, ofte uyt Luna die de hersenen bestiert en heel veranderlijck is. Want daer en zijn geen Planeten aen den Hemel die by haer selven ongestadiger zijn, ofte korter veranderen, als dese beyde. + Ghelijck oock inden mensch: soo haest hy eenigh letsel krijght of heeft. Den Adem (die vande Longe wort geregeert) verandert terstont, gaet kort en haestigh op en toe, waer van het herte wert ontroert, den Pols die jaecht, ende het hooft wort licht en wee.

Dese koortsen alle die niet onderscheydelijck en zijn, die niet en komen op gesette tijden, die oock niet altijt blijven, maer die somtijts wech zijn, en oock wel weder komen, die alle: mach ick met goede redenen betrecken; alleen onder

het eenigen middel (als van welcke ick veel voudige ervarentheyt hebbe) namelijck: + ick hebse alle ende gheen uytgesloten, Fijnael genesen, alleene met het Elixier van Paracelsus, twaelf droppelen in Franschen wijn in gegeven s'morgens ende s'avonds eenen lepel vol. Ofte met mijn eerst beschreven Campher-Water, + in Putman ghenoteert, een scrupel in Brandewijn, s'morgens en s'avonts.

Ofte, met dit Dranckje: + neemt Cardus-benedicten-water een pint, het Extract van Metridaet een loot, Spiritus Sulphuris per Compana, een half dragma, Campher een dragma, Oleum Iuniperij (de beste) een scrupel, Suyker twee oncen, dit alsoo ghemenght sijnde: salmen s'morgens en s'avonts twee lepels vol in nemen. Ofte dat noch beter is: alsmen de koortse ghevoelt salmen dry lepels vol drincken, sich wel warm toedecken, + ende het sweet verwachten.

Het Extract van Metridaet is maer een simpele uyt-treckinge door Brandewijns voorloop, + diemen dan daer na Honigh-dick weder af moet trecken in Balneo.

Ofte neemt: goeden voorloop een pont, van Wijn ende van Vryn, doet het in een retort, ende treckt met heel kleyn vyer een Cristalijne boter daer uyt, neemt daer van een scrupel, gherectificeerde Phlegma van Vitriol dry oncen; dits een wonderlijck stuck, ende heefter veele by 't leven behouden, want hier moet het aerdtsche vyer, het Spirituale wijcken.

Maer wat aengaet de Hectica koortse, + die komt insonderheyt voort uyt al te grooten warmte, die in 't herte leyt. Sijnde de Son inde kleyne werelt, het welck wanneer 't soodanigh is, + de Longe met haer stralen; soo seer verhit en ver-

drooget. + datse niet konnen de koel genoech blasen, allengskens: de andere leven doet vervallen, in een verdorrende gestalte. Want het Herte sijnde een vleesachtigh lit inwendigh hol, met een weynigh bloet vervult, waer in de levende Geest en al de kracht vanden mensch gelegen is, + een weynigh te warm sijnde: doet het vleesch van welck het een regent en voetster-Heere is, ende volghens oock het bloet en de lever verdorren, droogh worden en uyt teeren. Ghelijcker wijs als de Son inde groote werelt, de Aerde (over welck sy heerschet) met haer stralen aenschouwende: maecktse dorre, drooch, en onvruchtbaer, haer uyt teerende en beroovende van hare vetachtighe vochticheyt, 't welck aller gewassen melck en voetsel is, ende volgens dien, soo verdrooghen en versterven alle aertsch ghewassen, die uyt de aerde haer noodtruf suyghen.

Wt al 't welck ons de natuere leert, + dewijl de aerde vande Son soo seer wert uytgeput, datse in haer boesem van't sock is opghedrooght, ende wanneer dan de aerde met een koelen douw maer toeghedeckt en besprenght wort, sy de dorringh en dese Hectica niet eens is onderworpen. Noch eens: ofte wanneer de aerde met een slijmighe vettigheyt maer wort vermenght, en ghetempert: of met Mis vereenight, soo isse bequaem om uyt te staen, een geruyme en lange Sonne schijn drooghte.

