Wonderen soo aen als in, en wonder-gevallen soo op als ontrent de zeeën, rivieren, meiren, poelen en fonteynen: historischer; ondersoeckender, en redenvoorstellender wijs verhandeld

[p. 353]

Wonderen, soo aen als in; en Wonder-gevallen op de Zeeën, Rivieren, Meyren, enz. Tweede Boeck.

VRoegh in de Morgenstond begaf Honorius met sijnen Gast sigh uyt sijne wooningh, ⁺ ten soodaenigen eynde, als in den aenvangh des eersten Boecks deeses Wercks verhaeld is. Soo voorspoedigh waerense in haer voorneemen, dat Marinus een Huys, en de prijs van 't selve tot sijne vergenoegingh vond. Haest was derhalven de Huer gemaeckt; en goed-tijds quamense weer ter plaets daerse uytgegaen waeren. Ter bestemder uyr verscheen ook Polylector. Juffer Honesta had alreeds besteld alles wat haere Huys-sorgh was aenbevoolen, ⁺ om van 't begin af de Reedenvoeringen der Gespreck-houders te konnen aenhooren sonder tusschen-koomende verhinderingh. Als nu Honorius vraeghde, van welcke stof men beginnen sou; soo seydese: Laet ons den draed aen een knoopen, daerse gisteren avond, op 't scheyden van Polylector, afgebroocken wierd. 'k Had gevraeghd, wat het voor een Zee-verheffingh is, welcke men Hoosen noemd?

+ Inleydingh tot 't vervolgh deeses Wercks.

+ d'afgebrookene draed weer aen een geknoopt.

[p. 354]

En Marinus beloofde ons een omstandigh beright hier van. Hy gelieve nu sijne toeseggingh, en onse nieuwsgierigheyd te voldoen. ⁺ Daer op begon hy aldus: Deese wonderlijcke en gevaerlycke verheffingh der Zee, of liever optreckingh des Waters uyt de Zee, word van de Portugeezen La Manca, van de Nederlanderen een Water-Hoos genoemd; wegens de gelijckheyd der gedaente met die van een Mouw, of Hoos. In Wintermaend des Jaers 1665. vertrocken wy van Congo in Persien. Doe wy ons bevonden by 't Punt van Quesomo, hebbende ter reghterhand dight by ons d'Eylanden Larecha en Ormus, kreegen wy ontrent ter middagh-tijd een Regentje, gevolghd van een Hagel, welckers Steenen soo groot als kleyne Nooten, en volkoomen rond waeren; behalven dat'er een platte effene sijde aen was.

't Fatsoen, ⁺ viel Juffer Honesta hier in, moght wat ongemeen sijn, maer anders heb ick wel grooter Hagel-steenen gesien.

En ick, ⁺ liet Polylector sigh hooren, heb geleesen van ongelijck-grooter, schaedlijcker, en gantsch wonderlijcke Hagel-klompen. 't Verhael daer van sou uw ooren niet onwaerdigh sijn, doch wy souden hier door al weer van de Zee afgeraecken.

Om aenmercklijcke dingen te verneemen, ⁺ pastede Honorius hier op, treed men al dit dickmael vry wat verr' van den wegh af. Waerom nu oock niet een weynig van de Zee? De Hagel koomd van Water, en werd weer tot Water; derhalven sullen wy, hier van spreeckende, niet geheel van de Wateren afstappen.

Wel dan, ⁺ begon Polylector, hoor toe. Een schaedlijcken Hagel was 't, die op den dagh van Maria Magdalena des Jaers 1412. in Duytschland viel, onder een grouwlijck Onweer. De Steenen waeren soo groot als Hoender-Eyeren; doende aen de Sala en ontrent Hal bysonder-groote schaede aan Land-vrughten, ⁺ Gebouwen en Menschen. Spangenbergii Chronicon fol. 356. In 't Jaer 1441. vielen Hagelsteenen, ruym soo groot als Gansen-Eyeren; van welcke yeder meer als een Pond woegh. Chronican Saxonia, fol. 491. Desgelijcks geschiedede in 't Jaer 1448. op Matthei dagh, ontrent Aughsburgh; waer door meenighte van Beesten en Menschen beschaedighd wierden. Herold von Wunderwercken Gottes fol. 446. En wederom in 't Jaer 1529. in 't selve Gewest; waer door al de Glaesen der Huysen wierden ingeslaegen. Rivandri Fest-Chronica erster theil pag. 82. ⁺ In 't Jaer 1587. ontstond een grouwlijck Onweer van Hagel over Mentz en d'omgelegene Land-streek.

+ Omstandigh beright van de seer gevaerlijcke

+ Water-Hoosen.

+ Doch eerste werden,

+ By voorkomende gelegenheyd,

+ Voorgeld eenige

+ Aenmercklijcke Voorbeelden

+ Van onmaetigh groote

[p. 355]

De kleynste Steenen waeren grooter als Duyven-Eyeren; de grootste overtroffen eens Mans vuyst. De geringhste woegen ontrent veerthien lood; de middelmaetige een pond; de grootste van twee tot derde half pond. Brauweri Chronicon fol. 512. Noch seldsaemer was 't geen sigh in 't Jaer 1535. hier toedroegh, op Pinxter-dinghsdagh. 't Begon te Hagelen onder een groote Plas-reegen. ⁺ De geweldige Hagel-Steenen, te gelijck met 't Water des vreeslijcken Reegens, drongen soodaenigh aen op 't Dorp Undenheim, leggende in een Dal, dat alle Huysen en Schueren om verr' gesmeeten; Menschen, Beesten en Goederen wegh gespoeld wierden. 's Morgens vondmen veertigh doode Menschen; vijftigh doode Paerden, en anderhalf honderd doode Ossen; behalven Schapen en Varckens. De Hagel-steenen, seer hoogh op een gestapeld leggende, waeren soodaenigh aen malkander gevrooren, datmense, soo weynig als een harde Rots, van een kon breecken. Met Picken en Bylen moestmen deese hooghten van een houwen, en dan de stucken wegh draegen. Veele doode lieden wierden'er onder gevonden. Egenolphi Chronicon fol. 121. ⁺ In 't Jaer 1249. op Annen-dagh, verhief sigh om Brockenbergh een Stormwind, vergeselschapt van een seer grouwlijck Onweer; duerende van 's morgens af tot ontrent ten een uyr 's naemiddaghs. De Wind scheen alles te sullen neerwerpen. Van de buyten-gewoone hevige Donderslaegen 't sidderde d'aerde. d'eene Blixem volgde op d'ander; soo datmen niets als Vyer in de lught sagh. In meenighte viel'er Hagel; welckers Steenen soo langh als een vinger waeren; Blauw-verwigh, en stinckende als Swavel. Van 't gerught, 't welckse op de Daecken en tegens de Huysen maeckten; oock door de veelheyd, ⁺ in welckese neervielen, kon niemand den anderen hooren of sien. De Wooningen, door de swaerte gedruckt, storteden ter neer. Menschen en Beesten wierden dood geslaegen, of ellendigh verseerd. Wanneer de Harders op 't Veld onder eenige dicke Boomen liepen, om sigh daer te verseeckeren, soo ruckte de Stormwind deselve uyt d'Aerde, en wierpse haer op 't Lijf. Sachs Newe Keyser-Chronick fol. 63. im vierdten theil. Maer noch verschricklijcker was 't geen voorgevallen is te Fredeland in Stargard, op Remigii dagh des Jaers 1303. Want daer vielen vyerige Hagel-steenen; waer door Huysen en Schueren aengestoocken, ⁺ Menschen en Beesten op 't Veld om 't leven gebraght wierden. Gelijck oock in 't Jaer 1346. Een vyerige Sneeuw daer heenen vloogh, verbrandende Hout en Steen; nevens een Galey op de Zee, met al 't daer in sijnde Volck. Regkman Lubeckische Chronic. 'k Wil nu in deese stof niet verder voortgaen. Mee-

+ En swaere verwoestingen veroorsaeckende.

+ Hagel-steenen:

+ Met sonderlinge Seldsaemheden

+ Ontrent de selve.

[p. 356]

nighte van diergelijcke, en noch veel wonderlijcker Gevallen, kanmen vinden in mijne Historische Kronijck der Kronijcken.

Ter gelegener tijd, ⁺ seyde Honorius, sal ick verhaelen de vreeslijcke seldsaemheeden des schaedlijcken Hagels, welcke nu onlanghs (in de Somer des Jaers 1685.) dit ons Stight, tot veeler Menschen uyterste verbaesdheyd, heeft gevoeld. Laet ons nu 't beright van de Hoosen hooren.

De gedaghten Hagel, ⁺ hervattede Marinus, was den aenvangh van een groot Onweer. De Wind begon soo schielijck met een seer grouwlijck geraes te bulderen, datmen nauwlijcks tijd had, om de Seylen te strijcken. Donderslaegen vielen'er, soo afgrijslijck, dat ick diergelijcke van mijn gantsche leven niet gehoord heb. ⁺ Aen d'eene sijde saegen wy een Regenboogh; en voor uyt de lught soo bruyn, alsse een half uyr nae Sonnen-ondergangh sijn kan. Terwijl nu de Storm 't Schip met een onuytspreecklijck geweld gintsch en herwaerts slingerde, riepmen my, om een Hoos te sien, welcke sigh vertoonde ter linckerhand van 't Schip; niet verder af, dan als men met een Snaphaen sou konnen beschieten.

Vermoedlijck, ⁺ merckte Polylector hier aen, is'er te vooren een andere Hoos (misschien meer als eene) geweest. Want gemeenlijck, gelijck wy voor deesen hebben gehoord, volghd 't Onweer op de verheffingh der selve. By gantsch stil Weer, en een effene Zee, koomd uyt deselve een damp op, in de gedaente eener Mouw, rysd nae boven, en verspreyd sigh soodanigh, dat Hemel en Zee met duysternis werd overtrocken: Waar op dan volgen ongelooflijck-felleWinden en gantsch verbolgene Golven. Kircheri mund. subterran. tom. 1. lib. 4. Divis. 2. cap. 5. propos.8. ⁺ 't Gebeurd oock dickmael, dat onder 't alreeds woedend' Onweer sigh weer nieuwe Hoosen laeten sien, welcke de Storm-wind en d'onsteltenis der Zee doen aenhouden, door nieuwe stof te leveren tot de beweegingh der lught, welcke de Winden veroorsaeckt. Rollingius de Elementis pag. 117. Vliegerii Miscellan. pag. 129.

De gedaghte Hoos, ⁺ vervolghde Marinus, was onder de Wind, en duerde niet langh. Doe hy sijn eynd had bekoomen, sagh ick, my nae d'andere kant keerende, weer een andere; aenvangh neemende binnen 't bereyck eener Musquetschoot weghs van 't Schip af. Hy was desgelijcks onder de Wind; die ter dier tijd niet anders deed, als sigh draeyen. Terwijl ick 't oogh op deese vestighde, verscheen'er een tweede aen de sijde van d'eerste; en een oogenblick daer nae een derde aen de sijde der tweede.

+ Hevige Stormwind,

+ En grouwlijcke Donder.

+ Onder dit onweer een Hoos vernoomen.

+ Korte aenmerckingh

+ Op 't vertoonen deeser Hoos.

+ Meer andere Hoosen gesien.

[p. 357]

Wat, ⁺ wierp Polylector hier tusschen in, de Heer Thevenot, als een Roomsch-gesinde, in diergelijck een gelegenheyd deed, kond ghy uyt deese sijne woorden hooren: Stracks begon ick aendaghtigh te leesen 't Euangelium van S. Jan, gelijckmen doet ten eynde van de Mis; op dat God ons door de kraght van 't Heyligh Euangelium voor deese Hoosen wou behoeden. Een ongemeene verbaesdheyd was'er onder ons Volck. d'een liep hier, d'ander daer, om de noodsaeklijcke diensten waer te neemen. Al onse Franken deeden niet anders als kryten; en vraegen, of niemand 't Euangelium van S. Jan had? Oock quamense by my. 'k Sey haer, dat ick 't las; en doe baedense my, daer in te willen voortvaeren: 't Welck ick beloofde te sullen doen; ⁺ naedien 't een goed middel was, om de Godlijcke beschermingh over ons te trecken. En waerlijck, ick hield niet op van 't selve te leesen, voor dat al de Hoosen verdweenen waeren, e.s.v. 'k Wil voor ditmael mijne Bedenckingen over dit Bygeloof niet uyten. Ghy lieden hebt al t'saemen kennis genoegh, om daer van t'oordeelen.

Ick kan u, ⁺ gingh Marinus weer voort, verseeckeren, dat d'anghst onder ons oock seer groot was: en dat sommige Roomschgesinde op deselve wijs S. Jans Euangelium laesen. Maer eenen onder haer een Mes met een swart heght gehaeldt hebbende, vraeghde, of'er yemand was, die de Hoos wist te snyden?

Ick wel, ⁺ boertede Honorius, de soodaenige als men aen beenen draeghd; maer mijn verstandt streckt sigh soo verr' niet uyt, dat ick een Zee-hoos sou weeten te snyden. 'k Verlangh te hooren, hoe sulcks magh toegaen.

'k Gaf haer, ⁺ vervolghde Marinus, tot antwoordt, dat ick wel wist de manier, welcke sommige tot deese snydingh gebruycken; doch dat ick deselve geenssins begeerde in 't werck te stellen, vermits 't een boose bygeloovigheydt (jae een slagh van Tovery) was.

Indien gy, ⁺ schimpte Juffer Honesta, oock Roomschgesind waert geweest, ghy moght soo wel 't snyden als 't leesen van S. Jans Euangelie besogt hebben. 't Sijn doch beyde lappen van de selve stof, in opsight van 't Bygeloof; oock in aenmerkingh van de woorden selfs, welcke, gelijck ick geleesen heb, by de Snydingh gebruyckt worden.

'k Sal u, ⁺ begon Marinus weer, hier nae een net beright daer van geven: Eerst wil ick 't geen nu op 't Touw staet voorts afweeven. Op myne weygeringh droegh hy my voor, dat de Hoosen, wijlse soo nae by waren, wel haest aen 't Schip sijn, en 't selve buyten twyffel in de grond

+ Wat de Heer Thevenot, als een Roomsch-gesinde,

+ Hier ontrent deed.

+ Verbaestheyt en anghst,

+ Over 't gevaer

+ Deeser Hoosen.

+ Aenmerckingh.

+ Tooveraghtige snydingh der Hoosen.

[p. 358]

booren souden. Wat hem belangde, indien hy 't geheym wist, soo wou hy niet vertoeven, tot de daed te koomen. 'k Deed mijn best, om de vrees uyt hem en d'andere te verdryven; door haer voor te stellen, datse dus bekommerd niet behoefden te sijn, wijl 't gevaer soo groot niet was, alsse sigh inbeeldeden, vermits de Hoosen onder de Wind waeren. Echter hieldense aen, dat ick tot de Snydingh sou treeden, of haer de konst leeren: Derhalven ick ten laetsten rond uyt seyde, dat ick noch 't een noch 't ander wou doen.

't Was, ⁺ liet Polylector sich hooren, gantsch onbedaghtsaem van u gehandeld, dat ghy aen haer liet blijcken, kennis van dit Toveraghtigh bedrijf te hebben. Want hier door stelde ghy u selven in gevaer, dat gy van dien woesten hoop (gelijk doch 't meeste deel dcr Zeevarende lieden sijn), alsse in deese ongelegentheyd sigh wanhoopigh bevonden, door swaere bedreygingen had mogen gedwongen worden, om dien verfoeylijcken grouwel te bedryven. Men magh sigh geenssins begeven in sodanige plaetsen, daermen door geweld sijne knyen voor een Afgod sou moeten buygen; en soo moetmen oock niet laeten blycken, kennis te hebben van ongeoorlofde konsten by volk, 't welk ons tot d'in 'twerck stellingh sou mogen dwingen.

'k Sal, ⁺ oock, antwoordede Marinus, voortaen wyser sijn, als ick doe was. Maer hoor nu voorts 't vervolgh. De geene, die 't grootste deel haers levens op de Zee hadden versleeten, betuygden, datse noyt eenige Hoos soo dight ontrent haer Schip hadden gezien; en stonden derhalven in een groote verbaestheydt. De Constapel, geboortigh van Toulon, verklaerde, dat hy in al sijn' aght-en-dertigh-jaerige reysen sigh noyt soo dight by een Hoos had bevonden; en noyt, weegens deselve, soo een groote schrick had gevoeldt. Derhalven hy oock in sijn Daghboeck aenteeckende: Dat God hem op den elfden der Wintermaend had bewaerd voor een seer groot gevaer van Schipbreuck. Onder deese wanorde peyldemen grond op een-en-twintigh vademen waeter. ⁺ Dit bewoogh de Hoofdman, bevel te geven, datmen 't Anker sou uytwerpen. Maer wegh gegaen sijnde, om anderwegen orde te stellen, soo verbood de Stierman sulcks; en wierd oock van 't volck geerne gehoorsaemd; wijlse liever met d'armen over malkander den uytgangh wouden verwaghten, als veel wercks doen. Alle Mahometaenen en Indianen (welcke 't bestier des Schips hadden) sijn van soodaenigh een Aert, datse geenerley gevaer aghten, voor 't uyterste; en als 't daer toe geraeckt, laetense alles op Gods barmhertigheyd aen-

+ Aenmerckingh op yets in 't verhaelde.

+ De gedaghte Hoosen waeren seer dight by 't Schip.

+ Aert der Mahometanen en Indianen in d'uysterste gevaeren.

[p. 359]

koomen, sonder de behoorlijcke middelen ter hand te vatten. Wat de Matroosen belanghd, ongeerne laetense 't Ancker vallen, wijl't haer te groote moeyte is, 't selve weer op te haelen. ⁺ 't Bevel des Hoofdmans was verstandigh én tydigh, vermits wy waeren tusschen Quesome, Larecha en Ormus; seer dight by alle drie deese Eylanden; doch hy was niet ernstigh genoeg, om 't geen hy belastede kraght te doen hebben. 'k Moet hier ontrent een weynigh breed gaen, om te doen sien, waer toe twist onder de Hoofden, en een opgevattede onwil, Schip en volck kan brengen.

Jae oock wel een geheel Land, ⁺ viel Honorius hier in; 't welck wy beklaeghlijck genoegh in 't Jaer 1672. gewaer sijn geworden. De Heere bewaer ons voor meer diergelijcke Tegens-een-stootingen.

Als hy dan sagh, ⁺ vervolghde Marinus, dat de Stierman en Matroosen het wilden laeten doorstaan, deed hy 't Bezaen-Seyl en de Blinde bysetten; oock deSteven nae 't Noord-Oosten wenden; sijnde de Wind doemaels Noord-Noord-West: Doch terstond liepse weer om; draeyende een half uyr langh geduerigh West en Oost, Noord-waerts. Doe nu 't Scheeps-volck geen raed meer wist, versoghtense, 't Ancker te mogen uytwerpen: Maer nu wou de Hoofdman daer in niet bewilligen; seggende, dat'er te veel Water was. ⁺ Hy had oock eenigh gelijck; wijlmen de diepte van meer als vijf-en-twintigh Vademen bevond. 'k Vertoonde hem, soo veel my doenlijck was, 't gevaer, waer in sijnen wil ons stelde, met al de Reedenen, welcke ick kon bedencken. Doch hy antwoordede. Dat hy 't selve had willen voorkoomen, maer niet gehoorsaemd was geworden. 'k Bemerckte, dat hy geweldigh vertoornd was. Ondertusschen naerderde den avond: ⁺ En vermits wy soo dight by 't Land waeren, hadden wy, dus voortvaerende, lightlijck Schipbreuck konnen lijden. Als hy nu eyndlijck de lught aen alle kanten vol Storm-winden sagh, deed hy de Steven nae 't Noord-Oosten wenden; niet sonder seer groote moeyte, wijl de Zee de wendingh van 't Schip verhinderde. Dus naerderden wy aen Quesomo; daer wy 't Ancker lieten vallen op seven-en-twintigh Vademen. De Stierman wou al de Stengen doen afhaelen; vreesende, dat door 't Onweer yets gebroocken moght werden. ⁺ Maer de Hoofdman daer tegens begeerden'er niet toe te verstaen. In de tijd, die noch van den dagh overig was, hadden wy verscheydene Storm-winden, vergeselschapt van een bynae geduerige Reegen. 't Onweer hield aen, als de Hoosen, waer van ick stracks breeder sal spreecken, nu al verdweenen waeren. Wy von-

+ Gevaerlijcke

+ Twist tusschen

+ De Hoofdman en Stierman des Schips,

+ Wegens 't uytwerpen des Anckers;

+ Welcke lightlijck Schipbreuck had konnen veroorsaecken.

+ Geweldige Draey en Storm-winden

[p. 360]

den ons gedwongen, dien geheelen naght op Ancker te blijven leggen: 't Welck 's morgens weer opgehaeld wierd, schoon 't noch vry hevigh woey. ⁺ Yeder half uyr veranderde de Wind; en elcke veranderingh braght een Storm met sigh. Dit duerde een goede tijd langh. 'k Wil geen verder gewagh maecken van onse bejegeningen op dese Reys: En 't geen ick hier van verhaeld heb, is insonderheyd geschied, om te toonen, dat op de Hoosen swaere Onweeren volgen. Van welcke Hoosen ick nu een naerder beright sal geven, uyt eygene naeuwkeurige waerneemingh.

Wat my aengaet, ⁺ liet Juffer Honesta sigh hooren, wijl dit oock eene der Wonderen aen de Zee, en niet van 't geringhste slagh is, soo sal ick hier toe vlytigh mijn' ooren leenen.

'k Derf my verseeckeren, ⁺ seyde Marinus, dat seer weynige persoonen deese seldsaemheyd hebben besightighd met sulck een vlijt en aendaght, als van my geschied is. En misschien heeft noyt yemand d'opmerckingh gemaeckt, welcke ick in dit geval heb genoomen. 'k Sal u alles voordraegen, met alle eenvoudigheyd en opreghtigheyd. ⁺ d'eerste ons verschynende Hoos was in 't Noorden, tusschen ons en 't Eyland Quesomo; niet verder, gelijck ick alreeds geseghd heb, als een Snaphaens-schoot weghs van 't Schip af; hebbende doemaels de Steven in 't Oost-Noord-Oosten. Eerst saegen wy hier 't Water koocken, ontrent ter hooghte van een Voet. 't Was witaghtigh: En daer boven scheen yets te sijn, gelijck een swarte dickaghtige Damp; eygentlijck te vergelijcken by een hoop Stroo, waer in men den brand steeckt; doch die noch maer roockt, sonder vlam.

Frederick van Zeitz, ⁺ braght Polylector hier op in, verhaeld, desgelijcks een Hoos gesien te hebben; doch doet'er alleen een korte beschrijvingh van weynige regeelen af. Hier in evenwel koomd hy met u over een, dat hy seght, voor de gewaerwerdingh van de Hoos, Mouw, of Pijp, gesien te hebben, gelijck als een Koockingh of Opsiedingh in de Zee, ter plaets daer de Hoos sigh stracks daer nae vertoonde. Welcke op en neerwentelingh in soo een geringe ruymte, midden in de groote, doemaels gantsch stil en effen sijnde Zee, hem een wonderlijcke aenschouwingh was, Friderich von Zeitz Asiatischer Reise-beschreibung, pag. 292.

Dit maeckte, ⁺ gingh Marinus voort, een dof geluyd, gelijck dat van een Rivier, loopende met groot geweld in een laegh Dal; doch vermenghd met een andere Toon, wat helderder, en niet veel verschillende van 't sterck gepiep der Slangen, of Gansen. Daer nae saegen wy

+ Op de verschijningh der Hoosen.

+ Nauwkeurige

+ Waernemingh,

+ En gantsch eygentlijcke beschrijvingh

+ Van de selve.

+ En voor eerst van d'eerste Hoos.

[p. 361]

yets als een duystere Pijp, genoeghsaem gelijck sijnde een Roock, die met een groote snelheyd nae de Wolcken opdringhd. Deese Pijp scheen ontrent soo dick te sijn, als eens Menschen Vinger. Korts hier nae wierd ons door 't light 't gesight daer van benoomen; en wy bemerckten, dat deese Hoos sijn eynd had verkreegen, vermits wy aen 't Water geen verheffingh gewaer wierden. Dus duerdese niet langer als 't half vierde deel eener uyr. Deese gedaen hebbende, saegen wy een andere in 't Suyden; aenvangende even soo als d'eerste. ⁺ Terstond verscheen'er een andere diergelijcke, aen de sijde van deese nae 't Westen toe: En stracks daer op een derde, aen de sijde der tweede. d'alderverrste was maer een Musquetschoot weghs van ons af. Alle drie vertoondense sigh gelijck drie hoopen Stroo, van ontrent een paer voeten hooghte; een grooten Damp nae nae om hoogh opgevende. Sy maeckten 't selve geluyd van d'eerste. Voorts saegen wy even soo veel Pijpen, sigh uytstreckende van de Wolcken af tot op de plaetsen daer 't Water sigh verhief: (of liever, gaende van de verheffingh des Waters tot aen de Wolcken toe). Yeder deeser Pijpen was boven aen 't eynd, 't geen aen de Wolcken vast was, soo wijd als 't wijdste eynd eener Trompet. Bleeckaghtigh wit scheenense. 'k Geloof, dat het daer in sijnde Water haer deese verw gaf; en datse doorschijnigh waeren; ⁺ oock al gemaeckt, eerse 't Water op trocken; en, leedigh sijnde, niet meer gesien wierden: Even gelijckmen een seer helder Glas, 't welck wat verr' van onse oogen afstaet, niet kan sien, indien'er niet eenige geverwde voghtigheyd in is. De meergedaghte Pijpen waeren niet reght, maer op eenige plaetsen gekromd. Oock gingense niet juyst reght op, maer liepen van de Wolcken, daerse in scheenen te steecken, tot aen de plaetsen, daerse 't Water optrocken, vry schuyns. 't Aenmercklijckste is, ⁺ wanneer de Wolck, waer aen de tweede deeser drie Pijpen vast was, door de Wind wierd verdreven, soo volghde de Pijp, sonder te breecken; of beneeden de plaets, daer hy 't Water op haelde, te verlaeten; dryvende aghter d'eerste Pijp heenen. Dus stondense een tijd langh, bynae op de wijs van een Andries kruys. In 't begin waerense alle drie yeder van de dickte eener vinger, behalven by de Wolcken; daerse, gelijck ick alreeds geseghd heb, een meerder wijdte hadden. Naderhand wierd de Pijp van d'eerste Hoos seer veel dicker. Wat de twee andere belanghd, niets kan ick daer van seggen: Want de laetste duerde weynigh langer als de geene die wy in 't Noorden hadden gesien. De tweede in't Suyden stond ontrent 't vierde deel eener uyr; maer d'eerste aen deselve sijde wat langhdueriger.

+ Voorts van de tweede, derde, en vierde,

+ Met verscheydene sonderlinge

+ Seldsaemheeden daer ontrent.

[p. 362]

Deese veroorsaeckte ons de grootste vrees; ⁺ en dit heb ick'er noch van te seggen: In 't eerst had de Pijp de dickte eener vinger; daer nae van een arm; vervolgens van een been; eyndlijck van de Stam eens Booms, die een Man nauwlijcks kan omvademen. Bescheydentlijck saegen wy door dit doorschijnigh Ligchaem 't Water, een weynigh draeyend, opwaerts klimmen. Somtijds verminderde de dickte, nu boven, dan onder. Deser wijs was de Pijp een Darm gelijckvormigh, welcke men van boven af door een Worst-hoornken vuld met eenige saghte Stof, en deselve met de vingeren nae beneden dringhd; of van onder nae boven strijckt, om die te doen rijsen. ⁺ 'k Beeldede my in, dat de hevigheyd des Winds deese veranderingh maeckte; doende 't Water, wanneer de Pijp beneeden door gedruckt wierdt, snellijck opwaerts stijgen; maer boven geparst werdende, neerwaerts daelen. Hier nae verminderde de dickte soodaenigh, dat de gemelde Pijp dunner als een arm was; gelijck een Darm, diemen uyt-reckt, door deselve vlack neerwaerts te trecken. Vervolgens wierdse weer soo dick als eens Menschen knie. Daer nae seer dun. Eyndlijck bemerckte ick, dat 't verhevene Water begon te sacken; en 't eynd van de Pijp, beneeden, sonderde sigh af; werdende gantsch engh, ⁺ en als toegebonden. 't Light, 't welck ons verscheen, door middel eener aen kant drijvende Wolck, benam my 't verder gesight hier af. Echter hield ick noch een wijl tijds 't oogh daer nae toe gewend, om te sien, of ick de gedaghte Pijp weer kon gewaer werden; vermits ick had bespeurd, dat die der tweede Hoos, desgelijcks in 't Suyden staende, tot drie of vier maelen toe had gescheenen, midden door te breecken; doch stracks daer nae weer gantsch volkoomen van ons aenschouwd wierd. 't Was enckelijck 't light, 't geen de helft daer af voor ons verborgen hield. Maer mijn vlijtigh toekijcken was hier ontrent te vergeefs. Noch deese Pijp, noch eenige andere Hoos vertoonde sigh meer. Ick, en d'andere Francken, danckten God, dat hy ons soo genaedigh had bewaerd voor 't onheyl, 't welck dese Hoosen konnen veroorsaecken. Thevenot Reysen, tweede deel pag. 312.

De Heer Thevenot, ⁺ deed Polylector hier by, die op even deselve wijs de Hoosen heeft aen gemerckt; en, gelijk ick alreeds voor heenen heb geseghd, in deese ongelegenheyd S. Jans Evangelie geduerigh las, getuyghd, dat de by hem sijnde Roomsch-gesinde deese bewaeringh toeschreven aen de gedaghte sijne leesingh. Doch (vervolghd hy) 'k meen daer geen ydelheyd of hooghmoed uyt te trecken; wijl ick niet onreedlijck genoegh ben, om te gelooven, dat mijne Verdiensten yets daer

+ Bysondernette aenmerckingh

+ Van eene deeser Hoosen.

+ 't Schip daer door geen schade toegevoeghd.

+ Welcke bewaeringh de Roomsch-gesinde toeschreeven

[p. 363]

toe souden hebben geholpen: ⁺ Maer mogelijck heeft God aght gegeven op onse goede meeningh, en op 't vertrouwen, 't welck wy al t'saemen op 't Euangelie hadden. Voorts getuyghd hy, dat hy in allerley gevaeren van Onweeren, Rovers, en andere quaede ontmoetingen, altijd sijne toevlught had genoomen tot 't leesen van dit Heyligh Euangelie. Idem ibid. pag. 315. Voor verstandige en in de Heylige Schrift ervaerne lieden is 't genoegh, deese dingen alleen voor te stellen; wijlse terstond sullen bemercken de verkeerdheyd deeser manier van doen; en 't toveraghtigh misbruyck van 't Woord des Heeren onses Gods. 'k Heb oock al in eenige mijner Wercken hier van gehandeld; insonderheyd in mijn Groot Historisch Schouwtooneel.

Maer, ⁺ vraeghde Juffer Honesta, wat quaed voor de Scheepen is'er doch geleegen in deese seldsaeme Hoosen, of Pijpen?

Seer gevaerlijck sijnse op de Zee, antwoordede Marinus. Want alsse op een Schip koomen, ⁺ soo mengense sigh in de Seylen; trecken 't somtijds op in de hooghte; laeten 't weer neer vallen, en booren 't soo in de grond. Insonderheyd gebeurd sulcks, wanneer 't een kleyn Schipje, of een Barcq is. Of wanneerse schoon 't Schip niet oplighten, soo breeckense doch al de Seylen in stucken; of laeten'er al 't Water, 't welckse in sigh bevatten, in vallen; waer door 't noodwendigh sincken moet. Buyten twijffel geschied het door diergelijcke ongelegenheden, dat veele Scheepen vergaen, van welcke men noyt tijdingh bekoomd. Voorbeelden genoegh sijn'er van Kielen, door dit toeval verongeluckt. Idem Thevenot ibid pag. 316. Deese Hoosen waeren't, door welcke in 't Jaer 1623. vijf Scheepen binnen drie daegen tijds op de Persische Zee vergingen: Michaelides de Navigat. pag. 510.

Behalven dit, seyde Polylector, ⁺ schrijft Kircherus haer toe de veroorsaeckingh van geweldige Storm-winden; wijl door deese Pijpen de dampen uyt de grond der Zee nae boven stijgen; soo den Hemel als de Zee met dicke duysternissen bedecken; en daer op een verschricklijcke onstuymigheyd doen volgen. Martiniere beschrijft de Sielens, welcke hy op de Noord-zee sagh, te sijn seeckere dicke, swarte Wolcken, in de gedaente van Pilaeren. ⁺ Somtijds barstense; en alsse dan op een Schip vallen, soo verdervense 't selve, door de meenighte des Waters, waer van 't vervuld werd. Slaen 't oock wel gantsch nae de grond, wanneerse in een reghte Linie daer op neerstorten. Martiniere Newe Reise in die Nordischen Landschafften, pag. 75. of in mijne vertaelde en doorgaens vermeerderde Noordsche Weereld pag. 128.

+ Aen de kraght des Leesens, of der woorden van S. Jans Euangelie

+ Gevaeren.

+ Welcke de Scheepen

+ Door deese Hoosen

+ Onderworpen sijn.

[p. 364]

Om 't gevaer, ⁺ hervattede Marinus, waer van ick gesproocken heb, t'ontgaen, sijn de Zeelieden wel gewoon, soo haestse een Hoos sien, de Seylen te strijcken, en eenige Canonschooten met scharp nae des selven Pyp te doen. Om dies te seeckerder te mogen treffen, soo gebruyckense Bouten, in plaets van Kogelen. Konnense raecken, soo schietense deselve vlack door; Dit werd gedaen op de Middellandsche Zee. Wil 't niet gelucken, soo neemen veele haere toevlught tot het bygeloovigh jae Toveraghtigh middel, 't welck ick, op 't versoeck der by my sijnde, noch selfs gebruycken, noch haer leeren wou. Eenen uyt den hoop valt op sijne knyen, aen den voet der groote Mast, neer. In d'eene hand heeft hy een mes met een swart heght. Met de mondt leest hy 't beginssel des Evangelii Johannis. ⁺ Als hy gekoomen is by de woorden: Et verbum caro factum est, & habitavit in nobis; of in onse Tael, En het Woord is Vleesch geworden, en heeft onder ons gewoond; soo keerd hy sich nae de syde der Hoos, en doet een dwers-sneede inde lught, even als wou hy deselve door-hacken. Oock seggense, dat hy dan in der daad door-gesneeden is: En dat hy al 't Waeter, 't welck hy bevattede, met een seer groot geraes laet vallen. Verscheydene Francoysen hebben 't my dus verhaeld; welcke betuyghden, sulcks meenighmael selfs in eygener persoon te hebben besoght. ⁺ Thevenot Reysen, tweede deel, pag. 318. Belangende de doorschietingh der Hoos-pijp, door Koogel of Bout, vermits deselve bestaet uyt een lighaem, 't welck raecklijck is, soo hou ick dit voor een Natuerlijck middel, waer door 't sou konnen gebroocken worden. Immers, hier ontrent werd geen by-geloovig bedryf gepleeghd. Maer deese doorsnydingh, van verr' af met een Mes, 't welck juyst een swart heght moet hebben, en waer meê men stiptelijck op 't uyten der dus schendelijck misbruyckt werdende woorden, moet toesnyden, is t'eenemael Toveraghtigh. ⁺ Indien oock de doorsnydingh, daer op volghd, soo geschied sulcks niet uyt kraght van dit bedrijf, maer enckelijck door de boose Geest: met welcke deese snyders ten minsten in een stom, ingewickeld verdragh staen, alhoewel misschien buyten haer weeten. Dies te verfoeylijcker is dit werck, wijl 't woord Gods daer toe soo onheylighlijck werd misbruykt.

Laet ons ⁺ (onderbrack Juffer Honesta 't vervolgh deeser Reeden) nu oock wat hooren van de Verwen der Zee.

In 't gemeen, ⁺ berigtede Marinus hier op, is 't Water van de-

+ Bygelovigh, jae Toveraghtigh bedryf,

+ Om de gedaghte Hoosen.

+ Van verr' af met een Mes te doorsnyden.

+ Korte Aenmerckingh.

+ Overgangh

+ Tot de Verwen der Zee.

[p. 365]

selve seer klaer-doorsightigh. Niets is soo helder en suyver, als deese Natuerlijcke Spiegel. De Duyckers onder in de diepte der Zee konnen, door al de boven haer sijnde groote meenighte van Waeter, de Son, de Maen, en de daer heenen-seylende Scheepen sien; desgelijcks oock de Paerlen op de grond.

Hier door is 't, voeghde Polylector daer toe, ⁺ datmen, wanneer de vlackte der Zee door de Baeren niet al t' oneffen werd gemaeckt, dickmael bescheydentlijck kan sien d' overblyfselen der Mueren en Thoornen eeniger verdronckene, en nu diep onder de golven begraevene Steeden; waer van ick voorbeeldlijck heb gehandeld in mijn Groot Historisch Schouwtooneel, eerste Deel, pag. 58. Daer-en-boven is'er een eygenschap in, om te konnen lighten. Waerom oock Franciscus Petrarcha heeft gemeend, indien de Wateren boven ons Hoofd waeren opgehangen, datse light van sigh souden geven, gelijck als Lampen. De Zee noemd hy een Aerdsche Maen, en een Hemelsch Water.

Soo veelerley Coleuren, hernam Marinus, ⁺ alsmen vind in de Bloemen des Velds, soo veelerley Verwen bynae werdmen gewaer aen de Wateren der Zeeën. Ontrent de Drooghte van Capo blanco, op de hoogte van twintigh Graden, saegen wy 't Water der Zee gantsch swart. Le Maire Spiegel der Australische Navigatie fol. 3. Daer nae, op de hooghte van 50. Graden en 10. Minuten, geheel bruyn. Idem ibid. fol. 24. In 't Gewest van America, ⁺ behoorende onder de Heer Paguana, ontdeckten wy ter linckerhand een Rivier, die sijn peck-swart Water met sulck een geweld in een andere Rivier wierp, dat deselve een bruyne verwe behield, ter lenghte van twintigh Mylen. Montani America fol. 536. Ontrent honderd Mylen van de Stad Panama is de Zee t'eenemael swart; evenwel vol groote Visschen, gelijck Delphinen. Erasmi Francisci Ost und West-Indischen Lustgarten, fol. 1397. Onnoodigh is 't, van meer andere swarte Wateren te spreecken.

Linschooten, seyde Polylector, ⁺ sagh oock ontrent de Waygats, 't Water soo swart, als dat 't welck in de Hollandsche Binnen-slooten is. De Kruys-hoeck omvaerende, vond hy 't Blauw; daer nae Lazuer-blauw.

'k Heb oock, vervolghde Marinus, ⁺ op sommige plaetsen de Zee Turquois-blaeuw, anderweegen groen; gintsch gantsch bleeck gesien. Le Maire ibid. fol. 15. 29. 16. By een Eyland ontrent Cuba is de Zee, veertigh mylen verr', soo wit als Melck; of liever Silververwigh. Hier by koomd noch deese seldsaemheydt, ⁺ dat 't Water, dien

+ Sonderlingh groote helderheyd haers Waters.

+ Swart Zeewater:

+ En eenige vreemdigheeden daer ontrent.

+ Blauw.

+ Groen.

+ Wit.

[p. 366]

geheelen Streeck langh, dickaghtigh is, even als of men 't over al met Meel had bestroyd. Nierembergins lib. 16. Hist. Nat. cap. 56. pag. 381. Maer alderonaengenaemst voor 't gesight is de roode Verwe. ⁺ In d'Americaensche Provintie Chiribichi werd de Zee op seeckere tyden des Jaers langhs den Oever heenen gantsch Bloedverwigh gesien. Idem ibid. cap. 50.

Van de verscheydenheyd der Verwen des Zeewaeters, ⁺ berightede Polylector, heb ick gehandeld in 't tweede deel mijner Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost-en-West-Indische verwonderenswaerdige dingen pag. 1085. 1147. en anderweegen: Derhalven wil ick, voor mijn deel, niet verder hier van spreecken.

Evenwel, ⁺ liet Honorius sigh hooren, moet ghy my seggen, watmen voor d'oorsaecken van deese verscheydenheyd der Verwen in de Zee en andere Wateren houd.

Deselve, ⁺ antwoordede Polylector, sijn veelerley. Sommige Wateren neemen soodaenig een Verwe aen, als de Mynstof is, door welckese heenen loopen. Is deselve geel, of groen, of rood, of swart, soo sal 't daer door schietende Water een geele, groene, roode, swarte, blauwe of witte coleur hebben, in de daer van gemaeckt werdende Beecken, Revieren, of Meyren. Loopt het door Mijn-stoffen van verscheydene Verwen, soo sullen oock de gedaghte Wateren een gemenghde Verwe hebben. ⁺ Dit sijn in der daed gecoleurde Waeteren, vermitsse de verwen der Mijn-stoffen waerlijck hebben aengenoomen; gelijck 't Water daedlijck in sigh selven swart, rood of wit werd, wanneer 't sigh vermenghd met Galnoot en Kooper-rood; Vermillioen, Kalck, e.s.v. Andere sijn niet in der daed swart of rood, maer schynen sulcks te sijn, om dat de grond soodaenigh is; welcke, wegens de helderheyd, door 't Water heenen kan gesien worden. Gelyck dan Linschooten getuyghd, dat hy op ses, seven, of aght vaedemen Waeter (of diepte) Sand-grond, langhs de kust, bescheydentlijck de grond kon sien; en op deselve de Krabben heenen loopen. Andere verhaelen, datse de grond saegen op vijftigh, tsestigh, jae tseventigh vademen. Wederom andere Wateren schijnen soodanigh geverwd te sijn, wegens eenigh daer in sijnde Ongediert, of andere stof. Marinus heeft ons geseghd, ⁺ dat de Zee in d'Americaensche Provincie Chiribichi, op sommige Jaers-tyden, gantsch Bloed-verwigh werd gesien. d'Oorsaeck hier van is niet in 't Water selfs; maer koomd van wat anders. d'Inwooners berighten, dat een groote meenighte van

+ Roodverwigh;

+ En anders gecoleurd

+ Zee-waeter.

+ Korte aenwysingh

+ Vande verscheydene oorsaecken

+ Deeser Verwingh.

[p. 367]

Visschen ter selver tijdt hier haere kuyt schieten, waer van de Zee ter dier plaets gelijck als een bloedige verwe vertoond.

Dit brenghd my, ⁺ seyde Marinus, in gedaghten, 't geen ons eens ontrent Rio de Plato bejegende. De Zee scheen soo rood als bloed. Maer als wy eenigh Water daer uyt op-schepten, soo bevonden wy, dat alles vol roode Wormkens was; welcke, alsmense in de hand nam, gelijck Vlooyen wegh-huppelden. Eenige meenen, dat de Walvisschen op seeckere tijd des Jaers dit goed uytwerpen; doch 't is onseecker. Immers, de roodheyd der Zee wierd hier door veroorsaeckt. Sebald de Weerd, Reys nae de Straet Magellanes pag. 15. in d'Oost-Indische Voyagien, gedruckt by Jansonius. Anders is de Zee van sigh selven meerendeel Gras-groen; wegens 't gesmoltene Sout, 't welckse overvloedigh by sigh heeft; of blauwaghtigh. ⁺ Tot de verscheydenheyd der verwen doet oock niet weynigh de gesteltenis der Lught. By een klaeren Hemel schijnd der Zee blauw, als Saphir. By een weynigh met Wolcken bedeckte, groen, als een Esmeraude. By een droeve, of nevelige Sonne-schijn, geel, of Lym-verwigh. By gantsch doncker We'er, als Indigo. By Storm en donckere Wolcken, als swarte Zeep. Friderich Martens Spitzbergische Reise. pag. 27.

Seldsaem, ⁺ hernam Polylector, is 't geen men leest van een Bron in Idumea; niet soo seer ten opsight der verwen, als wel in aenmerckingh van de geregelde tijd in de verwisselingh der verwingh. Viermael in 't Jaer, t'elckens nae drie Maenden, veranderdse van verwe, aenneemende, of een bloed-roode, of een groene, of een gantsch heldere, of een andere Coleur. Wendelini praefat. in admir. Nili. Petri Messiae lessen, tweede Boeck, cap. 30. pag. 297. Immers soo seldsaem is 't geen verscheydene Schrijvers verhaelen; te weeten; dat in Beotien twee Rivieren sijn (of voortijds waeren) van een seer verscheydene Aert. ⁺ Alle Schaepen, welcke uyt d'eene drincken, krijgen swarte Wol. 't Water uyt d'andere Vloed doetse witte Wol bekoomen. Desgelijcks sou in Arabien een Fontain sijn, welcke de Wol van al de Dieren, die'er van drincken, ros aghtigh maeckt. Idem Petrus Messias ibid. pag. 299.

Heeft, ⁺ vraeghde Juffer Honesta, de Roode Zee rood Water, om datse soodaenigh een Naem voerd.

Van deese Zee, ⁺ antwoordede Polylector, heb ick wijdloopigh gehandeld in mijne dickmael gedaghte Curieuse Aenmerckingen, tweede deel, van pag. 1060. tot 1064. 'k Verhael daer de verscheydene meeningen veeler Schrijvers, aengaende d'oorsprongh deeses Naems.

+ Met eenige Voorbeelden.

+ Wat oock de Lught hier toe doet.

+ Wonderlijcke verw-veranderingh eener Fontain in Idumea.

+ Andere vreemdigheeden.

+ Beright

+ Van de Roode zee.

[p. 368]

Met een woord alleen sal ick yeder der selve hier herhaelen, De naem van rood sou deese Zee hebben bekoomen, ⁺ (1) of wegens 't daer by gelegene Geberght, rood schijnende door de bestraelingh der Son. (2). Of weegens 't roode Sand van d'aerde op de grond. (3). Of nae Koning Erythra, anders Rubro, beteeckenende rood. (4). Of om eeniger roode Vlecken wil, welck sigh in 't Water vertoonen, en ontstaen souden van seecker gedeelte der Walvisschen. (5.) Of van 't roode Corael 't welck op den grond deeser Zee wast. (6). Of van seecker Zeegewas, 't welck d'Aethiopiers Sufo noemen. Dit, sigh van de grond en sijne wortel los maeckende, drijft dickmael in groote meenighte op 't Water. ⁺ Van 't selve werd een roode verwe bereyd, genoemd Sufo, in Aethiopien en Indien gebruykt tot de verwingh van Laeckenen. Hier nae stel ick voor 't gevoelen van de Jesuit P. Hieronymus; die, de vijf eerste meeningen verwerpende, deese laetste voor d'eenige waeraghtige houd. Te gelijck stel ick de redenen, welcke hy hier van geeft. En voegh'er tusschen de Beschrijvingh deeser Roode zee, soo als hy deselve heeft bevonden. 'k Sal'er nu noch by doen 't geen de vermaerde Reysiger Della Valle hier van seght. Dusdaenigh luyden sijne woorden, doch kort ingedrongen: In deese Zee sijn seeckere groote Oesters, en veele Hoorn-slecken. ⁺ Ick, die begeerigh was, om allerley slagh van Schelpen en Hoornkens te hebben, deed een Schuyt bereyden, die Seyl voerde; vermits de Roey-Schuyten hier niet bekend sijn. Hier in begaf ick my taemlijck verr' op de Roode zee, om te Visschen. 't Maecksel deeser Schuyt was vry seldsaem. Want behalven dat de houtene plancken, uyt welckese bestond, seer teer en dun waeren, soo hadmense oock enckelijck aen eengeheght door middel van seeckere gepeckte Touwen. Al wat'er voorts toebehoorde, was van Le'er. 't Seyl van Biesen.