Soo oock inde kleyne wereldt, + wanneer den mensch die aen dese Hectica of teerende koortse Laboreert, wanneer die maer met een verkoelende vettigheyt wert ghespijst en ghelaeft, kan hy sich voor een langhe tijt: ja oock wel voor al sijn leven tegens Hectica bewaren met spijs en

dranck. + Merckt mijn goeden vrient en sluycke speciael, dit gaet u aen, want u gantsche natuere is geinclineert tot dese sieckte, hadde Sr. Magister dit ghesien hy soude uwe Tantpijne niet willen wegh purgeren. Siet aldus bestede ick mijn penne tot u en veler behoudenisse in ghetrouwer meninge. Want:

Purgeren, + Aderlaten als oock sweeten, salmen schouwen als de Pest, want het is een verderf en onderganck der ghener die dese terende koortse hebben. Den patient en moet geen dorst lijden, en schouwen den swaren arbeyt, want dit is een rechte hovelinghs sieckte: wanneer hem maer gebeuren mach loy en lecker te leven gelijck hier vereyscht wort.

Wijn, Brande-wijn en stercken dranck is heel schadelijck. + Maer dick bier: wanneer den patient niet Catarreus is, en het drincken niet en is gemenght met heete specerijen, soo en isset niet schadelijck: Want hoe de kost en dranck voedtsamer is hoese beter dient, de wijle oock alle spijs en dranck moet wesen: voetsaem en leschende.

De gantsche Curae van dese sieckte is gelegen in de Swavel, + inde Bloem of in het Melck van dien-se is gelegen in het Elixier van Paracelsus, ende inde Mercurium Microcosmi. Item inde Cordialen.

De teeckenen van dese sieckte is soo ghemeen ende oock soo wel bekent datmense naulijcx behoeft te beschrijven. + Magher ende onghesien, met hoest, korten Adem, de Oogen vallen in, het voorhooft is gerimpelt, ja is by nae gelijck een doot, met de huyt om getrocken over't been, den pols is hart, den krancke dorstigh, heeft een druckende maghe, en dicke beenen, de Vrynae

siet vleesachtigh.

Nota: + Wanneer ghy dese koortsen wilt genesen, soo moet ghy met een wel goede acht nemen op alle toevallen die dese koortse by menighte onderworpen is, ende de selve soodanich voorkomen, dat de koortse daer door niet ghesterckt: maer geswackt en vermindert of genesen werde. By exempel.

Soo yemandt in Hectica de Bruyne inde keel hadde, + om die te helpen: soo neemt levende Kreeften, hier te lande machmen Garneelen nemen, een goede handt vol, stootse kleyn met twee oncen ongesouten Boter, dan kookt het een weynigh, druckt het door, en laet het bekouden, daer van neemt somtijts een stucxken onder de tonge, laet het smilten, het is een gewis stuck voor de Bruyne, ende is oock goet voor Hectica koortse. Soo oock:

In de Geel-sucht by dese koortse, + neemt: onse voorghenoemde Elixier gheeft daer van twaelf droppelen in soet ghemaeckten Renschen wijn met Looch Sanum. 't is beyde voor de Geluw en voor desen febris een treflijck dinck, ende soo moetmen allesins wercken in dese sieckte met hare toevallen.

Ioannes Poppen die leert: + dat de Mumia Microcosmi een scrupel daeghs ingenomen, dese sieckte grondigh gheneest en wegh neemt, 't welck wel te ghelooven staet, want dese Mumia en is niet anders als de voornaemste kracht van menschen Vlees en bloet bereydet.

Maer wat willen wy veel plucken en tobben aende kracht van menschen vlees en bloet, is met 't vrouwen melck die een knechtjen soogt, de gantsche Mumia vanden mensch. Neemt dierhalven Vrouwen melck een mengelen of twee,

goede Geyten of Schapen melck mede soo veel, + maeckt na gemeyne wijse van dese melck een boter, ghelijck gewoon'lijck van t'Koe-melck wert gedaen. + Dese boter salmen souten met de alderbeste Cristallen diemen uyt den Lapis Brunel weet te bekomen, ende de Cristallen van wit stock-suyker die wel suyver en klaer zijn, elck even-veel, dan bewaert de boter. Het is een treffelijcke lenige, voetsame en leschende boter.

Met dese boter (doch dan onghesouten) kanmen den rooden Balsem uyt Swavel trecken, + die eerst door den Herts-hoorn; dan daer na door Kreeft-oogen moet ghesublimeert zijn, de-welcke: wanneerse daer na (gelijck geseyt is) inde bereydinge van mijn Sulphur Balsem: door Oculi Cancri: wert gerectificeert met behoorlijcke toeset van 't Elixier geadministreert, +so wert het een Correctorium in dese siekcte.

Soo oock:+ wanneer ghy de Kreeft-oogen weet te bereyden gelijck de konstenaers leeren, datse werden als Cristallijn glas, ghy sult dan hebben een besonder hooft-stuck in dese sieckte. Een half scrupel (in een daer toe dienende) Inlex gebruyckt, is machtigh goet in dit gebreck.

Tot versterckinge, + neemt het Nierstuck van een Kalf, dat ses of meer weecken met melck is op gevoet (kapt het kleyn, doet daer by (soo't vier pont is) ontrent warm broot, witten of roggen, soo elck belieft, twee pont. Het kruyt Scabiosae, en Tulcilago, elck twee hants vol, Caneel een loot, Safraen een half dragma, giet hier over vier stoop goede wijn, laet het een dach of meer staen, + en distileert het dan af in Balneo, de achter ghebleven substantie druckt wel stijf uyt in de persse, maeckt het soet met vier oncen suyker, en vochtigh met een loot Cristallen

van Salpeter, deze soppe voedt en sterckt machtigh wel. Men kan het oock wel amper maecken met Spiritus Sulphuris, is niet dan te beter.

Inde overgekomen geest kont ghy ingheven het Elixier als boven, + 12 a 15 droppelen in een Roemer vol van dit sap, ick twijfele niet; wanneer ghy dese mijn leere volcht, of ghy sult een goet succes bekomen, en gheluckigh voort gaen. Wat wijder in desen: aen Lever, Milt, Longhe, Herte, en Nieren waer te nemen is, kanmen inde terringhe na sien, ende oock wel hier gebruyken.

Andersins ghebruyckt dit dranckje: + neemt Scabiose-water een pint, het sap van Corenten een once, Diacodium en bol-Syroop elck een loot. Extract van Coral en Paerlen, elck een dragma. Kreeften of Garnelen sap een once, roert wel onder een en bewaert het. Neemt wijders onsen Balsem Sulphuris een dragma, Elixier twee scrupel, roert het wel onder een, wanneer als ghy daer af gebruyken wilt, ende neemt van het dranckje voorsz. telkens twee lepels vol, en van dese Mixturae acht droppelen, drinck het tseffens in, en volhert daer in tot het dranckje voort is, kont (soo 't noodig is) meer maken en gebruycken, ende den balsem met het Elixier daer in doen en soo ghebruycken, doch altijt omroerende; als ghy daer af neemt ten behoeve.

Anders gebruycktmen oock wel een gecomponeerde Swavel-bloem twee oncen, + Mirrhae, Aloes en Croci elkc een dragma, met Aq; melissae op een steen gewreven, ende daer van een dragma in wijn inghegheven.

Ende men vermenght dese Bloem oock wel met Mastix, + aldus: Neemt de Floris twee once, Mirrhae een dragma, en Mastix een once, Safraen

twee scrupel, met Ysop-water tot een Massa gewreven, ende een dragma ingegeven.

Item, + neemt Mannae Aluminis Saturni, met schoone en suyvere Salniter, tot Cristallen (elck twee oncen) laten kanderen, en daer van ses graen in wijn-gheest inghenomen, het is een hooch Arcanum in dese sieckte.

Altoos en tot allen tijden, + soo beneersticht u, wanneer ghy den patient hoort klagen over sijn flaeuhertigheyt, ('t welck een seker kenteecken is, in dese sieckten,) dat ghy hem te hulpe komt, met goede hertsterckende; en nochtans verkoelende middelen, daer toe dan dese ordinantie niet onbillijck sal dienen.

Neemt dese voorgeseyde Saturnische Cristallen een half scrupel, + Oly van Folio en van Safraen, elck een half scrupel, Caneel-water een once, Bornage en Buglossen water elck twee mutsjes, Looch de pulmone vulpis twee oncen, het Extract van Coral en Paerlen, elck een half dragma, hier van neemt alst wel omgeroert is: telkens twee lepel vol.

Ende dus veele sy gheseyt vande veelderley koortsen, met haer name, oorspronck, wesen en Cure.