Op de Nyl, viel Marinus hier in, kanmen oock diergelijcke sien: ⁺ Welcke van seer verre, te weeten van Sahid en Habesk, dat is van Aethiopien, koomen. Sy sijn toegesteld van kleyne stucken Houts; alleen met houtene Nagelen t'saemen gevoeghd. Veelerley Waeren voerdmen in deselve nae Cairo. Wanneer d'Eygenaers haere Goederen verkoght hebben, slaense deese haere Schuyten in stucken, en verkoopen 't Hout, 't sy om te branden, of tot ander gebruyck. Groote winst doense hier op, wijl 't Hout in Aegypten seer dier is. Daer nae keerense te Land weer nae Huys.

Deese manier van Schuyten te bouwen, ⁺ hernam Polylector (met de nae den sin kortlijk uytgedruckte woorden van Della Valle), sonder

+ Sesderley voorgestelde Meeningen,

+ Van den oorsprongh deses naems.

+ Seldsaeme Bouw van Schuyten;

+ Welcke op de Roode-zee gebruyckt,

+ En oock op de Nyl gesien werden.

[p. 369]

ysere Nagelen, alleen met houtene Pinnen, en gepeckt Touw aen een geheght, diemen op de Roode zee gebruyckt, is niet bedaght, ter oorsaeck van de Seyl-steen-bergen, gelijck eenige sonder reden voorgeven, of liever beuselen; maer om datmen weynigh yser vind in dit Gewest; 't welck derhalven hier seer dier is.

Vermitsse, ⁺ liet Honorius sigh hooren, even soo veel dienst konnen hebben van deese enckel-houtene Schuyten, als of 'er yser aen was, soo doense wijslijck, datse de minste kosten soecken, en 't geen dier is verspaeren. d'ysere Nagelen en Banden verswaeren de prijs onser Scheepen niet weynigh. Waerlijck, 't quam my t'Amsterdam eens seer vreemd voor, als my een Oost-Indisch Schip wierd getoond, en een som van veele duysenden genoemd, die 't selve gekost had.

Gewisselijck, ⁺ berightede Marinus, behoord'er niet weynigh toe, eer een groot Schip nae Indien af vaert, Eer een Caraca te Lissabon in Portugal uytgerust is, en op reys gaet, beloopen d'onkosten, en der Schiplieden Besoldingh tot dien tijd toe, over de honderd en seven-en-twintigh duysend Ducaten; ongereeckend de daer in sijnde Waeren. Zeileri Itinerarium Hispan. pag. 283. De Venetiaensche Scheepen komen oock seer hoogh te loopen; ⁺ wegens de dierte, soo des Houts, als van andere nodige Stoffen. Men heeft my te Venetien een groote Tent, of Hut, vol Masten getoond. Eenen der grootste was ingekoght voor anderhalf-honderd Ducaten. d'andere loopen yeder op honderdt derselver Ducaten. Zeileri Handbuchs ander theil pag. 378. Lightlijck kanmen gissen, daer de Masten soo veel gelden, hoe veel een geheel Schip moet kosten. In Grieckenland, t'Anatolico, Messalongi en S. Maure, gebruycktmen kleyne Schuyten, gemaeckt van een uyt-geholden Boom. De lenghte is van vijfthien tot twintigh voeten; de hooghte, desgelijcks de breedte, van ontrent ander-halve voet. ⁺ Men noemdse hier Monoxyla in de Griecksche Tael, soo veel beduydende, als, vervaerdighd uyt een eenigh stuck houts. De Reysigers setten sigh op den Bodem neer, en werden soo met kleyne Riemen voorgeroeyd; somtijds oock wel met Seylen, over de Zee. Noyt ben ick soo verwonderd geweest, als doe ick eens over een smalle Vaert, twee Paerden in sulck een Schuytje sagh overvaeren. ⁺ Haddense sigh maer in 't minste beweeghd, soo sou alles gelijcklijck in 't Water hebben moeten vallen. Spons Reise durch Italien, Dalmatien, Griechenland &c. erster theil fol. 30.

Ick Vischte (begon Polylector weer met Della Valle) op nieuw-jaers-dagh in de Roode Zee, 'k Bequam soo een groote mee-

+ Aenmerckingh,

+ Hoe veel een Portugeezsche Caraca koomd te beloopen.

+ Masten, te Venetien boven maeten dier.

+ Schuyten van uytgeholde Boomen in Grieckenland, op de Zee.

+ Seldsaemheyd.

[p. 370]

nighte van Oesters, veelerley Sleck-hoornen, Corael, en andere Vreemdigheeden, dat ick vier of vijf kassen daer meê vulde; deselve nae Italien sendende, om op mijne weerkomst in mijn Vaderland een Grotte, of Verwelfsel daer van te maecken; ter gedaghtenis myner Reysen. 'k Was verwonderd over de naem van rood, die deese Zee voerd. De Swarte Zee heeft die benoemingh van haer swart Waeter, spruytende uyt de modderaghtige grond ^*. Maer 't Water van deese is seer klaer en helder; jae soodaenigh, datmen tot op de grond kan sien. Alsmen 't van verr' af beschouwd, soo is 't blauw, gelijck dat van andere Zeeën. 't Sand, waer van eenige, doch sonder reeden, willen, datse haeren naem sou bekoomen hebben, is oock gelijck ander Zee-Sand, veel witter dan 't onse. Nergens anders van daen kanse dien naem voeren, als van Koningh Erythreus, beteeckenende rood. ⁺ Die, volgens 't verhael van Strabo, in een Eyland der Suyd-Zee begraven wierd; en aen deselve den naem van rood heeft gegeven. 'k Zegg' aen deese geheele Zee; en niet alleen aen d'Arabische; schoon de nieuwer Schryvers bysonderlijck deese naem aen dit deel hebben toe-geeygend: Veellight, om dat de Heylige Schrift in verscheydene plaetsen 't selve soo noemd. ⁺ Te Tor, een Stadt aen deese Zee, nam ick 's naghts aght op den loop van de Maen, doemaels ontrent vol sijnde; en bevond deselve soo nae boven mijn hoofd, datse, als ick reght over eynd stond, maer alleen een weynigh schaduw maeckte, en by na lood-reght op my viel. Hier uyt besluyt ick, indien wy niet reght onder de Kreefts-kringh waeren, dat wy'er ten minsten niet verr' af konden sijn. Doch 't was alleen by gissingh, vermits ick geen gereedschap had, om de hooghte reght te neemen. Wy hadden deese Reys begonnen midden in de Winter, ⁺ om te vermyden de hitte der Son, welcke hier onverdraeghlijck valt, en groote ongemacken veroorsaeckt. Echter had deselve noch over dagh seer groote kraght; alhoewel de naghten koel waeren; voornaementlijck aen 't Geberght; doch op verre nae soo koel niet, als de saghtste Winter-naghten in Italien. Della Valle Reysen, eerste deel, pag. 136. 't Geen ick nu uyt deese Schryver heb verhaeld, kond ghy vergelijcken met de Schriften, welcke ick uyt andere heb voorgesteld in mijne Curieuse Aenmerckingen. Laet ons nu hooren, hoe Marinus de Roode Zee heeft bevonden.

Tweemael heb ick'er geweest, antwoordede deesen; ⁺ en van elcke Reys aenteeckeningh gehouden. 'k Salse u beyde voordraegen; wijl ick in d'eene Toght op sommige dingen wat nauwer aght heb genoomen, als in d'andere. d'inhoud myner eerste Waerneemingen is

* In 't eerste deel deeses wercks hebben wy andere reedenen deeses naems aangeweesen.

+ Waeter der Roode Zee; en oorsprongh des Naems.

+ Tor, een Stad aen de Roode Zee. Waernemingh aen de Maen.

+ Groote hitte.

+ Ander beright van de Roode Zee.

[p. 371]

deese. De geene, welck deese Zee hebben doorvaeren, seggen, datse begind van 't Eyland Sacotora, ⁺ en eyndighd aen de Stadt Suez; eene der voornaemste Havenen van de Roode Zee, aen de Noord sijde; daer veele Scheepen uyt Indien aenkoomen; gelaeden met allerley Eedele Gesteenten, Paerlen, Amber, Muscus, Peper, Gengeber, en andere kostelijcke Waeren: Welcke van d'aen deese Zee woonende Arabiërs voorts te land op Kemelen nae Cairo; van Cairo, door andere Kooplieden, nae Alexandria werden gevoerd: Alwaerse van de Francoysen, Venetianen, Sicilianen, en andere Europaeische Christenen gekoght, en nae haer Vaderland gebraght werden. Deese Stadt leght rondom in een Sandige, ⁺ onvrughtbaere Woestyn; sigh eenige mylen verr' uytstreckende. Noch Geboomt, noch Loof, noch Gras wast hier. Al de leeftoght moet van Cairo en andere plaetsen derwaerts werden gesonden. 't Waeter haeldmen seer verr' daer van daen op Kemelen of Muyl-Esels, ten minsten drie mijlen van de Stadt af. Ontrent een groote mijl van Suez vindmen veel Water, doch gantsch brack; en aen de drinckers veel swaere sieckten veroorsaeckende. ⁺ Somtijts valt'er in twee of drie Jaeren geen Reegen van eenigh belangh. Soo datse sigh van geen Regenwaeter voorsien konnen. Sy graeven wel diepe Putten; doch stracks werd dit water brack; jae gansch sout; soo datmen 't noch tot dranck, noch tot koockingh der spysen kan gebruycken. My wierd hier voor t'eenemael waeraghtigh verhaeld, ⁺ dat de meenichte der hier aenkoomende, dan voorts nae Cairo en anderweegen heenen vervoerd werdende Coffy, onuytspreecklijck is: Wijl d'Inwooners van Cair, alleen voor haer selven en eygen gebruyck, jaerlijcks noch niet konnen toekoomen met drie of vier-en-dertigh duysend Lasten. Maer ick keer weer nae de Roode Zee.

Eerst moet ick, ⁺ seyde Honorius, in mijn Memorie-boeckje aenteeckenen, als een bynae ongelooflycke saeck, dat in eene Stadt soo een grouwelycke meenighte van Coffy werd verdaen.

Dit gedaen sijnde, vervolghde Marinus aldus: ⁺ Eenige stellen de geheele lenghte des Rooden Meyrs op negen honderd Italiaensche, of drie honderd gemeene Duytsche, (yder van een uyr); andere weer op drie honderd en vyftigh Brabandsche Uyr-Mylen. ⁺ Deese Zee loopt op en af, met de gemeene Ebb en Vloed des Oceaens, van ses tot ses uyren. Men bevaerdse sonder Kaert en Compas; eerst, om dat hier altyd klaer we'er is; daer nae, om datmen geduerigh den oever der Oost-syde in 't gesight houd. Koomt'er dan eenige tegenwind, of onweer

+ Beschryvingh en gelegentheyd der Stadt Suez.

+ Dorheyd en Waterloosheyd van dit Gewest.

+ Quaed weer.

+ Grouwelijc-meenighte van Coffy,

+ T' Alkair verbeesighd.

+ Lenghte der Roode Zee.

+ Veelheyd der Havenen aen d'Oost, weynigh aen de West-syde.

[p. 372]

op, soo kan men altyd de naeste Havenen inloopen: Welcke Havenen aen de gedaghte Oost-syde seer meenighvuldigh sijn; d'een by d'ander; somtydts maer alleen een half uyr weghs van malkander leggende. Elcke Haeven maghmen aendoen, sonder eenige onkosten; sonder Licenten, Tollen, of Ancker-geld te betaelen. Aen de West-syde sijn'er weynigh. ⁺ Suackum is de voornaemste, en d' eerste van geheel Aethiopien. Een andere, genoemd Cosir, aen de selve syde, is oock seer goedt. Als de Scheepen uyt Indien, door tegenwind, hier aenkoomen, soo werdense ontlaeden; en de daer in sijnde Koopmanschappen voerdmen op Kemelen over een groote gemeene wegh nae de Nyl; van waerse nae Cairo vaeren. Doch sulcks geschied seer selden, vermits op d'andere sijde bequaeme Havenen in overvloed sijn; soo aen 't vaste Land, als aen d'Eylandekens; welcke, tot vyf of ses-en-twintigh in getal, in deese Roode Zee leggen. Altyd moetmen een Stierman uyt dit Gewest t'Scheep neemen, weegens de veelheyd der Steen-klippen, Rotsen en Sandplaeten, ⁺ schuylende onder 't Water, en somtyds seer wyd in de Zee uyt-schietende. De Scheepen, welcke tot Suez toe geraecken, konnen (gelaeden sijnde) niet in de Haeven komen, maer blyven, ontrent een Mijlweghs in Zee, op Ancker leggen. Door kleyne Scheepjens werdense ontlaeden. Welcke de Koopmanschappen in de Stadt brengen; van waerse op Kemelen nae Cairo gaen. ⁺ Selden ontstaet hier onweer; maer als sulcks geschied, staen de Scheepen in groot gevaer. Somtyds gaense te grond in 't gesight deeser Stad. Ontrent seven Mylen van Suez steldmen te syn de plaets, daer de Kinderen Israels droogs voets door dit Meir gingen; Pharao daer teegens en sijn volck verdroncken is. Soo veel ick gissen kan, ⁺ is deese Zee daer ses of seeven Mylen breed. Sy draeghd verscheydene Naemen. ⁺ Van sommige werdse geheeten d'Arabische; van andere de Persiaensche. De Griecken noemense d'Erythreische; de Latynen Mare Rubrum, of de Roode Zee. De verscheydene meenigen van d'oorsaeck deese Benoeming rood, heeft Polylector alreeds ons voorgedraegen. Immers, dus heeftmense niet geheeten, om dat 't Waeter Rood sou sijn; ⁺ want 't is van de selve natuer en verwe, als 't Waeter der Groote Zee, met welcke deese vereenighd is. Werd oock genoemd de Tongh der Zee, wylse de vorm eener Tongh heeft. Dickmael heb ick van dit Waeter in myne hand geschept, en 't selve geproefd. De Coleur is gelijck die van alle Zee-waeteren, en de smaeck sout. ⁺ Dat de Grond uyt rood Sand sou bestaen, kan op eenige plaetsen wel waeraghtigh

+ Eylandekens.

+ Verborgene Klippen en Plaeten.

+ Selden Onweeren.

+ Breedte.

+ Verscheydene Naemen.

+ 't Water als ander Zee-waeter.

+ Grondt.

[p. 373]

sijn.Wat my belanghd, 'k hebse seer verscheyden gesien; hier van wit; gintsch van graeuw, geel, rosaghtigh Sand, e.s.v. Daer sijn veele Bergen, ⁺ door de hitte der Sonne-straelen roodaghtigh verbrand, en een roode weerschyn in deese Zee gevende; doch deselve werden niet over al gevonden. Van 't Rood Corael kan oock dien Naem niet gesproten sijn, ⁺ wyl'er weynigh van gesien werd 't welck reght roodt is. 't Moet van uyt de grond der Zee werden gehaeld. 't Geeft oock geenen weerschyn boven op 't Waeter. Indien een soodaenige sigh vertoonde, soo sou 't lighter gemerckt en bekomen konnen werden. Wit, geel, en swart Corael is'er in meerder meenighte; van sommige soo dienstigh, tot Artzenyen gehouden, als 't Roode. 'k Heb eenige seer schoone struyken in myne handen gehad, weegende aght, thien, jae twaelf ponden; uyt de natuer soo aerdigh gewassen, dat geenen konstenaer yet diergelycks sou konnen naemaecken. ⁺ Boven de voorheenen aengeweesene meeningen sijn'er noch andere, welcke vermoeden, dat deese Zee de naem van Rood heeft bekoomen, om dat Pharao met sijn gantsche Heyr in deselve vergaen, en alsoo veel bloeds daer in versmaght is.

Immers, ⁺ viel Juffer Honesta hier in, hebben deese verdronckene geen bloed uyt-gestort, en met 't selve 't Waeter Rood geverwd.

Nae de West-syde, hernam Marinus, in de diepe grond, en onder de steen-klippen, vindmen een groote meenighte van Paerlen, maer weynige die klaer sijn. 'k Hebse met geheele ponden te Cairo sien brengen; ⁺ sijnde te koop voor een geringe prys; 't sy om dat de Kooplieden weynigh kennis daer van hebben; 't sy om datse haer geld aen andere dingen moeten besteeden. Een daer onder loopende klaere Paerel sou hier meer gelden, als daer een geheel pond doet. Die alleen de sleghtste in ons land braght, en aen d'Apotheeckers verkoght, sou seer groote winsten daer op doen. Kleyne Paerlen vindmen seer veel in d'Oester-schelpen der Roode Zee: Welcke Schelpen gesaementlijck, geene uytgesonderd, van Paerlemoer sijn. ⁺ 'k Heb'er selver opgeraept van een sonderlinge groote, sommige van drie of vier voeten in de rondte; alles Paerlemoer. 'k Had'er wel eenige willen meê neemen, doch sy woegen soo swaer als Lood; derhalven soudense my voor dien tyd te grooten ballast sijn geweest. Deese Zee is seer Vischryck. ⁺ De Visschen sijn van veelerley slagh, en seer goed van smaeck; beeter als eenige in onse landen: Oock van sonderlinge gestalten; welcker gelyck ick noyt te vooren gesien had, Als wy nu haest van de dingen in de Zeeën sullen spreecken, sal ick een

+ Verbrandede Bergen;

+ Korael van witte, geele, swarte; niet soo veel roo-verwe.

+ Andere Waren van de

+ Naem Roode Zee.

+ Paerlen in deselve, in meenighte en seer goed koop.

+ Al d'Oester-schelpen sijn hier van Paerlemoer.

+ Wonderlijcke Visschen.

[p. 374]

breeder beright hier van geven. P. Antonius Gonsales, Nieuwe Jerusalemsche Reys, tweede deel, pag. 199. 206.

Ghy hebt ons, seyde Honorius, al verscheydene aenmercklijcke dingen verhaeld. ⁺ Laet ons nu oock hooren uwe Waerneemingen op uwe tweede Reys derwaerts.

't Geen ick, ⁺ begon Marinus weer, nu alreeds voortgebraght heb, sal ick niet weer herhaelen; als alleen kortlijck eenige weynige dingen, tot naerder beright en openingh. Deese Zee is niet rooder als een andere Zee, noch van Water, noch van Sand. Alleen bemerckte ick, doe ick nae den Bergh Sinai gingh, aen des selven Oever roode Geberghten. 'k Geloof dat de Reden, waerom mense roode noemd, afkoomd van d'oversettingh uyt 't Griecksch in 't Latijn. ⁺ De Vertaelers hebben in 't Griecksch gevonden Erythreische zee. 't Woord Erythreisch hebbense genoomen voor rood; sonder te bedencken, dat dit is de Naem eens ouden Koninghs, Erythra, die deselve aen deese gantsche Zee heeft gegeven. Deese naem streckt sigh verder uyt, als d'Arabische Golf; wijlse begrijpt de geheele Zee; loopende van d'Africaensche Oost-kust tot in Indien. In de Heylige Blaederen werd deese Zee geheeten Yam Souf, of de Schelf-zee.

Eenige willen, ⁺ viel Polylector hier in, dat Yam Souf sou afkoomstigh sijn van 't Gewas op den grondt deeser Zee, genoemd Suf, of Sufo, gevende een goede roode verwe, gelijck ick alreeds voor deesen heb geseght. En dus sou den oorsprongh van de Naem Yam Souf, oock van Roode zee, lightlijck te vinden sijn.

d'Arabiërs, ⁺ gingh Marinus voort, noemense Buhr el Calsem; beteeckenende, de Zee van Klysma, ter oorsaeck van de Stad Klysma, voortijds gebouwd op 't Noordlijckste punt deeser Zee, sijnde een Golf van den Oceaen: Die, hoe hy meer Noordlijck loopt, hoe hy enger word. In de vijf geheele daegen, welcke ick langhs den Oever reed, doe ick nae den Bergh Sinai trock, heb ick geen grooter wijdte, als van aght of negen-duysend schreeden konnen bemercken. ⁺ Deese Zee heeft soo wel Ebb en Vloed, als d'Oceaen. Twee Galeyen sijn'er, behoorende Hali Bey, welcke op deselve handelen. Sulcks doen oock wel andere Scheepen, meerendeel de Beys van Egypten toekoomende: Doch yeder jaer gaen'er eenige te grond; wijlse geen vrye loop konnen hebben, wegens d'enghte deeser Zee, en de meenighte der daer in sijnde Klippen. ⁺ Eer noch den wegh nae Indien voor by Capo de Bon esperance ontdeckt was (welcke nu de Portugeezen, Hollanders en andere Europaeische Volckeren

+ Wederom een

+ Ander Beright

+ Van de roode Zee. En voor eerst,

+ Van den oorsprongh des Naems.

+ Verscheydene Naemen.

+ Wijdte. Ebb en Vloed.

+ Eer de wegh nae Indien voor by de Caep ontdeckt was, wierd op deese Zee een grooten handel gedreven.

[p. 375]

gebruycken), wierd op deese Roode zee een maghtigh-groote Koophandel gedreeven. Al de Speceryen, Eedele Gesteenten, Paerlen, en ontelbaer-veel andere Indiaensche Waeren, pleegen voortijds maer alleen tot ons te komen over Aleppo, of langhs de Roode zee, sigh ontladende in de Haven van Cossa, of Cossir. Van waerse wierden gevoerd nae de Stad Chana aen de Nyl: Over deese Rivier nae Cairo: Van daer nae Alexandria. In deese door de gantsche Weereld vermaerde Zee, ter oorsaeck van d'Israelitische door-togt door deselve, werden seer schoone Oesters gevischt; doch [meerendeel] kleyn, gelijck d'Engelsche. Veelerley cierlijck Schelpwerck vindmen hier. Desgelijcks meenigerley slagh van ongewoone Visschen; en onder andere de Visch Zeeman, waer van ick naederhand breeder sal spreecken. Op den Oever, en aen 't begin deeser Zee, staet Suez, ⁺ waer van ick alreeds beright heb gedaen. Dit echter sal ick'er noch byvoegen. Eenige willen, dat deese Stad voortijds Arsinoë was genoemd, nae Arsinoë, Suster van Koningh Ptolomaeus Philadelphus, desselven Bouwer. Deese Plaets heeft maer ontrent twee-honderd Huysen; en een fraeye Haven; ⁺ doch soo ondiep, dat'er de Scheepen niet konnen in koomen; selfs geen Galeyen, ten sy half ontlaeden. De gemelde Galeyen sijn seer kleyn; voeren oock geen Geschut, als alleen een kleyn Steen-stuckje, om de Begroetinghs-schooten te doen in de Haven daerse willen aenlanden. Dight by de Poort van Suez sietmen een kleyne Heuvel, waer op voortijds een Kasteel stond; door de Francoisen (immers soomen voorgeeft) gebouwd. ⁺ 't Volck deeses Lands geloofd (gelijck de Slaven my berighteden) dat dight daer by een Schat begraven leght, welcke door Geesten werd bewaerd. Wat my belanghd, 's naghts, doe wy van den Bergh Sinai quaemen, sliep ick aen den Voet deeser Hooghte, tot dat de Poort te Suez sou opgaen; doch vernam geen Geesten, die my eenighsins in mijne rust moghten verstoord hebben. Deese Stad is Volckrijck genoegh, wanneer'er een Schip is aengekoomen, of dat'er Galeyen in de Haven leggen: Maer anders sietmen'er nauwlijcks Menschen. Binnen twee Mijlen in 't rond is'er geen goed Water. Thevenot Reysen eerste deel, pag. 296. Doe ick in 't Jaer 1662. deese Roode zee bevoer, moest ick een bynae onlijdlijcke hitte uytstaen. ⁺ Hier by quam noch 't ongeluck, dat de Blixem 't Schip, waer in ick my bevond, aenstack, soo dat het t'eenemael afbrandede, tot op 't Water toe. Echter waeren wy soo dight by Land, dat al de Menschen met 't leven daer van quaemen; doch d'ingelaedene Goederen gingen verlooren. Doe wy aen den Oever waeren geswom-

+ Suez, een Stad aen de Roode zee

+ Haven.

+ Waen van een Heuvel, waer by de Geesten een Schat souden bewaeren.

+ De Blixem steeckt op dese Zee een Schip in brand.

[p. 376]

men, hadden wy noch wel anderhalf uyr weghs te gaen, eer wy by een Haven konden geraecken, 't Beswaerlijckste was, dat wy moesten voetteeren in soo een vreeslijck Onweer, vergeselschapt van sulck een swaeren Regen, dat ons gesight niet voorwaerts uyt kon sien. Frantz Sidels Auszgestandene Meergefahren pag. 307.

'k Hoor seer vreemd toe, ⁺ viel Honorius hier in. Valt'er dan oock Regen in Egypten, en in de Gewesten, vlack aen Egypten grensende?

Men heeft, berightede Marinus, van ouds af in de Christenheyd voorgegeven, ⁺ dat in Egypten gantsch geen Regen sou vallen: Om welck gebreck te vergoeden, d' al-wijse God d'overvloeyingh des Nyls, tot vrughtbaer-maeckingh der Landen, heeft geordonneerd; sonder welcke hier geen Vrughten souden konnen voortkoomen. 't Werd oock noch hedensdaeghs van meenighten der Menschen onder ons geloofd. 't Laetste, van de Nyl, is waeraghtigh. Deselve veroorsaeckt al de vrughtbaerheyd in Egypten. Liet deese Rivier maer alleenlijck een Jaer nae, de Velden t'overstroomen, soo sou'er Hongersnood in 't geheele Land ontstaen. Kan sijnen wasdom de hooghte van sesthien voeten niet bereycken, soo koomt'er gebreck. Groeyd hy op tot vier-en-twintigh voeten, soo staet'er desgelijcks Hongers-nood te verwaghten; wijl dan 't Water te langh op d'aerdbodem blijft, en de zaey-tijd dus voorbygaet. Maer daerom evenwel laet het niet nae, somtijds in Egypten te regenen: ⁺ Echter niet genoegh, om dit dorre Land behoorlijck te bevoghtigen, en vrughtbaer te doen sijn: 't welck de Nyl moet verrigten. T' Alexandria, te Rosetta, vallen de Regenen soo sterck, dat ick'er wel reghtschaepen door-nat van ben geworden. Te Cairo, veel hooger leggende, regend het minder. Evenwel heb ick daer in yeder jaer twee daegen stercke Regen vernoomen; te weeten, in Wintermaend. ⁺ 't Donderde oock ter dier tijd soodaenigh, dat 's naghts, tusschen den elfden en twaelfden der genoemde Maend, een Man op 't Kasteel daer door wierd dood-geslaegen; schoon niemand geheugenis had, dat sulcks oyt in deese Stad aen eenigh Mensch of Beest was weervaeren. In dien tijd is't'er oock koud; echter soo niet, datmen sigh sou behoeven te warmen. In d'andere Jaers-tijden verneemdmen hier een uytsteeckende hette: insonderheyd 's Soomers. Idem Thevenot, eerste deel, pag. 419.

Wijl hier, ⁺ liet Juffer Honesta sigh hooren, van de Nyl gewagh is gemaeckt, soo moeten wy eenigh breeder beright van deese seer vermaerde Vloed hebben.

+ Dwalende

+ Meeningh, dat in Egypten noyt Regen sou vallen.

+ En 't tegendeel aengeweesen.

+ Donder slaet t'Alcair een Man dood.

+ Aenwijsingh,

[p. 377]

'k Heb, ⁺ begon Polylector hier op, van deese Africaensche Hoofd-Rivier wijdloopigh gehandeld in 't tweede deel mijner Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderenswaerdige dingen, van pag. 1065. tot 1079.; en daer getoond, hoe de meeningh van Ptolomaeus, aengaende deselve, weersproocken is door d'ondervindingh der Portugeezen. Voorts wijs ick aen verscheydener Schrijveren gevoelens van deese Rivier, en waer deselve sijnen oorsprongh neemd. Ofse is de Gihon, eene der vier Hoofd-Vloeden, die 't Paradijs bevoghtighden? ⁺ In wat voor een land de Nyl voortkoomd. De gelegenheyd haerer Bronnen. Haere seldsaeme gekronckelde loop. Schietingh door een Meir. Verdere vlietingh door veele Landen. Verscheydene Naemen deeser Vloed. Verschricklijcke Water-vallingen. Waerom de groote Alexander en Julius Caesar, onaengesien alle aengewendede vlijt, d'oorsprongh des Nyls niet hebben konnen vinden. Vossii verwerpingh van al de gevoelens, betreffende des Nyls oorsprongh; en sijne meeningh, waer uyt deese en alle andere Rivieren souden ontstaen. Eyndlijck handel ick daer oock van d'overvloeyingh deeser Vloed. Gestelde oorsaecken derselve; en dwaelingen daer ontrent. Van 't oordeel eens vrughtbaeren of onvrughtbaeren Jaers uyt de meer of minder opswellingh, e.s.v.

'k Sal evenwel, ⁺ seyde Marinus, noch kortlijck hier verhaelen eenige dingen, welcke van u daer voor by sijn gegaen. Drie Voorreghten heeft deese groote Vloed boven alle andere. Eerst, hy geeft geen Uytwaessemingen van sigh; waer door dan de Lught in Egypten gesond, en geduerigh helder is; geene Wolcken, dicke Dampen, oock geene Regenen, als selden, onderworpen sijnde. Ten anderen, ⁺ deese Rivier loopt daer heenen sonder Golven of Baeren; geduerigh saght en stil; soo datmen deselve niet alleen met groot vermaeck, maer oock, voor en tegens stroom, sonder eenigh gevaer kan bevaeren. Ten derden, 't Nyl-water maeckt alle daer van drinckende Menschen en Beesten vrughtbaer, tot verwonderens toe. Waerom dan oock Egypten in meenighte van Volck alle andere Landen des Aerdbodems pleegh t'overtreffen. Dappers Africa fol. 55.

't Was, voeghde Polylector hier by, in dit Gewest gantsch niet ongemeen, ⁺ dat Vrouwen niet alleen Twee en Drielingen, maer oock Vijf en Seslingen ter weereld braghten. Men behoefd sigh derhalven niet te verwonderen, dat de Kinderen Israels, maer weynigh in getal (tseventigh Zielen) in Egypten soodaenigh sijn vermeenighvul-

+ Waer wy anderweegen

+ Wydlopigh genoegh van de Nyl hebben gehandeld.

+ Drie sonderlinge

+ Eygenschappen deser Vloed.

+ 't Nyl-water d'eygenschap toegeschreven,

[p. 378]

dighd in den tijd van ontrent twee-honderd Jaeren, datse, nae haeren uyttoght, in de Woestijn geteld werdende (alleenlijck Mans-persoonen: Mans-persoonen boven de twintigh Jaeren oud; en sulcke, die ten Strijd bequaem waeren), wieren bevonden te sijn over de ses-mael honderd duysend; de geheele Stam Levi noch uytgeslooten. Hoe veel sijn de gestorvene; hoe veel de Vrouwen; hoe veel de persoonen onder de twintigh Jaeren wel geweest? Wat een getal sou dit t'saemen uytmaecken? enckelijck uyt soo weynige in soo een geen lange tijd voortgekoomen. ⁺ 'k Wil niet ontkennen, dat veellight 't Nyl-water yets tot de vrughtbaerheyd van Beesten en Menschen kon doen; maer kan echter niet geloven, dat 't selve de voornaemste oorsaeck hier van sou sijn. Van d'Egyptische Lught, en de gesondheyd des Nyl-waters, heb ick gehandeld in mijne Historische Oeffeningen. d'oorsaeck der gedaghte gesondheyd stellen sommige in de geweldige meenighte der in de Nyl sijnde Crocodillen; welcke, door een natuerlijcke eygenschap, nae sigh trecken alles wat in dit water boos of giftigh moght sijn.

Deese Rivier, vervolghde Marinus, is oock, gelijck alreeds geseghd is, d'oorsaeck van Egypten-lands vrughtbaerheyd. ⁺ Als 't Water, nae d'overvloeyingh, weer af neemd, laet het een vet, siltigh slijck op d'aerde; 't welck daer van soodaenigh gemest werd, dat 't Land, door al te groote vetheyd, niets met allen sou konnen voortbrengen; ten waere men, voor de Saeyingh, Sand daer over stroyde. Deeser wijs werd de Grond bequaem gemaeckt tot Vrughtdraegingh.

Maer deeser wijs oock, ⁺ merckte Juffer Honesta hier aen, hebben d'Egyptenaeren immers soo veel moeyte, om de Velden maeger te maecken, als wy in ons Land, om de selve te mesten.

't Nyl-waeter, ⁺ gingh Marinus weer voort, is t'eenemael onklaer, drabbigh, en als modderigh. Evenwel werd in geheel Egypten geen ander als dit gedroncken. 't Middel, om 't selve klaer te maecken, is dit. d'Inwooners hebben Vaeten van Aerde, yeder ontrent soo groot als een half Vat by ons. Deese vullense met Nyl-waeter. Dan wryftmense van binnen wel sterck met twee of drie Amandelen, ter tyd toe dat deselve t'eenemael tot niet sijn gegaen. Binnen 't vierdedeel eener uyr tyds hier nae is dit Water soo klaer als men 't sou mogen wenschen. ⁺ 't Werd uyt Aethiopien nae Egypten gevoerd; en op deese lange Reys, door een Land van sulck een geweldige hitte, werd het door de Son genoegh gekoockt; en alsoo al de rauwheyd weghgenoomen. Ter dier oorsaeck is 't seer gesond. Niemand, hoe veel hy

+ Dat het Menschen en Beesten sou vrughtbaer maecken.

+ Vrughtbaerheyd des Lands waer door,

+ En hoe veroorsaeckt

+ Seldsaeme Eygenschappen

+ Des Nyl-waeters.

[p. 379]

oock drincken moght, lyd'er schaede van. Soo veel sweet geeftmen weer uyt, alsmen van dit Waeter heeft ingeswolgen. Thevenot Reysen, eerste deel pag. 416. Friderich von Zeitz Asiatische Reise-beschreibung, pag. 161. Voor sigh selven is de Nylvloed niet grooter, als de Seine in Franckryck. Doch wanneer hy over-vloeyd, soo sietmen een geheele Zee. ⁺ Wonderlyck ist, dat hy juyst op een gesettede dagh begind te wassen; en weer op een gesettede dagh af te loopen. In 't begin der Aenwassingh sietmen 't Waeter groen; daer nae roodaghtigh. Melton, Zee en Land-reysen pag. 19. De dagh der opswellingh valt op onsen seventhienden der Somermaend, alhoewel somtyds eenige daegen te vooren soo wat opjaegingh werd gemerckt; doch deselve geschied door de waeyende Noord-ooste winden, maer is geenssins 't beginsel der overvloeyingh. Op deselve tydt begind de Drop te vallen; soodaenigh van d'Egyptenaeren geheeten; maer in der daed een Dauw, welcke sommige stellen tot d'oorsaeck deeses Vloeds. ⁺ Aenmercklijck is 't, dat deese Dauw de lught suyverd van alle besmettingh. Want wanneer hier een Pest ontsteeckt, soo isse van dat oogenblick af niet meer gevaerlijck; en niemand sterft'er van. 't Koorn, daerse op valt, kan veele jaeren langh sonder eenige verdervingh blyven. Hierom is't, dat veele haere Graenen noyt Solderen; noyt in Schueren doen, voor dat'er deese Drop over gevallen is. Men houd dit Graen oock voor veel voedsaemer als 't andere, 't welck van deesen Dauw niet bevogtighd is geworden. Idem Melton ibid. Die dit Waeter niet gewoon sijn te drincken, gevoelen'er in 't eerst een quaede werkingh van. ⁺ Ick kreegh een Buyck-loop, welck my thien geheele daegen by bleef. Oock veroorsaeckt het yeder Jaer, met d'opswellingh des Nyls, een quellycke Schurftheyd, duerende ten minsten een maend langh, met onlydelijcke jeuckte. Daer-en-boven doet het geweldigh Sweeten, voornaementlijck in Soomer, Hoy, Oogst en Herfst-Maend. Friderich von Zeitz Asiatische Reise-beschreibung pag. 163. Vligerii Miscellan. pag. 313. Meenighte van Visch werd in deese Vloed gevangen. ⁺ Dickmael koght ick voor vyf stuyvers soo veel, dat'er twintigh persoonen genoegh aen t' eeten souden gehad hebben, Sandys Voyagie, pag. 100. Maer oock syn'er verscheydene giftige en schaedelycke Waeter-dieren in; als Crocodillen, Scorpioenen, Slangen; grouwlyck-mismaeckte Wormen, en andere wanstallige gedrogten. ⁺ 't Nyl-waeter is soeter als eenigh ander Waeter ter weereld; ter oorsaeck van de kraghtigh-heete straelen, welcke de Son daer over heenen schiet. Litgouw Zee en Land-

+ Overvloeyingh op gesettede tyd.

+ Seldsaeme Eygenschappen des Dauws.

+ Schaedelijcke hoedaenigheden des Nyl-waeters.

+ Overvloed van Visch.

+ Giftige Waterdieren.

[p. 380]

reys pag. 177. D.T.V.Y. Weereld-spiegel der Rycken, Staeten en Vorstendommen, fol. 625. ⁺ Sommige hebben haere bedenckingh daer op; dat de Letteren van de Naem deeser Nyl-Rivier, in 't Griecksch, nae de wys der Griecken t' saemgeteld, even soo veel bedraegen, als'er daegen in 't jaer komen; 't welck sou te kennen geven haere gesettede juyste jaerlycksche weerkoomst; 't elckens nae verloop van drie honderd, vyf-en sestigh daegen.

N	50
E	5
I	10
A	30
O	70
Σ	200
_________
	365

Oock dunckt veele niet weynigh wonderlyck te sijn, dat deese Vloed wast, als alle andere Wateren afneemen; en afneemd, als alle andere Vloeden wassen. 't Landt Egypten is laegh, vlack, en sonder Geberght. De Steeden sijn gebouwt op hooge plaetsen, om van de Nyl in d'overvloeyingh niet overstroomd te worden: En ter dier tijdt leggense als in een Zee. 'k Heb geseght, dat het hier somtyds Regend: Doch als sulcks gebeurd, ⁺ soo werden daer door Koortsen, Sinckingen, en andere Sieckten onder 't volck veroorsaeckt. In of by de Steeden, welcke verre van de Nyl af-leggen, heeftmen veele diepe Groeven, als Gragten gemaeckt; op dat deese Vloed, weer af-loopende, in deselve Waeter moght naelaeten. Quackii descript. Aegypt. pag. 81. Thien mylen boven Rosette is de Sneede deeser Rivier: Aen welcker beyde syden veele Steeden staen; ⁺ meerendeel tegens over malkander; doch van geen groot aensien. De Huysen der gemeene lieden sijn als Bykorven. De Bouw staet op Heuvelen; niet van de Natuer gemaeckt, maer door menschen handen soo opgeworpen; om haer eygen en haerer beesten leeven voor deese vloed te verseeckeren. Voor twaelf Rycksdaelers hadden wy een Schip gehuerd, om ons over den Arm der Nyl van Rosette nae Cairo te voeren. De Wind wou ons niet dienen; ⁺ dies moesten d'arme Mooren meest den tijd 't Schip (of liever een groote Boot) met grooten arbeyd voort trecken, dickmael tot over 't midden haers Ligchaems in 't Water gaende; om te verhoeden, dat de Kiel op Ondiepten geraeckte. Sandys Voyagie pag. 101. Wanneer haer yet swaers in haeren arbeyd voorkoomd, soo roepense luydkeels: Eloug; meenende dat God, alsse hem dus noemen, haer nae by is, en de Duyvel verr' van haer afwijcken moet. Idem ibid. 't Gebeurde eens, dat eenen deeser Mooren, eenigh gevaer vreesende, riep 't gewoone Eloug! ⁺ Nauwlijcks was 't woord uytgesproocken, of dien ongeluckigen plofte onverwaght voor over ter aerden neer, juyst met 't Hoofd op een Steen, soo dat hy een taemlijcke wonde ontfingh, Hy, spoedigh weer opge-

+ Aenmerckingh van sommige op de Naem der Nyl.

+ Reegen in Egypten seer schaedelijck.

+ Steeden en Huysen aen de Nyl.

+ Moeylijcken arbeyd der Mooren, in't trecken der Schuyten,

+ Klughtigh geval met eenen der selve.

[p. 381]

staen sijnde, en 't bloed over sijn aengesight voelende loopen, spoogh twee of driemael ter sijden uyt, en borst los in deese woorden: O Duyvel, 'k heb niet u, maer God genoemd; meenende misschien, dat de boose Geest het qualijck verstaen moght hebben. Friderich von Zeitz Asiatische Reyse-beschreibung pag. 164. In 't reysen langhs de Nyl werdmen meenighten van Eylanden gewaer. ⁺ Eenige der selve sijn van sulck een grootte, datse somtijds twintigh Italiaensche Mylen in haeren omkringh hebben.

Hier over, begon Polylector weer, behoefdmen sigh niet te verwonderen: ⁺ Maer seer vreemd luyd d'oorsaeck, welcke van derselver ontstaeningh werd gegeven; te weeten: Datse haeren oorsprongh hebben genoomen uyt de stucken en brocken der hier Schipbreuck geleeden hebbende Barquen; een saeck, die op dit Water dickmael ghebeurd; niet om dat deese Vloed gevaerlijck te bevaeren is, maer wegens de plompe onervaerenheyd der Schippers. De Nyl nu, sijnde van een traegen loop, en seer modderigh, set terstond een meenighte van Slib, Slijck en Vuyligheyd aen al d'in haer leggende dingen: Welcke Stoffen geduerigh aengroeyende, eyndlijck tot dusdaenige Eylanden werden. By nae daeghlijcks worden'er nieuwe ontdeckt. Melton, Zee en Land reys, pag. 24.

'k Bemerck, seyde Juffer Honesta, dat 't Nyl-Gespreck hier sijn eynd heeft bekoomen. ⁺ Even voor den aenvangh van 't selve heeft Marinus ons verhaeld, hoe 't Schip, waer in hy sigh op de Roode zee bevond, in vlam geraeckte, en verbrandede. Dickmael hoordmen van diergelijcke ongevallen in Zee; en even soo dickmael verwonder ick my, dat de brand niet terstond gebluscht werd, daer men doch niet alleen dight by, maer midden in 't Water is. 'k Moet derhalven de voorheenen gedaene Vraegh, ⁺ waer van d'antwoordt wierd uytgesteld, weer vernieuwen; te weeten: Wat is de reden, datmen by soo veel Water, 't welckmen maer alleen, vlack by de vlam, behoeft in Vaten te scheppen, en in 't Vyer te gieten, 't selve niet terstond smoord?

Zee-water, antwoordede Polylector, is niet bequaem om Brand te blusschen. ⁺ By deese gelegenheyd wil ick kortlijck voordraegen 't geen een geleerd Man breeder daer van schrijft. In 't Jaer 1574. (seghd hy) was ick te Jena, den Stad in Saxen, ten middaghmael by Prins Frederick Wilhelm, doemaels noch jongh sijnde. 'k Verhaelde de Brand, welcke korts voor dien tijd 't grootste deel van 't Palleys des Hertoghs van Venetien in d'asch had geleght. Daer op vraeghde sijne

+ Eylanden

+ In de Nyl; en seldsaeme ontstaening van deselve.

+ Waerom de Zee-wateren,

+ Of die uyt Soute Rivieren,

+ Niet soo bequaem sijn

[p. 382]

Hoogheyd my, hoe doch 't Vyer soo veel schaede had konnen doen, vermits de Stad Venetien geen Water ontbrack, als sijnde gebouwd op d' Adriatische Zee? Dickmael (was mijn antwoord) heeft men bevonden, dat Zee-water sulck een kraght niet heeft om brand te blusschen, ⁺ als varsch Water; vermits de soutigheyd de hitte en de vlam vermeerderd. Waerom 't dan oock veeltijds is gebeurd, dat geheele Scheeps-vlooten in de volle Zee door 't Vyer wierden verteerd. Als nu sijne Hoogheyd sigh verwonderde over 't geen ick geseghd had, stelde Doctor Schroterus, een Man, seer geleerd in d'Artzeney en Natuer-kennis, veele treflijcke redenen voor van d'Eygenschappen der Zee. ⁺ David Uytenhove, een wel-geoeffend Edelman, was van ons gevoelen; en deed'er oock 't sijne by. T'huys gekomen sijnde, heb ick alles naerder naegedaght; en my quam in geheugenis 't geen ick had geleesen in Macrobius, aengaende de vettigheyd van 't Zee-water; 't welck in een vlammend vyer gegooten werdende, de vlam niet uytbluscht, maer veel meer deselve ontsteeckt. Desgelijck in Procopius en Sabellicus. Welcke laetste Schrijver oock gewagh maeckt, van een vreeslijcken Brand te Venetien. Hier op nu werden verhaeld verscheydene Voorbeelden van Scheepen, welcke in de zee gantschlijck verbrand sijn geworden. Philippi Camerarii Meditat. Histor. part. 1. lib. 2. cap. 6.

Waerlijck, ⁺ brack Honorius hier los, 't koomd my seer vreemd voor, dat zee-water niet alleen geen brand sou blusschen, maer selfs deselve noch meer vergrooten.

Ghy moet dit, ⁺ berightede Polylector, niet soo groof opvatten, als of geenen Brand door Zee-water sou konnen gelescht werden. Door een groote meenighte daer in te gieten, kan 't geschieden. Maer weynigh, of niet genoegh, of niet ras genoegh op malkander daer in geworpen, sal meer de vlam vergrooten. Dion geeft ons een aenmercklijck Voorbeeld hier van, daer hy beschrijft de Zee-slagh tusschen Keyser Augustus en Marcus Antonius; seggende: Nae een langh Geveght, sonder dat men kon bemercken, aen welcke sijde van deese beyde 't voordeel was, gebood Augustus, in twijffel sijnde wat best te doen stond, datmen, van uyt sijn Leger op 't Land, Vyer sou aenbrengen. 't Selve had hy tot noch toe niet willen gebruycken, wijl hy geerne den Buyt voor hem en sijne Soldaten had willen behouden. ⁺ Maer nu siende, dat hy d'overwinningh niet anders kon bekoomen, soo nam hy dit middel, als 't uyterste, ter hand. Doe saghmen een nieuwe manier van veghten. Want Augusts Krijghs-kneghten, van alle kanten Marci Antonii Schee-

+ Om brand te blusschen,

+ Als 't Water uyt varssche soete Vloeden; jae selfs deselve doet vermeerderen.

+ Met hoedanigh

+ Een bepaelingh 't geseyde verstaen moet werden.

+ Voorbeeld dat Zee-water

[p. 383]

pen omringende, wierpen in deselve Vyer-pijlen, brandende Fackelen, Vyer-potten, en gesmolten Peck. Die van Antonii sijde verweerden sigh nae alle vermogen. Als 't Vyer quam te heghten aen eenige ligtlijck ontstoocken werdende stof, soo bluschte 't Scheeps-volck d'ontstaene Brand met 't varsch water, 't welck noch in de Scheepen was. Doe dit nu begon t'ontbreecken, scheptense Zee-water. ⁺ Soo langhse 't selve in een groote veelheyd uytgooten, nam de Brand wel niet toe, maer wierd oock niet gedempt. Doch vermitsse sulcks niet over al konden doen, door gebreck van Vaten om meê te scheppen; dat oock 't geveght haer verhinderde in de geduerige vullingh der Vaten diese noch hadden, soo ontstaeckense (door 't slap gieten) de vlam, in plaets van blusschen, noch veel meer. Want indienmen Zee-water, 't welck sout is, in geringe veelheyd in 't vyer giet, soo sal 't dies te meer ontsteecken. Dio in vita Augusti, by Camerarius, Meditat. Histor. part. 1. lib. 2. cap. 6.