Geel-sucht ontstaet insonderheyt uyt de gal, + ghelijck als de Roose uyt het herte, de Swarte uyt de milt, de Blauwe vande lever. Elck Planeet inden mensch, heeft haer eyghene Tincture, ende alle dese Verruw sieckten en sijn niet anders als het hooft lidt daer van het komt, ende Tingheert Spiritualiter wijse buyten hare regioen (dringende door: ghelijck een influentie op't uyterlijcke Corpus, want de Planeten ontlasten haer van hare overvloedighe Spiritus, + ende Imprimeren door vleesch en huyt. Eerst salmen een

Ader openen.

Dewijl de Geluwe altijt voor oogen wel bekent is, om datse sienlijck haer vertoont, is niet noodigh van haere kenteeken veel te schrijven. Sullen dierhalven maer in't korte treden tot de Cure.

Segghe daerom; + dat alle goede middelen hier voor gedacht, (inde Geel-sucht gebruyckt konnen werden, ) die inde gebreken vande Galle sijn genoteert, daer den goetwillighen leser sijn gerijf kan soecken.

Anders soo gebruyckt een half dragma Sal Absintij in Celidoni-water, + doch een dragma tseffens in genomen, purgeert heel soetgens en verteert de Geluwe.

Ofte neemt twee graen Praecipitat in Theriak, + tot een pilleken ghemaeckt.

Ofte dry graen witte Floris Antimoni in Metridat gherolt, neemt de Gheluwe ende grondt wech, alsmen tweede of derden dach eens daer mede purgeert, ten hoochsten dry a vier reysen also gedaen. + Het Extractum van Rebarber vereenicht met Centaurij, Hypericon, en Celidoni-bloemen geneest de Geluwe kort en bondigh.

Soo doet oock het Elixier van Paracelsus, + den Balsem: of veel eer, het Extractum Sulphuris elck apart, een docis in wijn in genomen, verteert de Geluwe.

Pierwormen gewasschen, gedroocht en gepulveriseert, een dragma in wijn ingenomen, is goet voor Geel-sucht en Teeringh. Item, Safraen in melck ghesoden, is der boeren ordinare Medecijn.

Ofte, + neemt een pont Celidoni-water, twee dragma Spiritus vitrioli, doet daer in een once roode gedroochde Roosen en Safraen een dragma,

laet het wat staen Extraheren, en gebruyckt daer van telken een once of anderhalf, met 12. droppelen Elixier.

De Roose mede ghetelt onder de verru-sieckten, + voort komende (soo gheseyt is) uyt de Spirituale Tincture des herten, komt met een bevende koude; gelijck een koortse, slaet uyt meer een roode brandende vlecke; hier of daer in't vleesch, 'tsy arm of been, of aen't hooft. Om dit te remedieren en heeftmen gheen beter middel, als in het loodt, of al wat uyt den selven wert bereyt.

De ordinare Slordegijns die leggen en poesen ghemeenlijck met een Ceruys, + met een Lavament van Roos-water en Asijn daer in wat Litergirium gesoden is, en wat sulcx meer is.

Hier ware het Aderlaten wel goet, + als het sonder gevaer konde geschieden, want de Roose wil sich gemeynlijck voegen by de gheopende Ader.

Men moet in dese sieckte voor al een goeden regel van leven voeren, alle heete speceryen, Brande-wijn en wijnen sijn hier seer schadelijck, Purgatien sijn oock niet goet, en alle scharpe Salia en soute kost is quaet.

Cura: + Neemt Aqua Theriacalis een dragma, en gheeft dat in met een once Sirup. Sambuci, doet hem daer op sweeten, ende gheeft hem voorts s'morghens en s'avonts, een dronck of een half once van dese Syroop, in een once Aq; Cichorie, met acht graen Mannae Alluminis Saturnij in, den siecken sal sich terstont beter en beter bevinden.

Wtwendight ghebruyckt Putmans Lavament, of oock wel mijn voorghedachte Defencijf. Oft dit volghende salfkens: neemt Aq; Sambuci en

Rosarum elck een mutsje, smilt daer in een loot Sal: Saturni, dan klopt daer in twee Eyers witten wel kleyn, en doet daet by twee oncen gefiltreerde Sperma ranarum, dit t'samen door eenen wollen lap door gheperst, met Roos-Oly tot een salfken gemackt, geeft u een Extraordinaer Roos-salfken, daermen niet alleen de Roose, maer oock veel andere brant-schaden mede geneest, + smeert hier mede, ende lecht het Defencijf daer over, ofte het lavament by my gebruyckelijck.