Dit is dan veellight d'oorsaeck, liet Juffer Honesta sigh hooren, ⁺ dat in de Steeden, welcke aen de Zee, of bracke Rivieren gebouwd sijn, de daer in ontstoockene Brand sneller voort loopt, langhsaemer gebluscht werd, en meer schaede doet, als in de geene, door welcke varssche en soete Stromen heenen vlieten, gelijck de daeghlijcksche ervaerenheyd ons leerd.

De vermaerde Plutarchus, ⁺ vervolghde Polylector, getuyghd desgelijcks, dat Zee-water ontsteeckt, en derhalven niet in 't vyer moet geworpen worden, als men 't selve lesschen wil.

Wat voor een Reden, ⁺ vraeghde Juffer Honesta, werd hier van gegeven.

'k Heb alreeds geseght, ⁺ antwoordede Polylector, dat Dion 't Zee-water vettigheyd toe-eygend. Van 't selve gevoelen sijn Camerarius, Plutarchus, Macrobius, Kircherus, Frisschius en een groot getal andere geleerde Mannen. Deese vettigheyd geeft voedsel aen 't Vyer, en doet de vlam aenwackeren. Dat het oock, wegens deese vettigheyd, onbequaem is, om daer meê te wasschen. Sy bevestigen, alsmen Zee-water in vyer laet druppelen, dat het sal branden. Sy getuygen, dat selfs in Sout vettigheyd is; stellende tot blijck hier van, ⁺ dat een Lamp, wanneermen Sout in den Oly werpt, veel lighter sal branden, als anders. Men doet hier noch by, dat in 't Jaer 213. voor des Heeren Christi Geboorte by Saragozza de Zee begon te branden, groote vlammen opgevende. Herold von Wunderwercken Gottes fol. 116. ⁺ Dat in 't Jaer 739. de Zee by Venetien eerst geweldigh begon te roocken; daer nae

+ Onbequaem is om brand te blusschen; gelijckmen oock kan waerneemen

+ In Steeden, aen soute en soete

+ Wateren gelegen.

+ Gevoelen

+ Veeler Geleerde, dat in Zee-water vettigheyd is,

+ En sonderlinge waerneemingen daer van.

+ Wonder-branden in de Zee.

[p. 384]

vreeslijck te branden; stercke vlammen nae om hoogh sendende. Brauweri Chronicon fol. 319. Andere evenwel sijn van een ander gevoelen; ontkennende, ⁺ dat'er vettigheyd in Zee-water en Sout sou sijn. Ondertusschen staense toe, dat Zee-water den brand kan vermeerderen; doch geven een andere reden daer van, te weeten, de springingh van 't daer in sijnde sout, welcke de vlam opjaeghd; oock breeder uytdrijft, en in deese voortdrijvingh weer andere brandlijcke stoffen doet aengrijpen. Belangende de Voorbeelden der Zeebrandingh, deselve sijn veel meer te houden voor een Wonderteecken der Godlijcke gramschap, als voor een Natuerlijcke Brand, ontstaen uyt de vettigheyd des Zee-waters; vermits oock de soete Vloeden 't selve is weervaeren. ⁺ Want in 't Jaer Christi 992. gaf by nae de geheele Rhynstroom Vyer uyt; verteerende de daer aenleggende Vlecken en Dorpen. Men sagh de Vlammen hoogh boven 't Water opgaen. Idem Herold fol. 354. Kelleri Chronica fol. 171. De geene, welcke de vetheyd des Zee-waters beweeren, stellen deselve oock eene der oorsaecken, waerom de Scheepen in de Zee hooger gaen, als in de varssche Rivieren. Jae, ⁺ uyt enckel Sout kan men een treflijck-goeden Balsem trecken; gevende genoeghsaem blijck, dat'er gewisselijck vettigheyd in moet sijn. 't Sy nu, dat de gestelde vettigheyd, 't sy dat de springingh des Zee-waters in 't Vyer, door 't daer in sijnde Sout, voor d'oorsaeck werd gehouden, immers, 't is gewis, dat door Zee-water geen brand gelescht, maer veel meer ontstoocken werd; ten waere dat door de geweldige swaerte en druckingh van 't schightigh op een uytgegootene Water d'openingen in 't Hout of d'andere brandende Stoffen, waer uyt 't voedsel der vlam op koomd, verstopt en geslooten wierden.

Doe, ⁺ hernam Juffer Honesta weer, van de Roode zee wierd gehandeld, maeckte Marinus gewagh van de Korallen, en sprack'er soodaenigh van, als ofse aen Boomkens wiessen. Hebbense dan sulck een Vorm?

Jae gewisselijck, ⁺ antwoordede Marinus; doch daer sijn geen Bladeren aen. 't Korael is niet anders als een getackte Boomstam in gedaente; sigh geneerende van een Steenigh of versteenigend Sap, door de Natuer hem ingeplant; neemende sijnen oorsprongh van allerley vervuylde dingen, die uyt de Steenen, en andere onreynigheyd op den grond der Zee, werden getrocken. Gelijck dan oock waerlijck 't Corael, over 't vyer gehouden sijnde, stinckt. Zeileri Epist. tom. 1. num. 278. pag. 821. Dit Korael bekoomdmen van een hard bynae Steenaghtigh Boomken,

+ Andere ontkennen dese vettigheyd.

+ Andere Water brand.

+ Treflijck-goeden Balsem uyt enckel Sout.

+ Kort beright

+ Van de Corael-boomen.

[p. 385]

hebbende verscheydene verwen, als rood, wit, geel en swart. ⁺ 't Groeyd onder op de zee. Men vind het veelerwegen; ontrent Sicilien en Marsilien; maer aldermeest in 't Roode Meir. Met groote arbeyd en moeyte moet het uyt de Zee werden opgehaeld. Soo langh het onder Water blijft, is 't saght; maer daer uyt getrocken sijnde, en in de Lught koomende, werd het soo hard als Steen. P. Antonius Gonsales, Jerusalemsche Reys tweede deel, pag. 491. 't Roode Corael werd voor 't kostlijckste geaght; en hoe rooder hoe hooger geschat. Echter getuyghd Matthiolus, dat alle Corael, van wat voor een verwe 't selve sijn magh, eenerley aert en kraght heeft. ⁺ Onder de Golven der Roode zee sijn geheele Bosschen van Corael. De Visschen trecken dickmael groote hoopen van Corael-boomen uyt de grond, sijnde onse Karsse-boomen bynae gantsch gelijckvormigh. Dickmael wassense soo hoogh op, dat de Tacken boven 't Water uytsteecken; veroorsaeckende geen kleyn gevaer voor de Scheepen. ⁺ Deese seldsaeme Bosschen strecken sigh veeltijds eenige Mylen aghter den anderen uyt. Erasmi Francisci Ost und West-Indischen Lustgarten, fol. 65. Deese Roode zee werpt een meenighte van witte Corallen uyt, welcke men yeder Morgen aen den Oever vind leggen. Wallfahrt zum H. Grab. H. Albrechts, Grafen zu Leuenstein, fol. 372.

Gewisselijck, viel Polylector hier in, moet de Roode zee een onuytspreecklijcke meenighte van Corael vocken, ⁺ wijl Johan Helffrich in sijne Relation verhaeld, dat de Huysen der geene, die dight by deselve woonen, sijn gebouwd encklijck van leem en witte Corallen. In deese Zee wast oock rood Hout, even gelijck Brazilien-hout. Reisz beschreibung Johan Tucher fol. 685. Verscheydene sonderlingheden van de Korallen sou ick hier konnen verhaelen; als, hoe deselve in Peru waerdiger plegen te sijn, dan Rubynen. Hoe de Japonneesen die seer hoogh aghten; soo datse voor eene derselve, schoon en groot sijnde, wel vijftighduysend guldens souden geven. ⁺ Van de negenderley plaetsen, op welcke Corallen werden gevischt, en de manier der Corael-visschery. Van Corael-struycken, gewassen op een Doods-hoofd; op een Granaet-Appel; op 't Ligchaem eens Delphins. Van de seldsaeme Eygenschappen des Coraels, en eenige wonderlijcke Korael-planten; doch vermits ick deese dingen heb verhandeld in mijne meergedaghte Curieuse Aenmerckingen, soo wil ick geen herhaelingh daer van doen. Men kanse vinden in 't tweede deel, pag. 543.; en van pag. 1052. tot 1058.

+ Wassende onder in de Zee

+ Geheele Bosschen van Coral.

+ De geweldige meenighte des Coraels in de Roode zee is soo groot,

+ Dat'er Huysen van gebouwd werden.

+ Waer wy anderwegen eenige sonderlingheden van 't Corael hebben verhandeld.

[p. 386]

By d'Americaensche Vloed Canada, voeghde Marinus hier by, is een sneeuw-wit Korael Esurgni, waer van d'Inwooners Arm en Halsketenen maecken. Dit is 't kostlijckste van alles watse besitten. ⁺ Op een verwonderlijcke wijs werd het van haer bekoomen. Wanneer yemand onder haer de dood heeft verdiend, of een Oorloghs-gevangene is geworden, soo snydense al de Vleeschaghtige deelen sijns Ligchaems aen lange Riemen. Dus werpense hem in de Rivier; daer hy twaelf uyren langh op de grond dobberd. Dan weer boven gehaeld sijnde, vindense de gemaeckte Wonden vol Esurgni. Montani America, fol. 119. Van de geheele, groote en gevaerlijcke Korael-Klippen by Mozambicq hebben wy voor deesen gesproocken. In de Zee vindmen noch een ander slagh van Boompjens, ⁺ welcke sommige, doch ten onreght, onder de Korael-struycken tellen; andere maecken'er de Zee-palm van Theophrastus van. 'k Heb'er een gesien, 't welck eene voet en seven duymen hooghte; op 't wijdste derthien duymen in de breedte had. De geheele omkringh beliep drie voeten en thien duymen. De Stof was gantsch hard, Houtaghtigh, en plat, by nae gelijck de Waeyers der Jufferen. Uyt de Grondstam quaemen drie of vier Tacken voort; en uyt deselve schooten ontelbaer-veel kleyne Telghjens; sigh verspreydende in de lenghte en breedte; doch op soo een verwonderlijck-treflijcke wijs, ⁺ datse op een seeckere manier gelijcklijk aen malkander gewassen waeren, laetende alleen overigh eenige leedige seer subtile ruymten, of openinghskens; gelijck die van een Net, of Seef. Men kon noch eenighsins bekennen, welcker wijs voor heenen de gantsche Struyck met Purpur-verw was overtrocken geweest; waer over sigh naederhand een soutaghtige witte Stof had geset; gelijck als noch bleeck aen 't onderste gedeelte, daer 't Sout was afgewreven. Deese Soutbast saghmen met seer veel subtile, even als met een Naeld geboorde gaetjens, soo net en cierlijck gepuncteert, ⁺ dat d'alderbehendighste Konstenaer, sigh stellen willende om sulcks nae te bootsen, aen de volbrengingh sou wanhoopen. Oock de Schilders, welcke met haer Penceel dit Zee-gewas souden willen afbeelden, moesten noodwendigh het soo gantsch konstigh gegaetede Sout daer van laeten: Eensdeels, om datse deese alder-aerdighste punt-steeckjens niet lightlijck souden konnen voorstellen; andersdeels, om dat de teederheydt der Telghjens soo wel-bemercklijck niet in 't oogh valt. ⁺ Deese Struyck had een breede Grond-voet, met welcke hy onder 't Zee-water voortijds aen de Rots had geheght: Waer op noch eenige andere Planten, of veel meer Tacken, sijnen Steel aenge-

+ Verwonderlijcke bekooming van 't Coral Esurgni in America.

+ Beschrijvingh van een ander Zee-gewas,

+ Soo bovenmaeten aerdigh,

+ Dat d'alderkonstighste Konstenaer

+ Aen de naebootsingh sou moeten wanhoopen.

[p. 387]

wassen, doch nu daer van afgebroocken waeren; gelijck genoeghsaem bleeck aen eenige noch over geblevene stompen. De stof deeses Steels was soo hard, datmen'er nauwlijcks met een Mes yets af kon snijden. Clusius, lib. 6. Exoticor. cap. 1. Erasmi Francisci Ost und West-Indischen Lustgarten, fol. 563. Vliegerii Miscellan. pag. 412.

My is, seyde Polylector, in de Konst-kamer van een voornaem en groot lief-hebber getoond een andere Zee-plant, ⁺ die waerlijck besiens waerdigh was. Sy had de gedaente van een Heester, en was Hout-aghtigh, doch allerweegen plat en effen, verdeeld in veele desgelijcks platte Telgen; uyt welcke in de lenghte veel Aderkens voort-gingen, by nae als een Net t'saem gebreydet; doch soo vast en hard, als ofse uyt Koperdraed soodaenigh gevloghten waeren. Wanneer men haer reght in 't light stelde, scheenense als lijm. Deese Plant was langer als een El, en plat (gelijck alreedts geseght is); vol kleyne gaetkens, gelijck een Net: Van verwe wat roodaghtigh, doch veelerweegen oock met soutigheyd omlopen. Wijl de grondt afgebroocken was, soo konmen niet bekennen, waer op deselve moght gestaen hebben. Doch lightlijck stond te vermoeden, datse op steen was gewassen, op de wijs van 't Korael. 'k Sagh daer oock een Zee-Eyck, ⁺ sijnde een Boomken, wat hooger als een voet; uyt gebreydet in veele platte Telgen; welcke platheyd sigh gemeenlijck aen de Zee-planten vertoond. Uyt de groote Tacken waeren andere kleyner uytgeschoten; gints en herwaerts gebugcheld met kleyne knobbelkens; vertoonende de gestalte der Cypres-blaederen. De verwe was Purpur-rood, gelijck de droesem van roode Wijn, De smaeck was gantschlijck sout. De Stof, of 't Hout deeses Boomkens, weeck in hardheyd voor geen Steen noch Hoorn. ⁺ Wederom een ander Zee-Boomken lietmen my sien, ontrent drie voeten langh, verdeeld in veele ter syden uytschietende Tacken, welcke voorwaerts overhingen. De Stam, aen 't onderste deel, begreep de dickte van seven Duymen. Deselve scheen wel vast en gevuldt te sijn, doch bestondt uyt een Sponsaghtige stof; witaghtigh, gelijck gedrooghde Gingebaer. Soo wel de Stam als de Tacken waeren beworpen met ontelbaer veel knobbelkens. ⁺ De Telgen selfs eyndighden sigh met een wat grooter knobbel; sijnde van binnen desgelijcks Sponsgaetigh; in welcke gaetjens een slagh van Zaed lagh, doch gantsch leedigh. Anders haddense uytwendigh verscheydene roode vleckjens. 't Gantsche Boomken was bedeckt met een dunne roode Bast; en soo sout als Sout selfs. Idem Erasmus Franciscus ibid. fol. 564. Dodonaei Herbarius, laetste druck, fol. 1490.

+ Zeeplant, by nae als een Net gevormd.

+ Gestaltenis der Zee-Eyck.

+ Wederom een ander Zee-gewas,

+ Als een Boomken.

[p. 388]

'k Heb, begon Marinus weer, ⁺ noch andere Steene Boomkens gesien, getrocken uyt de Roode Zee, seer over een koomende met de Corael-boomen, doch veel schooner van vorm. Buyten en binnen sijnse graeuw. Evenwel heb ick'er eenighe gevonden, welcke inwendigh waeren als wit Corael. 'k Sou derhalven lightlijck vermoeden, dat deese Boomkens met'er tijd veranderen, en wit Corael worden. Sy schynen jonge, eerst uytkoomende Planten te sijn; want eenige sijn seer kleyn, andere grooter. Ondertusschen sijnse hier in verscheyden, datse gelijck als vol kleyne puystjens staen; waer tegens 't wit Corael kleyne gaetjens heeft, welcke men seer beswaerlijck sien kan. P. Antonius Gonsales, Jerusalemsche Reys, tweede deel, pag. 471.

Is, ⁺ vraeghde Juffer Honesta, 't Korael ergens anders dienstigh toe, als tot Cieraed der geene, die daer mooyigheydt in stellen?

't Heeft, ⁺ berightede Polylector, oock sijn gebruyck tot Artzenyen. De Genees-kundige seggen ons, dat 't Pulver van Corael, met Waeter ingenoomen, seer goed is tegens d'op-geswollene Milt. Dat daer door verdreeven werd 't gebreck, 't welckmen de koude Pis noemd. Dat het, met Wijn gedroncken, geneest de roode-loop; Bloed-spouwingh; der Vrouwen overvloedige Maend-stonden: ⁺ Maer indien'er Koortsen by deese quaelen moghten gaen, soo moetmen in plaets van Wijn Water gebruycken. Seer nut sou 't sijn voor quaede, druypende, oock schemerende oogen. Tot stof gebrand, en met Wijn ingenoomen, sou 't Steen en Graveel verdrijven. In eenige wonde gestroyd, sou 't terstond 't bloeden doen op-houden. In-gedroncken, en een Corael-keeten aen den hals gehangen, sou seer goed sijn tegens de vallende Sieckte: Desgelijcks tegens de Stuypen der kinderen. De Maegh-pyn sou door Corael-poeder gestild werden. Maer oock heeft 't Bygeloof hier ontrent eenige dingen bedaght. ⁺ Sommige meenen, dat de Huysen, waer in Corael is, voor de Blixem-brand bevrijd sijn. Datmen oock door 't draegen van Corael allerley Toveryen kraghteloos kan maecken. Dat 't Corael yemand geluckigh kan doen werden, e.s.v. Dodonaei Herbarius, laetste druck, fol. 1491. Vligerii Miscellan. pag. 417.

Van al 't ander weet ick niet, ⁺ boertede Marinus; maer 't laetste heb ick aen my selven waeraghtigh bevonden; En ten deelen heb ick 't Corael te dancken, dat ick voortaen de Zee niet meer sal behoeven te bevaeren.

't Koomd, ⁺ liet Juffer Honesta sigh hooren, my seer vreemd voor, dat gy sulcken Tael voerd.

+ Korael gelijcke Boomkens in de Roode Zee.

+ Gebruyck

+ Des Coraels,

+ Tegens veelerley Quaelen.

+ Bygeloven daer ontrent.

+ Alleenlijck vier

+ Corallen,

[p. 389]

't Sal u niet meer vreemd duncken, antwoordede Marinus, als ghy de Reeden sult gehoord hebben. Doe ick my bevond in de Stad Suez aen de Roode Zee, vereerde my een vreemd Koopman, dien ick een goeden dienst had gedaen, een kleyn doosje met Corallen. ⁺ 'k Agte dit Geschenck seer weynigh; doch behield het, om dat ick noyt eenige Coralen soo hoogh-rood had gesien; insonderheyd vier derselve, die ongemeen groot waeren. Als ick nu drie Jaeren daer nae in Indien quam, kreegh een Iaponnees, met my in 't selve huys ter herbergh leggende, mijne Coralen in 't oogh, en vraeghde my, hoe veel ick voor deselve begeerde? ⁺ 'k Daght, dat hy maer yet weynighs daer voor sou willen geeven, wou derhalven deselve niet afstaen, maer antwoordede, trots genoegh, datse niet te koop waeren; insonderheyd niet de groote, waer op hy enckelijck sagh. Korts daer nae quam de Huys-heer by my (van hem opgemaeckt); ernstlijck aendringende, dat ick hem de vier groote Corallen sou verkoopen. Wel, vraeghde ick schamperlijck, wat sou hy wel willen geven. ⁺ Steldse, antwoordede hy, op twee duysend gulden; soo sal ick de koop maecken. Ick, meenende dat hy met my spottede, seyde, om weer met hem te spotten: Neen; daer moesten noch vyfhonderdt guldens by sijn. Binnen een uyr tijds quam hy met derdehalfduysend guldens aen Goud; seggende, dat de Coraelen verkoght waeren. Lightlijck kond ghy dencken, hoe verblijd ick my bevond, siende dat het ernst was. Ick nam 't geld. ⁺ De Iaponnees kreegh de Corallen; sijnde niet minder vrolijck om de koop, als ick om de verkoop. Hy betuyghde, indien de Corallen yeder noch een derde deel grooter waeren geweest, dat hy geerne thienduysend guldens daer voor had willen betaelen. 'k Moet bekennen, dat ick van al mijn leven op verre nae soo groote Corallen niet gesien heb, noch van soo een hoogh-roode verwe, als deese vier waeren. Friderich von Zeitz Asiatische Reise-beschreibung pag. 415. Uyt 't mondlijck verhael eens ouden geloofwaerdigen persoons, sijnen Landsman.

Wel, ⁺ brack Juffer Honesta hier op los, sulcke geluckjens konnen wat aensetten, om een geringh Man op de been te helpen. Maer veellight sijn hedensdaeghs de Corallen by de Iaponnesen in sulck een hoogen waerde niet meer.

Ick kan, hernam Marinus, niet seeckers daer van seggen, wijl ick nu tsederd veele Jaeren niet in Japan ben geweest. Vermoedlijck evenwel soumen'er noch goed geld van maecken, wanneerse van een sonderlinge grootte waeren. ⁺ Maer boven al de verhaelde Zee-Boomkens

+ Doch van een ongemeene grootte

+ En hoogh-roode verwe,

+ Aen een Japonnees verkoght

+ Voor 2500. Guldens.

+ Aenmerckingh.

+ Natuerlijcke Zee-karsse-boomen.

[p. 390]

is dit 't wonderlijckste, dat ick Zee-Karsse-boomen heb gesien, met sulcke natuerlijck-roode Karssen, datse, buyten de steenigheyd, voor die van onse Landen niet behoefden te wijcken. ⁺ 'k Heb in mijne handen gehad Zee-Moes-Koolen, even soo gesteld, als de geene sijn, die op onse Velden wassen. ⁺ 'k Heb met verwonderingh aenschouwd Zee-Erweten; met sulcke eygentlijcke daer aenhangende Poelen, en uytpuylingh der Erweten door deselve, datmen lightlijck eenen niet nauw genoegh toesiende daer meê bedroogen sou hebben. ⁺ Tweederley Geslaght van Zee-Linsen sijn'er oock; ⁺ 't eene met spitse, en 't andere met gekerfde Blaederen. Dat met de spitse bladeren werd gevonden aen de Thyrrenische en Adriatische Zee. Deese blaederen hangen aen taeye Tacken, sigh vergelijckende met een Riem; anderhalve Span langh. Aen deese Telgen sietmen veele leedige Besiën, andere Linsen gantsch gelijckvormigh. 't Ander Geslaght is dit gelijck, behalven dat de Blaederen breeder en gekerft sijn. Sidels Auszgestandene Meergefahren pag. 400. Erasmi Fransci Ost und West-Indischen Lustgarten fol. 565. Tabernaemontanus. Lobel, en andere.

Soo heeft dan, seyde Honorius, de Zee soodaenige Planten, Boomen en Heesters, als wy op 't Land sien. ⁺ Evenwel kan ick niet goet keuren, datmense Boomen of Planten noemd; wijl de Stof niet als Hout, maer soo hard als Steen is. Billijcker moghtmense derhalven Steenen heeten.

Deese hardigheyd, ⁺ berightede Marinus, hebbense niet in de Zee; want onder Water sijnse soo weeck als weeck hout, of Land-Planten: Maer deselve bekoomense, wanneerse sigh in de lught bevinden. Selfs 't Corael is gantsch weeck, soo langh als 't onder de Golven sit.

'k Heb, ⁺ hernam de Heer Honorius, in onses Polylectors Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderens waerdige dingen, tweede deel, van pag. 876. tot 888, gevonden een beright van den Amber; naementlijck, de verscheydene meeningen van den oorsprongh des selven; vermits sommige willen, datse sou sijn 't Zaed der Walvisschen; andere, den afgangh van eenige onguer-groote Zee-monsters; wederom andere 't Schuym der Zee: Noch andere, een Zee-gewas, gelijck de Spongien aen de Klippen. ⁺ Al weer andere, een Sponsaghtige Aerde sommiger Eylanden. Voorts, dat eenige ons Vogel-stront voor Amber willen verkoopen; 'k wil seggen, derven voorgeeven, dat d' Amber den Dreck eens Vogels sou sijn. Maer andere, een slagh van Hars, in de diepte der Zee uyt eenige

+ Zee-Moes-Koolen.

+ Zee-Erweten.

+ Zee-Linsen,

+ Van tweederley slagh.

+ Vreemdigheyd

+ Deeser Zee-gewassen.

+ Overgangh tot den Amber.

+ En voorstellingh

[p. 391]

Springen op wellende, en, soo haest het in de Lught koomd, bestallende. Of, een Hars, opkoomende uyt seekere Bronnen. Of, uyt een welrieckende Vrught, wassende aen den oever der Zee. Of, 't uytwerpsel van de Maegh eens reghten Walvischs; sijnde van de sulcke, die geen tanden hebben. Of, des selven Dreck. Of, een slagh van Planten in de Zee, als een reghte Spons. ⁺ Of, een middel-slagh tusschen een Minerael en een Plant. Of, een bestremmingh, welcke in de Zee geschied, tot een slagh van Gom. Te gelijck heeft hy daer verhandeld de vindingh van seer groote stucken Amber, selfs ten gewight van drieduysend ponden. Hoese seer dier in China werd verkoght. Wat nuttigheydt sy heeft. Door welcke Proeven men kan bekennen wat den besten Amber is. Hoese in Indien werdt gebruyckt; alles bewroght met verscheydene aenmercklijcke Gevallen. Maer ondertusschen vind ick wel een weerleggingh van meest al deese gevoelens; doch nergens sijn eygene meeningh hier van uytgedruckt. 'k Wenschte derhalven, deselve nu te mogen hooren.

Wat my belanghd, ⁺ antwoordede Polylector, in de soo grote verschillendheyd veeler Gevoelens vind ick veel meer reedenen, om de vast-stellingh derselve tegens te spreecken, als een genoeghsaeme grond, om selver yets daer op vast te stellen; behalven dat my wel alderwaerschijnlijckst voorkoomd, den Amber te sijn seecker slagh van Bitumen, of Hars; of beeter Wasch, werdende gemaeckt van seeckere Byen.

En ick, ⁺ viel Marinus hier in, kan noch soo geheel niet verwerpen 't gevoelen der geene, die d' Amber voor den afgangh eeniger Vogelen houden, schoon ghy 't selve al vry wat schamper hebt doorgestreecken. Hier toe beweeghd my, niet alleen 't geen ick van d' Indianen heb gehoord, met oock 't getuygenis van voornaeme Schrijvers. In de Reysen van Lopez de Castagneda heb ick geleesen, dat in de Maldivische Eylanden een bysonder slagh van Vogelen is, welcke haer Voedsel soecken op de welrieckende Kruyden deeser beslootene Landen; doch haere Nesten hebben aen de Rotsen en Klippen; van waerse hare welrieckende Mist laeten afvallen in de Zee. Eerst evenwel blijftse een tijdt langh aen de gedaghte Klippen heghten: Maer, naederhand sigh aflossende, soo valtse in 't Waeter, en werd daer verhardet. Doch insonderheyd is gewightigh 't geen Hieronymus Megiserus hier van seght; ⁺ welck beright Polylector misschien, ter tijd hy sijne Curieuse Aenmerckingen schreef, of niet gesien, of niet naeuw ge-

+ Der veelerley verschillende gevoelens

+ Van den oorsprongh der selve.

+ Beweering, dat den Amber

+ Is den Drek of Afgangh

[p. 392]

noegh overwoogen heeft. 'k Sal derhalven sijne redenen hier voordraegen: Veellight sal hy hier nae roemen 't geen hy beschimpt; en met eerbiedigheyd op neemen 't geen hy verworpen heeft.

Wel, ⁺ seyde de Heer Honorius, die Snaer is al hoogh ghespannen. 'k Verlangh te hooren, wat voor een geluyd deselve slaen sal.

De Beschrijvingh, ⁺ vervolghde Marinus, is soo omstandigh, dat 't ongeloof daer voor moet wijcken. In deselve werd verhaeld, dat de Hollanderen, uyt 't mondlijck beright, soo der Mooren van 't Eyland Palanduca, als der Inwooners van 't Eyland Ueigue, dight by Madagascar, hebben vernoomen, dat het met d'Amber en desselven oorsprongh dusdaenigh is gelegen. In de genoemde Eylanden is een Geslaght van vreemde Vogelen, in grootte gelijck by ons de Gansen; met een groote Kop, bynae als een vuyst; en een Kuyf op deselve: Waerom oock d'Eylanders deese soort noemen Aschibobuch, soo veel als gekuyfde Vogel. Seer schoone, gesprickelde Vederen van veelerley Verwen hebbense; insonderheyd groen en grauw-aghtigh; in 't midden wat bruyn-swart. ⁺ Gemeenlijck houdense sigh op in de Wildernissen; verr' afgesonderd van de Menschen. Van haer koomd den Amber voort. Want by naght settense sigh op de Toppen der hooge Klippen en Rotsen, in groote meenighten; vermitsse gemeenlijck met hoopen t'saemen vliegen, gelijck by ons de Kraeyen. 't Geense dan uytwerpen op de meergemelde Klippen, is de reghte natuerlijcke Amber: Welcke dan door de Son gekoockt, door de Maen gelouterd, door de Subtile Lught des Geberghts gereynighd werd; en vast blijft sitten, tot dat de Zee, onstuymigh gemaeckt door stercke Storm-winden, haere Golven tegens de Rotsen aenset, en alsoo den Amber van daer meê neemd. Welcke met stucken op 't Water drijft; werdende ten deelen aen den naesten Oever geworpen; ten deelen van de Visschen opgegeeten; doch van haer weer uytgespoogen, wijl't haer een onverdouwlijcke Stof is; ten deelen langh op de Zee blijf drijven, tot datse ergens aen Land werd gesmeeten. ⁺ Ter dier oorsaeck is'er driederley slagh van Amber. 't Geen niet langh op 't Water swemd, maer haest aen eenigen Oever werd opgeworpen, houdense voor de beste. Deselve is witaghtigh, en werd Ambra-gris, of van d'Inwooners Porabat geheeten. Die langh op de Zee heeft gedreven, is wat swarter, of donckerder. Deese noemense Puabar. Is oock wel goed, doch sleghter als de voorige. De derde soort, gantsch swart en vol Vlecken, heeft geen goede reuck; werd

+ Aan seeckere

+ Vogelen, nestelende op de Klippen

+ Eeniger Eylanden ontrent Madagascar.

+ Driederley slagh van Amber. 't Beste, naest beste, sleghtste.

[p. 393]

niet hoogh geaght, en Minabary geheeten. Deese hebben, gelijckse seggen, de Walvisschen ingeslockt; doch weer moeten uytgeven, wijlse deese kost niet verdouwen konnen. d'oorsaeck van de welrieckendheyd deeser Vogel-mist stellen de gedaghte Inwooners in't Voedsel, 't welckse genieten. Want sy eeten de vrught eens giftigen Booms, genoemd Assaragaoni. ⁺ Welcke Vrught, soo groot als een Duyven-Ey, voor de Menschen gantsch doodlijck is, wanneerse deselve genieten. Oock geneerense sigh van kleyne Dierkens, gelijck als Springh-haenen; seer lieflijck van reuck. Deese Barbaeren noemense Liorpin. Daer-en-boven hebben deese Vogelen oock dien aert, datse gintsch en herwaerts door 't Geberght vliegen, tot datse vinden een ongemeen-giftigh Dier, voerende de naem van Aldafarcad; of, by andere, van Algelorum; 't welck dickmael onder aen den Buyck een Sweer-geswel bekoomd, dight by de Navel; soo geweldigh jeuckende, dat 't gemelde Dier 't selve moet opkrabben. ⁺ 't Geen'er uytloopt, heeft een boven maeten lieflijcken reuck. Tusschen deese Vogelen en Dieren is sulck een Natuerlijcke Treck, of Vriendschap, dat d'eerstgenoemde sigh tot de laetst-gestelde begeven, en haere Sweeren suyver uytsuygen. Megiserus in Descript. Insulae Madagascar, cap. 6. pag. 43. Belleforesti Cosmographia, tom. 2. fol. 1785. Welcken Megiserus oock D. Justus Fidus Klobius in Histor. Ambrae aentreckt, en hem reght geeft.

't Is waer, ⁺ liet Polylector sigh hier hooren, dat ick doemaels Megiserus hier over niet had opgeslagen. En indien ick nu, in 't geen ghy uyt hem voortgebraght hebt, eenige overtuygende redenen kon sien, soo sou ick terstond bereyd sijn, een beter meeningh aen te neemen. Altijd wil ick mijn oordeel en toestemmingh de waerheyd en gewisheyd, noyt de dwaelingh toewyen. 'k Weet noch daer-en-boven, dat niet weynige voornaeme Mannen deesen waen ernstigh voorstaen: Maer ondertusschen moet ick bekennen, ⁺ 'tgeense bybrengen by my soo gewightigh niet te sijn, dat ick hier ontrent met eerbiedigheyd sou moeten op neemen 't geen ick voorheenen verworpen had. Alhoewel my hier in oock ongelijck geschied; wijl ick in 't gedaghte Werck niet uyt mijn eygen gevoelen deese verwerpingh heb gesteld, maer uyt de Schrijvers, welcke ick daer heb aengeweesen; sonder selver yet stellighlijcks nae mijn eygen oordeel te hebben neergesteld. 't Geen Lopez de Castagneda, Megiserus, en de Hollanders by den laetstgenoemden, voortbrengen, rust alleen op 't voorgeven en den waen der Mooren in de gedaghte Eylanden; waer op geen vaste staet is te maecken. Veellight hebbense sulck een

+ Verder beright, dat de gedaghte Vogeldreck

+ De reghte natuerlijcke Amber sou sijn.

+ Aenmerckingen

+ Op 't voorgaende beright,

[p. 394]

slagh van Vogelen, als Megiserus beschrijft, op de Zee-klippen sien nestelen; ⁺ en te gelijck waergenoomen, dat onder aen dese Klippen sigh eenigen Amber had geset. Dit heeft haer doen besluyten, datse van sulcke Vogelen moest koomen; daer doch buyten twijffel de Zee deselve hier heeft aengeworpen. De Rotsen en Klippen sijn niet over al gelijck en effen, maer gemeenlijck rauw, hoeckigh, in en uytloopende. Lightlijck kan by geval eenige Amber hier en gintsch in deese oneffenheyd blijven leggen; en daer nae, met de wassende Vloed der Zee, weer weghgespoeld werden. Indien alles waeraghtigh moest sijn,'t geen de Mooren voorwenden, soo had Ruellius even soo grooten reght als Castagneda, en Migiserus met sijn' ingevoerde Hollanderen. ⁺ Want de Mauritaniërs hebben hem voor gantsch gewis beright, dat d'Amber in de Zee wast, gelijck de Sponssen; doch eyndlijck door de Golven losgemaeckt, afgeruckt, en aen Land gesmeeten; veeltijds oock ingeslockt werd van de Visch Azel (vermoedlijck verstaen de Mooren hier door de Walvisch) die seer begeerigh nae deesen Amber is, doch daer door dickmael de dood sigh in 't Lijf eet. Andere Mooren hebben noch andere berighten hier van gegeven; soo dat op deeser lieden seggen en oordeel niet vast te gaen is.

Evenwel, ⁺ wierp Marinus hier tegens, heeft mijn voortgebraghte een grooten schijn, te weeten, dat d'Amber een afgangh der gemelde Vogelen sou sijn: Vermits Lopez getuyghd, datse in de Maldivische Eylanden op meenigerley welrieckende Kruyden ter weyde gaen; en Megiserus, datse eenige kleyne Dierkens van een lieflijcke smaeck eeten: Datse oock 't Sweer-geswel van 't Dier Aldafarcad suygen; desgelijcks boven maeten lieflijck rieckende.

't Schijnd, ⁺ antwoordede Polylector, soo in 't eerste aensien al vry wat te sijn; maer by naerder aenmerckingh kan 't geen verwe houden. 't Is waer, dat oock selfs uyt Koemist een allerley Bloemen-water werd gedistilleert, 't welck geen quaede reuck heeft, en seer dienstigh tegens de Beroerdheyd, of Popelsy, werd geaght: Maer ondertusschen sal de Mist selfs aen niemand een aengenaeme reuck verschaffen, behalven aen ergens een Boer of Schaep-harder, die veellight deselve veel liever sou riecken als Muscus of Amber. Echter eeten de Koeyen 's Somers veelerweegen allerley gesonde en met welrieckende Bloemen vermenghde Kruyden: In eenige Gewesten van 't Koninghrijck China wast de Rosmarijn soo overvloedigh als Gras: Waer door 't Wild gediert soo een lieflijcke reuck en smaeck bekoomd, datmen by 't vleesch,

+ En deesen waen van den

+ Oorsprongh des Ambers tegengesproocken.

+ Aenhoudingh tot de beweeringh

+ En weerleggingh der bygebraghte redenen der tegen-redenen.

[p. 395]

wanneermen 't eeten wil, gantschlijck geen Speceryen behoeft te doen. Evenwel leeftmen niet, ⁺ dat hierom den afgangh deeser Dieren een goeden reuck hebben sou. Guilielmus Piso verhaeld van 't Americaensch Dierken Maritacaca, dat het geen dingh soo begeerlijck inslockt, als Amber-gris; ten dien eynde 's naghts langhs den Oever der Zee heenen loopende. Maer soo verr' is't van daer, dat het hier door een lieflijcken reuck sou bekoomen, dat het veel meer, wanneermen 't alleen een weynigh vertoornd, de Lught vervalscht door een onlijdlijcke stanck; om welckers wil het beyde van Menschen en andere Dieren seer gehaet en geschouwd werd; wijl 't haer door de gedaghte stanck meer schaede toevoeghd, ⁺ als andere Dieren met haere tanden of klauwen doen: Vermits desselven giftigheyd groote Hoofd-pijn, braeckingh, onmaght, jae wel geheel de dood veroorsaeckt. 't Geen noch wonderlijcker is, edesen grouwlijcken stinckert kan, met een eenige aghter-uytblaesingh, niet alleen wyd en breed de Lught; maer oock selfs de groote Steenen, de Geweeren en Wapenen der Soldaten, Hayr en Kleederen, soo stinckend maecken, dat d'alderscharpste loogh, en een twintighdaegighe Bleyck, deese vuyle lught daer niet weer uyt trecken kan. Veele moeten Hayr en Baerd gantsch afscheeren; 't Hembd van haer Ligchaem weghwerpen, en geheel van woningh veranderen. 'k Meen, dat ick in eene mijner uytgegaene Wercken breeder hier van gesproocken heb.

Dat, ⁺ boertede de Heer Honorius, van een Veest een aengenaeme reuck sou koomen, moghtmen wel voor yet wonders houden. Doch van sulck een schendlijcken en schaedlijcken Vyster heb ick noch noyt hooren spreecken.

Maer ick, ⁺ seyde Marinus, heb in der daed bevonden waeraghtigh te sijn alles wat Polylector van deesen afschouwlijcken stinckert verhaeld heeft. Eenmael was mijn Hayr des Hoofds door deese boose vijstingh soodaenigh vergiftighd geworden, dat ick veel liever met mijn Neus over een heymlijck gemack had willen leggen, als deese snoode lught verdraegen. Wat ick wiesch, wat ick deed, 't hielp soo veel als of ick een Moor had willen wit wasschen. Waer ick heenen liep, dit quaed gingh met my. Koussen, Kleederen en Hembd had ick afgeleght; maer wou ick van d'onlijdlijcke stanck ontslaegen sijn, ⁺ soo moest ick mijn Hoofd-h ayr glad af doen scheeren; en evenwel quam'er noch al een weynighje quaede reuck in mijne Neusgaten, niet veel lieflijcker, als die van een gemeene Menschen-veest is. Melchior Blum

+ Aenmercklijcke seldsaemheyd

+ Van de seer grouwlijcken Stinckaert, 't Americaensch Dierken Maritacaca.

+ Belaghlijcke voorstellingh

+ Van sijne seer boose vijstingh, en d'uytwerckselen derselve.

+ Sonder dat de stanck kan verdreven werden.

[p. 396]

Americanischer Reise-beschreibung pag. 419. Wat voor moeyte men oock aengewend heeft, soo heeft men doch tot op deesen dagh toe geen middel konnen vinden tot verdrijvingh van dien schendlijcken stanck, welcke my, soo dickmael als ick daer aen gedenck, Foey, foey! doet seggen.

Soo siet ghy dan, ⁺ hernam Polylector, dat van een welrieckend Voedsel juyst geen welrieckende Afgangh koomd. En hier meê is oock beantwoord 't voort-gebraghte van de welrieckende Dierkens Liorpin, welcke deese Vogelen ter Spijs souden gebruycken. Wat nu belanghd 't uytsuygen des Gesweers aen 't Dier Aldafarcat, veele meenen, dat dit een Moorsche Fabel is: Doch indien 't al waeraghtigh was, ⁺ soo kan de voorige antwoord het daer uyt gemaeckte besluyt oock om verr' stooten. Ondertusschen sou 't wel konnen sijn, dat deese Vogelen, wijlse aen de Zee nestelen, by gebreck van ander Voedsel, veel Amber inslocken, en meerendeel onverteerd weer uytwerpen. 't Is aen veelerley andere Vogelen niet yet nieuws, datse allerley saeken verslinden. d'Americaensche Struys-vogel Nhandu Guasu swelghd aen 't Strand der Zee oock Amber in. Als nu de gedaghte Vogelen by Madagascar den Amber aen den Oever (vermoedlijck) hebben ingeslockt, en daer nae deselve boven van de Klippen door de natuerlijcke gangh weer laeten afvallen, ⁺ soo is die (alhoewel noch onverteerd), wijlse uyt een heete Maegh koomd, wat kleefaghtigh geworden, en blijft derhalven dickmael aen de Klippen vast sitten; tot datse, wel droogh geworden sijnde, sigh aflost, en in Zee valt; waer uytse weer werd opgenoomen. De Mooren dit gesien hebbende, oordelen daer uyt, dat d'Amber oorsproncklijck van deese Vogelen koomd. Gewisselijck, ⁺ indien sulcks waeraghtigh waere, soo soudense, als die niet alleen aen de Zee, maer oock in de Woestijn en op 't Land, daerse haer Voedsel soecken; onder den Boom, daerse de giftige Appelen eeten; of by de Dieren, welcker Gesweeren sy souden suygen, ten minsten nu en dan sulck een lieflijcken dreck laeten vallen. Doch vermits men nergens leeft, dat op 't Land Amber werd gevonden; maer wel, alleen aen de Zee-Oevers en de Klippen, soo blijckt genoeghsaem d'ydelheyd deeses waens, schoon hoe aensienlijck de Schrijvers sijn mogen, die deselve willen bevestigen. Noch al meer. Indien deese Vogelen den Amber gaven, ⁺ soo moestense sulcks doen aen al de Zee-oeveren, daer men den Amber met hoopen vind. Maer nu weetmen in America, voornaementlijck in Brazil, gelijck oock by S. Helena, en Cuba, van diergelijcke Vogelen niets met allen

+ Voortgangh in de tegenspraeck.

+ Op wat voor een wijs het mogelijck geschieden kon,

+ Dat deese Vogelen Amber uyt werpen,

+ Sonder dat deselve oorsproncklijck van haer koomd:

+ Verder aendringingh der tegenspraeck.

[p. 397]

te spreecken; en evenwel werd hier veel meer Amber gevonden als by Madagascar. Erasmi Francisci Schaubuhnen ander theil pag. 624. Gewisselijck, was dit Gevleugelte daer, Hernandez, Piso, Marck gravius en andere, welcke alle eenighsins bekende Americaensche Vogelen hebben beschreeven, selfs de geringhste, souden dese soo aenmercklijcke en kostlijcke niet versweegen hebben.

Maer, ⁺ stelde Marinus weer hier tegens, d'Amber kan wel langh op Zee drijven, en ten laetsten aen verr' afgelegene Oevers, door drijvingh der Winden, werden aengeworpen.

't Is, ⁺ bejegende Polylector hem, niet vermoedlijck, datse soo een seer wyde wegh sou konnen drijven, insonderheyd de beste, welcke noyt van Walvisschen verslonden is. En gantsch niet vermoedlijck is 't, datmense aen seer wijd-afleggende plaetsen in even sulck een meenigte, jae noch veel meer sou vinden, als aen haere reghte geboorte plaets. Niet alleen werdse ontrent Madagascar, ⁺ maer oock de kostlijckste ontrent Pegu; desgelijcks aen veel Africaensche Oeveren, en in West-Indien, met taemlijcke veelheyd opgenoomen; onaengesien men daer van geen Amber-Vogelen yets weet; maer eenpaerigh gelooft, datse haer afkoomst uyt de Zee heeft. Mandelsslo in sijne Morgenlandischen Reise-beschreibung, lib. 2. cap. 19. fol. 157. seghd wel, datmen aen eenige plaetsen des Strands by Madagascar (of Laurentii Eyland) groote stucken Amber vind, welcke de Zee opwerpt. Maer niet een woord van d'Amber-Vogelen. Indiense haeren oorsprongh van deselve had, dien Eedelen en nauwkeurigen Reysiger sou niet vergeeten hebben, sulcks voor wat nieuws en raers aen te teeckenen. 'k Heb't, ⁺ om al d'aengeweesene redenen wil, tot noch toe liever gehouden met de geene, die d'Amber een Hars stellen te sijn; maer geen Vogel-dreck. 't Blijckt oock genoegsaem uyt d'eygenschap; want sy smelt en vloeyd in 't Vyer. Noyt sal sulcks aen den afgangh eener Vogel vernoomen worden; als die hoe langer hoe meerder indrooghd; in de gloed niet smelt, noch eenige Oly uytgeeft, gelijck d'Ambra doet, oock selfs buyten 't Vyer, wanneerse met een Elssen of Naeld werd doorstoocken, en van 't beste slagh is. 't Geen my onlanghs is voorgekoomen, heeft veroorsaeckt, dat ick dit gevoelen, wel niet gantsch verworpen, maer echter ten deelen veranderd heb; en, soo langh my niet yet naerders blijckt, voor waerschijnlijck kan houden; te weeten, dat d'Amber den Arbeyd der Byen sou sijn.

Dit koomd my, ⁺ liet Marinus sigh hooren, noch alderseldsaemst

+ Tegenwerpingh

+ Beantwoord

+ Den Amber werd veelerweegen gevonden.

+ Is liever te houden voor een Hars, als voor Vogel-mist.

+ Alderwaerschijnlijckst

[p. 398]

voor. Woud ghy van de Honigh-bereydsters oock Amber-maecksters maecken? Sou dit Byen-werck sijn t'aghten?

Jae Byen-werck, ⁺ berightede Polylector; alhoewel een ander slagh van Byen, als onse Europische. Een beroemd Engelsch Metal-koocker, of Stof-scheyder (Chymicus) heeft my deese gedaghten in 't Hoofd gebraght. Hy geeft een geloof-waerdigh beright, dat d'Amber niets anders is, als een Wasch, of Honigh, welcke de Byen bereyden in de groote Klippen en Rotsen aen d'Indiaensche Zee. ⁺ Deesen Honigh, te gelijck met 't Wasch, door de Son verwarmd sijnde, werd eyndlijck van sijnen Last overwoogen, en valt in 't Zee-water; 't welck deselve, door de beweegingh en 't Sout, d'eyndlijcke volkoomenheyd geeft. Sulcks heeft hy hier uyt bemerckt; dat een goed stuck Ambra, doch noch niet geheel volmaeckt, van malkander gebroocken sijnde, midden in sijne substantie liet sien de noch daer in sijnde streecken van 't Wasch en den Honigh. Boven dien kanmen 't oock daer uyt besluyten, dat d'Amber, ontdaen werdende met een getartariseerde Wijngeest, eyndlijck naelaet een Stof, welcke den Honigh gantsch gelijck is. Idem Erasmus Franciscus ibid. dritter theil. pag. 1141.

Wel, ⁺ seyde Marinus, dit heeft vry een groote schijn. En vermits ick door de voorverhaelde redenen genoegsaem kan bemercken, dat ick tot noch toe in een verkeerde waen heb gestoocken, soo wil ick d'Ambra-Vogelen uyt mijn geloof haers weghs laeten vliegen, nae andere lieden, die veellight van deese Ambra-Byen noch niets met allen vernoomen hebben. Maer hoe sal ick uwe woorden verstaen, daer gy te vooren hebt geloofd, dat d'Ambra een Hars was, en nu waerschijnlijck houd, datse't werck der Byen is, evenwel van u geseght werd, uw gevoelen maer ten deelen veranderd te hebben?

'k Heb, ⁺ antwoordede Polylector, niet geseght, dat ick geloofde, maer alleen, dat ick 't liever gehouden heb met de geene, die d'Amber een Hars aghteden, als diese Vogel-dreck noemden. Nu dunckt my d'ondervindingh des Engelschmans waerschijnlijck: Doch vermoede oock, dat deese Indiaensche Zee-Byen haeren Honigh en Wasch meerendeel haelen uyt d'een en d'andere Gommen van seeckere Boomen: Gelijck dan een slagh van Oost-Indische gevleugelde Mieren 't Lack bereyden uyt Boom-hars; waer van ick gehandeld heb in mijne meergedaghte Curieuse Aenmerckingen: ⁺ Welck Lack niet anders is, als een slagh van Wasch: Gelijck 't dan oock oock dickmael Spaensch Wasch werd geheeten. Vermoedlijck sijn deese genoemde gevleugelde

+ Staet te houden,

+ Dat d'Amber den arbeyd,

+ Der Indiaensche Byen is.

+ Aenwijsingh van de Redenen

+ Deeses gevoelens:

[p. 399]

Mieren een sonderlingh Byen-geslaght. ⁺ Hier valt my in ('k sal de woorden van de meermael aengetrockene Heer Erasmus Franciscus gebruycken), dat ick voor eenige Weecken een stuck Lack heb gesien, van een Dochterken in haeren Boesem geschooven. Vermitsse nu stracks daer op twee Naghten langh by een Siecke waeckte, sonder uyt haere Kleederen te gaen, en 't gedaghte Lack had vergeeten wegh te neemen, soo was 't weeck geworden, gelijck matigh-verwarmd Byen-wasch. Is oock niet weer tot sijne voorige hardigheyd gekoomen; maer dus weeck gebleeven.

Maer, ⁺ vraeghde Marinus, sijn'er niet noch andere Redenen, welcke my in dit nieuw-opgevattede geloof der Amber-Byen noch meer verstercken konnen?

'k Heb, ⁺ berightede Polylector, dit niet voorgesteld, om juyst geloofd, maer alleen, om voor waerschynlijck gehouden te worden. Waer toe niet weynigh kraght geeft, eerst, dat d'Amber aen sigh heeft eenige smaeck nae een oud, verdorven en meerendeel verdrooghd Honighseem. Daer nae, 't geen Piso, in Histor. Natural. Brasil. verhaeld; te weeten: datmen somtijds, eenige Mylen van den Oever der Zee-kust by Paranambuco (gemeenlijck Pharnambucq genoemd), een slagh van Water-Byen onder de Zee vind. ⁺ Wanneer de Visschers by geval met haere Scheeps-haeck op een steenighe grond stooten, soo treckense wel, in plaets van Visch, veelerley slagh van Sponssen, Coralen, en seldsaeme Zee-boomkens nae boven. Onder sulcke Zee-gewassen wierd eens opgehaeld een Sponssigh Struyckje, langh anderhalve voet; sijnde geheght geweest aen een Klippige grond, met korte Wortelen. Boven had het een langh-aghtigh-ronde, weecke, en Spons-gelijcke Substantie. Onder nae de Wortel een bynae Kegel-spitssige ronde vorm. ⁺ In dit kleyn Zee-boomken saghmen wonderlijck-getimmerde Byen-huyskens, en Traly-werck; uytwendigh allerweegen overtrocken met een taey Lym, behalven boven in de hooghte, daer een taemlijcke wijde en diepe Ingangh openstond. In aenmerckingh van al deese omstandigheden houd de gedaghte geleerde Piso dit voor een buyten twijffel staende Byen-Huys; en voeght'er tot verder beright by. Doemen dit gewas eerst uyt de Zee aen Land braght, krielde het van Hemels-blauwe kleyne Wormkens: ⁺ Welcke stracks daer nae, door de warmte der Son, wierden veranderd in Vliegen, of veel meer in kleyne swarte Bykens; die een wijl tijds gintsch en herwaerts; ten laesten gantsch wegh vlooghen. Schoonmen doemaels niet seeckers van haeren Honigh kon verneemen,

+ Aenmercklijcke waerneemingh van 't Lack

+ Verder vervolgh

+ Der voorgaende Redenen.

+ Wonderlijcke By-korven

+ En Byen, aen de Klippen,

+ Onder in de Zee, van welcke veelligt den Amber koomd.

[p. 400]

soo bleeck echter klaer genoegh uyt de Huyskens en de Wasschene Stof, datse een soodaenige moesten maeken. Hoe deselve gesteld magh sijn, souden alderbest de Duyckers konnen ontdecken, wanneerse diergelijcke By-korven vlytigh soghten, en op verscheydene tijden in haer natuerlijck Gewest, naementlijck in de Zee, besightighden. Veellight sijn deese Byen een slagh der geene, die de Honigh en 't Wasch wercken, 't welck naederhand, een tijd langh in Zee geswommen hebbende, door 't sout waeter tot Amber werd volmaeckt.

Maer, ⁺ wierp Marinus hier tegens, men heeft in dit Gewest evenwel noyt Amber gevischt.

Misschien, ⁺ antwoordede Polylector, werd hier haeren Honigh gemaeckt; welcke, boven koomende, eerst langh op de Zee moet drijven, en derhalven verre van daer heenen geworpen werd, eerse tot Amber werd bereydet. Maer hier op wil ick gantschlijck niet staen. Doch ten minsten kanmen'er dit vermoeden uyt op-vatten: Indien deese Braziliaensche Byen onder 't Water nestelen en wercken konnen, soo konnen 't anderweegen oock doen dat slagh van Byen, waer van den Amber koomd. Immers, soo konnen veel lighter d' Ambra-Byen aen de Zee-klippen boven Water Honigh versaemelen en Wasch-schijven maecken; welcke daer nae in de Zee vallende, door de beweegingh en 't Sout tot Amber werden bereydet.

'k Heb, ⁺ begon de Heer Honorius hier, in de Beschrijvingh der Antilles-Eylanden, gedaen door den verstandigen en hoogh-ervaeren Heer Mons. de Rochefort, geleesen, dat hy d' Amber houd voor een slag van Hars, onder op de grond der Zee geteeld; daer nae door 't geweld der grimmigh-ontroerde Golven los gemaeckt, en dan, boven drijvende, ergens aen een Oever geworpen; in welck gevoelen onsen Polylector, volgens sijn beright, voor deesen oock gestaen heeft; ⁺ immers, liever, als d' andere toe te stemmen. Voorts beright hy ons voor gewisheyd, dat de Vogelen boven maten begeerigh nae deesen Amber sijn; en de reuck derselve van seer verr' gewaer werden; die soecken, en verswelgen. Deese Vogelen, vervolghd hy, werden niet door de goede, maer door de quaede reuck des Ambers aengelockt. Want dit kostlijck en wonderlijck Hars rieckt boven maeten leelijck, wanneer 't eerst uyt de Zee werdt genoomen, noch versch en weeck sijnde; by nae over-een-koomende met de reuck van verdorven Speck; ter welcker oorsaeck de gedaghte Vogelen soo seer daer nae traghten, als nae een stinckend dood Aes.

+ Tegenwerping.

+ Kortlijck, uyt vermoedingh, beantwoord.

+ Beright van den Amber,

+ Door Mons. de Rochefort.

[p. 401]

Hier uyt, ⁺ seyde Marinus, merck ick twee dingen aen. Eerst, waer van daen Megiserus en eenige andere geleerde Schrijvers de waen hebben opgevat, dat d' Amber Vogel-mist sou sijn. Vermits de Vogelen deselve soo geerne inslocken, doch niet verdouwen konnen, soo moetense oock desen Amber meest onverteerd door den Afgangh weer uytwerpen; en hier om heeftmen gemeend (gelijck oock ick heb gedaen), dat d' Amber oorsproncklijck van Vogelen quam, en haeren Dreck was. Maer ten anderen: Wijl d' Amber in 't eerste soo seer stinckt, volgens 't getuygenis van de genoemde Fransche Heer, soo kanse beswaerlijck voor der Byen arbeyd gehouden werden, als by welcke sulck een stanck niet te vinden is.

Niet alle Byen-Honigh, ⁺ antwoordede Polylector, heeft eenerley eygenschap. Daer is witte, geele, swarte: Gesonde, giftige: Soete en Alssem-bittere Honigh, nae gelegenheyd van 't verscheydene slagh der Byen, en der Gewassen, daerse den Honingh uyt versaemelen. Erasmi Francisci Schouwbuhnen dritter theil pag. 1146. Anderwegen heb ick breeder hier van gesproocken. Derhalven konnen al deese Tegenwerpingen 't gevoelen des Engelschen Stof-scheyders niet om verre stooten: 't Welck ick oock als waerschijnlijck heb voorgesteld. Echter bemerck ick, datmen door yet anders sijn' ondervindingh de swaerste stoot sou konnen geven; te weeten hier door: ⁺ Nae d' ontdoeningh van een deel welrieckenden Amber vond hy daer in een Honigh-gelijcke Stof. Evenwel, kanmen seggen, volghd daer uyt niet, dat d'Amber onfeylbaer een Honigh is. Want daer sijn eenige Harssen, of Gommen, welcke eenighsins Wasch en Honigh gelijck, maer daerom noch Wasch noch Honigh sijn. Selfs Wasch en Gom hebben met malkander eenige Vermaeghschappingh. Alleen dit, en dan noch, dat de Vogelen d' ingeslockte Amber meest onverteerd weer uytgeven, 't welck vermoedlijck niet sou geschieden, indien deselve Honigh, en niet een Hars was, beweeghd my, om de meeningh, dat d' Amber der Byen werck is, wel seer waerschijnlijck, maer echter niet voor gantsch seecker te houden. En weerhoud my, van te verwerpen, datse niet wel een Zee-Hars moght sijn. Immers vertrouw ick, alderminst te sullen dwaelen, wanneer ick d' Amber of voor een Gom, of Hars, of voor den arbeyd eeniger Byen houde.

Is, ⁺ vraeghde Juffer Honesta, 't Amber-gebruyck soo goed en gesond, als sommige daer van voorgeven?

Eenige voornaem Genees-meesters, ⁺ gaf Polylector hier

+ Aenmerckingh op 't selve:

+ En tweederley besluyten daer uyt gemaeckt.

+ Bedencking op 't laetste, en een nieuwe tegenwerpingh.

+ d'Amber

+ Van sommige voor schaedlijck uytgegeven.

[p. 402]

op tot beright, houden 't daer voor, dat d'Amber, door de subtylheyd der substantie, de levens-geesten der menschen seer verminderd; jae, niet alleen de kraghten des gantschen Ligchaems verswackt, geheel maghtloos en gelijck als verdrooghd maeckt; maer oock de natuerlijcke warmte verstroyd, overwind, en de dood veroorsaeckt. Datmen sulcks dickmael heeft waergenoomen aen de Walvisschen: ⁺ Welcke, een goed deel Amber ingeswolgen hebbende, door desselven reuck droncken werden, en nae 't Strand loopen; daer men haer somtijds dood vind leggen. 't Selve gebeurd oock andere Visschen van sulck een ongueren aert. Soodaenige gestrandede of dood op 't Water drijvende zee-wonderen weeten de Visschers vlijtigh nae te spooren; sigh sonder groote moeyte meester daer van te maecken; den Buyck t'openen, en d'Amber daer uyt te trecken.

Gewis is 't, ⁺ deed Marinus hier toe, dat de Walvisschen geerne Amber inswelgen; oock somtijds daer van sterven, In mijnen tijd wierd by de Canarische Eylanden een Walvisch gedoodet, uyt wiens Maegh een geweldige meenighte van Amber wierd gehaeld. Nicolaus Monardes, in Histor. Aromat. cap. 7. 'k Heb gesien, dat ghy in uwe Curieuse Aenmerckingen, tweede deel pag. 880. 't gewight hebt gesteld op honderd Ponden. ⁺ Maer dit is noch weynigh by 't geen ick van een andere Visch weet, in 't Jaer 1631. aen den Braziliaenschen Oever dood gevonden. Hy wierd gehouden voor een slagh der Walvisschen, doch had maer alleen een Oogh in 't Voorhoofdt. Nevens hem vondmen veel Amber-stucken. Eerst meenden de Visschers, dat de selve van de Zee derwaerts aengeworpen waeren; doch naederhand bevondmen, dat hy deselve had uytgespoogen: Want als hy in stucken gehouwen wierd, om van 't Vet Traen te maecken, haeldemen uyt sijnen Buyck vijf-honderd en twaelf ponden Amber. Waer uyt waerschijnlijck beslooten wierd, dat deese Visch sigh te seer met Amber overlaeden; daer door droncken geworden sijnde, hem nae Land begeven, en alsoo de dood op sigh gehaeld had. Melchior Blum Americanischer Reise-beschreibung pag. 407. Erasmi Francisci Schaubuhnen ander theil pag. 617.

Vermits dan, ⁺ hernam Polylector, soo een onguer-groote Zee-visch door den Amber als droncken werd, jae oock sijn leven verliesd, soo besluyten de gedaghte Genees-geleerde, datse noch veel lighter een swack mensch kan verderven. Doch geerne beken ick, niet te konnen sien, dat dit Gevolgh vast gaet. De Visschen bekoomd niet altijd wel 't geen de menschen gesond en goed is. Daer-en-boven, geen

+ Veroorsaekt oock selfs

+ De Walvisschen de dood.

+ Groote meenighte van Amber in eene Walvisch gevonden.

+ Vervolgh der schaedlijckheyd.

[p. 403]

dingh is soo heerlijck, 't welck, t'overmatigh gebruyckt sijnde, de gesondheyd niet sou verderven. Andere daer tegens verheffen de deughden des Ambers boven maeten seer; als wiens lieflijcken reuck Hert en Herssenen versterckt; d'overvloedige voghtigheden der Maegh weghneemd door haere drooghte; ⁺ de vallende sieckte stuytet; goed is tegens allerley onmaghten, en d'opstijging der Moeder; oock dienstigh voor alle Menschen. Paludani Annotat. in Linschoten, eerste Verdeelingh, fol. 93. d'Eedele in Indien plegense dickmael in haere Spijsen te gebruycken, om daer door de Geylheyd op te wecken. Ingelheim Asiatisch Krauterbuch pag. 109. ⁺ Een seer dienstigh gebruyck heeft oock den Amber-balssem tegens de Sinckingen, Beroerdheyd, Slaepsught, Swymelingh des Hoofds, Kramp, Hoofd-pijn, e.s.v. Jae, werd gehouden voor een heerlijck bewaer-middel tegens de Pest; 's morgens nughteren yets daer van in de Neus gestoocken. Met een warme hand in de Navel gewreeven, stildse 't Colijck, de Steensmerten, en de koude Pis. De Neus en Pols daer meê bestreecken, is goed voor 't Bloed-spuygen; en stild den Vloed der Vrouwen. Schroderi Pharmacop. Med. Chym. lib. 3. cap. 30. Conradi Kuhnrahts Medul. distill. Th. 1. tract. pag. 108. seq. Buyten twijffel is 't maetigh gebruyck des Ambers goed; maer daer tegens 't onmatigh quaed; gelijck als in meest alle dingen; insonderheyd in de treflijckste.

Sy magh, ⁺ liet Marinus sigh hooren, soo goed sijn alsse wil, 't sou my echter niet lusten, deselve soo dier te koopen, als voortijds de Chinesen deeden. Seecker Portugeezsch heeft my verhaeld, dat sijnen Vader, in China koomende, en een stuck Amber van ontrent drie Ponden hebbende, 't welck hy eens aen 't Strand by Bengala had gevonden, en heymlijck by sigh gehouden, daer voor kreegh twaelf-honderd guldens. Nuzzii descript. China pag. 103.

Dit is noch weynigh, ⁺ seyde Polylector. In mijne Curieuse Aenmerckingen, ter hier boven aengeweesener plaets, heb ick verhaeld, hoe de Portugeezen, alsse eerst met een geringe veelheyd van Amber in China quaemen, voor yeder twintigh Oncen kreegen vijf-en-twintigh honderd goud-guldens. Garzias ab Horto, Histor. Aromat. lib. 1. cap. 1. Maer Nuzzius, in descript China pag. 104., gaet noch hooger, ⁺ en seght, dat voor een Once Amber, nae Apotheeckers gewight (van welcke maer twaelf in een haerer Ponden gaen) wierd gegeven twee honderd goud-guldens. Doch deese hooge prijs heeft daer niet langh geduerd. Want 't gerught van sulck een groote winst lockte oock

+ Andere daer tegens

+ Schrijven den Amber seer heerlijcke deughden toe.

+ Geweldige dierte.

+ Des Ambers in China.

+ Doch naederhand seer veel gevallen.

[p. 404]

andere aen, om den Amber nae China te voeren: Waer door soo een groote meenighte derwaerts wierd gebraght, dat de prijs vry veel viel; en allenxen meer en meer verminderde. Echter isse noch nergens dierder, als in 't genoemde Gewest, wijl de Chineesen boven maten veel van den Amber-roock houden.

Onsen Marinus, ⁺ begon Juffer Honesta hier, heeft gesproocken van driederley Amber: De beste, welcke niet langh op Zee gesworven hebbende, haest ergens aengeworpen werd. De naest-beste; die langh op Zee heeft geswommen. De sleghtste, welcke van de Walvisschen ingeslockt, en weer uytgespoogen is. Hoedaenigh nu salmen de beste Amber van d'andere konnen onderkennen?

Behalven deese drie, ⁺ antwoordede Polylector, geeft de voorgedaghte Fransche Heer de Rochefort noch een vierde soort; te weeten, Amber, welcke van de Vosschen gegeten, doch gantsch onverteerd weer uytgegeven werd. Derhalven oock genoemd Vosschen-Amber. Deese is d'aldersleghtste, wegens de hittige Maegh deeser Dieren. Hier by noch koomd, dat de goede Amber selfs dickmael werd vervalscht door Peck, gemeene Hars, Sand, Wasch, Steenkens, e.s.v. Om te weeten, welcke de beste Amber is, geeft hy in 't breede verscheydene Proeven en Kenteeckenen. 'k Salse alleen met weynighe woorden voorstellen, om haest van deese tot een andere Stof te koomen. Daer is tweederley Geslaght van Amber; ⁺ eene die uyt d'Oost, en eene die uyt de West-zee koomd. d'eerste, insonderheyd de geene welcke men ter sijden van Barbaryen met meenighte vind, is gemeenlijck swart. Werd oock noyt soo droogh, datmense tot Stof sou konnen stoten, gelijck wel de Westersche. Lighter smeltse over 't Vyer. Heeft soo een lieflijcken reuck niet; en werd veel geringer geaght. De Westersche heeft gemeenlijck een Asch-grauwe verwe, gelijck als of men Asch onder Wasch had gemenghd; doch soo, dat Asch en Wasch onderscheyden blijven, ⁺ sonder een geheele vermengingh. 't Bovenste, meer door de lught gedrooght; en 't buytenste, 't welck tegens den Oever gestooten heeft, is gemeenlijck Kastanien-bruyn, of immers witter als 't inwendige; hard en vast, als Schalen. Somtijds met Sand en Schelpen behangen. Want terwijl d'Amber noch weeck en vloeyend is, blijft veelerley onreynigheyd daer aen kleeven. Dit verminderd wel de waerde, doch beneemd niets van de goedheyd. Wilmen nu weeten, of d'Amber van 't beste slagh onvervalscht is, soo siemen eerstlijck nae de gestalte, welcke gemeenlijck rondaghtigh sijn moet;

+ Behalven de voor heenen aengeweesene

+ Drie soorten van Amber, is'er noch een vierde.

+ Oostersche en Westersche Amber.

+ Hoedaenigh uyt malkander te kennen.

[p. 405]

wijl alle dingen, eenighsins weeck, van de Zee voortgerold, en aenden Oever gestoten werdende, eenige rondheyd bekoomen. Oock moetse eeniger maeten glad sijn, en een bruyne verwe hebben, tusschen light-bruyn en Castanien-bruyn. Alsse wel droogh is, ⁺ moetse, nae gelegenheyd der grootte, seer light wegen. Hier uyt kanmen bemercken, of'er geen Hars, Joden-lijm, Peck, of Wasch onder gemenghd is; welcke dingen alt'saemen veel swaerer sijn van gewight. Even hier uyt kanmen afneemen, of'er geen Sand onder de goede Amber is gedaen. Ofse oock niet is van de swarte Oostersche. Voorts kanmen, indienmen 't stuck niet doorbreecken wil, met een warme Naeld daer in steecken. Gaet'er deselve lightlijck door, soo is 't een teecken, ⁺ dat'er inwendigh geen Steenkens verborgen leggen. Door de warmte der gedaghte Naeld sal oock de daer aen sijnde Amber smelten; en moet een reuck van sigh geven, seer nae by komende die van de welrieckende Asand-Gom. 't Seeckerste middel is, den Amber in stucken te breecken (als men deselve op sulck een voorwaerde heeft gekoght); want dan kanmen best sien, ofmen'er Steenkens onder gedaen heeft. Varsschen Amber is veel bruyner als dc seer drooge. Doch hier aen is niets gelegen, alsse niet te verre van deese verwe afwyckt, noch al te swart, noch al te wit sijnde. Voor alles moetse een gemenghde verwe hebben. Men neem oock een weynigh van 't binnenste des stucks; of van de plaets, daermen vervalsschingh arghwaend; en 't selve legge men op een warm Mes. 't Moet terstond smelten als Wasch; of is 't Mes seer heet, ⁺ soo moet het stracks verroocken; niets op 't gedaghte Mes aghter-laetende. 't Gesmoltene kanmen in de hand leggen, en met de vinger van een douwen, om alsoo te sien en te voelen, of'er geen vermengingh geschied is. Deese Stof moet soo vast aen de hand kleven, dats'er niet light weer af te krijgen kan sijn. Nae de smeltingh bekoomdse over al eenerley verwe, daerse te vooren een vermenghde Coleur scheen te hebben. Sy moet sigh noch in Water noch in Oly laeten smelten. Echter kan sulcks geschieden, wanneer'er yets bygedaen werd; doch de geene, welcke dit middel weeten, houden 't gantsch geheym. Sy moet niet tot stof konnen gestooten werden; ten waere datmense schaefde, ⁺ wanneerse seer droogh is, en met een saght Pulver vermenghde. De swarte laet sigh op geenerley wijs tot stof maecken. De witte Amber werd van sommige voor de raerste gehouden; maer waerlijck isse de sleghtste. In der daed is 't of swarte of grauwe Amber; doch die van de Vogelen ingeslockt, en in haere heete Maegh eenighsins verteerd, im-

+ Verder' onderscheydingen,

+ Proeven en kenteeckenen,

+ Des besten Ambers van de sleghter:

+ Desgelijcks, om door vervalsschingh

[p. 406]

mers veranderd is, en daer door de witheyd verkreegen heeft; gelijckmen siet, dat alle Mist, die van de Vogelen koomd, sigh wit vertoond. d'Amber, ⁺ welcke van de Visschen ingeswolgen en weer uytgegeven werd, verliesd niet soo veel van haere verwe en weesen, wijlse kouder Magen hebben als de Vogelen. Misschien oock, om datse deselve rasscher sigh quyt maecken; wijlse bemercken, datse haer niet wel bekoomd. De Vosch-Amber is gantsch verdorven; smelt seer light, en stinckt nae smeer. Daer hebt ghy nu d'Onderscheydingh, Kenteeckenen en Proeven des Ambers uyt 't beright van Mons. de Rochefort. Hoedaenigh deselve van sommige andere werden gesteld, kanmen naesien in 't tweede deel mijner Curieuse Aenmerckingen.

Hier vertoond sigh, ⁺ seyde Juffer Honesta, weer een nieuwe swaerigheyd tegens 't gevoelen der geene, die van den Amber der Byen werck willen maecken. Want wierd deselve, gelijck Honighseem, van de Byen bereydet, soo konmen die immers niet Pulveriseeren, gelijck hier geseghd is, datmen den Amber kan doen.

Deese Tegenwerpingh, ⁺ berightede Polylector, is van soo een groot gewight niet, datmen daerom 't gedaghte gevoelen sou behoeven te verlaeten. Want voor eerst getuyghd dien Heer, dat de swarte Amber niet gepulveriseert kan worden: d'Andere seer beswaerlijck; niet als gantsch droogh, en dan noch door middel van seecker Pulver. Jae hy voeght'er by, datse ten deelen aen de Vysel blijft hangen, en geduerigh moet afgeschaeft werden. Maer daer-en-boven: In America is een Byen-geslaght, 't welck d'Ingangen tot haere By-stocken bereydet van eene met Wasch vermenghde Stof, soo hard als Steen. Buyten twijffel soumen deselve lighter tot Stof konnen stooten, ⁺ als den Amber. Erasmi Francisci Schaubuhnen dritter theil pag. 1152. Derhalven werd hier door de Stellingh, dat d'Amber den arbeyd der Byen sou sijn, niet om verr' gestooten. Hier door kon oock wel weghgenoomen werden d'eene der twee swaerigheden tegens deese meeningh, welcke ick, onlanghs voor deesen, heb gesteld, de gewightighste te sijn.

Is, ⁺ vraeghde Honorius, 't geenmen Amber en Bernsteen noemd, eenerley dingh, of even deselve substantie?

De meeste, ⁺ antwoordede Polylector, neemen Amber en Brandsteen (by de Hooghduytschen Agtstein en Bernstein) voor deselve saeck. Andere echter stellen'er onderscheyd tusschen; schoonse te gelijck bekennen, datse beyde Verwanten sijn, in opsight van haeren

+ Van den besten, niet bedroogen te werden.

+ Nieuwe tegenwerpingh,

+ Dat d'Amber den arbeyd der Byen niet kan sijn,

+ Voorbeeldlijck beantwoord.

+ Of'er tusschen

+ Amber en Bernsteen onderscheyd is.

[p. 407]

oorsprongh, als sijnde beyde Hars. Men noemdse oock in de Latynsche tael Succinum; wijlse is t' saemgestremd uyt een smeerigh Sap. En in de Grieksche Electrum, om datse Draeden, Stroo, en andere lighte dingen tot sigh treckt: Waer van daen oock, volgens Kircheri gevoelen, d' Arabische naemen Carabe en Abucali schijnen voortgekoomen te sijn. Immers, ⁺ de Bernsteen werd overvloedigh gevischt in de Pruyssische Inham der Oost-zee; daerse of in de Groeven der Zee, of aen 't Strand op te raepen is. Somtijds eygenen de Boeren sigh wel yets daer van toe, maer meerendeel bekoomd het haer, gelijck den Hond de worst. 'k Wil seggen, datse, wanneerse daer op betrapt werden, niet alleen slaegen, maer noch wel wat argers te verwaghten hebben.

Hoe dan, ⁺ hervraeghde de Heer Honorius, kanmen yemand beletten op te neemen 't geen niemand toekoomd, maer aen 't vrye Strand werd gevonden? 'k Meende, een algemeen Reght te sijn, dat 't geen niemandt behoord, den eersten Vinder toebehoord.

Maer oock, ⁺ berightede Polylector, wanneer ick een Schat of yet anders van belangh, quam te vinden aen een my niet toekoomende Plaets, 't sy een openbaere of bysondere, van welcke sigh geenen Eygenaer aengeeft, soo behoord, volgens de Reghten, maer alleen de helft my; d' andere helft den Heer der gedaghte Plaets. In welck opsight oock een Leen-man, ⁺ wanneer hy in sijn Leen-goed yets vind, 't halve deel daer van sijnen Leen-heer moet geeven. Ludwel Comment. in Instit. § 12. pag. 121. Bonaventura Cotta Conclus. 23. Maer met de dingen, welcke de Zee aen en uytwerpt, heeft het noch een andere gelegentheyd. Van 't Strand-reght hebben wy gisteren gesproocken. Aengaende d' andere saecken, waer aen niemand eygendom heeft, en van de Golven aen den Oever werden gesmeeten; volgens 't Natuerlijck Reght behoordense wel d' eerste Vinder. Maer nae 't geschreevene Reght eygenen de Vorsten of Overheden des Oevers, daerse gevonden werden, deselve sigh toe. Dus heeft Keur-Brandenburgh, als Hertogh in Pruyssen, alleen de gereghtigheyd, om d' Amber, Agt of Bernsteen te laeten vergaederen. d' onderdaenen hebben niets hier tegens te seggen; en werden, soo wel als vreemde reysende persoonen, van d' Amber op-neemingh af-gehouden.

'k Heb, ⁺ liet Marinus sigh hooren, oock eens in dit Land geweest; en bevonden, dat ontrent anderhalve Mijl van der Pillau de meeste Bernsteen bekoomen werd. Ter dier oorsaeck sijn hier langhs den Oever der Oost-zee eenige Galgen opgereght voor de geene, welc-

+ Bernsteen in Pruyssen.

+ Beright van gevondene dingen,

+ Die geenen Eygenaer hebben.

+ Keur-Brandenburgh magh alleen d' aengeworpene Bernsteen in Pruyssen doen versaemelen.

+ Galgen aen 't Strand opgereght, en Ruyters, geduerig gintsch en weer rydende

[p. 408]

ke sigh moghten laeten gelusten, yets daer van op te beuren. Glimmeri Collectanea pag. 93. Echter werd deese Wet niet op 't alderstrenghste onderhouden. 't Is wel waer, dat de Strand-ruyters dagh en naght gintsch en weer rijden; doch op yet geringhs werd soo gantsch naeuw niet gesien. Alleen sijn de soodaenige de Galgh gewis, sonder een lang Proces met haer te maecken, by welcke werd gevonden een stuckje, soo groot als een lid eener vinger; en dat also ergens toe kon gebruyckt worden. ⁺ Kleyne Splinterkens, enckelijck dienende om te roocken, indien maer 't getal niet te veel werd, brengen geen leevens-gevaer toe. Alhoewel 't alderseeckerst is, hier ontrent leedige Handen en Dgie-sacken te houden. Anders koomdmen'er niet van, sonder Hoed, Mantel, Kleed of een stuck gelds nae te laeten; of wat slaegen t' ontfangen. Wanneer een Storm uyt 't Noorden ontstaet, werd de Bernsteen hier aen Land geworpen, en van daer toe bestelde Lieden gevischt. Als de Storm sigh bedaerd, en de Wind uyt de Zee waeyd soo werdse van selfs aen 't Strand gesmeeten. Doch is de Wind van 't Landt af, soo begevense sigh soo diep in 't Water als mogelijck is, om deese kostlijcke waer te bekoomen. Deese Bernsteen is in Pruyssen, daerse gevonden werd, dierder, als in andere Landen, waer heenen men deselve vervoerd; eensdeels, wegens de gedaghte nauwe opsight; andersdeels, om dat de Keurvorstlijcke bediende 't meeste-deel buytens Lands verkoopen. Frisschii Rustunden ander theil pag. 377. In Spanje en Italien, insonderheyd ontrent Genua en Livorno, werdt oock Bernsteen gevonden; doch Pruyssen alleen geeft meer als al deese Gewesten.

By Dantzick en daer ontrent, ⁺ seyde de Heer Honorius, heeftmen somtijds wel Bernsteen uyt d' Aerde des Strands gegraven.

't Is waer, ⁺ antwoordede Polylector; maer daerom werdse onder deese aerde niet gegenereerd. Doe voortijds de Bernsteen-Visschery niet seer waergenoomen wierd, is deselve door de Golven onder 't Sand gewoeld geworden, daermense nu somtijds, onder 't graven, vind. Als men in 't Jaer 1667. de Koninghlijcke Deensche Hof-houdinghs-Stad Koppenhagen begon te bevestigen, hebben de Soldaten, terwijlse de Fundamenten groeven, niet weynigh Bernsteen gevonden, van verwe wat grauwaghtigh. Een bewijs, dat de Zee voortijds die plaetsen bespoeld, en aldaer deese Stof onder 't Sand bedolven heeft.

Seldsaem is 't, ⁺ begon Marinus weer, datmen dickmael in Bernsteen, midden in deselve, siet de Natuerlijcke gedaenten van Byen, Slangen, Wormen, en diergelijcke Dieren. Want vermits dee-

+ Die maer alleen een stuckje, soo groot als een lidt eener vinger op neemdt, moet terstond Hangen.

+ Bernsteen

+ Uyt d' aerde by Dantzick en Koppenhagen gegraven.

+ Gedaente-beelden

[p. 409]

se Stof doorsightigh is, soo kanmen oock dese Figueren gemacklijck daer in aenschouwen.

De vermaerde Kircherus getuyghd, ⁺ deed Polylector hier by, dat getoond werd een geheel Gebeede-Snoer (Paternoster) van Brandsteen-bollen, en in elcke Bol een bysonder Vlieghje. De Hertogh van Brunswijck en Lunenburgh heeft hem vereerd een stuck Bern of Brandsteen, langh ontrent een halve palm, of span; daer een gantsche Haeghdis in gesien werd, sonder dat een eenigh lid daer aen geschonden is, tot groote verwonderingh der Aenschouwers. Een andere Bernsteen heeft hy gesien by den Kardinael Barbarini, waer in een Kickvorsch begraven lagh. Voorts vertoond hy d' Af-beeldingen van verscheydene Bernsteenen, ⁺ bewaerd by den seer ervaernen Monfredus Septalius; waer in te sien sijn Springhaenen; gevleugelde Kreeckels; kleyne Kickvorschkens; oock ter sijden deselve een sigh bewegende druppel Water, e.s.v. Kircheri mund. subterran. tom. 2. lib. 8. Divis. 3. cap. 4. 'k Wil niet verder hier van spreecken, wijl ick andere Voorbeelden genoegh van deese Stof heb verhaeld in mijne meergenoemde Curieuse Aenmerckingen. Selfs Plinius, korts nae Christi geboorte, heeft dit geweeten; en Martialis had'er eenige aerdige Verssen op gemaeckt; onder welcke een dusdaenigh luydt: Terwijl de kleyne Mier dwaeld in de schaduw, werdse omvangen van een Brandsteenige drop. In haer leven veraght sijnde, is se dierbaer geworden door haere Begraef-plaets.

Hoe doch, ⁺ vraeghde Juffer Honesta, mogen deese Dierkens daer binnen koomen?

Martialis, ⁺ bejegende Polylector haer, heeft sulcks in de by-gebraghte woorden ten deelen aengeweesen. Kircherus spreeckt'er breeder aldus van: Wanneer de Brandsteen, een vloeyige Stof, door de Zee-baeren aen Strand is geworpen, soo begindse door de lught tay te worden. De Dierkens, door de reuck en smaeck daer heenen getrocken, bljven'er in vast sitten, gelijck als aen Vogel-lijm; sonder sigh daer van te konnen ontslaen. Ondertusschen werd de saghte Bernsteen door 't slaen der Baeren rond of anders gevormd; waer door de Beestjens in midden koomen te leggen; en daer in blijven, selfs als nu de Bernsteen hard geworden is. Idem Kircherus ibid. Dus meend hy, dat het natuerlijcke en levendigh geweest sijnde Dieren sijn, welckemen daer in siet. Een goed deel voornaeme Schrijvers staen in 't selve gevoelen: ⁺ En de gewisheyd hier van toonense door 't geen Fulgosius lib. 1. cap. 6. verhaeld; te weeten, dat in Italien, doe Martinus de vijfde

+ Van veelerley Gedaenten,

+ Gantsch Natuerlijck, en als levendig in Bernsteen.

+ Verschil of dit

+ Waerlijck geleefd hebbende Dierkens sijn; en hoe dan daer in gekoomen.

+ Seldsaemheyd.

[p. 410]

op den Pauslijcken Stoel sat, midden in een Klip-steen (de selve in twee'en gebroocken sijnde) een levendige Slangh wierd gevonden. Doch hier tegens houden 't Septalius, Gheletus, Scholtzius, en andere Geleerde, daer voor, dat deese sigh vertoonende Dieren noyt levendig sijn geweest: ⁺ Maer dat de Natuer, nae gelegenheyd der Stof, en door meedewercking der Son, de Steenen alleen een bloote Diergestalte en Beeldingh indruckt.

Indienmen, ⁺ oordeelde Juffer Honesta, sulck een Bernsteen eens in stucken brack, soo soumen konnen verneemen welcke van beyde deese gevoelens de waerheyd treffen.

Wel, ⁺ begon Marinus hier op, sie dan, of ghy een vast besluyt kond maecken uyt 't geen my selver weervaeren is. 'k Heb eens een stuck Bernsteen gehad, waer in sigh een Springhaen vertoonde; soo gantsch natuerlijck, dat verwe, leeden, gewrighten, vleugelen en alles waerlijck levendigh scheenen te sijn. Eenige voornaeme hooge persoonen, ⁺ gantsch nauwkeurigh sijnde, om deese Rariteit naerder t' ondersoecken, bewogen my (die oock nieuwsgierigheyd genoegh had) daer toe, dat ick de Bernsteen liet midden door snijden. Doe hebben ick en die by my waeren met onse eygene oogen gesien, dat dit sigh op 't alderhoogste volmaeckt getoond hebbende ligchaem niet anders was als dorr stof, 't welck terstond by d' openingh wegh vloogh. Frisschii Ruhstunden, ander theil pag. 382. Wilmen nu seggen, dat dit 't Stof van een levendigh geweest, doch vergaen Dier was, soo sal ick antwoorden, dat 't selve niet had konnen in stand blijven, maer in sijne ruymte overhoop moest vallen. Wilmen aen d' andere sijde besluyten, dat de Springhaen maer alleen een gedaente-beeld was, van de Natuer de Bernsteen ingedruckt, soo kon 't geen Stof sijn geweest; maer moest, nae de doorsnijdingh, de voorige Figuer noch behouden hebben.

Mijns oordeels, ⁺ liet de Heer Honorius sigh hooren, bestaet de waerdigheyd van soodaenigh een Rariteit daer in, datmen niets weete van de gesteltenis des daer in beslootenen ligchaems. Indien ick Eygenaer van sulck een Bernsteen was, door geenerley nieuwsgierigheyd sou ick my laeten beweegen, om deselve te verwoesten, en dan berouw van mijne nauwkeurigheyd te hebben.

Eer wy, ⁺ seyde Polylector, gantschlijck van deese Stof afscheyden, sal ick u oock voorstellen 't gevoelen des vermaerden Kircheri van den oorsprongh des Bernsteens. Nae dat hy heeft verworpen de meeningh der geene, welcke deselve houden voor een Gom van d' een

+ Dan of 't maer alleen een Konst-spel en Beeld-werk

+ Der Natuer is.

+ Aenmercklijcke Ondervindingh van

+ Een Springhaen in Bernsteen; en hoe bevonden, nae dat deselve doorgesneeden was; nevens

+ Eenige Bedenckingen daer op.

+ Des vermaerden Kircheri

[p. 411]

of d' ander onbekende Boom: Of 't Lyncurium van de Pis des Diers, genoemd Lynx, steld hy vast, datse is een Aerdaghtigh Bitumen, of Joden-lijm, van de voorsightige Natuer in d' onderaerdsche Groeven voortgebraght. Daer op nu doet hy deese Bepaling: De Brandsteen is een onder-aerdsch Joden-lijm, uyt een bysondere Stof voortgebraght, en door d' openingen onder in de Zee; of door de Revieren, in de Zee gevoerd: ⁺ Met deselve door de Winden aen Strand gespoeld: Voorts door de drooghte (of droogingh) der Son en Lugt steen-hard geworden. Hy voeght'er by tot naerder verklaeringh: Wy noemen 't een Onder-aerdsch Joden-lijm, wijl 't even als Asphalt, Nephtae, Petraeoleum (of Steen-oly) en diergelijcke, sijn' eygene Aderen heeft. De binnenste deelen der Aerde sijn vol vette, oly-aghtige voghtigheyd; voort-gebraght uyt d' eygene vettigheyd der Aerde; welcke is als een Lijm, waer door de Deelen der gemenghde ligchaemen t'saemen-hangen. De Brandsteen verschild van de gedaghte Lym-aghtige Stoffen daer in, datse haer' eygenschap haeld uyt een aerdaghtige Stof; naementlijck uyt suyvere Swavel, of Agaet-steen-Aderen; ⁺ of uyt onderaerdsche Wieroock. Kortlijck, uyt haere verwe, reuck, en smaeck blijckt, datse heeft haere bysondere eygenschap, nae de suyverheyd der Stof daerse doorvloeyd. De witte Brandsteen is aengenaem; de geele min aengenaem; d' asch-grauwe heeft oock een Swavelaghtige reuck. Deese Brandsteen, saght sijnde, even als andere Oly-aghtige Stoffen, drijft boven op 't Water; maer werd door de Zee-baeren aen Strand geworpen; daerse blijft leggen als een weecke Honigh; ⁺ doch allenxen door de Son en Lught, gelijck alreeds geseght is, Steen-hard werd. Kircheri Mund. subterran. tom. 2. lib. 8. Divis. 3. cap. 3. Maer andere, die de Bernsteen voor Amber, of ten minsten voor dingen van eenerley Geslaght houden, geven haer met den Amber eenerley oorsprongh. Doch hoese oock daer ontrent verschillen, hebben wy nu al getoond.

Ghy hebt, ⁺ hernam Honorius, geseght, dat de Griecken deese Steen Electrum noemden, wegens haer aentreckende of Magnetische kraght. 'k Wenschte wel, yet verders hier van te moogen verneemen.

Soo hoor dan, ⁺ antwoordede Polylector, wat de gemelde vermaerde Schrijver hier van seght. Dat de Brand-steen Kaf, Stroo, Draedjens, en andere lighte dingen nae sigh treckt, is alreeds d'oude Natuer-ondersoeckers Plinius, Theophrastus, Aelianus, Solinus, en meer andere bekend geweest. De hedensdaeghsche ondervindingh bevestighd

+ Gevoelen van den oorsprongh des Berns-steens,

+ En beschrijvingh van de selve.

+ Hoese hard werd.

+ Beright van de

+ Treckende kraght des Bernsteens: En sommiger dwaelingh hier ontrent.

[p. 412]

sulcks overvloedigh. Dickmael heb ick my verwonderd, datmen van dien tijd af tot heden toe heeft geloofd, de Brand-steen een afkeer te hebben van 't Kruyd Basilicum, en de dingen, welcke met Oly of Vettigheyd besmeerd sijn; soo datse deselve niet sou aen sigh trecken. 't Is een mercklijcke misslagh. Want wy hebben meer als honderdmael in 't by sijn van veel andere getoond, ⁺ dat deese Steen 't Kruyd Basilicum soo vaerdigh nae sigh treckt, als eenige der andere lighte dingen; 't sy deselve met Oly sijn besmeerd, of niet. Vreemd schijnd het, dat niemand voor my sulcks ervaeren heeft, daer doch dit Kruyd soo gemeen is. Daer op besluyt hy, dat de Bernsteen alle ligte dingen nae sigh treckt, gene uytgesonderd. Jae oock swaere dingen, als Goud, Yser, Lood, Silver, van thien of twintigh ponden. Desgelijcks Houten, Spiessen, Hand-schoenen, e.s.v.; doch op de volgende wijs. In een Balck maecktmen een Haeck of Ringh vast, en daer aen een Touw; waer aen men bind een Ysere, Kopere, Loode Roede, of van sulck een Stof, en lenghte, alsmen wil; soodaenigh, datse evenwightigh hanght, gelijck de Balans in een Weegh-Schael. Men neem dan een Brockje Bernsteen, eerst warm, en alsoo gaende gemaeckt; en houde 't selve aen 't een of 't ander eynd der Roede, of Balans; soo sal dit eynd de Bernsteen volgen, en haer' evenwightigheyd verlaeten. Even 't selve geschied, wanneer aen d'eynden der Balans eenige swaere dingen sijn geheght, tot geen kleyne verlustigingh der Aenschouwers.

De Bernsteen, ⁺ vervolghde Marinus deese Stof, heeft niet alleenlijck d'eygenschap van nae sigh te trecken, maer oock van af te weeren, of wegh te drijven. Dit laetste veroorsaeckt geen minder vermaeck en verwonderingh, als 't eerste. Want by eenige vlam gebraght sijnde, salse, in plaets van trecken, deselve van sigh wegh blaesen, en verstroyen: Vermits de light sijnde vlam niet kan weerstaen de Geesten, door de hitte uyt de Brand-steen getrocken; maer daer door verdreeven werd. In tegendeel trecktse een Waterdruppel soodaenigh, datse als een Kegel met een punt omloopt.

Deselve Werckingen, ⁺ gingh Polylector voort, verrighten al de gemenghde Ligchaemen, die eenige gelijckheydt met de Brandsteen hebben; als, d'Agaet; hard Joden-lijm, en diergelijcke. Uyt 't verhaelde sietmen 't onderscheydt tusschen de Treckinghs-kraght des Magneets, en des Bernsteens. De Seylsteen treckt alleen seeckere en bepaelde Ligchaemen, als Yser en Stael. Doch de Bernsteen alle Ligchaemen sonder onderscheyd. d'eerst-genoemde deeld 't Yser sijne trec-

+ Op hoedaenigh een wijs sy oock selfs swaere dingen treckt.

+ Maer andere weer van sigh wegh blaesd.

+ Andere nae sigh treckende dingen.

[p. 413]

kende kraght meê; d'andere niet. De Magneet behoeft tot de Treckingh niet opgeweckt te worden: ⁺ De Bernsteen moetmen eerst wat wrijven. De kraght, uyt de Seylsteen vloeyende, is soo subtyl, datse alles doordringhd; maer die des Bernsteens werd verhinderd door 't minste tusschen-gestelde Ligchaem. Eyndlijck, de Magneet heeft Poli of Aspunten, volgens welcke de treckende kraght werd bestierd; maer de Bernsteen send aen alle sijden even veel kraght uyt. Eenige willen, datse, om den hals gehangen, de koorts verdrijft. Men kan 't op de proef setten. Stuckjens Bernsteen in de Lamp gedaen, doen de vlam der Oly veel lighter en langer branden. Idem Kircherus ibid. 't Sou hier te pas koomen, om yets te spreecken van de Magneet-steenen; doch vermits ick daer van gehandeld heb in 't tweede deel mijner Curieuse Aenmerckingen, ⁺ soo kanmen daer vinden, dat de Chineesen, meer als duysend Jaeren voor Christi geboorte, kennis van de Seyl-steen souden gehad hebben: Met een beright op de vraegen: Of d'oude Wijsgeren de werckingh des Magneets bekend was? En wanneer eygentlijck de Magneet-kennis uytgevonden is? Hoe elcke Natie den lof deser Vindingh sigh wil toe-eygenen. Hoe de Magneet niet alleen 't Yser, maer oock 't Yser de Magneet treckt: Nevens de wonderlijcke meedeelingh der kraght des Magneets aen 't Yser. Of'er Vleesch-treckende Magneten sijn; en verscheydene andere aenmercklijcke dingen ontrent deese Stof. 'k Sal derhalven alleen dit seggen. In 't midden van 't Sardinische Land, ⁺ om, of aen de Wortelen der Bergen, op de sijde die tegens 't Oosten siet, werden oock Magneten gevonden, welcke 't Yser aen sigh trecken: Maer op de sijden nae 't Noorden, Suyden en Westen andere Seylsteenen, die 't van sigh afdrijven, volgens 't beright van Caesius uyt Leander. Diergelijcke Steenen sijn oock in Aethiopien, en in d'Asiatische Provintie Magnesia, volgens 't getuygenis van Isidorus lib. 4. de mineral, en van Plinius lib. 36. cap. 16.