Neemt Vlier-Eeck, + een mutsje, Françe-wijn ende Roos of Vlier-water, elck oock een mutsje, Sal Saturni-Cristallen een dragma, maeckt het warm en gebruyckt het voor een lavament.

Anders, + alsmen veldt-slacken solveert met Sout, ende de schade met die pekel bestrijckt, ende noch beter: alsmen de slacken smilt met Mannae Saturni tot een water, ende dat dan warm op de roose leyt, ick meyne ghy naulijcx beter sult vinden, ende indien ghy dan dese Solutie tot een salf maeckt, + met Boom-Oly, soo hebt ghy geen schoonder Nutritum, dit zijn al eygene inventien. Ick bidde alle gheleerden datse de saecken ervaren hebbende, my maer een vriendelijck gesichte bewijsen, ick sal't voor een recompense genoechsaem ontfanghen, want ten gemeyne nutte heb ick aen desen mijn Practijk, mijn welvaert besteet, 't ware wel recht dat ick een blijd-gesicht daer voor ontfanghe, gelijck ick het blijdelijck een yder mede deele.

Daer is noch een Blaeuwe verru-sieckte, + die by de gemeene lieden de Blauwe-schuyt wert genaemt, en is een geslachte van de Schimmel-sieckten een Spirtuale Tincturae uyt de Nieren geschoten, dewelcke hoe-welse groen Tingeren, hier

nochthans haer blaeu bewijsen, om datter geen groen is, of is inde natuere blaeu, ende om dat blaeu maer is een onvolmaeckt groen.

Dese sieckten komt met blaeuwe vlecken, + meest en ordinaer binnens beens aen de schinckelen, ontrent de knyen en voeten, den patient is onlustich, en stram aende beenen, met weynighe pijne, gheeft oock wel blauwe Nagelen aende voeten en handen. Hier machmen wel ader-laten en purgeren soo het noodigh is: met Flor-Antimonij dry graenen, en Metridat een scrupel, t'samen in bier in-ghenomen, Nota 't moet witte Floris wesen, dan daer na soo ghebruyckt dit dranckjen:

Neemt Spiritus Anisi een once, Extract van Safraen een half scrupel, + Oly van Caneel ses droppelen, hier van t'elkens twee dragma in genomen. Met dit Recept heb ickse gheholpen die de beenen gantsch swart waren uytgheslagen, ende soo stijf datse geen eenen trap hooch konden op-treden.

Sweeten, is in desen ghevallen heel noodigh, + ende neemt daer toe een Aromatique Spiritus; een dragma, de gherectificeerde Spiritus Tattarij twaelf droppelen, dit in France wijn een paer lepels vol in genomen, en wel toegedeckt, doet wel sweeten.

Wtwendigh smeert met dit waterken de swerte vlecken: Neemt den geest van Anijs een mutsje, + Sal Saturni een dragma, Campher een dragma, dit vermenght wel reyn onder een, en smeert de beenen daer mede.

Met dese eenige middelen heb ickse wel ghenesen, die gantsch swert aende beenen waren.

Anders en heb ick in dit gebreck geen naerder remedie, + alsoo het my in 32, jaren (in welc-

ken ick gepractiseert hebbe, gheen thien malen is ter handen ghekomen, doch heb wel ghesien die jaren langh met dese quellinghe waren belemmert, doch waren niet in mijn Cure.

Belangende het Colika: Ghelijck als daer vier hooft winden sijn, + alsoo isser oock vierderley onderscheyden Colika.

Boreas de Noorde of Septentrionale winden, legghen altoos inde rugge. Auster Orientale, of Ooste winden, legghen altijt om den navel. Eurus de Zuyde of Meridionale winden, legghen inden gront vande Maghe. Zephirus de Weste of Ocidentale winden, leggen beneden in het Fondament.

Dit gebreck heeft tweerderley namen: Iliaka en Colika. + De eerste komt ghemeyn'lijck boven inden buyck, maer Colika onder inden buyck. Elcke wint besonder heeft een onderscheyden Cure.