In 't Krijghs-Tuygh-huys te Florencen, ⁺ pastede Marinus hier op, bewaerd men een seer groote Magneet, die seer veel kan trecken. Doch in den Hof van 't Palleys des Hertoghs is een andere; maer die van de Vreemdelingen daer voor niet werd aengesien, wijl hy enckelijck een groot stuck eener Rots schijnd te sijn. Hy weeghd over de vijftigh Centenaers; dat is, meer als vijf-duysend ponden. Indien hy kraght had nae de gelijckmaetigheyd sijner grootte, waerlijck sou hy

wonderlijcke seldsaemheden konnen uytwercken. Doch nu treckt hy maer weynigh, vermits hy door een brand verdorven is geworden.

+ Onderscheydt tusschen de Treckingh des Magneets en der Bernsteenen.

+ Aenmercklijckheden van Magneeten.

+ Tegen-aerdige Magneten.

+ Magneet te Florencen, wegende over de 5000. Ponden.

[p. 414]

T'Avignon by den Heer Roskani heb ick een Magneet gesien van wonderlijcke uytwerckselen. Hy is nauwslijcks soo groot als een vuyst. Treckt oock niet meer, als een kleyne Sleutel, schoon hy seer wel ingeset is. Maer een Mes, ⁺ of ander stuck Yser, daer van bestreecken, treckt viermael meer als de Steen selfs. 'k Heb'er de Proef van gesien. d'Eygenaer verhaelde my, dat hy een reght-verwonderlijcke kraght had in de bestrijckingh der Sonne-wijsers. En wanneer 't gebeurde, dat een andere Magneet daer bygeleght wierd, soo verloor deselve terstond al sijne kraght. Jacob Spon Italianische, Dalmatische, Griechische und Orientalische Reise-beschreibung, erster theil fol. 13.

Juffer Honesta, ⁺ die een weynigs voor den aenvangh des Magneeten-gesprecks van 't geselschap afgetreeden was, quam nu weer by 't selve; en gaf haeren Echt-genoot de Heer Honorius te kennen, dat alles gereed was, om 't middaghmael te houden. Derhalven hy sijne Vrienden noodighde, met hem nae 't Eet-vertreck te gaen. Aen Tafel geseeten, ⁺ en 't gebed gedaen sijnde, seyde hy: 'k Heb goed gevonden, voor ditmael u met Visch t'onthaelen, vermits ick gissingh heb gemaeckt, dat wy van deesen naemiddagh insonderheyd van de Visschen sullen spreecken. En nu wil ick den aenvangh daer van maecken met de woorden Davids: Hoe groot sijn uwe Wercken, ô Heere! Ghy hebtse alle met wijsheyd gemaeckt. 't Aerdrijck is vol van uwe Goederen; want alles wat'er op is, is eygentlijck en waerlijck 't uwe. Deese Zee, die groot en wyd aen beyde handen, dat is, aen beyde sijden wijd van ruymte is; daer in is 't wriemelende Gedierte; en dat sonder getal; kleyne gedierten met de groote, Psalm. CIV. 24. 25.

Waerlijck, ⁺ liet Polylector hier op hooren, sijn de Visschen sonder getal. Wat een seer groote meenighte van verscheydene soorten sijn'er? En wat een ontelbaere meenighte van yeder soort? Laet ons, ten Voorbeeld, de Haringh neemen; van welcke de Hollanderen soo een seer groot voordeel trecken, en waer door soo een ongelooflijck groote meenighte van lieden sigh generen: wijl alleen aen't maecken van Netten tot de Haring-vanghst in't werck werden gehouden over de honderd-duysend Menschen, ⁺ tot anderen arbeyd onbequaem; gelijck ick breeder heb vertoond in 't eerste deel mijns Grooten Historischen Schouw-tooneels, pag. 365. en de volgende. De gedaghte Hollanderen bekoomen deese Visschen maer alleen in een kleyn gedeelte der Zee; en op een seeckere tijd des Jaers. Evenwel hebben d'Engelsche uytgereeckend, dat deese onse Natie jaerlijcks buytens Lands verkoopt ontrent taghtigh-

+ Seldsaemheyd van een andere Magneet.

+ Aen Tafel-gaeningh der Gasten.

+ Aenvangh des Gesprecks van de Visschen.

+ Welcker meenighte sonder getal is.

+ De Haringh daer van ten Voorbeeld gesteld.

[p. 415]

duysend lasten van haren gevangenen Haring; ⁺ behalven noch de geene die na Spaenje, Italien en Franckrijck (Rouaen uytgesonderd) werd versonden, en in ons eygen Land genuttighd. Sie hier van mijne vertaelde en doorgaens vermeerderde Pufendorf, Inleydingh tot de Historien der voornaemste Rycken en Staten van Europa, pag. 497. des eersten en besten drucks. Maer andere reeckenen wel tot driemael honderd-duysend Lasten.

'k Moet, ⁺ viel de Heer Honorius hier in, mijne Cyffer-konst nu eens te werck stellen. In 't tweede deel uws Grooten Historischen Schouw-tooneels, pag. 268. hebt ghy opgesteld een Reeckeningh, en door deselve getoond, dat in de gantsche Weereld, t'eener tyd niet boven de duysend Millioenen Menschen leven.

't Is waer, ⁺ seyde Polylector; maer indien wy wilden aenneemen de Reeckening van eenige voornaeme Roomsch-gesinde, soo sou dit getal noch te groot sijn voorgegeven. Want de meenighte aller verdoemde, van 's Weerelds Scheppingh af tot der selver eynd toe, stellense maer op honderd-duysend Millioenen. En vermits (gelijckse oock seggen) van de duysend nauwlijcks eenen in den Hemel koomd, soo sou 't getal der salige sigh noch niet tot honderd Millioenen konnen uytstrecken. ⁺ Somma, honderd-duysend en honderd Millioenen aller Menschen die oyt geleeft hebben, nu leven, en noch leven sullen. Dit schrijft'er van Johan Adam Weberus, Canonic. Regul. D. August. Colleg. Neo-Cellens. Prof. S.S. Theol. Sacrorumq. Canon. Doct. & Majest. Caesar. Consil., in sijne Quellen der Unterredungs-kunst, ander theil pag. 96.: ‘Een goed-gekeurd Schrijver verklaerd sijne meeningh van deese Stof met de volgende woorden: Wanneer de saeck kloecklijck, en met ryp Theologisch verstand overwogen werd, soo schijnd het, dat niet over de honderd-duysend Millioenen Menschen verdoemd sullen worden.' Daer nae gaet hy voort, ⁺ om af te meeten, hoe groot de Helsche Karcker is: naementlijck, maer ten hoogsten een Duytsche Mijl in hooghte, lenghte, en breedte. Doch wy willen haer deese stoute vermeetenheyd ontrent de verborgentheden Gods voor haer selven laeten behouden.

Men stelle dan, ⁺ gingh Honorius voort, dat t'eener tijd in de geheele Weereld leven duysend Millioenen Zielen. En dat de Hollanders jaerlijcks buytens Lands (Spaenje, Italien, Franckrijck en Nederland uytgenomen) verhandelen taghtig duysend Lasten Haring (om 't alderminste te neemen). Dat de gedaghte uytgeslootene Landen alleen maer thienduysend Lasten trecken. Dat oock d' Engelsche jaerlijcks maer vijfthien-duysend Lasten quyt werden; soo koomd honderd en vijf-duysend

+ Hoe veele Lasten Haringh alleen Holland

+ Jaerlijcks verhandeld.

+ Stoute vermeetenheyd eeniger Roomsch-gesinde,

+ In 't bereeckenen van 't getal der verdoemde, Salige,

+ En de grootheyd der Hel.

+ Kortswylige ingevoeghde reeckening, dat 't getal der Haringen, jaerlijcks van de Hollanders en Engelsche gevangen, overtreft al de Menschen die t'eener in de gantsche weereld leven.

[p. 416]

Lasten. Welcke maecken een Millioen, tweemael honderd en tsestigh-duysend Tonnen; twaelf Tonnen in 't Last gereeckend. Steldmen nu in yeder Ton, d'een door d'ander, maer aght-honderd Haringen, soo beloopt der selver getal duysend Millioen, en noch aght Millioenen. Dien volgens werden yeder Jaer, in soo een gantsch kleyn gedeelte van de groote Zee, alleen van de Hollanders en Engelsche, gevangen veel meer Haringen, als t'eener tijdt Menschen in al de Weerelds-deelen leven. Hoe veel Haringen blijven'er dan noch niet in deese geweldige water-ruymte? Dan oock noch uytgeslooten de maghtigh-groote en onuytspreecklijcke meenighte van 't slagh, 't welckmen Groenen of Pan-haringh noemd?

Wel, ⁺ liet Juffer Honesta hier op hooren, dit sou my doen geloof beginnen te geven aen 't geen Polylector heeft verhaeld in 't eerste deel sijns gedaghten Grooten Schouw-tooneels pag. 361.; te weeten, dat de Deensche Gesant aen 't Keyserlijck Hof, als d'andere Vorstlijcke Ambassadeurs yeder de rijckdom sijns Koninghs seer hoogh roemde, ⁺ opentlijck seyde: Indien de maghtighste Koningh van gantsch Europa al sijne Schatten en Landeryen op 't dierste verkoght. Voor 't daer van komende geld ronde, diepe Houtene Schotelen koght, ter beste koop; en deselve aen sijnen Koningh leverde, soo sou deese Majesteyt al d'ontelbaere meenighte deeser Schotelen vervullen met alleen driederley slagh van varsch-gevangene Visch. Pontani rerum Danicar. Histor. fol. 659. Doch nu is de Visch-vanghst hier soo groot niet meer: En de handel met den Haringh nae Holland verplaetst geworden.

Te Bergen in Noorwegen, ⁺ berightede Marinus, begeeven de Haringen sigh somtijds met sulcke meenighten in de Haven, gelijck oock aen de Naebuerige Oevers en Steen-klippen, dat 't Roer der Scheepen daer door vast en onbeweeglijck blijft staen. Insonderheyd verneemdmen sulcks by de Noorwegers, wanneer deese Visschen een hevigh onweer sigh willen onttrecken; of datse werden vervolghd van een Walvisch; die op eene tijd een groote meenighte Haringen in sijnen onguer-grooten buyck kan slocken. Paulus Neucrantz Exercitat. Medic. de Harengo cap. 3. Deese Haringen sijn Gesellige Visschen, en volgen haeren Voerer, gemeenlijck Koningh genoemd; boven alle andere over 't ligchaem seer schoon vercierd. Wanneer de Visschers door geluck desen Voerer gevangen bekoomen, krijgense oock gemeenlijck te gelijck een groote meenighte der andere Haringen; soo dat de Netten te kleyn sijn om deselve te bevatten. Jae, dickmael moetmen de Tou-

+ Andere seldsaeme Reeckening

+ Eens Deenschen Gesants.

+ Haringen in Noorwegen, soo meenigvuldigh, dat 't Roer der Scheepen sig niet beweegen kan.

[p. 417]

wen in stucken snijden, wijl de daer in beslootene veelheyd te groot is, om opgetrocken te konnen werden. Idem ibid.

In 't gemelde Werck, ⁺ deed Polylector hier toe, heb ick in 't breede gesproocken van de voordeelen welcke Holland van de Haringh-visschery geniet: Gelijck oock van eenige aenmercklijckheeden deeser Visschen. Maer vermits ons deselve nu weer voorkomen, sal ick noch yets verhaelen van 't geen ick daer voorby heb gegaen. Hoedaenigh d' Oude deese Visch genoemd hebben, is onbekend. Wy behoeven geen beschrijvingh van de gestalte te doen, wijl yeder deselve bewust is. Bellonius verhaeld wel, ⁺ datse oock in de Middellandsche Zee gevangen; derhalven te Roomen en te Venetien verkoght werden: Doch Ionstonus noemd dit een valsch verhael; en seght, dat hy bedrogen is, hebbende Elft voor Haeringh genoomen. Eenige willen, datse enckelijck van Water werden gevoedet; vermitsse, soo haestse daer uyt getrocken sijn, terstond sterven. Met den buyck swemmense opwaerts. Haere Schubben, voornaementlijck ontrent d' oogen, geven sulck een glantsch van sigh, dat de Zee daer van schittert. Albertus Magnus wil, datse maer eenmael in 't jaer schieten, of vermeenighvuldigen. Voortijds haddense haere loop-plaets meest ontrent Noorwegen. ⁺ Hedensdaghs houdense sigh in meenighten onder geheel Engelland. Ontrent de Soomer-Sonne-stand schietense uyt de Zee nae den Schotschen Oever. Van daer nae Engelland. In 't midden der Oogst-maend vangdmense van Scarboroug tot de Teems toe. Daer nae schietense met meerder magt in de Britannische Zee, en laeten sigh tot Kersmis toe van de Visschers vangen. Van hier door-swemmense Yrland aen weer-sijden, en begeven sigh in de Noord-Zee. Daerse, geheel Britannien deeser wijs omgeswommen hebbende, blijven tot in Somer-maend; en, nae haere Schietingh, weer deselve toght doen. Eenige willen, dat de Vliegende Visschen, ⁺ welcke men in America siet, gevleugelde Haeringen souden sijn. Ionstonus, van de Visschen, fol. 3. 'k Laet andere ondersoecken, of de Vliegende Visschen en de Haeringen mogen gehouden werden voor eenerley slagh. Immers deese gevleugelde, 't sy Haeringen, 't sy andere Visschen, sijn van de geleerde Geschied-schrijver Thuanus ons voorgesteld als seer ongeluckigh. Haeren staet, seght hy, is ellendigh. Want sy hebben, noch swemmende in 't Water, noch vliegende in de lught, een plaets van veyligheyd; maer deese beyde sijn haer tot Stief-moeders. Indiense, om den aenval der Visschen te verhoeden, uyt 't Water opvliegen, soo werdense van d'omswervende Vogelen opgesnapt. Wil-

+ Verder beright.

+ Van eenige bysonderheeden aen de Haringen.

+ Haeren verwonderlijcken loop en omloop.

+ d' Americaensche vliegende Visschen voor Haeringen gehouden.

[p. 418]

lense deese ontvlieden, soo werden of in de vlught haere vleugelen verdrooghd, of sy selver vermoeyd; en dus in 't Water vallende, wordense van d' andere Visschen ingeslockt. Ter deeser oorsaeck begevense sigh dickmael op de voor-by-vaerende Scheepen; doch werden dan den Roof der menschen. Thuani Histor. lib. 117.

In Virginia, ⁺ hervattede Marinus, sijn de Haringen veel grooter als by ons; jae sommige hebben de lenghte van twee voeten. De Laet Beschrijvingh van West-lndien fol. 107. Maer alhoewel veelerweegen oock Haeringh werd gevonden, soo trecken echter d' Inwooners weynig nuttigheyd daer van, wijlse de kennis niet hebben van deselve te souten. d' eer deeser Vindingh behoord de Nederlanderen; en onder deselve is d' aldereerste geweest Willem Beuckeldsz, een Visscher van seer grooten naem, ⁺ gestorven te Biervliet in 't jaer 1347. Die oock eerst heeft bedaght de Haeringh te droogen; welcke nae hem wierd genoemd Beuckelingh; daer nae, door verbasteringh des woords, Buckingh of Bockingh. Keyser Carel de vijfde heeft deese vond soo seer hoogh geaght ('t sy hy voor sijn eygen persoon een lief-hebber van Pekel-haeringh was; 't sy hy aght nam op 't uytsteeckend voordeel voor 't gemeene best), dat hy, in 't jaer 1556. met sijne Suster Maria, Koningin van Hongaryen, te Biervliet gekoomen sijnde, 't Graf des genoemden Vinders besoght, en de Ziel alle saligheyd toe wenschte. Boxhornii Tooneel van Holland pag. 37, of in de Latijnsche editie pag. 48. Saurs Stadte Buch pag. 186. Andere hebben, dat hy Willem Beuckeld in sijn Graf hier voor bedanckte. Frisschii Ruhe-stunden dritter theil pag. 608.

De Thuringers, ⁺ gingh Polylector voort, sijn groote liefhebbers van Peeckel-haeringh, en noch onlanghs pleegh deselve by haer een rariteyt te sijn. Wanneer hier een Edelman, groot Heer, of Kerckvooghd, een goede gesoutene Haeringh op Tafel had, leckte hy de vingeren, als de visch op was, wel schoon af, op dat'er niets van te loor gingh. Jae liet alle gesooden en gebraeden staen, om deese spijs te nuttigen. Joh. Balth. Schuppius, Corinna, pag. 98. Noch tegenwoordigh is 't daer een aengenaeme kost; doch niet meer soo kostlijck noch raer, wijlse nu genoegh derwaerts werd gevoerd. ⁺ In d' Eet-Sael des Gelderschen Hertoghs Arnoldi van Egmond (gestorven in 't Jaer 1474, of, nae de reeckeningh van Slightenhorst, in sijne Geldersche geschiedenissen fol. 268. in 't jaer 1473.), draegende den roem, van te sijn geweest een vroom en Godvrughtigh Vorst, stond een Latynsch Vers geschreeven, van deesen Inhoud:

+ Groote Haeringen in Virginia.

+ Eerste Vinder des Haeringhs-soutens, en der Bucking-bereydingh.

+ Thuringers aghten de Pekel-haeringh seer hoogh

+ Oock Hertogh Arnold van Gelder.

[p. 419]

 

Gebraeden Haeringh is een van de beste saecken:

 

Men kan alleen van 't Hooft wel vijf Gereghten maeken.

Idem Saurs ibid. pag. 186. In 't jaer 1538. wierd, ⁺ geduerende den gantschen Herfst, niet een eenige Haeringh gevangen. 't Welck niet alleen de Reders en Visschers groote schaede, maer oock door 't geheele Landt een swaere dierte in veele dingen veroorsaeckte. Sachs Kaiser Chronica vierdter theil fol. 366.

Indien'er, ⁺ seyde Juffer Honesta, soo een onuytspreecklijcke veelheyd alleen van Haringen in de Zee is, hoe onbedencklijck groot is dan niet de meenighte soo veeler andere Visschen van allerley slagh; soo in de veelerley Zeeën, als in 't geweldige getal der Rivieren? Indien't mogelijck waer, op te neemen de Som van al de Gedierten der Aerde, en van al de Visschen der Wateren, d'eerstgenoemde souden onvergelijcklijck veel minder sijn, als d'andere.

Eenighsins, ⁺ liet Polylector sigh hooren, kanmen dit afneemen uyt 't geen Emanuel van Meteren verhaeld. Geertruydenbergh leght op d'Oude Maes, of 't Vlack, 't welck de Merwe en Maes maeckt van verdronckene Landen tegens over Dordrecht. Hier ontrent pleegh een groote Visschery te sijn van Steur, Salm en Elft; van welcke somtijds wel aghtthien duysend op eenen dagh met Netten sijn gevangen geworden. Meteren Nederlandsche Historien, vijfthiende Boeck fol. 299. des Haeghschen, of 280. des Amsterdamschen Drucks. Anderweegen heb ick verhaeld, dat alleen in Pomeren tseventighderley slagh van Visch werd gevangen in seer groote veelheyd. Dat de Teissa in Hongaryen tegens twee deelen Water een deel Visch heeft. Dat by Tokay duysend treflijcke Carpers voor eene Hongarische gulden wierden verkoght. ⁺ Dat uyt een Poel in Pomeren, niet verr' van Anklam, t'eener tijd, en in eenen Treck, voor twaelfduysend Rycksdaelers aen Visch wierd gevangen. Dat de Visschers te Constans in Swaben in Wintermaend des Jaers 1534. t'eener Toght, of Treck, meer als ses-en-veertigh duysend Gangh-visschen uyt de Bodensee ophaelden. ⁺ Zeileri Handbuchs ander theil pag. 60. Levini Hulsii Chronol. Wernherus de admirand. Ungar. Aqu. Crusii Annal. Suev. &c. Deese veelheyd van Visch koomd seer wel te pas verscheydene Landen, t'eenemael ontbloot van Koorn en andere Graenen. Sonder dit behulp souden d'Inwooners van honger moeten sterven. Maer nu maeckense 't gelijck Herodotus lib. 1. verhaeld dat d'Oriten in Arabien, en een gedeelte der Babyloniers deeden; sigh alleen van Visch onderhoudende: Welckese drooghden; tot Meel; voorts tot Brood maeckten,

+ Jaer, waer in niet eene Haringh wierd gevangen.

+ De Visschen sijn onvergelijcklijck meer in getal, als de Dieren.

+ Meenighte van Visch,

+ Gevangen in sommige Wateren.

+ Landen, welcke alleen by Visch leven.

[p. 420]

en 't selve aten. Dat oock d'Indianen deese konst konnen, heb ick aengeweesen in mijne Curieuse Aenmerckingen. d'Egyptenaeren pleegen soodaenigh een overvloed van Visch te hebben, datse niet alleen voor haer selven meer als genoegh hadden; maer oock, deselve soutende, andere Landen daer meê voededen. Diodorus Siculus lib. 1.

In America, ⁺ deed Marinus hier by, is sommiger weegen de meenighte van Visch bynae ongelooflijck groot. Nova Francia, of Nieuw-Franckrijck, wierd onder Koningh Franciscus d'eerste ontdeckt van Johannes Varrazanus; sijnde een arm Land; bewoond van wilde lieden; en aen sommige plaetsen selfs van Menschen-eeters. Hier toe behoord oock Norumbege; leggende aen de Zee, en wat vrughtbaerer als 't voorige. Desgelijcks Terra di Baccalaos: doch staende onder 't gebied van Engelland: Dusdaenigh genoemd van de Visschen Baccalaos: Welcke hier werden gevonden in sulck een geweldige veelheyd, dat de Scheepen daer tegens aenstooten, en haeren wegh bynae niet vervoorderen konnen. Eberhardi Schultesii Geographia pag. 460. Ranusius de nova Francia. Gelhusii Geographia. Melchior Blum, Americanischer Reise-beschreibung, &c. Maer 't geen hier al t'overvloedigh is, ontbreeckt te Genua; waer door in geheel ltalien een Spreeckwoord is ontstaan; luydende: Mare senza pesce; Montagne senza legno; Donne senza vergogna, Et sensa fede. Soo veel als: Om (of by) Genua is de Zee sonder Visch; 't Geberght sonder Hout; 't Vrouw-volck sonder schaemt: De lieden sonder Trouw en Geloof. Spon Reise-beschreibung erster theil fol. 8.

d'ontelbaere Geslaghten der meenigerley Visschen, ⁺ hervattede Polylector, werden van sommige gebraght tot driederley soorten, als. I. d'Insecta, of 't Zee-gewormt; sijnde d'onvolmaecktste, en sonder Bloed; derhalven oock Bloedloose Water-dieren genoemd, als Mosselen, Oesters, Krabben, Kreeften, Garnaten, en een groot deel andere. II. Visschen die weynigh bloed en warmte hebben; derhalven oock noyt uyt 't Water koomen, en niet langh buyten 't selve konnen leven. III. Die met veel Bloed en een Longe voorsien sijn; uyt welcke een lught-ader tot in de Neusgaten gaet; waer doorse de lught uytblaesen en intrecken. Deese souden moeten versticken, indiense langh onder Water bleven, en alsoo geen adem konden haelen; of datmen haer de neus toehield. Van sulck een slagh sijn de groote en kleyne Walvisschen, Delphinen, en andere. De Mey opera fol. 458. ⁺ In onse Gespreck-houdingh van de Visschen souden wy deese Verdeelingh konnen maecken, dat wy van derselver Aenmercklijckheden handelden, I. Ten opsight

+ Meenighte van Baccalaes in America, soo dat'er de Schepen beswaerlijck door konnen geraecken.

+ d'ontelbaere Geslaghten der Visschen gebraght tot driederley soorten.

+ Andere verdeelingh

[p. 421]

der Grootte. II. Der Vorm. III. Der Eygenschappen, met aenwysingh van de seldsaemheden ontrent yeder deeser drie dingen. Doch ick kan genoeghsaem bemercken, dat wy t'elckens van deese orde souden afgeleyd worden; en derhalven sal 't best sijn, onse gedaghten hier over te laeten gaen nae voorkomende gelegenheyd.

Eerst (dus noodighde de Heer Honorius sijne Gasten weer) noch wat gegeeten van de Visschen die voor ons staen. ⁺ 't Is een kost, die goed ter spijs, en aengenaem van Smaeck is; immers in mijnen mond.

Oock in den mijnen, ⁺ pastede Marinus hier op, insonderheyd alsse dus wel bereydet en toegemaeckt sijn. Maer soo, gelijck ick een Indiaensch Koningh deselve heb sien eeten, soudense my (veel min u) niet lusten; ten waere ick my weer in sulck een Hongers-nood mogt bevinden, als d'een en d'andere was, welcke ick u gister verhaeld heb. Doe ick onder Jacob le Maire d'Australische Toght deed, quaemen wy by seeckere Eylanden, welcke de Generael noemde de Hoornsche Eylanden, en de Haven d'Eendraghts-Bay; leggende op de hooghte van bynae vijfthien Graeden. Wij vingen hier een deel Visch; en vereerden een Soode daer van aen den Koningh; diese soo terstond op at, met Hoofd, Staert, en 't gantsche Ingewand; toonende dat dit geschenck hem seer aengenaem was. ⁺ Andermael deeden wy hem een diergelijcke Gift, terwijl hy eenige naeckte jonge Dochters voor hem had, welcke Dansteden, op 't geluyd van een sonderlingh Speeltuygh, hebbende de gedaente van een Pomp. Haere Sprongen waeren lustigh genoegh t'aenschouwen; insonderheyd, wijlse gedaen wierden van sulck een Barbarische Natie. Maer terwijl de Koningh deese tijd-kortingh nam, staelen d'Inwooners ses of seven der vereerde Visschen; deselve even soodaenigh verslindende, als haeren Vorst had gedaen. Doch deese kost bequam haer niet wel. Want de gedaghte Koningh haere Dievery gewaer werdende, was daer over seer ontsteld; deed een nauw ondersoeck, en sloegh twee sijner Onderdaenen soo geweldigh, datse bynae dood waeren gebleeven. Jacob le Maire Spiegel der Australische Navigatie, fol. 49. 51.

Vermitsse, ⁺ merckte Juffer Honesta hier aen, soo begeerigh nae Visch waeren, soo moestense niet veel kennis van de Visch-vanghst gehad hebben. 'k Hou oock al vry veel van Visch; maer soo rauw daer in te byten; Hooft en Staert, Schubben en Darmen in te slocken, sou my, jae wanneer ick maer alleen andere sulcks sagh doen, een walge veroorsaecken.Weinigh sou my oock behaegen, met een deel der Laplanders gantsch ongesoutene in de Lught en Windgedrooghde Visch

+ Visch is een goede kost.

+ Maer deselve sou ons niet lusten t'eeten.

+ Soo als de Koningh der Hoornsche Eylanden deselve at.

+ Of soo alsse de Laplanders en Groenlanders nuttigen.

[p. 422]

te knauwen: En noch veel minder, deese beeten in stinckende Walvisch-Traen te doopen, gelijck de Groenlandsche Wilde doen, volgens uw beright in de Noordsche Wereld, pag. 48. 108.; en van Martiniere, Nieuwe Reise in die Nordischen Landschafften pag. 25. 67.

Onder de veelerley vreemdigheden der Zee, ⁺ hernam Marinus, is oock dit seer wonderlijck, dat deselve heeft in sigh de gelijckheyd van alles wat op den Aerd-bodem is; als, Boomen, Planten, Kruyden, Vrughten, Dieren, Vogelen, jae selfs Menschen: En dan noch daer-en-boven veele dingen, welcke op 't drooge niet gevonden werden. Belangende de Boomen, Heesters en Planten, wy hebben alreeds eenige Voorbeelden daer van gehoord in de Corael-boomen, welcke men Zee-Besien-Boomen moght noemen van verscheydene verwen: In de Zee-plant, gevormd als een Net: In de Zee-Eyck; Zee-Karsseboom; Zee-Moeskoolen, Zee-Erweten; Zee-Linsen; e.s.v. Deese alle en noch veelerley andere heb ick selver gesien. Dat'er onder-zeesche lustige Beemden sijn, toond opentlijck genoegh den Oever van 't nieuw-gevondene Rijck. ⁺ De Duyckers plucken hier Bloemen af in de grond der Zee: Doch soo haestse in de lught koomen, werdense in Krystal veranderd; behoudende haere natuerlijcke Bloemgestalte. De Carthaginensische Jesuiten hebben'er een groot deel van bekoomen, en vercieren'er haer' Altaeren meȇ. Kircheri Mund. Subterran. tom. 1. cap. 14. 'k Heb met eygener oogen gesien, dat een Duycker van de Zee-grond heeft opgehaeld een seer schoone bloem, onse Aerd-Tulpen; een andere, onse witte Klockjens; en noch een andere, onse roode Lelyen gantsch gelijck-vormigh sijnde. Soo haestse de lught vernaemen, veranderdense sigh in een doorlughtige Steen. Ick koghtse van hem voor yet weynighs; bewaerse noch heden; en kanse, wanneer ick mijne Goederen hier gebraght sal hebben, u toonen; Klammer, Ost-Indische Reise-beschreibung pag. 134. Niet sonder groot vermaeck en verwonderingh sietmen dickmael op de Bancken, ⁺ en aen de voeten der Rotsen, Zee-boomen, welcker dicke Tacken ontelbaer veel dunner Telgen door malkander vleghten; met seer vreemde Gestalten. Al t'saemen sijnse verglaesd met seeckere Salpeteraghtige Stof, en vertoonen een gryse witheyd. Montani America fol. 189. Maer alderverwonderlijckst is 't, ⁺ dat in de Zee veelerley levendige Visch-soorten, of Zee-gewormten, gemeenlijck genoemd Zee-qualm, Slijm of Snot-visschen; en begreepen onder den naem van bloedeloose Water-dieren, werden gevonden, afbeeldende d'eygentlijcke gedaenten van Landvrughten, en andere onder ons op 't

droo-

+ De Zee heeft in sigh de gelijckheyd van alles wat op den Aerdbodem is, en noch veel meer.

+ Wonderlijcke Bloemen op den grond der Zee.

+ Americaensche Zee-boomen.

+ Wonderlijckste seldsaemheyd, van de

[p. 423]

ge sijnde dingen; of eenige derselver eygenschappen aen sigh hebbende.

Dit is, ⁺ seyde de Heer Honorius, een Stof, tot welckers verhandelingh ick een groote begeerte heb, en waer van ick met een sonderlinge verlustigingh sal hooren spreecken.

Onder de geene, ⁺ begon Marinus weer, welcke niet juyst de gedaente, maer d'eygenschappen der Land-planten vertoonen, is voort eerst de Zee-brandnetel, by de Latynen genoemd Urtica, van branden. Anders verbeeldense de gedaente eener Vrouwlijckheyd. d'Italianen gevense den naem van Zee-vlam. De kleyne sijn nauwlijcks soo groot als een Ockernoot; geheel Visschigh, met korte krullen. De verwe is van allerley slagh. Geweldigh vast houdense sigh aen de Klippen; soo datse, in 't eerst niet geswindlijck aengevat sijnde, nauwlijcks anders als in stucken daer afgescheurd konnen worden. Alle hebbense Baerden, of veelvoudige krullen; doch d'eene grooter als d'ander. De groote Zee-brandnetel overtreft in grootte de Schippers-Mutsen. Soo helder en doorschijnigh sijnse, ⁺ dat d'oogen daer op schemeren. Sommige hebben aght voeten; andere maer vier; sigh vergelijckende met de blaederen der Haeghdoorn. d'oorsprongh des naems is, om datse, aengeraeckt sijnde, bytingh en jeuckte aen de handen verwecken. Sy werden gegeeten. Ionstoni Beschrijvingh der Bloedloose Waterdieren fol. 53.

Volgens 't beright van Aristoteles histor. Animal lib. 8 . cap. 2. (deed Polylector hier toe) hebbense de Mond in 't midden. ⁺ Geen dreck werd'er in gevonden: En hier in sijnse de Planten gelijck, datse boven door een kleyne Buys werden ontlast. Sommige blijven altijd aen de Klippen hangen. Andere loopen daer heenen, soeckende de Stranden en vlacke plaetsen; vangende de voor by swemmende kleyneVischkens, door sigh uyt te breyden; dit sijn Aes te vatten, en dan in te slocken. 't Ontbreeckt haer niet aen listigheyd, om haere kost te bekoomen. Sy veynsen sigh flauw, en als ofse van de golven gintsch en herwaerts konden geslingerd worden. Dan vallense op 't lijf de geene die haer te naeby koomen. Wanneerse d' aenraeckingh eener hand gevoelen, soo veranderense haer verwe, en trecken sig t'saemen; verbergen sig oock, indien 't eenighsins geschieden kan. Plinii. Histor. Natural. lib. 9. cap. 45.

Noch een ander slagh van Bloedloose Waterdieren, ⁺ vervolghde Marinus, werd genoemd de Zee-longh: van Aristoteles onder de Schulpaghtige, maer van Plinius onder de Plantdieren geteld. Sy

+ Zee-qualm.

+ Of bloedlose Waterdieren, hebbende d'eygenschappen der Land-planten.

+ Gelijck als

+ De Zee-brandnetel, met een beschrijvingh van de selve.

+ Zee longh; en seldsaeme eygenschappen.

[p. 424]

voeren dien naem wegens de gelijckheyd met eens menschen Longh. Eenige daegen van te vooren voorkondighd deese Zee-longh 't aenstaende Onweer, wijl hy dan door de Zee dwaeld. Sijne Visch in Edick geweyckt, en dan op de kin gestreecken, doet den Baerd uyt vallen. In Water gekoockt, is hy seer dienstigh tegens de Steen. Als men'er eenigh Hout meȇ bestrijckt, soo schijnt 't selve te branden, en meer te lighten als een Fackel. Ionstonus van de bloedloose Waterdieren fol. 54. 't Is een vuyl, giftigh Ongediert; ⁺ 't welck alleen door sijn' aenschouwingh een mensch kan doen walgen; sigh vertoonende als een op 't Water drijvende Sack, waer in ick noch Oogh noch Mond heb konnen vinden. De Longh lyd van dit Zee-ongediert schaede. Soo gantsch quaedaerdigh is 't, dat alleen door d'aenraeckingh een mensch kort-ademigh werd. Doe ick in 't Jaer 1632. 't Landschap Narbonne doorreysde, bevond ick in de Stad Martaigne, dat de meeste Inwooners gebreck aen de Longh hadden. 'k Ondersoght de Reden: En my wierd geantwoord, d'oorsaeck te sijn de meenighte der Zee-longen, welcke in een naebuerige soute Poel, door een Sloot van twaelf Mylen in de Ze koomende, gevonden, en van haer onvoorsightigh gehandeld werden. Kircheri Mund. subterran. tom. 2. lib. 9. Divis. 1. cap. 3. Noch een ander slagh van diergelijcke Visch is'er, ⁺ genoemd Mentula Marina, of Zee-schamelheyd, wegens d'over-een-komingh met 't Manlijck lidt. Deese sijn langhwerpigh-rond, ter lenghte van een voet; en soo dick als een arm. Sy recken sigh uyt, en trecken haer weer in, op de wijs der Bloed-suygers. Sy dwaelen door de Zee: en aen de Klippen gaense kruypende voort. Van geen andere Visschen werdense aengetast, noch gegeeten. Alsmen haer aenraeckt, treckense sigh t'saemen; sijn soo hard als Hoorn; en konnen nauwlijcks met een priem doorboord worden. Anders sijnse gantsch saght, wanneerse sigh van selfs beweegen. Uyt 't voorste haerer Hoofden steeckense een Hayr-bos uyt, vol krullen. Watse daer meȇ voelen, brengense nae de Mond; welckese soo wyd openen, datse een middelmaetige Schelp konnen inslocken. De mond heeft in 't ronde Pinnekens tot tanden; doch nergens Been of Grad. Idem Jonstonus ibid. fol. 56.

Rondeletius, merckte Polylector hier aen, ⁺ geeftse tweederley gedaenten. d'eene bedeckt met een harde Huyd. Levendigh sijnde, sweld hy, en reckt sigh uyt. d'andere bestaet uyt een dicke, harde, kraeck-beenige, rompelige en doorschijnende Huyd. Maer gelijk deese 't Manlijck, soo sijn'er andere, welcke 't Vrouwlijck lid vertoonen.

+ Is een vuyl, vergiftigh ongediert, seer walgelijck in 't aenschouwen, schaedlijck in 't aenraecken.

+ Zee-Schaemelheyd, hebbende de gedaente eens Manlijcken Lids.

+ Tweederley slagh daer van.

[p. 425]

Jae, Albertus Magnus maeckt gewagh van een Oester, welckens eene gedaente met een Manlijckheid; d' andere met een Vrouwlijckheyd over een quam.

Andere deeser Visch-geslaghten, ⁺ nam Marinus 't woord weer op, sijn'er oock, welcke eygentlijck vertoonen de gedaente van een Granaet-Appel, Appel, Peer; selfs oock in de verwe t' saemen over-een-koomende. Voorts van een Dol-Appel, Konkommer en Hand; jae van een Druyf-tros: Ter oorsaeck deeser gelijckheyd oock genoemd Zee-Granaet-appel; Zee-Appel; Zee-Peer, Zee-Dol-appel; Zee Konkommer; Zee-Hand; Zee-Druyf, e.s.v.

In America, ⁺ liet Polylector hier op weer hooren, werden oock Zee-Appelen gevonden, welcke uyt een bruyn Vel duysend steeckelige prickelen laeten sien. De daer in woonende Visch rold dit sijn Huys waer heenen hy wil. Doch soo haest deselve sterft, valt oock de steeckelige Huyd af; soo dat'er niets anders overigh blijft, als een Sneeuw-witte Schelp; seer konstigh geborduerd door aenmerckens waerdige bulten en boghten. Langhs 't Strand werden somtijds oock gevonden de Zee-Starren; sijnde geelaghtige Visschen, welcker harde Huyden, vol kleyne bulten, sigh eyndigen in vyf straelen, vertoonende een Star. 't Middelpunt heeft een openingh, ⁺ waer doorse voedsel trecken. Wanneer Onweer voorhanden is, maeckense sigh aen de Rotsen vast. Montani America, fol. 188. Belangende de Zee-druyf, deselve kanmen (volgens 't beright van Plinius) gebruycken, om de gulsige Wijnsuypers sigh van deesen dranck te doen ontwennen.

Dit sou, ⁺ viel Juffer Honesta hier in, een raere, en voor veele Vrouwen een seer dienstige konst sijn, om haere Mannen van onmatige Swelgery en geldvernieling af te houden. Maer hoedaenigh moetmen hier ontrent te werck gaen. Want alhoewel ick dit middel niet van noden heb, wijl mijn Echtgenoot matigh genoegh ontrent allerley dranck is, soo sou 't echter andere te pas konnen koomen.

Men behoeft, ⁺ antwoordede Polylector, deselve alleen in Wijn te leggen, soo sullense een afkeer en walgh van de Wijn veroorsaecken. Maer noch is'er een ander slagh deeser bloedloose Waterdieren, genaemd de Zee-pluym; t' eenemael sigh vergelijckende met de Pluymen, welckemen op den Hoed draegd. 't Beneden-eynd der Schacht vertoond de vorm van een Manlijck Lid. Waerom oock d'Italiaensche Visschers hem noemen 't Gevleugelde Teellid. 't Boven-deel, geheel een Veder gelijck sijnde, bestaet uyt dunne Veselkens, ontrent als

+ Zee-Granaet-Appelen; Appelen; Peeren; Konkommeren, e.s.v.

+ Americaensche Zee-Appelen, en Zee-Starren.

+ Zee-druyven, dienstig om van de Wijn

+ Een afkeer te doen krijgen.

+ Zee-Pluymen, gantsch gelijck die geene diemen op den Hoed draeghd.

[p. 426]

Pluym-Aluyn. Wegens sijne witheyd en gladheyd glinsterd hy soo helder als een Starr'. Noch een andere Zee-Pen, of Pluym is'er, rood-verwigh, met een witte streep over 't midden der Steel, of Schacht; hebbende by nae deselve Veselen. Idem Jonstonus ibid. fol. 56.

'k Laet my voorstaen, ⁺ seyde de Heer Honorius, dat 't meeste deel der nu genoemde Bloedloose Waterdieren behooren tot 't geslagt der Oesteren; Van welcke de Romeynen voor tijds soo veel plegen te houden, datse deselve met groote onkosten lieten haelen van verre en afgelegene Oorden; want die nae by te vinden waeren, wilden haer niet smaecken; welcke gewoonte oock onder ons ontrent andere dingen veele verdertelde nae volgen. ⁺ S' ontsaegen sigh niet, deselve soo dier als Paerlen te betaelen; Plinii Histor. Natural. lib. 9. cap. 35: Soo dat veele een goed deel harer middelen hier in verquisteden, en door de gorgel joegen. Sy moesten een sonderlingh-goede smaeck in dit goed gevonden heben.

Niet alleen de smaeck, ⁺ berightede Polylector, maer noch yet anders was d' oorsaeck, datse deese Snot-visschen soo dier betaelden. Sy wistense met eenige Specerijen toe te maecken, gelijck oock nochvan veele geschied, om daer door dies te bequaemer te worden tot d'uitvoeringh haerer geylheyd. Hier valt my yet klughtighs in den sin. ⁺ In den voorgaenden Duytschen Oorlogh nam seecker Keyserlijck Generael sijn Winter-quartier in een Euangelisch Vorstendom. Eens nodighde hy een Luthersch Prediker aen sijne Tafel. Doe nu oock Oesteren wierden op gedischt, wou de by hem sijnde Jesuit vlijtigh toetasten; doch de Generael verbood hem sulcks: seggende, Tibi nocent; u sijnse schaedlijck. In tegendeel beval hy den Pfarheer daer van t' eeten; met deese woorden: Tibi prosunt; u sijnse dienstigh; wijl hy een Echte Vrouw had. Frisschii Ruhstunden dritter theil pag. 615.

Sijn'er, ⁺ vraeghde de Heer Honorius, in Oost-Indien oock soodaenige Oesteren, als by ons?

Jae gewisselijck, ⁺ antwoordede Marinus, beyde seer groote, en gemeene. Belangende de laetst-genoemde, men vindse allerwegen in meenighte. Insonderheyd kanmen op 't Eyland Madagascar sigh daer meȇ verlustigen. Want aen de Citroen en andere Boomen, staende aen 't Strand der Augustini Bay, en die yeder twaelf uyren van de Vloed werden bedeckt, hangen d' Oesteren sigh met groote hoopen; en soo vast, datmense somtijds met geweld daer van af moet slaen. 't Water gevallen sijnde, kanmen soo veel deeser Schaelvisschen verga-

+ Gespreeck van Oesteren.

+ Van de Romeynen seer dier betaeld,

+ Eetwaren.

+ Klught-geval van Oesteren.

+ Oost-Indische

+ Oesteren, in sonderheyd op 't Eyland Madagascar.

[p. 427]

deren als men wil; de Boom-vrught af breecken ten dranck, en alsoo een goede Maeltijd doen. In grootte en smaeck behoevense voor d' Engelsche niet te wijcken. ⁺ Johan Albrecht van Mandelslo Sendschreiben an Olear. im Anhang der Persian. Reisebeschr. fol. 26. Wat de groote betreft, 'k heb Schelpen gesien van seven ellen in de rondte.

In 't eerste deel mijns grooten Historischen Schouwtoneels, ⁺ voeghde Polylector hier toe, heb ick gesproocken van Oesters, yeder drie honderd ponden weegende. In de Gotthorpsche Konst-Kamer werden de liefhebbers vertoond verscheyden slagh van Oesters-Schalen, sommige van twee, en eenen van drie en een halve voet in de midden-door-sneede; of (wijl deselve niet reght rond, maer-Ey rond is) in den omvangh aght en een halve voet. ⁺ Een sterck Man heeft genoeg te doen, om eene deese Schelpen van d' Aerde op te beuren; want beyde, d' onderste en bovenste, weegen vierhonderd sevenentsestigh ponden. In eene deeser Schalen kanmen drie of vier nieuwgeboorne Kinderen leggen, sonder dat 't eene 't andere raeckt. De gedaghte Oester heeft de Heer Olearius in 't Jaer 1655. t' Enckhuysen van een Oost-Indiens-Vaerer gekoght. Voor Goa was hy met 't Ancker in 't Schip getrocken geworden. 't Vleesch, of de Visch, wierd gedeeld onder de honderd en twintigh persoonen, die op 't gedaghte Schip waeren: Welcke wel daer van aten, doch 't selve vry hard bevonden.

'k Heb'er, hernam Marinus, noch vry grooter gesien. ⁺ Doe wy by 't Princen-Eyland op Ancker laegen, voeren wy met de Boot nae Land, om Vervarsschingh en Salaed te bekoomen, welcke de Hollanderen hier gesaeyd hebben, ten dienst haerer hier voor-by-vaerende Scheepen. Soo haest wy 't Strand hadden aengedaen, saegen wy een seer grooten Oester, leggende noch half in 't Water. De rondte was (gelijck ick had beginnen te seggen) van seven Ellen. Eenen der onse liep toe, om te sien, wat dit voor dier sijn mogt. Bevond, dat deesen Oester wat gaepte; en meende derhalven, dat hy of dood, of ten minsten kraghtloos sijn moest. Hy stack'er de hand in, om nae 't Vleesch te voelen: Doch hy deed sigh geswindelijck weer toe, en kneep de gedaghte hand gantsch af; want aen de kanten waeren de Schelpen soo scharp als een Mes. Adami Olearii Gottorpische Kunst-kamer tab. 29. pag. 62. seq. ⁺ Als ick en vier andere uyt ons op Ancker leggend Schip eens aen Land waeren gevaeren, vonden wy daer op 't Strand een geweldig-groote Oester-schael. Twee der onse konden deselve, yeder een eynd gevat hebbende, beswaerlijck opbeuren. De nieuwsgierigheid

+ Geweldigh groote Oesteren:

+ Daer van eenige sonderlinge

+ Voorbeelden werden verhaeld.

+ Grouwlijk-groote Oester, knypt een Scheepskneght de hand af.

+ Alleen eene Oester-Schael, d'onderste, weegd 241. ponden.

[p. 428]

bewoogh ons, uyt ons Schip een Unster te gaen haelen, om 't gewight te weeten; en wy bevonden 't selve te sijn twee honder een-en-veertigh ponden. 't Was d'onderste, en derhalven de lightste Schelp; d'andere moet veel swaerder sijn geweest. Friderich von Zeitz Asiatische Reise-beschreibung pag. 271. ⁺ Ter tijd ick onder den Admirael Jaques Mahu, en Onder-Admirael Simon de Cardes, de Reys nae de Magellanische Straet deed, quaemen wy op de hooghte van vier-en-vijftigh Graeden by de Bay, genoemde de groene. Hier vonden wy een groote meenighte van Mosselen. Sommige derselve waeren wel een Span langh. De drie, gekoockt sijnde, woegen ruym een pondt. De Laet Beschrijvingh van West-Indien, fol. 388.

Van de verscheydene Geslaghten der Oesters hier te willen spreecken, ⁺ seyde Polylector, sou voor ons te langh vallen; te meer, wijl ons noch veel staet af te handelen. 'k Sal derhalven maer alleen verhaelen eenige vreemdigheden, welcke eenen aen deselve heeft waergenoomen. In de Visch der Parel-draegende Oesters wast, gelijck als in de Varckens, een dubbele knobbel; somtijds 't Goud soo gantsch gelijck-verwigh, dat 't een uyt 't ander niet light t'onderkennen staet. Somtijds isse van sulck een verwe als 't Silver. Somtijds oock t'eenemael wit, gelijck een Visschen-oogh. De Schelpen sijn van verscheydene Coleuren en gedaenten. Deese sietmen Silver-wit; andere vlam-rood; grauw, e.s.v. Sommige sijn gevormd nae de gelijckenis van de verheffingh der Zee-baeren. Andere sijn vercierd met drie geele streepen op d'Yser-grauwe Schelp. Men heeft'er gevonden, welcker op de boven-schael een reght-eygentlijcke Roos hadden staen. 't Slagh van Oesters, genoemd Chama, of de Gaper, heeft deese benoemingh gekreegen, om datmen haer dickmael op den Oever gapende siet leggen. ⁺ Groot vermaeck hebbense in een stille Zee; en geerne werdense bewaeyd van de Weste-winden. In onstuymigh we'er verbergense sigh in haere Schuyl-hoecken. Maer als de Zee begind te bedaeren, en de Weste-wind te blaesen, soo swemmense nae boven, en verwaghten al gapende deese saghte haer seer aengenaeme wind. Wanneer die dan gekoomen is, soo gebruyckense d'eene Schelp, als onder leggende, voor een Schip; d'andere, deselve opreghtende, voor een Seyl; en vaeren alsoo daer heenen op d'oppervlackte des Waters. Van verre schijnd het, datmen een geheele Vloot Scheepen over de stille Zee siet seylen; 't welck d'aenschouwers een lustigh tijd-verdrijf geeft. Voelense, dat eenigh Schip haer naerderd; of werdense door eenige Visch verschrickt. soo sluyten-

+ Onmaetigh-groote Mosselen.

+ Eenige sonderlinge aenmercklijckheden van d'Oesters in 't gemeen.

+ Hoese boven op de stille Zee daer heenen seylen; sijnde een seer lustige aenschouwing.

[p. 429]

se haere Schelpen toe, en sincken plotslijck nae beneeden. ⁺ Tot haere bysonderste vyanden hebbense de Krabben; welcke listigh genoegh sijn, om haer te verslinden. Als d'Oester sijn Schelp opend, om sigh in de soete lught te verlustigen, werd hem van de Krab een verraderlijcke laege geleght. Want hy werpt een steenken tusschen sijne Schelpen, soo dat hy deselve niet kan toe doen; en dus werd hy van sijnen laegh-legger opgegeeten. Eenige verhaelen dit voor een gewisse waerheyd. Andere evenwel konnen'er geen geloof aen geven. Haer gebruyck ter spijs werd van de voornaemste Geneesmeesters niet gepreesen, wijl haere Visch voghtigh, taey, en groof van Sap is. Rauw genuttighd, gevense een ziltige voghtigheyd van sigh, ⁺ welcke verweckt tot geylheyd. In de wassende Maen gegeeten, op den Rooster gebraeden, met een weynigh Sout, wat meer Peeper, en Wijn, sijnse niet schaedlijck; maer altijd arger in 't afneemen van de Maen. d'Engelsche werden boven alle andere voor de beste gehouden; ⁺ alhoewel Strabo deesen lof aan de Cumanische; en Bembus aen de Venetiaensche, of die van d'Adriatische Zee geeft. In Spaenje sijnse rosch; in Illyrien doncker; by de Circensers swart van Visch en Schelpen. In de Roode Zee sijnse geteeckend met vyerige streepen; soodaenigh verscheyden van verwen, datse een Regenboogh vertoonen. ⁺ De Zee-Mosselen werden van veele Natuerkundige gehouden voor veel gesonder als d'Oesters. Geven oock een bequaem voedsel, wanneerse sonder Edick, alleen met Boter, of uyt haer eygen Nat tot een Boterham gegeeten werden; haestigh en wel, sonder Sout, alleen in haer eygen Water, gekoockt sijnde. Met Edick genuttighd, sijnse gantsch hard om te verdouwen. Gelijck oock die, welcke uyt de soete Wateren werden bekoomen. De beste sijn, welcke van de Nederlanders uyt de Noord-zee werden gehaeld. Jonstonus. Rondeletius. Aldrovandus, &c. 't Sou hier te pas koomen, ⁺ op nieuws te handelen van Krabben en Kreeften: Doch ghy kond verscheydene aenmercklijckheden daer van vinden in eenige mijner alreeds uytgegaene Wercken. In 't eerste deel mijns Grooten Historischen Schouw-tooneels van pag. 398. tot 407. spreeck ick van geweldigh-groote Kreeften, welcke de menschen met haere Scharen aenvatten, en nae den afgrond trecken. Hoese dertigh aen Land gegaene siecke persoonen hebben opgegeeten. Hoedaenigh de West-Indische Land-kreeften in haere Toghten een verwonderlijck-goede orde houden. Haere seldsaeme gedaente, en bysondere snelheyd. Van de Steen-kreeften in de Bergh-wercken; en hoese daer in gekoomen mogen sijn. ⁺ Van Kreeften, die, soo haestse uyt 't

+ List der Krabben, om d'Oesteren te vangen.

+ Gebruyck der Oesteren.

+ Verscheydenheyd.

+ Kort berigt van Mosselen.

+ Aenwijsing, waer wy anderwegen van Kreeften en Krabben hebben gehandeld.

+ Met eenige seldsaemheden daer van.

[p. 430]

Water koomen, in harde Steen veranderen. En hoemen door konst Kreeften kan doen voortkoomen. In mijne vertaelde en doorgaens vermeerderde Noordsche Wereld pag. 268. en de volgende, van de Krabben en Kreeften in Spitsbergen. Hoe de Kreeften met meenighten in Marck-Brandenburgh werden gevangen: Nevens een sonderlinge seldsaemheyd van de Natuerlijcke Vyandschap tusschen de Kreeften en de Varckens; welcke doodlijck is, selfs sonder aenraeckingh. 'k Wil derhalven 't eenmael verhaelde niet weer herhaelen. Laet ons liever tot wat anders over gaen.

'k Moet evenwel, begon Marinus, ⁺ yets seggen van 't geen ghy niet aengeroerd hebt. De Zee-Krabben leven op Sandige en Klippige plaetsen. Werden dickmael uyt d'Aerde gegraven; insonderheyd in West-Indien. In de Winter soeckense de lught; maer 's Somers wijckense nae donckere diepten. Haere Spijs neemense van de Schelp-visschen; jae ontsien sigh niet, malkander t'eeten. Als d'een d'ander raectkt, soo bytense elckander de Beenen af.

De vermaerde Rondeletius, ⁺ viel Polylector hier in, koght eens twee honderd Rivier-Krabben, en wierpse in een Vat of Back met Water, op datse sigh vervarsschen moghten; doch soodaenigh voghtense onder een, dat hy, in de weer uytneemingh, meer als vijftigh derselve seer beschaedighd vond. Jae, ten laetsten quam 't soo verr', datse al t'saemen, behalven eenen, omgebraght waeren. Ontrent Ephesen doodense met haere Schaeren de Slangen, welcke over den Poel willen swemmen, alsse uyt seecker Hol koomen. Sy veghten tegens malkander met haere Hoornen, gelijck de Rammen. Jonstonus. Rondeletius. Kirchbaumius, &c. 't Geen Plinius van haer getuyghd, ⁺ sal veele seer vreemd duncken; te weeten: Wanneer de Son door 't Teecken van de Kreeft loopt, soo werden de Ligchaemen der op 't Landt leggende doode Kreeften en Krabben veranderd in Scorpioenen. Gelijck dan oock Ovidius, lib. 15. Metamorph. schrijft, dat van de geene, die sonder Schaeren in d'Aerde begraven werden, Scorpioenen koomen. De Steen, in haer Hoofd gevonden, sal, wanneerse in Edick werd geleght, sigh mercklijck beweeegen. Krabben sijn goed voor de Teeringh-aghtige; en tegens de vierdedaeghsche Koorts.

De Paerds-krab, ⁺ anders oock genoemd de ruyge Krab, vervolghde Marinus, is op den rugg' over al met scharpe pinnen beset. De grootste staen aen de sijden. Men vind oock Krabben, welckemen noemd de gemarmelde; wijlse hebben een gladde Schael, met groene,

+ Andere sonderlinge

+ Aenmercklijkckheden van Krabben en Kreeften.

+ Uyt deselve souden Scorpioenen groeyen.

+ Gepinde Krabben.

[p. 431]

blauwe, swarte, witte en asch-grauwe Plecken; ⁺ soodaenigh gesprenckeld of gestreept, gelijckmen in de Jaspis en Marmorsteen gewaer werd. Op de Tangen puylen Knobbelen uyt, even als Eedele Gesteenten. Noch andere, genoemd de geel-geverwde, hebben andere gevlamde streepen, even als Camelot. Doch als deese dood sijn, soo verdwijnd al dit Cieraed. 'k Heb eens een Krab gehad, op welckers boven-Schael gantsch levendigh stond geschilderd een Boom, met veele tacken; en daer aen seeckere Vrughten, gelijck sijnde de Citroenen. Kirschbaumius de Pisc. pag. 101. In America kruypen langhs 't strand de beschilderde Krabben: ⁺ insonderheyd ontrent Bloeymaend, wanneerse met geheele Benden in een geschickte orde van 't Geberght afdaelen; alle Kruyden en Planten in stucken bytende. Seer verscheyden sijnse van verwen op haere Schelpen. Sommige sijn violet; andere geel, vol purpure sprickelen; noch andere taneyt, met rood bestraeld. Viermael duyckense sigh onder d'aenkabbelende Golven der Zee; en dus gewasschen sijnde, keerense weer nae de Bosschen. Alleen de Wijfkens gaen voor de tweedemael weer nae de Zee toe, en leggen haer' Eyeren in 't Water. Die, ⁺ op 't Sand gespoeld, en door de Son verwarmd sijnde, binnen een korte tijd jonge Krabben voortbrengen; welcke terstond nae 't Bosch kruypen; en voorts, soo haestse eenige kraght hebben, de Rotsen op klauteren; alwaer d'oude sigh onthouden met ontelbaere duysenden. Als se uyt de Zee weer gekeerd sijn, soo verbergense sigh ses weecken langh; d'ingangh der hoolen soo gantsch net toestoppende, datse geenssins konnen werden naegespoord, Ter dier tijd schuddense haere Schelp af, of uyt, door een fijne openingh aen de Staert, nauwlijcks sightbaer voor scharpsiende oogen. Dus ontbloot sijnde, leggense bedeckt in een dun vlies; 't welck sigh allenxen verdickt tot een schors, of korst, en eyndlijck tot een harde Schelp. Montani America, fol. 185.

Dit heeft, ⁺ merckte Polylector hier aen, oock Plinius geweten; welcke van de Krabben schrijft, datse sigh vijf Maenden langh verbergen. Buyten twijffel verschuyld sigh 't eene slagh langer als 't ander; of een ruymer tijd in dit Gewest, als in dat. In 't begin der Lente leggense haere Schael af, gelijck de Slangen haere Huyd. Dan groeyt'er weer een nieuwe saghter Schors over. Ter dier tijd konnense, wegens haere teederheyd, niet voortgaen. Plinius lib. 9, cap. 30.

In de Chineesche Provintie Quantung, ⁺ gingh Marinus voort, is een kleyne Zee-boesem, waer in een groote meenighte van gantsch witte Krabben werden gevonden. Nieuwhof Algemeene Beschrijvingh van China

+ Cierlijck-geverwde en geschilderde.

+ Wonderlijcken Aert en seldsaeme bedrijven

+ Der Bergh of Rots-Krabben, in America.

+ Schael-vernieuwingh.

+ Witte Krabben.

[p. 432]

cap. 16. By 't Eyland Tabago werd in de Zee een slagh van Schelp-visch gevonden, geheeten Homars; de Kreeften niet ongelijck, doch veel grooter. ⁺ Men vanghtse by naght op de Sandplaten met een Toorts. Polylector heeft met een woord aengeweesen de list der Kreeften en Krabben, om Oesters te vangen; doch daer by gesegt, dat veele geen geloof daer aen konnen geven. 't Is evenwel waeraghtigh. Als d'Oesters en Mosselen somtijds haere Schelpen openen, om varssche lught te scheppen, werpen de Kreeften een Keysteenken tusschen beyden; waer door de Schaelen sigh niet weer konnen sluyten: Tusschen welcker openingh sy met haere Schaeren de Visch uyt-pluysen. Montani America fol. 199. Kirschbaumius de Pisc. pag. 102. Daer is een slagh van Krabben, ⁺ genoemd Pagurus; doch van sommige Zee-Kreeft; sijnde breeder als langh. In Engelland is'er een gesien, die thien ponden woegh. Was bedeckt met een stercke gladde Schors.

Seer wonderlijck en aenmercklijck, ⁺ begon Polylector weer, is 't geen Helmond van de Kreeften schrijft uyt eygener ondervindingh, volgens sijn beright. T' uwer verlustiging sal ick u den Inhoud sijner woorden voordraegen. 'k Heb, seghd hy, door veel eenvorminge verdeelingen der Kreeften bevonden; eerst, dat de Maegh dight aen den top des Hoofds leght. De Mannekens beginnen Jaerlijcks sieck te worden, ontrent 't midden der Somer-maend. De Wijfkens in Hoy-maend, ⁺ nae 't af-leggen harer Schors. Dan sijnse negen of meer daegen half Zielloos, en onbeweeghlijck. Onder welcke tijd hare Maegh uytwendigh met een nieuw Vlies werd overtrocken: Tusschen welck Vlies en d'oude Maegh een Melckaghtige voghtigheyd, allenxen uyterlijck tot een bolrondte van de Maegh, daerse die aenraeckt, en d'oude Maegh overdeckt, oock aen weer sijden tot een holligheyd t'saemgetrocken wordende, terstond in Steen verandert. Ondertusschen eet de Kreeft niets, ⁺ noch dan, noch langh daer nae. Ter dier oorsaeck ('t schijnd by nae ongelooflijck) verteerd d' oude Maegh allenxen in een voedend slijm; en de nieuwe volghd in plaets der oude. Want de Melckaghtige Voghtigheyd, aen de Bolrondte der oude Maegh gegroeyd, werd terstond van een Vlies overtrocken; gelijck gemeenlijck op warme Melck sigh vertoond: En deese Melck groeyd tusschen beyde de gedaghte Vliesen der beyde Maegen. Dagelijcks, en veellight in wel tweehonderd geopende, heb ick dit aengemerckt met een sonderlinge verlustigingh. ⁺ Ten laetsten verstreckt 't overige deel der Melck tot Voedsel voor de Kreeft. Want deselve eet niets met allen;

+ List der Krabben en Kreeften, om Mosselen en Oesters te vangen.

+ Groote Kreeften.

+ Aenmercklijck beright

+ Van eenige waerneemingen

+ Ontrent de Kreeften,

+ En de Kreefte Steenen.

[p. 433]

oock werdt'er niets in sijne Maegh gevonden, soo langh'er de gedaghte Steen in is. Ontrent sevenentwintigh dagen langh leefd hy, ten deelen van sijne allenxen verteerende oude Maegh, ten deelen van 't gebruyck deeser daer nae smeltende Steenen. Van welcke hy voorts meend, dat'er van sou konnen gemaeckt worden een ongemeen-goed Water-afsettend, koorts-verdryvend, en Wond-heelend middel; wanneerse tot de vorm der oude Melck hersmolten wierden. Oock werdense tegens de Steen in 's menschen ligchaem gebruyckt, met de Kernen der Mispel en Persicksteenen. Helmont de Cithias. cap. 7.

Wat my belanghd, ⁺ seyde de Heer Honorius, 'k hou de Krabben voor niet anders als Zee-spinnen. Sijn'er verscheydene soorten van Krabben in de Zee, even soo sijn'er oock verscheydene van Spinnen op d'Aerde. Beyder maecksel heeft met malkander een groote over-een-koomingh in de vorm.

Anders, ⁺ berightede Polylector, werd een bysonder slagh van ongestaertede Kreeften, en oock seeckere soort van Krabben de naem van Zee-Spin gegeven. Doch van deese heb ick, gelijck oock van de Polypus, of Veelvoet, gehandeld in mijne vertaelde en doorgaens vermeerderde Noordsche Weereld pag. 168.

Onder d'andere geschelpte Zeedieren, ⁺ liet Marinus sigh weer hooren, heb ick'er een gesien, gevormd als een Schip, met een krommen Aghter-steven; en de Voor-steven met een Snuyt. In stil weer roeyd hy soetlijck met sijn' armen voort. Maer als 't waeyd, gebruyckt hy deselve voor een Roer; te weten d'eene: d' andere streckt hy uyt als een Seyl. Kirschbaumius de Pisc. pag. 104.

'k Heb, ⁺ hernam de Heer Honorius, in onses Polylectors Curieuse Aenmerckingen geleesen, sijne verhandeling van de Schildpadden, welcke seer veel in Boheemen en Duytschland werden gevonden. Op hoedaenigh een wijs deese Dieren werden gevangen. Sijn beright van d' Oost-Indische geschubde Schildpadden, en haer gebruyck tot Artzenyen. Van de kleyne, doch seer schoone Chinesche. Van de geweldigh-groote in 't Eyland S. Vincent. Van de gevleugelde Braziliaensche; en de wonderlijcke Mathematische Figueren op der selver Schalen. Van de Schildpad Jurare; en hoe eene der selve tweentwintigh Maenden lang sonder eenige Spijs heeft geleeft. Van d' Arabische Schildpadden. Wie eerst gevonden heeft, de Schalen deeser Dieren te verarbeyden: En hoe de Huysen in Sumatra met deselve werden gedeckt. Maer indien Marinus noch yet bysonders, boven 't ge-

+ Kreeften en Krabben

+ Gehouden voor Zee-Spinnen.

+ Geschelpt Zee-dier als een Schip.

+ Verhandelingh van de Schildpadden.

[p. 434]

daghte heeft aengemerckt, soo sal hem gelieven 't selve ons voor de draegen.

Daer sijn, ⁺ antwoordede deesen, Land en Water Schildpadden. d'eerste werden veel in de Woestijnen gevonden: En derhalven hebben sommige gemeend, datse enckelijck van den Dauw wierden onderhouden. Dit is een dwalingh. Andere willen, datse Aerdvrughten, als Kruyden, Meloenen, e.s.v., eeten. 't Is bekend, datse Wormen en Slecken nuttigen. De tamme werden in de Huysen onderhouden met Meel en Semelen. Datse gegeeten werden van de Menschen, behoef ick niet te seggen. ⁺ Maer te Bononien wordense op een sonderlinge wijs toebereyd. De Schildpad, voornaementlijck 't Manneken, werd hier 't Hoofd afgeslaegen, en, als'er al 't Bloed uytgeloopen is, gekoockt; tot dat 't Vleesch van de Schelp af-valt. De Darmen werptmen niet wegh, maer men reynighd deselve. Dan werdense nevens 't Vleesch gestoofd met Saffraen en verscheydene Specerijen; oock met Rozijnen, in Malvezay. Brujerinus, Rei Cib. lib. 22. cap. 7. Jonstonus van de viervoetige Dieren fol. 174. ⁺ Inde genoemde Stad werd een Syroop van Schildpadden gemaeckt, ten dienst der geene die de Teeringh hebben. De Waeter-Schildpadden vindmen of in de Rivieren, of in de Zee. De Rivier, (anders wel Slyck) Schildpadden genoemd, sietmen veelerweegen: Oock in een kleyn Meir ontrent Adelfingh in 't Land van Zurich. ⁺ Veele werden'er vernoomen in de Revieren Ganges en de Nyl. 't Bloed deeser Schildpadden op 't Hoofd gegoten, verdrijft de dickmael weerkeerende Hoofd-pijn. d' Indische Rivier-Schildpadden sijn geweldigh groot; ⁺ soo dat de Schael niet behoeft te wijcken voor een middelmaetige Boot. Men kan'er in laeden honderd Mudden Boonen en andere Hulsvrugten. Zee-Schildpadden kanmen in America genoeg sien. ⁺ Wanneerse haer Eyeren sig willen quyt maecken, soo begevense haer uyt de Zee; graven een diepe Kuyl in 't Sand, en leggen'er ontrent vierhonderd der gedaghte Eyeren in (hebbende de grootte van die der Hoenderen, of Gansen); ⁺ welckese met Aerde bedecken, en dan weer nae't Water gaen, om haer Aes te soecken; sonder eenighsins te broeden, of nae haere Jongen om te sien. Die dan 't sijner tijd uytkoomen, alleen door de Sonne-warmte gequeeckt sijnde. Petrus Martyr van de Zeevaerden, Decad. 3. lib. 9. fol. 654. ⁺ Somtijds komense, gelijck de Zee-Kalveren, wel op 't Land, om Adem te haelen, en wat te gaen weyden, doch konnen niet langh buyten 't Water leven. Wanneerse boven op de stille Zee swemmen, werdense veeltijds van de hitte der

+ Land-Schildpadden.

+ Hoe te Bononien ter spijs toe bereyd.

+ Aertzeny tegens de Teeringh.

+ Rivier Schildpadden.

+ Groote Schilden.

+ Zee-Schildpadden.

+ Haere Eyeren

+ Konnen niet langh buyten Water leven.

[p. 435]

Son soodaenigh verdrooghd, datse niet weer nae beneden konnen schieten, en alsoo sterven moeten. In Brazil sijn'er gevangen, soo groot, dat honderd en twintigh Menschen genoegh aen eene der selve t' eeten hadden. 't Vleesch met Speck doorstoocken, en dus gebraeden sijnde, heeft de smaeck van Kalfs-vleesch. Eenige verseeckeren ons, ⁺ dat de Tanden, een Jaer lang met Schildpadden bloed gewasschen sijnde, noyt van smert sullen geplaeghd werden. De Gal onder de Neus gestreecken, sou de vallende sieckte verdrijven. Sommige eeten Schildpadden-Eyeren, tot verdryvingh van dit ellendigh Euvel. d' Indiaenen plegen de Schalen te gebruycken in plaets van Schuyten, ⁺ om in te vaeren. Deckten haere Huysen daer meȇ: Maeckten'er oock haere Hutten van: Wiesschen haere nieuwgeboorne Kinderkens daer in. In America sijn kleyne, grooter, en seer groote. 'k Heb'er een gehad van drie voeten lenghte, en even soo breed. Deese was soo swaer, dat vier stercke Mannen deselve nauwlijcks konden draegen. Plinius. Petrus Martyr. Aelianus. Diodorus Siculus. Marckgravius. Jonstonus, &c. In Brazil sijnse overvloedigh-veel; ⁺ soo dat alleen weynigh volck op eene naght wel een paerduysend derselve kan vangen, van welcke sommige soo groot sijn, dat dertigh mannen met eene sigh genoegh konnen versaedigen. Montani America fol. 419. Aen de Suyd-sijde van 't Eyland Cuba leggen ontelbaer-veel Eylandekens; genoemd Jardin de la Reyna. Hier vindmen onuytspreecklijck-veel Schildpadden, soo groot, dat sommiger Vleesch alleen honderd ponden weeghd. Het Vet is als dat van Hoenderen, ⁺ soo geel als Goud; seer bequaem tot verdrijvingh van Lazary, Schurftheyd, en diergelijcke gebreecken. De Laet Beschrijvingh van West-Indien fol. 18. Vyf Mannen konnen hier op eene Schilpad staen; welcke echter met deese sonder verhinderingh voortkruypt. Weberi Quellen der Unterredungs-kunst erster theil pag. 889.

Soo is dan, ⁺ pastede Juffer Honesta hier op, niet ongelooflijck 't geen ick by een voornaem Weereld-beschrijver heb geleesen; te weten: Seecker Mans-persoon, door Africa reysende, bevond sigh, ter laeter avond tijd, gantsch vermoeyd. Om siende, waer hy best sou mogen rusten, en wat slaepen, sonder van giftige Dieren te mogen beschaedighd werden, soo wierd hy een groote Steen gewaer; immers soo hy meende. Hy trad op deselve; leyde sigh neer, en sliep dien gantschen naght seer gerust. s' Morgens ontwaeckende, bevond hy sigh niet weynigh verbaesd; wijl hy bemerckte, op een geheel andere wegh, en wel drieduysend schreeden van de plaets, daer hy sigh neer geleght

+ Braziliaensche groote.

+ Gebruyck haerer Schalen.

+ Meenighte in Brazil.

+ Aertzenyen, van haer genoomen.

+ Seldsaem Geval eens Reysigers met een Schildpad, op welcke hy sigh ter rust had begeeven.

[p. 436]

had, te sijn. Eyndlijck wierd hy gewaer, dat hy niet op een Steen; maer op een Schildpad had geslaepen. Welcke Dieren sigh over dagh niet beweegen; maer 's naghts haer op maecken om haere kost te soecken. Soo stil was dit Beest voortgekropen, en soo vast was des Mans slaep geweest, dat hy niets van de voortgangh had bemerckt. Gelhusii Geographia pag. 217.

In dit verhael, ⁺ berightede Marinus, is gantsch niet ongelooflijcks. In 't Eyland do Cerni, van de Hollanders genoemd Mauritius, sijn veele Schildpadden; soo groot, dat ick en noch drie andere stercke persoonen boven op eenens Schild gingen staen. Evenwel wierd hy hier door niet verhinderd in sijne voortkruypingh. Deese was noch op verre nae de grootste niet. Thien der onse konden met genoeghsaeme ruymte in de Schael gaen sitten. In 't Eyland Ascension vingen wy aen 't Land eenige Schildpadden, en braghten'er vier t'Scheep, van een taemlijcke grootte, soo dat wy yeder gisteden te wegen vierhonderd ponden. Hulsius in der andern Orientalischen Schiffahrt. fol. 13. 125. 'k Moet hier van een weynigh breeder spreecken. ⁺ Van 't Eyland S. Helena, daer wy varsch Water hadden ingenoomen, naemen wy onse Streeck nae 't Eyland Asconsio, of Hemelvaerd (dus genoemd, om dat het aldereerst op Hemel-vaerds-dagh was ontdeckt geworden); hebbende in den omkring tseventigh Italiaensche, of ruym seventhien Duytsche Mylen. 't Land is onvrughtbaer, dorr', verbrand, en vol hooge Bergen; onder welcke eene sijn Hoofd door de Wolcken heenen steeckt, en by nae altijd met dicke Nevelen bedeckt schijnd. Men vind hier noch Boom, noch soete Wateren; noch yets, 't geen tot dienst of gemack des Menschlijcken levens sou mogen strecken.

Waerom dan, ⁺ vraeghde de Heer Honorius, werd dit Eyland van de Scheepen soo dickmael aengedaen?

Alleenlijck, ⁺ antwoordede Marinus, om Schildpadden, tot vervarssching, te bekoomen; welcke hier genoegh sijn; sommige drie, andere vyfhonderd ponden wegende. By naght (gelijck alreeds gesegd is, doch nu wat breeder van my sal voorgesteld werden), begevense sigh uyt de Zee; maecken diepe Kuylen in 't Sand; verbergen haer' Eyeren in deselve, en komen dan weer in de Zee. Aenmercklijck is de list deeser Dieren. Want vermits se een groote meenighte van Eyeren in 't Ligchaem hebben (waer van ick hier nae voorbeelden sal by brengen), ⁺ soo soudense deselve in Zee niet konnen uytbroeden; eensdeels, om dat de Visschen die souden verslinden; andersdeels oock om de koude

+ Schildpad kan met vier en noch meer Menschen op sijnen Schild staende, voort kruypen.

+ Gesteltenis van 't Eylant Ascension.

+ Schildpadden.

+ In 't selve, van een taemlijcke grootte.

+ Hoedaenigh de selve voortkoomen.

[p. 437]

van 't Water. De Natuer heeft haer derhalven geleerd, een verseeckerde plaets te soecken; te weeten, 't heete Sand ontrent den Oever. 't Selve doet even dat, 't welck by andere Dieren de Broedingh veroorsaeckt. Soo haest de kleyne Schildpadden sijn uytgekroopen, begevense sigh nae de Zee, om voor de Rovery der Vogelen bevryd te sijn: Welcke echter een groot deel daer van wegh neemen. De manier om haer te vangen is oock al aenmercklijck. Als de Boots-gesellen eenige groote Schildpadden traghten te bekoomen, ⁺ soo verbergense sigh in 't begin der naght aghter de Klippen. Daer nae, malkander een teecken gegeeven hebbende, loopense met d'uyterste geswindheyd gelijcklijck nae 't Strand; daerse dan deese Dieren vinden, 't sy uyt de Zee koomende, of met hun werck beesigh sijnde. Flucks wendense haer om op den rugg'; en laetense dus omgekeerd leggen tot op den volgenden dagh: Want sy konnen, wegens haere swaerte, sigh niet weer omwentelen, om op haere beenen te koomen. In 't Schip konnense dertigh of veertigh daegen leeven, eerse sterven; doch werden eyndlijck mager. Onse Bootsgesellen vingen'er in eene naght honderd en tseventigh. Men neemd'er gemeenlijck niet meer meȇ, als ten voorraed voor twintigh daegen: Want nae dien tijd werdense pijnlijck, ⁺ en veroorsaecken ongemack in de Scheepen. Reys des Bischops van Beryte pag. 123. Als se op de gehoorde wijs gevangen sijn, en op den rugg' leggen, hoordmen haer seer swaere sughten uytgeven. Montani America fol. 172. In de Chineesche Landschappen Suchuen en Huquang; ⁺ desgelijcks in de Provintie Quantung, geeft de Zee sulcke onguer-groote Schildpadden, datse van verre Rotsen en Klippen schijnen te sijn. Nottham descript. Chinae pag. 201.

'k Heb, viel de Heer Honorius hier in, geleesen, ⁺ datmen in dit Rijck Schild-padden heeft gesien, op welckers Schilden niet alleen Gras, maer oock kleyn Geboomt was gewassen. Weberi Quellen erster theil, pag. 841. Bosch oude nieuws der ontdeckte Weereld, pag. 399. Doch altijd heb ick dit voor een Verdightsel gehouden: Gelijck 't dan oock in der daed niet geloofwaerdigh schijnd te sijn.

't Is evenwel, ⁺ hernam Marinus, niet al onwaerheyd. In de Chineesche Provintie Hoeicheu vindmen onguere Backbeesten van Schildpadden; van sulck een geweldige grootte, datmen'er voor verschrickt werd. Wegens d'overhooge Ouderdom van sommige sijn haere Schilden soodaenigh met Mos en Ruyght begroeyd, datmen een geheel Thuyntje daer op schijnd t'aenschouwen. Van deese Schaelen weeten de

+ Op wat voor een manier

+ De Schildpadden werden gevangen.

+ Onguer-groote:

+ Welckers Schilden

+ Soodaenigh bewassen sijn, dat'er een kleyne Thuyntje op schijnd te staen.

[p. 438]

Chineesen sulcke wonder-konstige Wercken te maecken, datmen daer over verbaesd moet staen; en soo veel geestige aerdigheden, dat 't verhael daer van ongelooflijck sou schijnen. Weynigh andere Volckeren souden 't haer konnen nae doen. Nieuwhof Gesantschap aen den Grooten Cham fol. 193. des drucks op den Naem van Antwerpen. 'k Heb een Schildpad gesien, wiens rugg', of Schild, van verr' af scheen te sijn een lustigh kleyn Hofje, beplant met veelerley Kruyden, Wijnruyd en Rosmaryn-struycken; Palm en kleyne Ael-besiën-boomkens. Nottham descript. Chinae pag. 198.

't Is, ⁺ deed Polylector hier by, gewisselijck geen kleyne Schild-pad geweest, welcke de Zee in 't Jaer 1648. te Marsilien in Franckrijck aenwierp; vermits hy woegh over de twaelf-honderd ponden. Hier by quam noch deese seldsaemheyd, dat hy in plaets van voeten Vleugelen; en een Hoofd als dat van een groot Kalf had. Schlederi Theatr. Europ. sechster theil, ad ann. 1648.

Uyt 't verhaelde, ⁺ seyde Juffer Honesta, blijckt, dat deese Dieren seer oud konnen worden.

'k Heb, ⁺ berightede Polylector, in eene mijner Wercken een Voorbeeld hier van verhaeld; te weeten, dat de Nonnen van Francisci Orden, in Bonifacii Klooster te Keulen aen den Rhyn, een Zee-Schildpad hebben onderhouden, by haer eerst ingenoomen in 't Jaer 1527.; en die noch leefde ter tijd de Schrijver, uyt wien ick dit heb voortgebraght, sijn Werck uytgaf; te weeten, in 't Jaer 1645. Gelenius, de Magnitud. Colon. Agripp. lib. 3. synt. 67. pag. 580. Dus had hy doe alreeds honderd en aghtthien Jaeren in dit Klooster geleeft. Hoe oud hy al geweest moght sijn, doe hy daer in quam, en hoe langh hy noch daer nae geleeft heeft. weeten wy niet.

Jae maer, ⁺ wierp de Heer Honorius hier tegen, op 't voorgeeven van Klooster-lieden is niet veel staet te maecken. Dit volck is wel gewoon te spreken van Wonderen die noyt geweest sijn; of te roemen van seldsaeme by haer sijnde dingen, doch daer bedrogh onder schuyld. 'k Wil wel geloven, dat in dit Klooster soo een lange tijd een Schild-pad is onderhouden geweest; maer of, d'eene gestorven sijnde, niet een andere in de plaets moght sijn gebraght, daer aen sou ick niet weynigh twijffelen.

Wel, ⁺ bejegende Polylector hem, hoor dan een ander Voorbeeld. 'k Sal de woorden des Schrijvers gebruycken. In 't Jaer 1502. wierd mijn Over-groot-vader een Zee-Schild pad vereerd, on-

+ Schild-pad van 1200. ponden.

+ Konnen

+ Seer oudt worden.

+ Met eenige

+ Sonderlinge en Aenmercklijcke Voorbeelden daer van.

[p. 439]

trent twee voeten langh, en ruym anderhalve voet breed. Misschien had hy doe al langh geleefd, wijl hy naederhand, tot op deesen dagh toe, weynigh grooter is geworden. De gedaghte mijn Over-groot-vader nam hem vlijtigh waer, en voedede hem sorghvuldigh op. Doe hy gestorven was, deed even 't selve mijnen Groot-vader; en nae sijne dood mijnen Vader. Nu is hy aen my geraeckt; en hy leefd noch in dit tegenwoordige Jaer 1615.; sijnde dus geduerigh van Vader op Soon gekoomen den tijd van honderd en derthien Jaeren. Of hy nae my, my overlevende, oock mijn oudsten Soon ten Erf sal toevallen, is my noch onbekend. Lettere di Paolo Recco pag. 29. Andere maecken gewagh van Schild-padden, welcke over de twee honder Jaeren oud sijn geworden. Kirschbaumius de Pisc. pag. 100.

't Verwonderd my, ⁺ seyde Juffer Honesta, dat de Menschen eeten konnen van Dieren, soo leelijck van gedaente, en soo afschouwlijck van Naem.

Doe ick, ⁺ liet Marinus hier op hooren, deselve in West-Indien voor d'eerstemael sagh, scheenense my Zee-monsters te sijn. d'eerste Weeck, nae dat ick aen Land was getreeden, wierd my bynae niet anders, als deese kost opgedischt. Sommige deeser Schild-padden waeren meer als een El breed. De Schild was soo geweldigh hard, dat 't Rad van een welgelaedene Karr daer over gingh, sonder deselve te breecken. Seer verwonderd bevonden wy ons, alsmense d'eerstemael voor onse oogen opende; vermits wy saegen, datse sulck een groot getal Eyeren in 't Lijf hadden. ⁺ In de kleynste waeren'er meer als duysend. De Spaenjaerden sijn gewoon, van deese Eyeren goed Kandeel te maecken; eenige Speceryen daer onder mengende. 't Geen wy van 't Ligchaem aten, scheen veel meer Vleesch als Zee-visch te sijn. Wanneer 't een weynigh met Sout bestroyd, en dan twee of drie daegen in de lught gehangen werd, soo is 't gantschlijck van smaeck gelijck Kalfs-vleesch. ⁺ Indien 't u, sonder te weeten dat het van een Schild-pad was, voorgeset wierd, ghy soud het voor Kalfs-vleesch eeten. Ons aengaende, wijl wy genoegh van deese kost konden bekoomen, soo wilden wy, eenige dagen langh, onse Hoenderen, Schapen, gesouten Ossen-vleesch en Hammen niet eens aensien. In de Spaensche West-Indien werd dit van de Spaenjaerden voor de beste spijs gehouden, alleen 't Varckens-vleesch uytgesonderd. Al de Scheepen, van daer nae Spaenje vaerende, doen'er Voorraed van op. Sy snydense aen seer lange, dunne sneeden; welcke gesouten; in de wind gedrooghd; daer nae van 't Scheeps-volck op hae-

+ Hoedaenigh

+ De Schildpadden gegeten worden.

+ In eene meer als 1000 Eyeren.

+ Smaeck van Schild-padden vleesch.

[p. 440]

re geheele Reys genuttighd werden, tot in Spaenje toe. Deese stucken koockense met wat Loock op; en eetense met soo een goede smaeck, als ofse Kalfs-vleesch voor haer hadden. ⁺ Gage Reys door de Spaensche West-Indien. pag. 24. en 426. In Thessalien vindmen desgelijcks groote Schildpadden, cierlijck geverwd van fijn geel en swart. Men houdse daer voor een goede kost: Doch de Turcken belagchen de Christenen, om datse sulck een Spijs gebruycken, daerse wel Schapen-vleesch, Hoenderen en Patrysen konden krijgen. Edward Brouwn Reysen, tweede Boeck pag. 73.

Doe, ⁺ begon Juffer Honesta weer, van d'Oesters wierd gehandeld, had ick al lust, om te vraegen, hoe doch de Paerlen gevischt werden; maer ben tot noch toe, door de Reden-voeringen van Krabben en Schild-padden, daer in verhinderd geweest. 'k Wenschte wel, dat nu hier ontrent mijne begeerte voldaen wierd.

Ghy kond, ⁺ berightede Polylector, 't tweede deel mijner Curieuse Aenmerckingen, van pag. 973. tot 988., hier over naesien: Alwaer ick een verhael doe van d' Orientaelsche Paerel-Eylanden. Op wat voor een wijs de Paerlen werden gevischt. Hoemen deselve van malkander scheyd. Groote meenighte van Paerlen. Naemen van sommige, en gewight der grootste. Hoe de Paerlen in West-Indien werden gevischt. Meenighte van Paerlen gegeven voor gantsch geringe dingen. Waerom de grootste niet, ⁺ of seer selden, gevonden werden. Of men valsche Paerlen kan maecken. Schotsche en Bayersche Paerlen. Verscheyden Water der Paerlen. Waer door derselver swartheyd en geelheyd werd veroorsaeckt. Gewight, waer by de Paerlen in Europa werden verkoght. Hoe veel elck duysend Paerel-Oesters geld. Parel-visschery in Nieuw-Andalusia. By 't Eyland Bahran, en gevaer daer ontrent. Waer deselve best is. Hoedaenigh de Duyckers, welcke d'Oesteren visschen, 't leven daer over verliesen. d'ellendigheyd deeser lieden, en wat noch voorts hier aenhanghd. Maer laet ons hooren, wat onse Vriend Marinus hier van heeft aengemerckt: Soo kanmen sien, waer in hy met mijne gedaene Berighten over-een-koomd, of verschild.

Wat de Paerel-visschery te Bahran of Bahrem betreft, ⁺ antwoordede deesen, ghy hebt daer de saeck wel soo in 't algemeen nae waerheyd, doch wat te kort, en met voorbygaeningh van veelerley omstandigheden, immers gelijck deselve nu hedensdaeghs sijn, voorgesteld. My belangende, dit kan ick'er van seggen: De Visschery in dit Gewest begind ontrent 't eynd van Somermaend, en duerd tot den uitgangh der

+ Schild-padden in Thessalien.

+ Verhandelingh

+ Van de Paerlen.

+ Wat wy daer van in een ander werck hebben voorgesteld.

+ Eygentlijck en nauwkeurigh

[p. 441]

Herfstmaend. In deese tijd sietmen rondom Bahrem meer als twee of drie duysend Barquen van Visschers, gesaementlijck Arabiërs. Yeder moet seeckeren Tol betaelen aen den Vorst, wiens Onderdaen hy is, om verlof tot deese Visschery te bekoomen. Daer-en-boven moet yeder Barcq noch jaerlijcks aen den Sultan of Stad-houder van Bahrem geven vijfthien Abassis. De Koningh van Persien geniet niets met allen van deese Inkoomst; wijl deselve eenige Mosqueen toebehoord. Alleenlijck is sijn deel, al de gevischte Paerlen, welcke yeder een halve Medikal en daer boven weegen. Maer onaengesien deesen eygendom, soo geeft hy echter aen den Visscher, die hem deselve brenghd, uyt milddaedigheyd een eerlijck geschenck.

Evenwel geloof ick niet, ⁺ seyde Juffer Honesta, dat hy al de soo veel weegende Paerlen in sijne handen krijghd. Want diese gevischt heeft kan'er in 't verborgen wel vry meer voor behoomen, als de gift bedraeghd.

't Sou, ⁺ bejegende Marinus haer, niemand geraedsaem sijn, sigh sulcks t'onderstaen. Want soo yemand deese Wet overtrad, en soodaenigh een Paerel buyten sijn Gebied gingh verkoopen, al waer't, by manier van spreecken, aen 't eynd van de Weereld, de Koningh sou'er wel haest aghter koomen, en een woedende wraeck daer over neemen. Al 't Huys-gesin, al de Bloedverwanten des Visschers, tot in 't sevende Geslaght toe, Mannen, Vrouwen en Kinderen, souden al t'saemen moeten sterven. Yeder deeser Barquen heeft sijne bysondere Duyckers, om d'Oesters op de grond der Zee te vergaederen; en dan noch andere persoonen, om de vanghst op te haelen. Sy begeven sigh vijfthien, twintigh jae dertigh mylen verr' van Bahrem, langhs de Kust. ⁺ Wanneerse gekoomen sijn op een plaets, daerse een goede vanghst vermoeden, soo werpense 't Ancker op vijf Vademen Water. Stracks maecken twee Duyckers, aen yeder sijde der Barcq eene, sigh gereed, om de Paerlemoeders te gaen versaemelen. Al haere toerustingh bestaet hier in, datse sigh ontkleeden: Een stuck Hoorn neemen, van een gespleeten op de manier van een Tangh; en 't selve op de Neus setten, gelijck als een Bril. Dit pranghd de Neusgaten soo geweldigh, dat'er gantsch geen Water kan inkoomen; maer oock konnense door de Neus geen adem haelen. ⁺ Voorts bind yeder een swaere Steen aen een langh Touw, 't welck hy aen eene sijner Teeën vast maeckt. Aen een ander Touw bind hy een Mandje, 't welck hy in de hand neemd. d'eynden der beyde Touwen laet hy in 't Schip. De Steen doet hem, ter oorsaeck

+ Beright

+ Hoedaenigh de

+ Parel-visschery

+ Door Duyckers geschied

[p. 442]

van de swaerte, terstond op de grond dalen; maer dan maeckt hy deselve flucks van de voet los. Sonder tijd-versuym versaemeld hy de Paerlemoeders, die hy vinden kan, in sijn Korfje; en als 't vol is (of als hy niet langer beneeden kan blijven) koomd hy weer boven. d'andere trecken 't Korfje op. Ondertusschen gaet hy een Pijp Taback sitten roocken, om adem te haelen. Daer nae duyckt hy op deselve wijs weer onder nae de grond. Dit duerd soo van 's morgens ten aght uyren tot ten elf uyren toe. Dan eet hy met sijne Medgesellen wat Pilao en Dadelen; sijnde haere gewoone kost. Ontrent de middagh gaet hy weer aen 't selve werck; daer in volhardende tot ten drie uyren. ⁺ Nae dien tijd gaet hy niet meer in 't Water, vermits 't dan te koud werd. Alsse nu een goede meenighte Oesters in de Barcq hebben, gaense nae eenige Sand-banck. Hier openense deselve, met een sonderlingh daer toe bereyd yser. Ondertusschen houd de meester der Visschery 't oogh niet van haer, op datse hem geen Paerlen moghten ontneemen. Anders soudense, onder 't openen, eenige derselve in de mond steecken, en dan, voor yet weynighs, in de Stad gaen verkoopen. Hier door sou de meester dubbele schaede moeten lijden. Eerst was hy de Paerlen quyt. Daer nae sou hy haer niet weer aen 't werck konnen krijgen. Want 't is de gewoonte deeser Lieden, soo haestse dus eenigh geld gewonnen hebben, niets te willen doen, voor dat alles weer verteerd is. Thevenot Reysen, tweede deel pag. 280.

Waerlijck, ⁺ merckte Juffer Honesta hier aen, sy verdienen haer geld suer genoegh; en moghten 't derhalven wel spaersaem gebruycken. 't Silver en Goud werd wel met groote moeyte uyt de Bergen gehaeld, maer echter gaet'er soo veel gevaer niet by, als by de Paerelbekoomingh.

't West-Indiaensch Eyland Margareta, ⁺ vervolghde Marinus, alsoo genoemd nae de Paerlen, is een ellendigh Gewest, wijl'er noch Koorn, noch eetbaer Kruyd, noch Boom op wast; jae selfs geen drinckbaer Waeter is. Doch de veelheyd der Paerlen, diemen hier vind, bedeckt al deese feylen; en veroorsaeckt, dat het van Uytlanders bewoond werd. Veele rycke Kooplieden sijn'er in dit Eyland, houdende yeder veertigh of vijftigh Negers tot haere Slaven. Nergens anders toe werdense van haer gebruyckt, als om tusschen de Rotsen te visschen d'Oesters, uyt welcke men de Paerlen haeld. Dese Spaenjaerden maecken van de gedaghte haere Slaven seer groot werck, en toonen haer groote vriendschap; wijlse aen haer moeten toe-vertrouwen d'onder 't Water leggen-

+ Ontrent Bahran, of Bahrem.

+ Gevaerder Duyckers.

+ Ander beright van de Paerelvanghst

[p. 443]

de Schatten. ⁺ Al haeren Rijckdom bestaet in de goedwilligheyd deeser Negers: Welcke, wanneer 't haer in 't hoofd koomd, niets met allen Visschen, of de beste Oesters in Zee laeten konnen. Men laet haer met Korven onder 't Water sincken; daerse soo langh blijven, tot datse door 't schudden van 't Touw, waer aen men haer heeft neergelaeten, een Teecken geven, datse moeten opgehaeld worden. Men geeft deese Duyckers niet anders als gebraeden vleesch t'eeten, op datse haeren adem dies te langer in 't water konden inhouden. De Vraght van eene der Scheepen (die somtijds twee, somtijds maer een sijn) welcke met 't deel des Koninghs, en met de Paerlen der Kooplieden, nae Spaenje gaen, waerdeerdmen gemeenlijck op tsestigh of taghtigh-duysend Ducaten; oock wel noch hooger. Gage Reys door de Spaensche West-Indien pag. 142.