Noorde wint inden rugh gelegen, + geneestmen met uytwendighe middelen: Neemt Terbetijn-Oly twee once, Slangen smout een dragma, t'samen ghemenght ende den rugh daer mede ghesmeert, ofte neemt van mijn geinventeerde Balsem en smeert daer den rugh mede, daer heb ick verscheyden mede gheholpen: den balsem bestaet uyt Loot, Swavel, en Campher, met toeset van de wondt-balsem Oswaldi Crollij. Ghy sultse beschreven vinden inden hals schaden.

Andersins, + soo neemt een Aromatijke Spiritus en salf de rugghe daer mede, en na datum met Scorpioen Oly, ofte bereyt u dese Oly: Neemt Galbanum twee loot, smiltse in goede voorloop, doet daer by Terbetijn vier loot, en Vosse vedt ses loot, dit alles met den anderen over getrocken tot een Oly, neemt van dese Oly

twee dragma, smiltse in voorloop, soo veele alser wordt vereyscht tot een heldere solutie, en smeert daer den rugh mede.

Voor de Zuyde wint, + legghende inde gront vande Maghe, ghebruyckt oprechte Sivet, soo groote als een wicke, ende smeert het boven om den Navel, ofte, doet by een dragma Sivet, Muscus en Ambrae, + elck een half dragma, en salfde de Navel daer mede, het is een seker middel.

Anders neemt: Muscaten Oly de gheperste, een loot Oly van Carvi en Anijs elck een dragma, Sivet een dragma, ende Oly van Munthae een half dragma, alles tot een salfken gheroert en den navel daer mede gesalft.

Ooste winden legghende om den navel, + helpt aldus: Neemt dry of vier lepels vol vande aller sterckste soete wijn, ende laet daer in droppen ses guttas ghedistileerde Oly van Munthae, en geeft het laeu te drincken, sulcx doet oock de Oly van Comijn, van Ruythae en van Anijs, vijf a ses droppelen in wijn genoten.

Neemt oock versche Bakka Laurij, + ende giet daer over goede voorloop, en distileert het over door den helm, en gheeft daer van een lepel vol te drincken. Dit's een besonder Arcanum in dese deele.

De Weste winden sijnde gheleghen in het Fondament, + geeft den Patient Laudanum, dry a vier asen, in een half once Ireas sap, of de ghedistilleerde Oly van Maenkop saet, vijf a ses droppelen, in Spiritus vini.

Ofte, neemt Laudanum dry asen (Theriak twee dragma, t'samen geroert en in ghegheven, is een seker middel.

Van dese vier winden, heeftmen twee droo-

ge en twee vochtige winden, + de Oost en Noorde winden die verteeren en verdrooghen, en daerom zijn daer toe verordineert vetachtighe, voedende, en verwarmende middelen.

De andere twee; de Zuyde en Weste winden die zijn vochtigh en nat van conditie, + dewelcke ghenesen worden met Laudanum, Musci, &c. Om de vochtigheden wat te Coaguleren.

Voor purgatie in Colica, + neemt Mercurium vitae twee asen, Extract: Diacatlik een scrupel, Oly van Ruyte en van Barnsteen, elck dry droppelen, t'samen ingenomen, drijft het resolveerde sout door den stoelganck uyt en wech.

In Iliaka, + purgeert met Extract: Eleboris Nigri, vijfthien graen, Florum Antimonij twee graen, Oly van Anijs, en van Succini, elck dry droppelen, in warmen wijn ingegeven, ende na ghedane afganck, neemt savonts dry a vyer graen Laudani Opiatae in wijn.

De huyslieden geven voor ghemeyne darmjicht een kleyn stucxken spaense Zeep, + gesmolten in Anijs-water.

Men kan oock wel nemen Sout van Wijn-gaerts-rancken, ende Salpeter een half dragma van elcks, en geven dat in met ghedistileert water, uyt Reynvaern.

Ick voor mijn persoon, ghebruycke meest in alle Colica dese eenighe remedie: Neemt Spiritus Anisi een once, Oly van Comijn ghedistileert, een half scrupel, Spaense Zeep een scrupel, Laudani een half scrupel, alles onder een geroert, ende daer van een kleyn lepel vol in genomen, is een goede wel vertroude ordinantie, maer indien yemant de Zeepe teghen-staet, kan in stede van dien, nemen een scrupel Sal vini.

Aderlaten is alhier gantsch onnoodigh, en-

de purgeren salmen oock niet, indien den noot sulckx niet en vereyscht. Ende dit is in't kort soo veel aengaet het Colica.


Vorige Volgende