Soo vriendlijck, ⁺ liet Polylector sigh hooren, gingen voortijds de Spaenjaerden niet te werck met de Slaven, welckese tot dit werk in 't Eyland Margareta hielden. Met een onmenschlijcke wreedheyd leerdense haer 't duycken; of liever dwongen haer daer toe. d'onwillige sloegense gantsch ongenaedigh; jae bedropense met siedende Oly: of druckten gloeyende Ysers op't naekte Ligchaem. De Paerel-bancken schuylen hier vijf, ses, seven en aght Vademen onder Water. Met sulck een geweld moeten de Negers d'Oesters op de Grond afrucken, dat haer (te gelijck door de geweldige inparssingh des adems), wanneerse weer boven koomen, 't bloed ten neus en Mond uytgudst. Dan krijgense, om sigh te verfrisschen, een dronckje Wijn, en een pijp Taback. De Koningh van Spaenje geniet 't vijfde deel der beste Paerlen. Doch 't is hier soo goed niet meer als 't pleegh; 't sy dat d'Oesters verloopen sijn; of dat d'al te gierige Visschingh den aengroey verhinderd heeft. Ter dier oorsaeck vervalt Margareta hoe langer hoe meerder. Montani America fol. 548. ⁺ Sommige Duyckers, gelijck ick in 't gedaghte Werck heb aengeweesen, doen om haer Hoofd een dighte Kap, waer aen een lange Pijp is, boven 't Water uytkoomende; door welckese lught scheppen. Op dat deese Pyp niet moght sincken, is'er boven een Hout aen vastgemaeckt. ⁺ Ondertusschen, 't sy wat voor middelen deese Paerel-Visschers mogen gebruycken, geen Jaer gaet'er voorby, waer in niet een deel derselve onder 't Water versmooren, of van de Haeyen verslonden worden. Dickmael moetense taghtigh voeten onder Water duycken, eerse Paerel-Oesters konnen vinden; en bynae een half uyr langh haeren adem inhouden, eerse weer in de lught koomen.

Nu my, ⁺ seyde Juffer Honesta, bekend is gemaeckt, hoedaenigh

+ By 't Eyland Margareta in West-Indien.

+ Ellendigen staet der Parel-visschers; en hoese van de Spaenjaerden pleegen gehandeld te werden.

+ Toestel van sommige.

+ Veele verliesen 't leven.

+ Aenmerckingh.

[p. 444]

een groote moeyte aen de Paerle-vanghst vast is, en hoe veele menschen 't leven verliesen, om deselve te bekoomen, sal ick my, noch al meer als tot noch toe, waghten van daer meȇ te praelen; en soo dickmael ick een Paerel aensie, my indaghtigh maecken, de diere bekoomingh deeser Kleynodien.

'k Heb, ⁺ begon Marinus weer, in d'Aenteeckeningen mijner gedaene Reysen noch opgesteld mijne Waerneemingen ontrent een andere van my bygewoonde Parel-visschery; niet t'Ormus; niet in West-Indien, waer van nu beright is gedaen, maer by 't Eyland Manaar; waer van ick den Inhoud sal verhaelen; my verseeckerende, dat mijn' Aenmerckingen hier ontrent u niet onaengenaem sullen sijn. De Paerlen werden niet in alle Morgenlanden gevischt. Daer sijn maer alleen drie Plaetsen, van de Natuer bynae even wyd aen d'Asiatische Kusten van malkander gescheyden, ⁺ welcke men Hoofd-Visscheryen der Paerlen noemd. d'eerste is Ormus, of Hormutz; een kleyn Eyland in de Persische Zee-boesem, voortijds een Koninghlijcke Hofhoudingh geweest. Desselven Gebied streckt sigh uyt over een gedeelte des Vasten Lands van Persien en Arabien. 't Sijn nu meer als honderd Jaeren, dat de Portugeezen deese voornaeme Plaets veroverden: Desselven Koningh haer Cynsbaer maeckten; en vervolgens sigh de Paerle-vanghst toe-eygenden. Doch de Persische Schach Abas heeft, met hulp der Engelsche, dit Eyland, en alles wat'er afhangigh van was, haer weer afgenoomen: En de Persiaensche Koningen besitten 't noch tot op deesen dagh; onaengesien de Portugeezen sigh dickmael bemoeyd hebben, dit lecker-beetje weer aen haer te brengen.

Evenwel, ⁺ wierp Polylector hier tusschen, heeft deese Stad niet weynigh verlooren van hare voorgaende luyster en geweldige Rijckdommen. Eer de Vaert uyt Europa ter Zee om Capo de bonn' Esperance nae Oost-Indien was gevonden door de Portugeezen; en de Venetianen alleen den gantschen Oosterschen handel in haere handen hadden, quamen de Speceryen en andere kostlijcke Waeren uyt Oost-Indien te Water ten deelen nae Suez aen de Roode-zee, ten deelen nae Ormus: Welck Oord ter dier tijd hier door soodaenige Rijckdommen bequam, dat seecker Weereldbeschrijver heeft derven ter neerstellen, doch niet sonder reden: Indien men de gantsche Weereld wou vergelijcken by een Goudene Ringh, soo was Ormus 't Edel-gesteent in de selve. Gelhusii Geographia pag. 213.

De tweede voornaeme Paerle-vanghst, ⁺ vervolghde Marinus, is gelegen tusschen 't voortreflijck Eyland Ceylon en 't Vaste Land van

Oost-

+ Hoofd-visscheryen der Paerlen sijn maer alleen aen drie Oorden.

+ d'eerste is Ormus; voortijds van de Portugeezen veroverd; maer weer verlooren.

+ Indien men de weereld vergeleeck by een Goudene Ringh, soo is Ormus 't Eedel Gesteent daer in geweest.

+ De tweede is't Eyland Manaar.

[p. 445]

Indien; niet seer verr' van 't beroemde Voorgeberght Comorin. 'k Heb hier de Parel-visschery met eygener oogen aenschouwd; en kan derhalven een goed beright daer van geven. Deese Parel-Plaets behoord alleen de Hollanderen.

Maer, ⁺ viel de Heer Honorius hier in, hier over moetense genoegh benydet werden; niet alleen van haere Naebueren, welcker Kielen oock den Oceaen, om voordeels wil, doorsnijden; maer selfs van sulcke, die, wegens d' onbequaeme gelegenheyd haers Lands, geen Zeevaert; en derhalven hier aen geen belangh hebben. My gedenckt, noch onlanghs by een Hooghduytsch Schrijver, van even dese saeck spreeckende, de volgende woorden (in onse Tael overgebragt) geleesen te hebben: ⁺ Waer wat sonderlinghs te haelen is, maecken de Heeren Hollanderen sigh terstond meester van die plaets. Op sulck een wijs hebbense de Nagelen en Muscaten-handel gantsch alleen bekoomen; als voor haer selven alleen bemaghtighd hebbende de Moluckische Eylanden, en Banda; daer deese heerlijcke Gewassen alleen voortkoomen; nae datse de Spaenjaerden en Portugeezen daer uyt gedreeven hadden. Wie anders, als Holland, brengd de Caneel in Europa, en andere deelen des Weerelds? d' oorsaeck is, om datse de Portugeezen hebben gejaeghd uyt 't Eyland Ceylon, alwaer de beste Caneel alleen is te vinden: sigh voorts bemaghtighd hebbende alle Havenen en Zee-Vestingen. Frisschii Ruhe-stunden dritter theil pag. 642.

Dit, liet Polylector sigh hooren, gaet gantsch soet, en niet veel buyten de waerheyd. Anderwegen toonen hy en andere Hoogduytsche Schrijvers haere wangunst tegens de Hollanderen, ter oorsaeck haers grooten voorspoeds in de Koophandel, vry wat opentlijcker: Echter derf ick niet geheel seggen, onbescheyden; wijlse in veelen de waerheyd voorstellen, en niet sonder oorsaeck sommige haerer onbillijcke bedrijven wat heeckelen. 't Sal veellight hier nae gelegen koomen, eenige haerer redenen voor te stellen. Laet nu 't begonnene voorts worden afgehandeld.

Deese, ⁺ hervattede Marinus weer, by Manaar leggende, en de Hollanders nu toebehoorende Paerlebancken, strecken sigh ontrent twee goede Duytsche Mylen weghs verr' in de Zee uyt. Haere tegenwoordige Heeren hadden deselve in een lange tijd niet besoght, op dat de Paerlen dies te beeter tot haere volkomentheyd moghten geraecken. Maer in 't Jaer 1666 stelde de Hollandsche Oost-Indische Compagnie hier een Paerlenvangst aen; nae datse eerst de Bancken besigtigd, en d'

+ Daer de Hollanders deese Visschery alleen besitten.

+ Werden daer over van haere Naebueren benydet: selfs van de geene, die geen Zee-vaert, en also geen belang daer aen hebben.

+ Groote Paerel-visschery, van de Hollanders hier aengesteld in 't jaer 1666.

[p. 446]

Oesters goet bevonden hadden. Door geheel Oost-Indien maecktense bekend, dat deese Visschery sou beginnen met d'uytgaende Lente-maend des genoemden Jaers. Ter bestemder tijd quamen uyt alle plaetsen hier by malkander ontrent tweemael honderd duysend menschen (doch Vrouwen en Kinderen daer onder gereeckend); soo dat haer Leger in de lengte sigh uytstreckte meer als drie uyren gaens. ⁺ Doe wierd van den Hollandschen hier toe gestelden Directeur, Vander Laan, bekend gemaeckt, datse twintigh daegen voor haer selven moghten Visschen, maer dan eenen dag voor d'Oost-Indische Compagnie. Daer-en-boven moesten d'Inwooners voor yeder Steen (welcke de Duyckers aen haere voeten hangen, om door des selven gewight benedenwaerts nae de grond te gaen) daeglijcks aght Fanem; maer de Vreemdelingen sesthien Fanem betaelen, tot Schattingh. Twaelf Fanem doen soo veel als een Rijcksdaeler. De tijd des Visschens verloopen sijnde, souden de Paerlen opentlijck verkoght werden. Daer op nam dit werck sijnen aenvangh. Voor eerst wierd yeder morgen uyt de Leger-plaets des Hollandschen Directeurs met 't lossen van een grof Geschut 't Teecken gegeven, ⁺ dats' al t' saemen te gelijck, niemand eer als d' andere, souden uyt vaeren. Stracks begaf sigh de geheele Vloot ter Zee nae de Paerelbancken: Welcke sommiger weegen maer ses of seven, aen andere Oorden wel honderd vademen diep onder water leggen. Hier laeten sigh de Duykers in een Korf, waer aen een Steen van ontrent dertigh ponden gewight hangd, nae beneden. Met een hier toe bereyd ysere Wercktuyg breeckense d'Oesteren af, of los; wijlse soo hard als Klipsteen aen malkander hangen. De Korf vol sijnde, soo gevense met het daer aen vastgemaeckte, en boven in 't Schip van eenige persoonen gehouden werdende Touw een Teecken. ⁺ Flucks werdense dan weer opgetoogen. Dickmael gebeurd het, datse door de stercke reuck deeser Oesteren; of oock door d'inhoudingh des adems, onmaghtigh werden, en versticken. Bescheydentlijck kanmen sulcks sien; wijl 't Water soo gantsch helder is, datmen wel een stuyver op de grond kan sien leggen. Alsse nu haere Schuyten vol hebben, vaerense nae den Oever, en leggen haer' Oesteren neer in 't Sand, om door de hitte te vervuylen. Want 't sou al te veel tijds kosten, soo een groote meenighte met de handt te willen opbreecken. Gemeenlijck rijsd hier uyt soo een grouwlijcke stanck, ⁺ dat 'er swaere kranckheden door veroorsaeckt werden; als, Hoofdpijn, hittige Koortsen, e.s.v. Doemaels stierven hier binnen ses weecken tijds ontrent vyfthien duysend deeses Volcks: Eensdeels weegens de gedag-

+ Hoedaenigh deselve toe gingh;

+ En verscheydene aenmercklijckheden daer ontrent.

+ Hoemen met d'Oesters, opgevischt sijnde, handeld.

+ Swaere daer uyt ontstaende stanck, en meenighte van Menschen, hier door gestorven.

[p. 447]

te boose lught der Oesteren: Anderdeels wegens 't quaede Water, 't welck van Slijck en Modder soo wit als Melck was. Hier rondom hadden wy geen ander Water om te drincken, als uyt een Poel; hebbende in 't rond de wydte van ontrent een half uyr gaens. Dieper als een Pieck wasse; doch wierd door dit groot getal Volcks in de gedaghte ses weecken tot soo verr' uytgedroncken, dat'er nauwlijcks drie voeten hooghte was ingebleven. In twee Jaeren tijds had het in dit Gewest niet geregend; behalven alleen ter tijd wy Paerlen vischten. Dit varssche Regen-water, 't welck op d' Aerdbodem bleef staen als op Steenen schepten wy terstond op, en laefden ons een weynigh daer meȇ. Doe nu d'Oesters, op de gehoorde wijs, ontrent thien daegen in 't Sand hadden gelegen, waerense geopend, ⁺ en 't daer binnen sijnde Vleesch was vervuyld. Doe vondmen de Paerlen bloot daer in leggen. Somtijds moetmen wel twintigh Oesteren openen, eermen eene Paerel vinden kan. Maer daer tegens vindmen in een eenige Oester somtijds wel thien of twintig Paerlen. Dit alles gedaen sijnde, werd een plaets tot de Paerlen-verkoopingh verordonneert. Veele Kooplieden uyt vreemde Landen vinden sig daer by. ⁺ Yeder, die Paerlen verkoopen wil, heeft negenderley koopere Seeven; elck der selve voorsien met grooter, en grooter, en grooter gaetjens. De Paerlen, welcke door de kleynst-gegaetede Seef vallen, werden Paerel-stof genoemd, en by 't pond verkoght. d' overige schatmen nae haere grootte en suyverheyd. De geene, welcke niet vallen door de grootste gaten, werden voor een kostlijcken Schat gehouden. Eenige der selve, soo groot als een Hasel-noot, rond, en sonder vlecken, heb ick hier (op de verkoop-plaets) sien betaelen tot taghtigh Rijcksdaelers stuck. Niet weynigh oock gebeurd het, dat een Schip meer doode Lijcken, als Paerlen, weer nae Huys brenghd. ⁺ De derde groote Parel-Visschery is in China, of aen de Chineesche Kust; by 't Eyland Hainan. Doch van deselve is my niets anders bewust, als datse de Chineesen behoord; en dat daer een goede vangst is. Frisschii Ruhstunden dritter theil. pag. 642.

Drie jaeren daer nae, ⁺ deed Polylector hier by, wierd te Manaar weer een ander Visschery aengesteld; te weeten, in 't Jaer 1669.; waer in d' Oost-Indische Compagnie een meenighte van Paerlen bequam. Baldaei Ceylon fol. 150. 'k Heb hier boven met weynige woorden gewagh gemaeckt, hoe ongenaedigh de Spaenjaerden in West-Indien d' arme Inwoners plegen te dwingen tot de Paerel-vanghst. Maer hoor nu haeren eygenen Bischop en oogh-getuyge, Barthol. de

+ Verkoop-plaets der Paerlen.

+ Siftingh der derselve.

+ De derde in China.

+ Breeder beright, hoe ellendigh

[p. 448]

las Casas hier van spreecken. De Paerel-visschery, seght hy, waer meȇ de Spaenjaerden d' arme Lieden in Indien plaegen, is de grouwlijckste en vervloecktste arbeyd, diemen sou mogen bedencken; veel swaerder, als die in de Goud-Mynen. Deese ellendige moeten den gantschen dagh, van 's morgens af tot op den laeten avond, in 't Water sijn, om Paerel-oesteren te soecken; drie, vier of vijf Vademen diep, sonder eenige rust. ⁺ Als se weer boven koomen, moetense haere Netjens vol Oesteren hebben. In haer Schipje staet geduerigh een Spaensche Beul. Alsse dan een weynigh te langh (boven gekomen sijnde) vertoeven, om weer nae beneden te daelen, op datse wat langer adem haelen moghten, soo slaet, of treckt hy haer met de Hayren weer in 't Water, om op nieuws te Visschen. Haere Spijs is Visch; en gemeenlijck die van d' Oesteren, welckese vangen; nevens een weynig Brood van Cacabi en Malvis. 't Eene geeft gantsch weynigh voedsel. En dan noch konnense soo veel niet bekoomen, als haer voor haeren Honger van noden is. De Bedden, ⁺ daerse op leggen, en een weynigh rusten souden, sijn, datmen haer met de Voeten in den Stock leght, op datse niet moghten wegh loopen. Dickmael werdense over soo een swaeren arbeydt kraghtloos, en versmooren: Of worden aen-gevat van de Hayen; welcke een Mensch gantsch verscheuren en opslocken. De geduerige koude dringhd haer door Been en Margh. Gemeenlijck stervense van Bloed-spouwingh; veroorsaeckt door de benauwdheyd en enghte aen de borst, wanneerse soo een lange tijd haeren adem moeten inhouden. ⁺ Haer Hayr, 't welck van Naturen gansch swart is, veranderd sigh onder dit werck; schijnende Vyer-rood, en als verbrand; sigh vergelijckende met 't Hayr der Zee-wolven. Op de Schouderen wast haer Salpeter. Sy sien'er uyt als Zee-monsters; of een geheel ander slagh van Menschen, alsse geweest sijn. Door deesen Duyvelschen arbeyd hebben de Spaenjaerden by nae al d' Inwooners van 't Eyland Lucayos om hals geholpen. Sulcke Duyckers koghtense eerst om dertigh, daer nae (alsse seer dun geworden waeren) om honderd kroonen.

Deese rampsalige lieden, ⁺ merckte Juffer Honesta hier aen, beelden ons af de hardigheyd en Tyranny des strengen Heerschappy-voerers Mammons over sijne Lyf-eygene, Slaven der Gierigheyd: Welcke haer deel in deese Weereld soecken, en echter sigh noyt reght daer over verheugen konnen; vermitsse selver geen genot daer van hebben, en de winst van haer sweet meerendeel moeten laeten aen de geene, welcke haer daer voor niet eens bedancken; maer verquistlijck omgaen

+ De Spaenjaerden in West-Indien

+ Pleegen om te gaen

+ Met d' arme Duyckers, of Parelvisschers.

+ Welcke gesteld werden tot een Sinne-beeld der Gierigheyd, en Gierige.

[p. 449]

met 't geense soo arbeydsaemlijck hebben verworven, soo bekommerlijck gespaerd, soo sorghvuldigh bewaerd. Sy wercken voor andere, even als ofse loon daer voor hadden, en genieten'er doch op verre nae haer behoorlijck onderhoud niet van. Noyt hebbense genoegh; en van 't geense besitten hebbense geen gebruyck.

Maer, ⁺ vraeghde de Heer Honorius, waer uyt neemen de Paerlen in d'Oesters haeren oorsprongh?

Hier over, ⁺ antwoordede Polylector, sijn onder de Natuerkundige seer verschillende gevoelens.'k Sal u deselve voorstellen. Ghy kond toevallen de meeningh, welcke u best sal behaegen. d' eerste bestaet hier in, dat d' Oesters, in seeckere tijd des Jaers, van den Dauw des Hemels de Paerlen ontfangen; welcken Dauw sy nae sigh trecken, en naederhand (by manier van vergelijckingh gesproocken) deselve baeren. Dus hebben geoordeeld Plinius, Solinus, Alcazar, en meer andere.

Deese voorgeevingh, ⁺ wierp Marinus hier tegen, behaeghd my niet. d' Oesteren bevinden sigh meer als twaelf ellen diep onder d'oppervlackte der Zee. Selfs de Sonne-straelen konnen soo verr' niet doordringen; veel minder sou't dan de met den Dauw bevoghtighde lugt konnen doen.

Maer, ⁺ merckte de Heer Honorius hier aen, d'Oesters konnen wel nae boven schieten, en op de vlackte der Zee sigh vertoonen; daerse den Dauw bequaemlijck konden ontfangen.

't Is, ⁺ berightede Marinus, gewis, en werd oock bevestighd van Aldrovandus lib. 3. de Testaceis cap. 52., dat d' Oesters, welcke sigh in de diepte der Zee onthouden, de grootste Paerlen voortbrengen. d'andere, die sigh boven op of in de Zee vertoonen, hebbense veel kleyner. Indiense nu van den Dauw souden beswangerd worden, soo moest reght het tegendeel sigh toedraegen. Weberi Quellen, ander theil pag. 750.

De tweede meeningh, ⁺ hernam Polylector, heeft eenige over-een-koomingh met de voorgaende; en is deese: Wanneer't in Gras-maend veel regend, soo verheft sigh seecker slagh van Oesteren, hebbende een beweegingh, nae boven op de Zee; doen sigh daer open; ontfangen eenige druppelen des Regens in haer inwendigh deel; sluyten sigh daer nae weer toe, en sincken soo nae den afgrond. ⁺ Al deese Regen-druppelen werden naederhand Paerlen. Maer 't voorgaende en dit gevoelen werd weersproocken van de geene, welcke voor gewis

+ Waer de Paerlen

+ Haeren oorsprongh uyt neemen.

+ Eerste gevoelen:

+ En bedencking

+ Tegens 't selve.

+ Tweede gevoelen.

+ En aenmerckingh daer op.

[p. 450]

stellen, dat de Paerel-Oesters noyt van de gront der Zee op koomen; onder welcke oock Tavernier is. Evenwel oordeel ick, datmen van d' opkoomingh of niet opkoomingh met geen volle seeckerheyd kan spreecken. Immers, dat'er Oesters sijn, welcke bove op de Zee gelijck als daer heenen seylen, hebben wy voor deesen gehoord. Maer daerom echter behoefmen den oorsprongh der Paerlen uyt den Dauw of uyt Regen-druppelen niet toe te staen. ⁺ De derde meening is, dat de Paerlen geteeld werden van veelvoudige Donderen en heevige Plas-regenen. In deesen waen stond Isidorus. ⁺ De vierde gaet daer heenen, datse ontstaen uyt de Dauw en Blixem. Causin. in Symbol. ⁺ De vyfde is die van Massarius; die 't daer voor houd, dat de Paerlen voortkoomen uyt 't Vleesch der Oesteren selfs. ⁺ De sesde is 't gevoelen van Johannes Tretzis; welcke Schrijver wil, dat in de Zee eenige sonderlinge Steenkens werden voortgebraght; die, soo haestse in d' Oesteren vallen, van de gladheyd en glantsch derselver Schaelen een seer treflijcke klaerheyd ontfangen, en alsoo tot Paerlen werden. ⁺ De sevende is Cardani; die de Paerlen steld de wassen in de Schelp der Oesteren, niet in 't Vleesch. Dit gevoelen traght hy te bewysen, eerst uyt de gelijkheyd der substantie; want de Paerel is de Schael veel gelijcker, als 't Vleesch. Daer nae, om datmen dickmael Paerlen siet, welcke aen de Schalen vast hangen, en deselve als aengebooren sijn. ⁺ 't Aghtste gevoelen steld, dat de Paerlen in 't Oester-vleesch wassen, gelijkck de Steen in de Nieren, of 't Ey in de Hoenderen. Deese meening beweerd Aldrovandus, met eenige geen verwerplijcke bewijs gronden.

Dat, ⁺ vervolghde Marinus deese Stof, de Paerlen souden voortkoomen in d' Oesters, gelijck d' Eyeeren in een Hoen, is soo vreemd niet geoordeeld. Naeuw-keurige aghtneemers op de Paerel-Oesters (onder welcke oock Gaspar Morales is) getuygen, dat dickmael in eene Oester veele Paerlen sijn. Dat de Paerle-Moeder gesteld is gelijck 't Balgje, waer in de Hoender-Eyeren werden gegenereert. Dat, wanneer sommige alreeds daer uyt voortgekoomen sijn, andere vaerdigh staen om te volgen, e.s.v.

Van sommiger Paerlen waerde, ⁺ hervattede Polylector; Hoe Paus Paulus voor eene Paerel heeft gegeven vier-en veertigh-duysend Ducaten: Hoe de Persiaensche Koningh in 't Jaer 1633. eene Paerel koght voor een Millioen en ruym vier-mael-honderd en twee-en-tseventigh-duysend guldens: Hoe oock eenige Paerlen van een ongemeene grootte werden gevonden, heb ick verhandeld in mijne Curieuse Aen-

+ Derde meeningh.

+ Vierde.

+ Vijfde.

+ Sesde.

+ Sevende.

+ Aghtste.

+ Waerschijnlijck gevoelen.

+ Aenmercklijckheden van Paerlen.

[p. 451]

merckingen, tweededeel, pag. 978. 991. 992. En hoe deselve voortijds soo weynigh by d' Indianen geaght waeren, dat de Spaenjaerden voor eenige dingen, ontrent vyf onser stuyvers waerdigh, ruylden ses-en-tnegentigh ponden Paerlen, pag. 978.

Gelijck de Waen, ⁺ pastede de Heer Honorius hier op, geringe saecken dickmael dier maeckt, soo doet oock d' onkunde kostlijcke dingen weynigh aghten. Onder de Regeeringh van Keyser Maximinianus wierd seeckere Persiaensche Stad ingenoomen. Inde Plonderingh vond eenen der Soldaten een Sackje, gevuld met Paerlen. Hy, deselve voor niet-waerdige steenkens houdende, wierpse wegh, om daer meê niet belast te sijn, en behield alleen 't Sackje. Niet wyser was de Switser, waer van Polylector gesproocken heeft in sijnen Historischen Oceaen pag. 156. Die, in een Veldslagh een heerlijcke Diamant ten Buyt bekoomende, deselve overgaf voor eene Goud-gulden. De Koper weer voor twee Kroonen. Deese eygenaer weer dierder aen een ander; en soo al voort, tot datse eyndlijck verkoght wierd voor twintigh-duysend Ducaten.

Even soo dom, ⁺ deed Polylector hier toe, waeren deese Switsers ontrent 't Silver: Want alsse al de Silvere Vaten des overwonnenen Hertoghs, Carel van Burgundien, en der andere groote Heeren vonden, wierpense deselve, als te grooten ballast, wegh, meenende dat het Tin was. Brauweri Chronicon fol. 510. Maer andere hebben te veel wercks van Paerlen gemaeckt. ⁺ Marcus Antonius veroordeelde de voortreflijcke Raedsheer Nonius ter dood, enckelijck uyt begeerte (alhoewel onder een andere schijn), om sijne kostlijcke Paerle te mogen besitten. Doch Nonius ontquam noch dit Bloed vonnis, en reddede, te gelijck met sijn leven, sijne soo waerdigh-geaghtede Paerel. A. Kelleri Chronicon fol. 24. Gewisselijck, ⁺ in gevaerlijcke tijden heeftmen aen Paerlen en andere diergelijcke kostlijcke kleynodien een gevaerlijck Geselschap. Dit verstond seer wel de Persiaensche Koningh Perozes. Doe de Veldslag tegens de witte Hunnen hem misluckte, ruckte hy d' ongemeen-kostlijcke Paerel, welcke hy aen sijn oor droegh, daer van af, en wierpse wegh, om door deselve in sijne vlught niet gekend te worden. De Vryheyd hield hy voor een veel Eedeler Kleynood, als alle Gesteenten des Weerelds. ⁺ Doe naederhand deese Paerel van de gedaghte Hunnen wierd gevonden, bood Keyser Justinianus de Groote haer honderd ponden Gouds voor deselve: Doch konse van deese Barbaren niet bekoomen; wijlse die liever wilden bewaeren, tot gedaghte-

+ Somtijds, uyt onkunde, niets met allen waerdigh geaght.

+ Met voorbeelden hier van.

+ Van veele al te hoogh gehouden.

+ Sulcke Kleynodien sijn dickmael een gevaerlijck Geselschap.

+ Voor eene Paerel 100 ponden Goud gebooden.

[p. 452]

nis der Persische dwaesheyd, en haere bekoomene Zeege. Zonaras lib. 3. Annal. Dwaesheyd was 't in deese Vorst, dat hy, ten oorlogh treckende, soo een diere Schat aen sijn oor droegh. Maer oock wijsheyd, dat hy, doe hy gevaer sagh, de Gierigheyd geen Meestres van de Voorsightigheyd liet werden; ter reghter tijd beseffende, dat een schoon Juweel veel meer een Verraeder als een Beschermer is.

My belangende, seyde Juffer Honesta, 'k heb eenige Paerlen en andere Eedele Gesteenten, ⁺ welcke van mijne Voorouders op my geerfd sijn; en derhalven bewaer ick deselve in mijne Kas; selden pronck ick daer meê aen 't Ligchaem. Noch minder sou ick daer voor willen uytgeven 't geld, 't welck met meer nut kon werden aengeleght: Alderminst sulcke groote sommen, als sommige doen; want sulcke Waeren sijn gemeenlijck soo veel waerd, als een rijcke Geck daer voor geven wil.

Best doet ghy, ⁺ bejegende Polylector haer, uw Vercierssel te soecken niet in 't geen uyterlijck is, bestaende in 't vleghten des Hayrs, of omhangen van Goud, of Paerlen, of kostlijcke Kleedingh; maer in de verborgene Mensch des Herten; in 't onverderflijck vercierssel eens saghtmoedigen en stillen Geests, die kostlijck is voor God, en door goede Wercken; 't welck betaemd de Vrouwen die de Godvrughtigheyd belijden, 1 Pet. III. 3. 1 Tim. II. 9. 'k Moet hier byvoegen 't geen d'oude Kercken-leeraer Tertullianus de Habitu mulier. seght: ⁺ Waer voor sou ick sulcke Steenkens, welcke men in Goud, en te gelijck in 't hovaerdigh Hert set, doch anders aghten, als voor kleyne Sand-steenkens, en subtile stuckjens; even soo wel uyt d'aerde voort koomende, als andere Steenen; maer die niet bequaem sijn noch tot Grond of Hoecksteenen; noch tot bouwingh der Mueren; noch tot onderhoudingh des Gevels; noch tot deckingh des Dacks. Alleen d'oogen der Vrouws-persoonen kanmen daer meê opspalcken. Ten gevalle van deese werdense langhsaem gesleepen, tot datse blincken; met moeyte doorboord, op datse konden aengehangen worden; en 't Goud dienense voor Koppelaers, om de Gemoederen der menschen aen sigh te trecken. ⁺ Voorts seghd hy, dat de Paerlen, waer nae d'Eersught soo vlijtigh vischt in d'lndiaensche en Britannische Zee, wanneermense reght besiet by 't light des vernufts, niet anders sijn als een harde ronde Wrat; veel meer een seyl, als een roem der Oesters. Een ander Schrijver seght, dat een Hond meer genot vaneen Been, als de menschen van haer Eedele Gesteenten hebben. Want d'eene kan'er sijnen honger meê stillen; maer d'andere werden'er niet van

+ Dwaesheydt is 't, veel gelds voor Paerlen en Steenen te geeven.

+ Korte stigtlijcke Bedenckingh.

+ Aenmercklijcke redenen

+ Van den Oud-vader Tertullianus.

[p. 453]

versaedighd: Konnen'er niet van eeten of drincken; maer wel hongeriger werden, om diergelijcke blancke of blinckende Steenen noch meer te mogen bekoomen. ⁺ Te veel Paerlen en Eedele Gesteenten om en aen sigh, insonderheyd aen 't Hoofd, gedraegen, kan ons ten hooghsten schaedlijck sijn, wegens derselver koude. Keyser Leo de vierde wierd plotslijck uyt 't leven geruckt, wijl hy te dickmael sijn Hoofd hier meê beglanschtede. Wijdlopiger spreeck ick van sijne dood in 't tweede deel mijner Kronijck der Kronijcken. Paus Paulus de tweede is even 't selve gantsch schielijck weervaeren door deselve oorsaeck. Noyt was'er grooter Gesteente-Sot, als deese Paus. By wienmen (volgens 't getuygenis van den Pauslijcken Geschied-schrijver Platina, die onder hem geleefd, en hem seer wel gekend heeft) seer beswaerlijck kon koomen; wijl hy over dagh sliep, maer by naght waeckte, om sijne Paerlen en Eedele Gesteenten te handelen. Platina in vita Pauli II.

't Verlies eens Parels, viel de Heer Honorius hier in, ⁺ heeft eens een seldsaem geval veroorsaeckt. 'k Heb een voornaeme Mevrouw gekend, welcke een sonderlingh-schoone Oor-Paerel verloor; waer over sy sigh niet weynigh bekommerde. Korts daer nae braghtse een jonge Soon ter weereld, welcke de Natuer, of d'Inbeeldingh der Moeder, aen 't een' oor had gehangen, een groote, rond-gevormde, wel van Vleesch, maer echter schoon-witte Paerel. Erasmi Francisci Schaubuhnen erster theil pag. 663. Ondertusschen, sijn de Paerlen en Gesteenten van sulck een kouden aert, en derhalven seer gevaerlijck voor onse gesondheyd, soo is 't niet goed, veele derselve aen 't lijf te hebben.

Nae dats''er aen gedraegen werden, antwoordede Polylector, konnense schaedlijck of niet schaedlijck sijn. De Koningin van Franckrijck ^* heeft'er genoegh aen haeren Rock, sonder datse haer quaed doen, wijl haere koude niet lightlijck door al de Kleederen sal dringen.

'k Weet noch niet eens, liet Juffer Honesta sigh hooren, wat voor een Rock de Koningin van Franckrijck draeghd.

Ick oock niet, pastede Polylector hier op. De Hof-Snyder, en die sigh daeghlijcks aen 't Koninghlijck Palleys bevinden, weeten 't best. Schoon ick haere Majesteyt, maer alleen veerthien daegen geleeden, gesien moght hebben, soo sou ick echter nu niet konnen seggen, hoedaenigh haere Kleedingh is. Want 't Monster der Francoische Draghten werd ontleend van d'onbestendigheyd. Doch haere Koninghlijcke Staets-mantel en Rock kan ick u wel voorstellen, wijl deselve gemeenlijck eenerley Moode houd. ⁺ De Mantel is van Violet-Sammet,

+ Schaedlijckheyd van te veel Paerlen en Eedele Gesteenten te draegen, met Voorbeelden.

+ Seldsaem Wonder-geval.

* Alhoewel'er nu geen Koningin van Franckrijck is, soo werd echter van deese saeck gesproocken, als of'er een was; wijl de Moode by alle deselve blijft.

+ Staets-Mantel en Rock der Koninginnen van Franckrijck.

[p. 454]

overal vercierd met van Goud-geborduerde Lelyen; gantsch door-voederd met Hermelynen-vellen. De Soom of Rand is oock, ter breedte van drie vingeren, met diergelijcke Vaghten beset. d'onder en boven-Rock met de Mouwen sijn van Violet-blauw Sammet, door een konstige Naeld bebloemd met Goudene Lelyen; gevoederd met Hermelyn-huyden; en de Randen, ter breedte van drie vingeren, geborduerd. Een Koninghlijcke Fransche Princes vertoond sigh op deselve wijs in een Violet-Sammette Mantel, met Hermelyn-vellen geboord. De Rand, om de geheele Mantel gaende, is allerweegen met drie geheele Lelyen, doch aen 't eynd alleen met een halve Lely vercierd. ⁺ d'overige Deelen des gedaghten Mantels glinsteren van geheele gestickte Lelyen; doch alsoo, dat de Stof des Mantels over al doorschijnd. d'onder en boven-rock, nevens de Mouwen, sijn desgelijcks van Sammet, hier en gintsch met Lelyen bestroyt; behalven 't bovendeel des Rocks; daer, ter breedte van een halve voet, geen Lelyen staen. ⁺ De Vorstinnen des Bloeds; d'andere Princessen en Hertoginnen draegen een Hertoghlijcke Mantel van Violet-Sammet, beset met Hermelynen; insonderheyd om den Rand, sonder toedoeningh van eenigh ander Cieraed. De Rock en Boven-rock, gelijck oock de Mouwen, sijn van Goud of Silver-Laecken, sonder verdere smuck; behalven alleen dat de Rand des Boven-Rocks en de Mouwen met Hermelyn-vellen sijn beset. De Princessen des Bloeds hebben ten tijde van Koningh Henrick de vierde wel voorgegeven, dat haer toe quam, op den Rand haers Hertoglijcken Mantels eene Lely te voeren; doch sijne Majesteyt wou, by de Kroningh sijner Gemaelin, haer sulcks niet toelaeten. d'overige Kleederen eener Koningin van Franckrijck hebben geen bestandighe vorm; maer veranderen sigh nae haer gelieven; doch sijn in 't gemeen seer heerlijck en hoogh-praghtigh. ⁺ Maria de Medices, Gemaelin van de gedaghte Henrick de vierde, had by den Doop van haeren eerst-gebooren Soon een Rock aen, waer op twee-en-dertigh duysend Paerlen, en drie-duysend Diamanten saeten. Naederhand heeftmen noch wel hel-schitterender Rocken in Franckrijck gesien. Le Mercure François Tom. II. pag. 364. Limnaeus de notit. Franc. De Coste Tom. 2. des Eloges part. 7. pag. 452. Erasmi Francisci Schaubuhnen ander theil pag. 1142. Kling, Maria de Medices, pag. 92.

Soo een geweldige meenigte van Eedele Gesteenten aen mijnen Rock, ⁺ hernam Juffer Honesta, souden den selven my te swaer maecken om te draegen. Maer hebben de Paerlen, nevens de gedaghte quaede eygenschap, oock niet eenige andere goede?

+ Der Koninghlijcke Fransche Princes.

+ Der Princessen des Bloeds, en anderer Vorstinnen.

+ Geweldige meenighte van Paerlen en Diamanten op den Rock der Koningin Maria de Medices.

+ Aenwijsingh

[p. 455]

Selfs de koude, ⁺ antwoordede Polylector, welckese aen sigh hebben, en die door te groote veelheyd, of de geduerige aen sigh draegingh, schaedlijck val, is, in behoorlijcke maet gebruyckt, dienstigh voor de gesondheyd. Sy werden van Ruejus gepreesen, wijlse, door haer' ingeplantede koude drooghte, d'overvloedige voghtigheden in 't Ligchaem wegh neemen. Mylius en Aldrovandus getuygen, datse 't hert verstercken, en de voornaemste deelen des Lijfs, nevens desselven Kraghten en Geesten verquicken. Men houdse dienstigh tegens d'onmaghten, Swaermoedigheyd, Pestilentiale Kranckheden, Hertkloppingh, Swymelingh des Hoofds, en de Bloed-vloed. Voorts hebben de Paerlen noch deese volgende Eygenschappen aen sigh. In 't Water sijnse weeck; doch soo haestmense daer uyt doet, werdense hard. 't Ligchaem der Paerlen is Vet en dight geslooten; breeckende door geenen val. In de Son werden de Paerlen rood, en verliesen haere witte verwe, even gelijck 't Menschlijck ligchaem. ⁺ De Paerlen, welcke nae de volle Maen werden gevischt, neemen af, en werden met'er tijd kleyner. Maer diemen voor de volle Maen bekoomd, sijn dit gebreck niet onderworpen. Paerlen, in d'Oesters verouderd, werden dick: Hangen aen de Schalen; en konnen'er niet anders als door een Vyl van afgesonderd werden. Aen d'oude Paerlen verdwijnd de witte verwe, en daer tegens vertoond sigh een geele. Door rimpelen verliesense haeren glansch: Welcke reghte luyster alleen in de jonge werd gevonden. De Paerlen van 't beste slagh wassen in de ronde Oesters; de niet ronde in langh-aghtige. De gevangene Paerel-Oesters plegen de Visschers wel met veel Sout t'overschudden, en alsoo in aerdene Vaten te bewaeren. Wanneer dan al 't vleesch verteerd was, soo vondense de Paerlen. ⁺ Als de Paerlen van selfs uyt de Mosselen vallen, sulcks is een teecken haerer rypheyd en volmaecktheyd. Hier van schreef Americus Vesputius deeser wijs aen sijnen Heer den Koningh van Spaenje: ‘Uwe Majesteyt gelieve te weeten, wanneer de Paerlen niet overtijdigh sijn, en van sigh selfs uyt d'Oesters rollen, in welckese voortkoomen, datse niet volmaeckt sijn konnen. In tegendeel, sy verschrompelen, en verderven in weynigh tijds; gelijck ick selver dickmael heb ondervonden. ⁺ Geene Paerlen hebben van Natueren gaetjens; maer al t'saemen werdense door vlijt en konst daer in geboord.' Derhalven Aldrovandus en Mylius de geene belagchen, welcke meenen, dat'er van Natueren doorgaetede Paerlen werden gevonden. d'Oostersche Paerlen versmelten in Edick; de Westersche niet;

+ Van 't gebruyck der Paerlen, ten dienst van 's Menschen gesondheyd.

+ Beright van eenige

+ Verder' eygenschappen

+ Der Oester-Paerlen.

[p. 456]

wegens haere stercke en vaste Stof. Of wel de Paerlen onses tijds, insonderheyd de Westersche, treflijck wit sijn, soo sullense echter, wanneermen haer vlijtigh betraght, voornaementlijck in de stralen der Son, 'k weet niet wat voor een purpur-verwige glantsch binnen sigh laeten sien. Plinius. Aldrovandus. Solinus. Mylius. Vesputius. Caesius. Weberus, &c.

Gewisselijck, seyde Juffer Honesta, sijn de Paerlen oock verderf onderworpen. ⁺ 'k Heb'er onder de mijne, welcke nu op verre nae soo schoon niet sijn, als over twintigh of dertigh jaeren. In sommighe vertoond sigh seeckere onsuyverheyd. Andere werden geelaghtigh.

'k Sal u, braght Marinus hier op voort, een goeden raed geven, om deselve weer te herstellen. ⁺ Syn uwe Paerlen niet al te suyver, of helder, soo geefse een Duyf in; en soeckse daer nae weer in de Mist; dan sult ghy deselve gantsch klaer bevinden. Sijn uwe Paerlen oud, geel en roestigh geworden, soo doe deselve in 't Deegh van een Brood; 't welck in den Oven gaer gebacken sijnde, soo sult ghy uwe Kleynodien in goede luyster weer daer uyt haelen. Zeileri Epist. tom. 1. num. 65. pag. 184.

Dat de Paerlen, ⁺ hernam Juffer Honesta, tot Artzenyen werden gebruyckt, is een bekende saeck; doch de daer van genoomene Genees-middelen moeten de Siecke wel dapper de Beurs leedigen, wijl dese Oester-gewassen soo dier sijn.

Maer, antwoordede Polylector, men neemd'er de groote en schoone niet toe. ⁺ De kleynste gebruycktmen, gemeenlijck Zaed-Paerlen genoemd. Echter moetense wit, swaer, en sonder gat sijn: Want doorboord werdende, soo krijgense een Yser-smet; waer door de kraght sigh veranderd. Even hierom mogense oock niet in Kopere Vysels tot stof gestooten, maer op een fijne Marmorsteen met Roosen-water gewreven worden. Beeter is 't noch, datmense smelt in gedistilleerde Asijn; en dan daer nae de Scharpheyd afwascht. Beverwyck Wercken, in de Schat der ongesondheyd, eerste deel, pag. 74.

'k Sie, seyde de Heer Honorius, dat 't Gespreck van de Paerlen ten eynde is geloopen; en dat de Vrienden sigh versaedighd bevinden. ⁺ Laet ons derhalven de Danckseggingh doen; opstaen, en ons nae een andere Kamer begeeven, daer wy een vermaecklijcke uytsight sullen hebben. 't Wierd gedaen; en daer nae versoght de vriendlijcke Huyswaerd, dat de Redenvoeringen weer voortgeset moghten werden. Wy

+ Raed, om verdorvene

+ Paerlen weer te herstellen.

+ Welcke Paerlen tot Artzeny

+ Worden gebruyckt; en hoedaenigh.

+ Voortgangh tot de Visschen, welcke gelijckheyd hebben met de Land Dieren.

[p. 457]

hebben alreeds begonnen (vervolghde hy) te handelen van de Visschen, welcke eenige gelijckheyd hebben met de dingen, die op d' aerde werden gevonden; en oock al afgedaen de sulcke, in welckemen een over-een-komingh vind met sommige Land-gewassen. Nu is noch overigh te spreecken van Visschen, welcke een gelijckheydt hebben met d' Aerd-Dieren.

Eerst, liet Marinus hier op hooren, moet noch voor gaen een twijffelaghtige Visch, vermits sommige deselve vergelijcken by een Land-dier, sommige daer tegens by een Aerd-gewas. ⁺ 'k Meen d' Echinus, van deese Zee-Egel; van die Zee-Distel genoemd. 't Is een seer steeckelige Visch; met scherpe Pinnen, welcke haer dienen in plaets van Voeten, om op te gaen. Sommige van dit slagh werden gegeeten; maer meerendeel sijnse onbequaem ter spijs. 't Voedsel is weynigh en voghtigh. De geene, welcke ontrent Cephalonien, Icaria en Hadria werden gevonden, sijn bitteraghtigh, en lossen den Buyck. In gestaltenis verschillense. ⁺ Al t' saemen behoorense onder de geschelpte Bloedeloose Water-dieren. Sy groeyen ontrent tsestigh schreeden onder Water. Selfs sijnse kleyn; maer haere Pinnen groot en hard. Weynigh warmte hebbense, en konnen weynigh verdouwen. Geven derhalven veel Uyt-werpselen, waer uyt de Pinnen groeyen; sijnde, door de koude, by nae soo hard als Steen. By d' Eylanden ontrent de Rivier Euphrates wordense wonderlijck groot; eenige als een Hoed. Sommige konnen anderhalve Pint nats houden: In d' Indische Zee wel drie Paryssche Pinten. In d' Oost-zee sijnse als een grooten Appel. Oock werdense in de Rivieren gevonden. Jonstonus van de Bloedloose Water-dieren, fol. 39. Eenige schitteren als Purpur. Sijn oock hier en gintsch tusschen de Pinnen beset met blinckende Stippelen, even als vyer-voncken.

Aristoteles, ⁺ deed Polylector hier by, getuyghd, dat haer af-gesneedene Deelen weer t' saemen groeyen. d' Asch der gebrandede Schelp suyverd alle boose vervuylde Sweeringen. Sijn oock seer goed voor de loopende Sweeren des Hoofds. ⁺ Met goede hulp werdense gebruyckt tegens de Druppelpis. De geheele Schelp is van binnen vol kleyne gaetjens; waer door de Senuwen aen de Pinnen de beweegende kraght meê deelen. Uytwendigh isse verheven in kleyne Knobbelkens. Noyt sijnse sonder Kuyt; maer meest met de volle Maen, en in de warme tijd.

Onlanghs geleeden, ⁺ hervattede Marinus, heb ick verhaeld, hoe

+ Beschrijving van een Schelp-visch

+ Genoemd Zee-Egel; by andere Zee-distel; wegens haere scherpe Pinnen.

+ Seldsaemheyd.

+ Gebruyck tot Artzenyen.

+ Zee-vloyen by de Rio de Plato.

[p. 458]

ick ontrent Rio de Plato de Zee soo rood als Bloed sagh, ter oorsaeck vande meenighte roode Wormkens, welcke daer op en in waeren. Sommige meenen, datse op seeckere tijd des Jaers van de Walvisschen souden uytgeworpen werden. Wy hieldense voor Zee-vlooyen; want als mense in de hand nam, sprongense wegh, gelijck onse Land-vlooyen doen. Schip-vaerd van Sebald de Weerd, pag. 15. in d' Oost-Indische Voyagien des Drucks van Janssonius. Doe wy in onse Australische Toght gekoomen waeren op de hooghte van vyf-en-dertigh en ontrent een halve Graed, daght ons, dat 't Water veranderde, schynende veel dicker en bruyner als te vooren. ⁺ Wy saegen'er veel gruys in, als kleyne Squallekens. Als wy yets daer van opschepten, vonden wy levendige Dierkens, met twee Hoornkens; soo wit als Krystal; met een bruyn pleckje aen 't Hoofd. Wy hielden dit goed voor Zee-luysen. Le Maire Spiegel der Australische Navigatie, fol. 14. In de Zee, ontrent anderhalf honderd Mylen van Brazil, sagh ick oock deselve in seer groote meenighte. Deese Dierkens sprongen niet, gelijck die ontrent Rio de Plato, en soo als onse Vlooyen: Maer liepen voort, op sulck een wijs, als onse Luysen. Melchior Blum Americanischer Reyse-beschreibung, pag. 217.

In mijne vertaelde en doorgaens vermeerderde Noordsche Weereld, ⁺ seyde Polylector, is gesproocken van, en nauwkeurig beschreeven de soo genoemde Walvisch-luys. Welck Gedierte deese groote Visschen gaet sitten tusschen de Vinnen; aen de Lippen; 't Teellid, of andere plaetsen, daer hy sigh niet wrijven kan; bytende groote stucken uyt de Huyd. Doch dit slagh voerd gantsch oneygentlijck dien Naem; en behoord tot de Kreeften. Geen gemeenschap hebbense met de Luysen, behalven alleen in de gelijckheyd van 't Hoofd. Met meer regt werden de Garnaten (Garneelen) van sommige Zee-luysen; noch eygentlijcker, in opsight van haer springen, Zee-vlooyen genoemd.

Als, ⁺ vervolghde Marinus, op onse gedaghte Australische Togt den vierden der Loumaend des Jaers 1626. d' onder-Stierman, terwijl de Matroosen aen Land waeren gegaen, om varsch Water te haelen, sigh begaf om een goede Soode ter Spijs te vangen, kreegh hy een wonderlijcke Visch; ⁺ hebbende de Staert even gelijck die van een Rat, nevens vier groote breede Vinnen: een Snuyt aen de Mond met eygentlijcke Tanden boven en onder. Had oock Eyeren in 't lijf. De Huyd was gantsch blinckende. Eenige hielden hem voor een slagh van Hayen sonder schubben. Hy wierd gevilt. Idem le Maire ibid. fol. 23. Op

+ Zee-luysen in America.

+ De soo genoemde Walvisch-luysen by Spitsbergen.

+ Zee-Ratten;

+ Of Visschen, hebbende de gedaente van een Land-Rat.

[p. 459]

een andere Toght nae America vingen wy, onder verscheydene soorten van andere Visschen, oock eene, hebbende de grootte van eene voet. Staert en Hooft waeren gantsch natuerlijck die van een Rat gelijck. Had oock onder aen den Buyck platte poten, doch dight aen 't lyf staende, in de plaets van Vinnen. Idem Melchior Blum ibid. pag. 213. Yet diergelijcks verhaeld oock Schlingerus, mirabil. mund. pag. 105. ⁺ Ontrent de Hoornsche Eylanden vingen wy twee Visschen van een seldsaeme gedaente; dick van Ligchaem en Kop. Boven op 't Vel waerense gevlackt, gelijck een Sparwar; hebbende witte ooghskens op de bruyne Huyd. Twee groote Vinnen haddense, soodaenigh van gestalte, als Vleugelen; soo langh als een Rogchen-staert; waer tusschen een andere seer dunne Staert hingh. De gedaente was als die van een Fleermuys; derhalven wy haer de naem van Zee-Fleermuysen gaeven. Le Maire ibid fol. 48. Melchior Blum ibid. pag. 214. Men heeft my geseght, dat in Virginien Zee-Padden sijn; doch vermits my geene der selver voor oogen sijn gekoomen, soo kan ick daer van geen eygentlijck

beright geeven.

'k Sal u dan, ⁺ begon Polylector, kortlijck seggen wat ick daer van geleesen heb. In dit Gewest vindmen, nevens verscheydene andere soorten van Visschen, meenighte van Steur, Bruynvisch Molenaers, Steeckel-rogchen (wiens steeck seer gevaerlijck is) witte Salm, Tongen, Schollen, Haringh, Rot-visch, Ael, Lampreyen, Baers van driederley slagh; ⁺ voorts Krabben, Kreeften, Oesters, Mosselen, e.s.v. Maer alder-vreemst is de Zee-Draeck, en de Padde-visch. Belangende de Zee-Draeck, 't is een kleyn Vischje; maer op 't eygentlijckste gelijck-vormigh de Draeck, welcke men is gewoon te Schilderen by der Roomsch-gesinden versierden Heyligh S. Joris; behalven alleen, dat'er de Voeten en Vleugelen aen ontbreecken. ⁺ De Padde-visch heeft deese eygenschap, datse, soo haestse uyt 't Water werd genoomen, en in de lught koomd, opsweld, tot barstens toe, even soo gelijck vertoornde Padden gewoon sijn te doen. De Laet Beschrijvingh van West-Indien, fol. 84. Montani America fol. 137.

Onder de Rogchen, ⁺ begon Marinus weer, is een slagh, 't welck werd geheeten Rana Marina, of Zee-Kickvorsch; doch niet seer eygentlijck, en alleen om deese reden, dat hy sigh vergelijckt met de jonge noch onvolmaeckte Vorsschen. Wegens sijne leelijcke mismaecktheyd werd hy van de Dalmatiers Zee-Duyvel genoemd. 't Hooft is veel grooter als 't geheele Lyf. Men siet'er niet anders aen, als Kop

+ Zee-Fleermuysen, of Visschen van sulck een gestalte.

+ Visschen in Virginia.

+ Zee-Draeck.

+ Zee-Pad; en seldsaeme eygenschap.

+ Slagh van Rogch, geheeten Zee-Kickvorsch.

[p. 460]

en Staert. Hy is vol Angelen; scherp, rond en plat. Onder en boven in de Mond heeft hy veele groote, gantsch scharpe, en gekromde Tanden. In 't midden van de Neus is een beweeghlijcke, lange, harde Pin. Jonstoni Beschrijvingh der Visschen fol. 25.

Deese Visschen, of Rogchen, ⁺ voeghde Polylector hier by, eeten Menschen-vleesch. De swemmende persoonen vattense wel by 't Manlijck lid; trecken haer soo nae beneeden, en maecken'er hare spijs van. Gesnerus de Aqualit. Sy konnen een tijd langh buyten 't Water leeven. Men heeft gesien, dat'er een, ontrent de Strand in 't Mosch verward sijnde, twee daegen langh levendigh bleef. Een Vosch, die by naght de kost quam soecken, vattede hy by 't Been, en hield hem dus vast tot den dagh toe. Sy teelen wel overvloedigh, maer werden echter weynigh gevonden, wijlse lightlijck sterven. Idem Jonstonus ibid. fol. 26.

't Moet, ⁺ viel de Heer Honorius hier in, een seldsaem slagh van Rogchen sijn, welcker Staerten de lenghte van een Vadem hebben. Le Maire Australische Navigatie fol. 9.

Van de Rogchen sijn'er verscheydene soorten, ⁺ hernam Polylector. Eenige hebben haer' Eyeren soo groot als die der Hoenderen; andere als die der Duyven; noch andere niet grooter als die der Musschen, oock als kleyne Erweten. Dickmael sijn'er meer als honderd in eene Rogch. Alsse volmaeckt sijn, hebbense een Schael, waer binnen Doyer en Wit leght. ⁺ De scherp-geschubde Rogch, doch een bysonder slagh, genaemd Squatina, weegd dickmael honderd-en-tsestigh ponden. De verwe is by nae Aschgrauw, treckende nae 't doncker; en de Huyd soo scharp, datmen Hout en Elpenbeen daer meê glad maeckt. Boven op is hy wit en effen. Niet goed sijnse ter Spijs, wijlse Winden en groove Voghtigheeden veroorsaecken; oock 't Gesigt beschaedigen: 't Welck alle Kraeckbeenige Visschen gemeen is. ⁺ Echter houdmense seer goed genuttighd tegens 't derde slagh der Teeringh. Haer' Eyeren, gedrooghd sijnde, stoppen den Buyckloop. Van de Huyd werd een goede Salf tegens Schurftheyd bereyd. Op de Borsten geleght, verhinderense d' al-te-groot-werdingh der selve, en maeckense hard. Rondeletius getuyghd, dat d' ervaerenheyd en proef dit bevestighd heeft. Voor meer als sesthien-honderd Jaren was dit al bekend, wijl oock Plinius sulcks geweeten heeft. Jonstonus van de Visschen fol. 27.

In de West-Indiaensche Audientie Guatemala, ⁺ ging Marinus voort,

+ Rogchen eeten Menschen-Vleesch, en hoese de badende onder trecken.

+ Langh-gestaertede Rogch.

+ Rogchen-Eyeren.

+ Scharp-geschubde Rogch Squatina.

+ Artzenyen van deselve.

+ Water-Apen in West-Indien;

[p. 461]

loopt de Rivier Chiapa nae 't Noorden toe, dwars door de Provintie Copanavaztla; uytkoomende in de Noord-zee. In deese Vloed sijn Beesten gelijck als groote Apen; en hierom oock Water-Apen genoemd. Sy sijn gepleckt gelijck de Tygeren. Altijd blijvense onder Water; soo datmense nimmermeer boven 't selve siet. d' Indianen, door deese Rivier gaende, slaense haere lange Staert om de Beenen; trecken haer soo onder Water, en versmoorense. ⁺ Eenige der beste Swemmers weeten echter dit gevaer t' ontkoomen. Want sy neemen een Byl met sig; en alsse dan onder 't Swemmen d' Apen-Staert om haer Been geslingerd voelen, soo houwense deselve af. Geheele Paerden treckense nae beneeden, en doense dan deeser wijs versticken. Evenwel eetense niets van 't geense dus de dood hebben veroorsaeckt. Nergens anders als hier vindmen deese Water-Apen: Oock hoordmen op andere plaetsen niets van haer spreecken. De Laet Beschrijvingh van West-lndien fol. 227.

Daer is, merckte Polylector hier aen, ⁺ een ander slagh van Zee of Water-Apen; behoorende tot de Kraeck-beenige Visschen. Men vindse in de Roode Zee. In verwe en gedaente sijnse de Land-Apen gelijck-vormigh: Doch hier in verschillende, dat de Neck en Klauwen rosch sijn. 't Vel is als dat van een Schildpad. Wanneer hy swemd, schijnd hy te vliegen. Gesnerus de Piscib. verhaeld, ⁺ dat hem uyt Deenemarcken een Visch wierd gebraght, geheel groen van Ligchaem, doch op den rugg' meer doncker, en aen de sijden bleeck. Sijne Vinnen streckt hy uyt, al of hy Vliegen wou. Indien de Huyd gelijck die van een Schildpad waere geweest, soo had hy een over-een-komingh gehad met de gedaghte Apen der Roode Zee. Jonstonus van de Visschen, fol. 19.

Men vind, ⁺ begon Marinus weer, een seeckerc Visch, draegende de naem van Zee-Vosch; welckemen hem gegeven heeft, niet soo seer om dat de gantsche gestalte, als wel om dat de Staert met die van een Vosch over-een-koomt; of oock misschien om sijne behendigheyds en listigheyds wil. Somtijds weeghd hy wel honderd ponden. ⁺ Heeft een Aschgrauwe rugg'; witte Buyck, en kromme Staert, eenighsins als een Sabel; overtreffende in grootte 't geheele Lijf. Aen 't begin der selve staet een Pin. Hy onthoud sigh in de Modder-gronden der Zee, welcke van 't Strand af-leggen. ⁺ Rondeletius getuyghd, gesien te hebben, dat hy, in nood sijnde, sijne Jongen inswolgh, en daer nae deselve weer uytspoogh. 't Vleesch is van een seer onaengenaeme smaeck. Idem Jonston. ibid fol. 18. ⁺ In Nieuw-Franckrijck vindmen

+ En hoese de swemmende Indianen om 't leeven brengen.

+ Zee-apen in de Roode Zee.

+ In Deenemarken.

+ Zee-Vosch.

+ Gewight.

+ Seldsaemheyd

+ Zee-Hasen.

[p. 462]

in de Rivier Canada seecker slagh van Visschen, by d' Inwooners genoemd Adhothins; welcke 't Hoofd van een Haes, en 't Ligchaem sneeuw-wit hebben. Meerendeel houdense sigh voor 't Eyland Cietes. Montani America fol. 118. ⁺ Op mijne Toght nae America vingen onse Boots-gesellen eens een Visch, welckese noyt meer gesien, of daer van hooren spreecken hadden. De Kop en Staert was op 't volmaecktste die van een Kat gelijck: Desgelijcks de Beenen, behalven datse korter waeren, en by nae tegens den Buyck aenleyden. 't Ligchaem was rondaghtigh; niet gehayrd, maer soodaenigh gepleckt met swart en wit, gelijck de Huyd onser grauwe Katten sigh vertoond. Melchior Blum Americanischer Reise-Beschreibung pag. 239.

Even soodaenige Zee-Katten, ⁺ voeghde Polylector hier by, heeft een andere Reysiger oock in Asia gesien: Doch hy getuyghd, deselve soo gantsch selden gevangen te worden, dat d'Indiaenen en andere Bewooners deeses Gewests bynae geen kennis daer van hebben. Friderich von Zeitz Asiatischer Reise-beschreibung pag. 211. Hy seght oock, dat hy, in 't openen, eene noch bynae onverteerde Garnaet in den buyck vond; want aen eene derselve kan hy Spijs genoegh voor eene maeltijd hebben.

Wel, ⁺ seyde Juffer Honesta, soo moeten dan de Garnaeten al wat grooter vallen, als by ons; of deese Zee-katten sijn soo vraetigh niet als onse Land-katten; welcke een Garnaet soo veel als niet sou helpen.

Gewisselijck, ⁺ berightede Marinus, sijn de Garneelen in Indien vry beeter en grooter, als de geene, welcke hier op Tafel koomen. Alleenlijck met een Dousijn derselve kan een Man een goede en genoeghsaeme Avondmaeltijd houden. Linschooten Jtinerarium fol. 79. in d'eerste verdeelingh. Eens konden wy met ons drieën, schoon wy taemlijck hongerigh waeren, en niets anders voor ons hadden, geen veertigh deeser Garnaten op eeten. Friderich von Zeitz Asiatischer Reise-beschreibung pag 191. Maer ick koom nu tot de Zee-Leeuwen. ⁺ In onse Australische Toght voeren wy op den 15^den der Wintermaend met onse Chaloup nae 't Vogel-Eyland. Hier versloegen wy op een Klip twee Zee-Leeuwen, hebbende de lenghte van sesthien voeten. 't Hoofd was soodaenigh gesteld gelijck dat der Land-Leeuwen. 't Hayr om den hals was ruym een vinger langh; doch op 't Lijf kort. Soo groot als een jongh Paerd waerense. Met een hand-spaeck konmense door vijftigh slaegen nauwlijcks dood krijgen. De kop en hals was dick; van

+ Zee-Katten: de Land-Katten gantsch eygentlijck gelijck sijnde;

+ Soo in America, als in Asia.

+ Garnaeten,

+ Van een geweldige grootte.

+ West-Indische seer groote Zee-Leeuwen;

[p. 463]

een vreeslijcke en wonderlijcke aenschouwingh. Voor en aghter haddense twee breede handen; met welckese seer snel door 't Water konden swemmen. 't Voor-ligchaem is als dat van de Leeuwen op 't Land; maer 't Aghter-ligchaem Visch. De Huyd, swart-verwigh, was veerthien voeten lang; veel dicker als de beste Ossen-Huyden in Indien, of in Holland. ⁺ 't Vleesch is wel t'eeten, en van een reedlijck-goede smaeck. Le Maire Australische Navigatie fol. 20. Rollingius de Elementis, pag. 217.

Sijn'er dan, ⁺ vraeghde Juffer Honesta, in de Zee oock al Zee-wolven, Zee-kalveren, en Zee-Koeyen.

Jae gewisselijck, antwoordede Marinus; ⁺ doch 't geen by d'eene een Zee-wolf is, werd van andere een Zee-kalf geheeten; gelijck oock de Visch Manati en de Zee-koeyen voor eenerley werden gehouden; schoonse in 't eene Gewest wel een weynigh anders van gestalte sijn als in 't andere; en oock de jongheyd of ouderdom derselve verschil in 't aensien maeckt. Eenige aghten deese alt'saemen Verwanten te sijn. Op dat wy tijd moghten uytwinnen, sal ick door malkander van haer spreeken; deselve t'elckens soodaenigh een Naem gevende, alsse genoemd wierden ter plaets daer, en van de geene, waer by ick my bevond. ⁺ 't Onderscheyd, 't sy des Geslaghts, 't sy door de meer of min Ouderdom, 't sy door de verschillendheyd der Gewesten, sal genoeghsaem t'elckens uyt de beschrijvingh blijcken. In Brazil vindmen taemlijck-groote Manati, of Zee-kalveren. Desgelijcks op de wilde kust, of Guajana. Gemeenlijck koomd deese Zee-visch in varssche Wateren; insonderheyd 's Winters, en als 't een voghtige Jaers-tijd is. Hy werd seer hoogh geaght, als half vleesch sijnde; want sijn bloed is warm. Hy begeeft sigh in ondiepe Wateren, en verdronckene Gronden. Hy eet Gras en andere groente. d'Indianen noemen hem hier Cojumero; de Spaenjaerden Manati; de Nederlanders een Zee-kalf, of Zee-koe. De smaeck deeser Visch valt als die van Ossen-vleesch. Is seer dienstigh voor de Scheepen, om tot Voorraed meê genoomen te werden; waer van men dickmael d'ervaerenheyd heeft gehad. ⁺ Van deese Visch maecktmen een uytneemend-goede Oly, tot veelerley gebruyck. 't Smeer is seer bequaem om Visch of Vleesch in te braeden. De Huyd is soo goed als Buffels-Leer. Voor nattigheyd bewaerd, en wel in de Son gedrooghd, geeftse seer wel-bewaerende Schilden tegens de Pylen der Indianen. By regen-aghtigh We'er vindmen hier een groote meenighte deser Visschen in alle Wateren. De Laet Beschrijvingh van West-Indien, fol. 447. 472.

+ Goed ter spijs.

+ Wijdlopigh

+ Beright van de Zee-kalveren,

+ Anders oock genoemdt Zee-wolven; Zee-koeyen, Manati; jae by sommige wel Zee-honden.

+ Hoedaenigh deselve in West-Indien werden gesien.

[p. 464]

Dus onthoudense sigh beyde in de Zee, en in de Rivieren. ⁺ Van maecksel is hy als een Leedere Wijnsack, met twee Beenen voor aen de Schouderen, waer meê hy swemd. Van 't midden nae de Staert toe loopt hy smal af. 't Hoofd is als dat van een Os; doch d'oogen kleyn: grauw-verwigh: De Huyd grauw met eenige Hayrkens. Dus sietmense in 't West-Indisch Eyland Hispaniola; daerse somtijds twintigh voeten langh en thien dick sijn. De Poten sijn rond; yeder mer vier klauwen voorsien. Sy brengen haere Jongen voort als de Koeyen. Twee Borsten hebbense, met welckese deselve voeden. ⁺ Geslaghtet sijnde, en dan varsch gegeeten werdende, soo vindmen'er de smaeck van Kalfs-vleesch aen. Maer gesouten, koomdse over een met die van de Tonynen; doch is beeter. Oock kan deese kost langer dueren. 't Vet is goed, en werd niet garstigh. Men smeert'er oock 't Le'er meê. ⁺ Eenige Steenen groeyen in 't Hoofd deeser Manati (Zee-kalveren, Zee-koeyen). Men aghtse seer goed tegens Steen en 't Graveel in de menschen. Idem de Laet ibid fol. 5.

Ongeerne, ⁺ begon Polylector hier, koom ick tot 't verhael van eenige saeck, welcke ick eens beschreeven heb. In mijne Groote Historische Oceaen pag. 118. heb ick de gestalte deeses Beests voorgesteld. 'k Sal echter, wijl 't hier te pas koomd tot de volle verhandelingh van dit Wonder-schepsel, een herhaelingh daer van doen; schoon met tegensin. ⁺ Dit Dier, gemeenlijck Zee-kalf, van sommige oock Zee-koe, Zee-wolf, jae Zee-hond genoemd, is in gestalte van alle andere Visschen en Walvisschen onderscheyden. 't Heeft gelijck als korte Armen, doch sonder Elleboogen. Handen; doch niet met vingeren afgescheyden, behalven aen 't eynd, daermen vier bysondere Streecken siet, en vijf verdeelde Nagelen. De Huyd is hard; vast, en bewassen met swartaghtigh-grauwe Hayren. ⁺ 't Hoofd is kleyn en kort, in vergelijckingh van de grootte des Ligchaems. De hals is wat langer; welcke hy, nae sijn welgevallen, kan uytstrecken, of intrecken. d'onderste Kinneback vergelijckt sigh met die der Wolven (waerom oock sommige hem den naem van Zee-wolf geven): De bovenste is breeder als die van de Wolven, en beeter over-een-koomende met die van de Kalveren; gelijck oock de Neus-gaten. De Tanden sijn gelijck als Sagen, niet veel verschillende van der Wolven tanden. d'oogen glinsteren: en veranderen sigh dickmael met duysendderley verwen. De Tongh is gekloofd en verdeeld. In plaets van Ooren sietmen eenige gaten. ⁺ Dit Dier leefd beyde op 't Land en in 't Water. 't Eet Visch (en te gelijck oock Gras).

+ Haer maeksel.

+ Gebruyck ter Spijs, en smaeck.

+ Steenen in 't Hoofd.

+ Andere beschrijvingh

+ Van de Zee-kalveren:

+ Wijdlopiger en eygentlijcker

+ In volle leeden voorgesteld:

[p. 465]

Indien 't by ongeval in eens Visschers Net koomd te geraecken, soo breecke hy't selve in stucken, en verlost, nevens hem, oock sijne Meedegevangene; deselve een openingh tot de Vlught gevende. Haere Jongen werpense op 't Land; doch brengense, nae twaelf verloopene daegen, in 't Water. Gemeenlijck onthoudense sigh aen 't Strand der Zee, en de naest daer aen gelegene Landeryen. Ackeren, Boomgaerden en Wijnbergen verdervense. Op eenige hooghte te klimmen, valt haer niet swaer; doch 't afgaen ondoenlijck. ⁺ Als 't derhalven gebeurd, datse op een kleynen Heuvel sijn geraeckt, en weer daer van af willen, soo treckense Hoofd en Voeten aen 't Lijf; jae 't geheele Ligchaem selfs, even als een ronde kloot t'saemen; sigh alsoo met een groote onstuymigheyd in de Zee wentelende. Wijlse allerweegen vleeschaghtigh sijn, soo konnense niet lightlijck dood geslaegen worden; ten waere men haer den Kop verpletterde. Geerne slaepense buyten 't Water, in de Sonneschijn; 't sy op 't Sand des Oevers, of op de Zee-Klippen; om dies te ruymer lught te mogen scheppen. Haeren slaep is immers soo vast, als die van eenigh ander Dier. Snorcken oock boven maeten luyde. Somtijds werdense wel getemd; soo datse haere wildheyd afleggen, en d'onderwijsingh gantsch leersaem aenneemen. ⁺ Men heeft haer afgeright, om in Tooneel of Schouwspeelen de Toekijckers met Aengesight en Stem te groeten. Geven selfs antwoord, alhoewel met een woest geluyd en gemurmel, wanneerse met haeren haer gegevenen Naem werden geroepen. Gewennen sigh oock, een Mensch te lieven of te haeten. Van dit stuck sal ick hier nae een sonderlingh en wonderlijck Voorbeeld verhaelen. Haere Jongen beminnense vyerighlijck; selfs tot soo verre toe, dat de Moeder over de dood of 't verlies haers Kinds sigh tot de dood toe bekommerd. Even 't selve doen de Jonge over de dood haerer Moeder. Die oock, wanneer haer' Ouderen door Ouderdom kraghtloos werden, deselve in 't swemmen ondersteunen. Erasmi Francisci Ost und West-Indischen Lustgarten fol. 60. Kirschbaumius de Piscib. pag. 311. Ichthovius de occult. Natur. pag. 97.

Waerlijck, ⁺ seyde Juffer Honesta, 'k heb hier seer aenmercklijcke saeken van de Zee-kalveren gehoord, welcke immers, by gelegenheyd van de verhandelingh deeser Stof, niet voorby dienden gegaen te sijn, schoon ghy deselve op een andere tijd noch eens verhaeld hebt. Dingen, daer yet bysonders in leght, mogen oock wel eens tweemael gehoord of geleesen worden.

Ghy sult, ⁺ bejegende Polylector haer, noch al vreemder

+ Waer in veelerley

+ Seer aenmercklijcke dingen voor koomen;

+ Tot verweckingh van verwonderingh.

+ Aenmerckingh op Jonstonus.

[p. 466]

saecken hooren. Ondertusschen verwonder ick my, dat de vermaerde Jonstonus, die eygentlijck sijn werck heeft aengeleght, om te spreecken van de Natuer, gestalte en hoedaenigheden der Dieren, Vogelen en Visschen, soo gantsch weynigh schrijft van de Manati der Indianen; daer hy doch ontrent andere Visch-geslaghten van veel minder belangh en aenmercklijckheyd, meerendeel soo gantsch wydlopigh is, selfs tot verdrietlijck-wordens toe. Alles wat hy daer van seght, bestaet hier in: Niemand onder d'oude heeft van deese Visch, d'Indiaensche Manati, gewagh gemaeckt, indien hy misschien niet is de Bos, of Os van Aristoteles; staende in sijne Beschrijvingh onder de groote Visschen. ⁺ De Neerlanders noemen hem Zee-koe: Niet ongerymd; wijl hy met 't Hoofd een Land-koe gelijck schijnd: Oock, even als deselve, op 't Land Kruyd en Gras eet. Hy is een Sack gelijck; en derhalven leelijck om t'aenschouwen. Heeft een Koeyen-kop; kleyne oogen; twee dicke voeten ontrent 't Hoofd, als Vleugelen, in plaets van Armen; met welcke hy swemd. In plaets van Ooren twee kleyne gaetjens; waer door hy hoord. In 't Hoofd sijn twee Steenen, of Beenen; rond, van de grootte eener kleyne Kaets-bal. Ontrent de Staert is hy smalder, en gelijck als gedrongen. Welcke oock van daer af gantsch Senuwaghtigh schijnd. 't Wijfje heeft aen de Borst twee Mammen, waer meêse haere Jongen sooghd. ⁺ De Huyd is bynae als de gebrandede Huyd eens Verckens, hebbende de dickte eener vinger; asch-grauw van verwe; kaelhayrigh. Sommige sijn meer als veerthien of vijfthien voeten langh; en dick de breedte van aght handen. Hy werd gevangen in de Zee, ontrent 't Eyland Hispaniola: Doch oock loopt hy in de Rivieren, en eet 't Gras aen den Oever af. Somtijds werd hy getemd. Hy heeft sijn gebruyck tot spijs, en in de Genees-konst. Want sijne gedrooghde Visch vergelijckt sigh met 't Engelsch Osschen-vleesch: Blijft langh goed; en is gekoockt veel beeter als Tonynen-visch. Men houwd de Staert in stucken. Dan laetmense vijf daegen langh in de Son droogen. Daer nae gekoockt sijnde, loopt'er veel vet uyt; 't welck niet garstigh werd; en derhalven gebruyckt om Eyeren in de Pan te snarcken. ⁺ De Beenen in sijn Hoofd sijn seer goed tegens Darm en Nieren-pijn; wanneerse eerst gebrand; daer nae gestooten, gesist; en, ter swaerte van een vierde deel of half lood, met Wijn ingedroncken werden. Van de Huyd kanmen Riemen en Schoenlappen maecken. Jonstonus van de Visschen fol. 176. Dit 's alles wat hy daer van seght; behalven dat hy met weynige woorden verhaeld de Geschiedenis eens Manati met seecker Onder-Koningh:

+ En hoedaenigh deese vermaerde Schrijver

+ De Zee-kalveren beschrijft.

+ Gebruyck tot Artzenyen.

[p. 467]

Welcke saeck ick hier nae omstandlijcker sal voordraegen, en buyten twijffel u verwonderlijck sal voorkoomen.

Doe ick, ⁺ liet Marinus sigh weer hooren, de tweede Voyagie nae Oost-Indien deed onder den Admirael Steven vander Hagen, vingen wy op den eersten der Wintermaend des Jaers 1607. vier Visschen, geheeten Zee-koeyen, wijl haeren Muyl die van de Koeyen bynae gantsch gelijckvormigh is. Nae gissingh woegh yeder ontrent vijf of ses honderd ponden. Alhoewel dit Dier soo van buyten aen een Visch schijnd, echter kanmen 't geen'er van gekoockt werd in 't eeten van geen Kalfsvleesch onderscheyden. Soo vet waerense, datse wel anderhalve vinger breed Speck hadden; seer soet van smaeck. S' onthouden haer op de drooghten; en eeten de groente, welcke onder 't Water op de grond wast. ⁺ Wy schooten haer in 't Lijf met Harpoenen, waer aen een dun touw was; vastgemaeckt aen de Schuyt; en lieten haer soo swemmen tot datse moede waeren. Oost-Indische Reys onder vander Hagen, pag. 88. In d'Oost-Indische Voyagien des Drucks van Janssonius. De lenghte der Zee-Kalveren is van Jonstonus wel gesteld; doch in de dickte, haer niet meer als aght handen gevende, heeft hy een misslagh; ten waere de meetingh gedaen wierd beneden, daer hy smal toeloopt. Meest doorgaens is de lenghte van vijfthien Voeten; de dickte weynigh minder. Montani America fol. 157.: Doch dit moet verstaen werden daer hy op sijn dickste is: Evenwel wou ick de dickte liever op ruym de helft van de lenghte stellen. Kirschbaumius de Piscibus pag. 210. Onaengesien deese Visch sulck een geweldige grootte heeft, soo swemd hy echter gantsch soetjens voort, sonder getier te maecken. Hy vlied voor andere, en gaet te grond: Doch is woedende tegens de geene die hem soecken; gevende seer groove Slaegen. Herrera Beschrijvingh van West-Indien fol. 39. ⁺ In China werdense oock genoegh gevonden; insonderheyd in de Rivier Chaokingh by de Stad Chaocheu. De Chineesen noemense de Swemmende Koe. Dickmael gaen deese Zee-kalveren (of Koeyen) aen Land; treeden oock wel in een Geveght met de Land-koeyen, wijlse hier soo wel Hoornen hebben, als d'andere. ⁺ Wonderlijck is 't te sien, hoese met deese Hoornen tegens een stooten, en met de Koppen t'saemen botsen. Doch 't Zee-Dier kan 't niet langh uytharden; want eenige tijd op d'aerde geweest sijnde, soo werden sijne Hoomen, allenxen de hardigheyd verliesende, gantsch saght en weeck. Dit dwinghd hem, weer nae 't Water te keeren, om niet een schaedlijcke Neerlaegh te bekoomen. Soo haest hy sigh daer in bevind, krijgen de Hoornen de

+ Andere beschrijvingh

+ Der Zee-kalveren.

+ Zee-koeyen in China:

+ En derselver Gevegt met de Land-Koeyen

[p. 468]

hardigheyd weer. Nuzzii descript. Chinae pag. 211. Nieuwhof Gesantschap nae China fol. 379. des drucks op den naem van Antwerpen.

'k Heb, seyde de Heer Honorius in de gedaghte Historische Oceaen yets, ⁺ doch alleen met weynige woorden voorgesteld, geleesen, van de Natuerlijcke vriendschap tusschen de Zee en de Huyd des Zee-kalfs. Sou sulcks waeraghtigh sijn? En kanmen my hier van niet een breeder beright geven?

Van de waerheyd, vattede Polylector 't woord hier op, kan ick selver geen getuyge sijn; maer wel getuygen bybrengen, ter welcker verantwoordingh ick dit laet. Van een breeder beright kan ick u dienen, uyt een Schrijver, welcke bevestighd, selver de Proef daer van te hebben genoomen; en daer by doet, dat veele deese saeck waeraghtigh hebben bevonden. ⁺ 't Is, seghd hy, een dingh, aller verwonderingh waerdigh, dat de Huyd van de Zee-wolf (welcke Plinius oock Phocas, of Zee-kalf noemd), desgelijcks de gordels, beurskens, of buydels, van deselve gemaeckt, deese kraght of eygenschap aen sigh hebben, dat, wanneer de Zee stil, gelijck, en sonder aengroeying is, oock de Hayren op deese Huyd (Gordel, of Beurs) effen en glad ter neer leggen. Maer als de Zee op sijn alderhooghste staet, dat dan oock deese Hayren sigh opreghten. 't Is een saeck, welcke my bekend is door dickmael-herhaelde Proeven: En werd daeghlijcks aen de gedaghte Huyd gesien. Wat voor veranderingh de Zee in sijn vloeyen en ebben maeckt, even deselve is de hayrige Huyd deeses Diers onderworpen. Gonzalo Fernando d'Oviedo, in Histor. universali Americae lib. 13. cap. 6. Even 't selve heeft langh voor hem getuyghd Olaus Magnus, in Histor. Septentr. lib. 6. cap. 6.

d'oorsaeck hier van, ⁺ was 't gevoelen van de Heer Honorius, oordeel ick de Maen te sijn, als de Beweeger der Zee tot Ebbingh en Vloeyingh; te gelijck oock van de Hayren deeser Huyd.

Van d'oorsaecken der Eb en Vloed, ⁺ merckte Marinus hier aen, is gisteren genoegh gehandeld. 'k Wil niet tegenspreecken, dat 't bygebraghte Voorbeeld eenighsins betuygd de gemeenschap en invloeyingh der Maen met en tot 't geen de Maen onderworpen is; doch aldereerst middelbaererwijs; naementlijck, door middel der Zee: Wiens beweegingh de Zee-hond (of 't Zee-kalf, Zee-wolf ) door een meedelijdingh gevoeld. Want alhoewel oock de Maen onmiddelbaer, door hare werckingh, 't Vel des Zee-kalfs misschien beweeghd, en daer toe helpt, dat de Hayren oprysen; soo meen ick echter, dat de voornaemste kragt

+ Seer wonderlijcke

+ Eygenschap van de Huyd deeses Diers; ook der daer uytgemaekte Gordelen, Beursen, e.s.v. sigh rightende nae 't Ebben en Vloeyen der Zee.

+ Of d'oorsaeck

+ Hier van moet toegeschreeven werden aen de Maen; of aen de Zee.

[p. 469]

deeser Sympathie insonderheyd heght aen de Zee selfs, als aen een naerder oorsaeck.

Indien wy, deed Polylector hier toe, ⁺ geloven mogen een ander Schrijver, die desgelijcks getuyghdt uyt eygener ondervindingh te spreecken, soo heeftmen reden, om 't gevoelen van Marinus toe te vallen, en de Maen ten meerendeel uyt te sluyten: Wijl de Hayren der Zee-kalfs-huyd niet alleen vlack leggen by d'Ebb; oprysen by de Vloed der Zee; maer oock even 't selve doen, wanneer deese groote Plas, door een geweldige Stormwind gaende gemaeckt, verbolgene golven opwerpt. 'k Heb, seghd hy, een stuck uyt de Huyd eens Zee-kalfs; hangende aen de Muer mijner Studeer-kamer. Eens sagh ick, dat al de daer op sijnde Hayren over eynd stonden. Ick teeckende de dagh en uyr aen; en verstond nae eenige daegen (wijl ick vry diep Landwaerds in van de Zee afwoon) dat even op dien tijd een groote Zee-Storm was voorgevallen; hebbende geen kleyne schaede veroorsaeckt. Naederhand ben ick noch tweemael 't selve gewaer geworden. Schlingeri Mirabilia mund. pag. 91. ⁺ De geleerde Rondeletius staet wel ten vollen toe, dat de Hayren deeser Huyd overeynd rysen; oock weer soodaenigh gaen leggen, als of'er geene waren; doch seghd, dat sulcks alleen veranderingh van lught beteekend. Dat de rysingh geschied met de Suyde-winden; de plat-neer-leggingh met de Noorde. 't Welck hy getuyghd, dickmael te hebben aengemerkt. Men sou hier konnen bydoen de Poel op de kruyn des Berghs Erimnii, onder de Wonderen in Portugal niet een van de geringhste; wijl deselve altijd gantsch ontsteld is, en opsweld, wanneer sigh de Zee onstuymigh bevind, Kircheri Mund. subterran. tom. 1. lib. 5. Divis. 3. cap. 1. Doch men sou, en gewisselijck met goede reden, mogen seggen, dat sulcks ontstaet, niet uyt eenige Sympathie, of Natuerlijcke vriendschap, treck, en over-een-koomingh; maer uyt een verborgene gemeenschap deeses Poels met den Oceaen, door Watervoerende Pijpen, of Buysen. Meerder gewight kan 't gevoelen van Marinus toegebraght werden door 't geen men bevestighd waeraghtigh te sijn van de Kock-meeuw Larus. ⁺ Een verwonderlijcke over-een-koomingh is tusschen de Zee en sijne Vederen. Want de laetstgenoemde, wanneer'er Bedden van gemaeckt sijn, lighten sigh op, soo haest de Zee onstuymigh werd, en sigh verheft. Jonstonus van de Vogelen, fol. 205. Een reght Natuer-wonder sien de geene, welcke sigh een Bed van Kock-meeuwen-Vederen hebben laeten bereyden: En daer aen konnense verneemen, wanneer de Zee onstuymigh is, Soo haestse dit haer bed onge-

+ Ander beright deeser wonderlijcke seldsaemheyd aen de Zee-kalfs Huyd.

+ Wonderlijcke Poel in Portugal, op den top eens Berghs.

+ Seldsaemheyd aen de Vederen der Kock-Meeuwen, wanneer de Zee ontsteld is.

[p. 470]

meen-hoogh en bol sien oprysen, konnense seggen, dat sigh de Zee door een Storm-wind seer ontroerd bevind. De Buy over sijnde, sullen de Vederen, door een verborgene kraght en sonderlinge Eygenschap, sigh weer plat neer leggen. De voorige bolligheyd en hoogte des Beds sal neerslaen. Qualmii Mirabil. mund. pag. 107. Jchthovius de Occult. Natur. pag. 99.

Wy hebben gehoord, begon Marinus weer, ⁺ dat de gemeene lenghte deeser Zee-kalveren, soo alsse my en andere sijn voor gekoomen, is van veerthien of vijfthien voeten. Maer gelijck onder allerley Gedierten eenige in haer Geslaght een uytsteck in grootte hebben, soo vindmen oock sommige onder deese Zee-koeyen, of Kalveren (van de Spaenjaerden Manato genoemd, wegens de twee Vinnen by 't Hoofd, hebbende de gedaente van Menschen-handen), welcke vijf-en-twintigh voeten langh; twaelf of derthien voeten dick sijn. Grundmans Geschichtschulen erster theil pag. 226.

Gewislijck, ⁺ boertede Polylector, is 't al een andere Reus onder de Zee-Kalveren geweest, welcke in 't Jaer 1578. strandede in 't Vlack van Valencien; wijl hy had de lenghte van honderd voeten. D.T.V.Y. Weereld-Spiegel der Rycken, Staten en Vorstendommen fol. 147. En eenen anderen, in Brazil op 't Land dood gevonden, die een-en-tnegentigh voeten langh was. Melchior Blum Americanischer Reise-Beschreibungh pag. 211. Maer wy hebben nu algenoegh van dit Zee-dier gesproocken.

Ghy moest, ⁺ liet Juffer Honesta sigh hooren, niet vergeeten 't verhael des beloofden seldsaemen Gevals tusschen een Zee-Kalf en seecker Onder-Koning.

'k Sal'er, antwoordede Polylector nu toe koomen. ⁺ In 't Landschap van Caramatex (een Casique, of, andere stellen, Onder-Koningh, in West-Indien) leght 't Lac, of Meir, Gnaurabo. De gedagte Heer had groot vermaeck, in te gaen Visschen. Eens geraeckte in sijn Net een jonge Visch, van 't slagh der geene, welcke daer Manati werden genoemd; en sommige meenen te sijn een soort der Walvisschen; doch by ons de naem van Zee-Koeyen, of Zee-Kalveren, draegen. ⁺ Petrus Martyr evenwel schrijft hem schelpen, en soo een gantsch harde dicke Huyd toe, dat hy voor geen Pyl-schoot vreesd. Voorts seght hy, dat de rugg' plat; 't Hoofd een Land-Os gelijckvormigh; 't Lijf met meer als duysend Wratten gewapend is. Dat hy soo wel op 't drooge als in 't Water leefd, gelijck d' Otters en Crocodillen. Voorts, dat hy is swaer als een Elephant; wonderlijck vernuftigh; vriendlijck, en

+ Zee-kalf van 25. voeten lenghte.

+ Een ander van 100. en noch een ander van 91. voeten.

+ Aenmercklijck

+ En ongemeen-seldsaem verhael

+ Van een gevangene, wel-opgequeeckte.

[p. 471]

geerne by Menschen, gelijck de Delphin. 'k Heb deese Beschrijvingh hier weer willen invoegen, om, indien yemand dit Dier wou brengen (wegens eenige verschillendheyd met 't voorgaende) tot een ander Geslaght als dat der Zee-Kalveren, hem sijne bedenckingh daer over te laeten, en 't oordeel vry te stellen. ⁺ De genoemde Cacique de gedagte jonge Visch gevangen hebbende, nam vermaeck, 't seldsaeme Dier eenige daegen langh in sijn Huys op te queecken, 't selve onderhoudende met Brood en eenige Wortelen; waer van de Menschen in dit Gewest leeven. Daer nae wierp hy hem in een Meyr, of Poel (sommige hebben groote Vyver) nevens sijn Huys; waer in veele Wateren vielen, doch sonder weer daer uyt te loopen. In plaets van Gnaurabo is dit Lac, om deeses Vischs wil, naederhand hernoemd, en Manati geheeten; Waer in dit Dier vyf-en-twintig Jaeren lang heeft gesweefd. Ondertusschen wierd hy seer groot. Men had hem de Naem van Matum toegevoeghd; beteeckenende soo veel als Edelmoedigh; wegens de vermaecklijcke tijd-kortingh, welcke hy de Menschen gaf; sigh vergelijckende met de bedrijven van Arions Delphin by d' oude Schrijvers. ⁺ Soo haest als yemand van 't Huysgesin deeses Cacique aen den Oever quam, roepende Matum, Matum, stack deese Visch 't Hoofd boven 't Water op; quam nae de kant, en nam Spijs uyt de handen der geene welcke hem geroepen hadden. Wou yemand over 't Meir sijn, en dat hy daer van een teecken gaf, soo boogh deese Manati sigh gantsch bequaemlijck; sijnen rugg' aenbiedende voor een Schip, om hem in volle seeckerheyd over te voeren. 't Is een bekende saeck, dat dit Zee-Kalf van den eenen Oever tot den anderen (sijnde een vry al verre wegh) t' eener tijd op sijnen rugg' heeft gedraegen thien Indianen; Welcke soo gantsch verr' van eenige vrees of bekommeringh waeren, datse niet anders deeden als singen op deese Zee-Caros. ⁺ Maer gelijck hy liefde toonde tot sijne Weldoeners, en gemeensaem was met de geene die hem niet beleedighden; soo haetede hy oock de sulcke, welcke hem quaed hadden gedaen; immers, hy waghtede sigh voorsightlijck voor haer; liet een goede geheugenis blijcken; jae oock kennis, om d' eene Natie van d' andere t' onderscheyden. Soo haest hy eenigen Spaenjaerd ontrent den Oever gewaer wierd, doock hy terstond onder Water, en wou niet aen Land koomen; waer tegens hy altijd ontrent d' lndianen vriendlijck was. Vraeghd ghy nae d' oorsaeck, waerom hy de Spaenjaerden of ontvlood, of veraghtingh tegens haer toonde? sie, hier isse: ⁺ Een dartele Jongelingh van deesen Land-aerd had eens een Spies op hem los geschooten; doch son-

+ En daer nae in een Meir gesettede Manati,

+ Nevens des selven

+ Seer wonderlijcke

+ Liefde tot, en gemeensaemheyd met de Menschen;

[p. 472]

der hem te quetsen. Evenwel nam deese Visch dit soo euvel op, dat hy, 't sy uyt gramschap, 't sy uyt vrees, geen Spaenjaerden meer of aensien of vertrouwen wou. Schoon hy van d' Indianen, welcke hy lief had, geroepen wierd, soo sagh hy echter, tsederd dien schoot, altijd seer vlijtigh toe, of'er oock yemand, op sijn Spaensch gekleed, onder den hoop was. Op den Oever worstelde hy met de Kamerlingen des Cacique; insonderheyd met de jonghste onder deselve; dien hy boven d' andere beminde, wijl hy by hem geweest, en Voedsel van hem genooten had, ter tijd hy eerst in 't Huys deeses Heers opgevoed en gequeeckt wierd. Veel kortswijliger als een Aep was hy: En gaf een geduerigh tijd-verdrijf aen al d' Inwoners deeses Eylandts, welcke daeghlijcks in meenighten quamen aenloopen; ⁺ waer onder sigh veele Spaenjaerden (eer eenen uyt de haere hem beleedigd had), Italianen en andere Christenen vermengden, om t' aenschouwen de wonderlijcke bedrijven van deesen Visch. Eyndlijck verloor sig dit vermaecklijcke Dier. De Rivier Haybo aiko (Attabunick), eene der vier, die door 't Land van deese Cacique vlieten, eens, door invloeying van andere Wateren en Draeywinden, seer hoogh opswellende, overstroomde 't geheele Dal, en liep oock in 't Meir Gnaurabo (Guaynab). Door de geweldige Stroom liet d' oude Matum, 't sy willens; 't sy door dwang des Waters, en alsoo onopsetlijck, sigh wegvoeren; en is dus gekomen in de Zee, welcke was geweest de plaets sijner Geboorte. Naederhand is hy van d' Eylanders noyt meer gesien geworden. Petrus Martyr, Zeevaerden en Nieuw-gevondene Eylanden, aghtste Boeck in de derde Decad. fol. 648. Linschoten Jtinenarium, eerste verdeelingh, fol. 71 Camerari Meditat. Histor. tom. 2. lib. 5. cap. 3. Jonstonus van de Visschen, fol. 176. Sebastiani Schroteri Geographia tom. 2. pag. 897. Ichthovius de occult. Nat. pag. 101. &c.

Soo laeten dan, ⁺ pastede Juffer Honesta hier op, d' alder onguerste Zee-wonderen sig temmen, door goedheyd en vriendlijcke gemeensaemheyd der Menschen; vergeetende haer' aengeboorne woestheyd, en sig begeevende, om haere Weldoeners ten dienst te sijn. Sulck een Voorbeeld moest ons leeren vriendlijckheyd, sagtmoedigheyd en liefde tegens onsen Naesten; sonder welcke wy geen Menschen, veel minder Christenen sijn konnen. Ondertusschen evenwel moet ick bekennen, dat dit seldsaem verhael my al wat te wonderlijck voorkoomd.

't Sal, ⁺ bejegende Polylector haer, evenwel niet onge-

+ Verrightende by nae ongelooflijcke bedryven.

+ Korte aenmerckingh en bedenckingh,

+ Ongemeene Voorbeelden

[p. 473]

looflijck sijn voor de geene, welcke geleesen hebben, dat te Roomen, in de Vyver van Caesar, de Visschen soo tam waeren gemaeckt, datse, wanneerse by haere haer gegevene Naemen wierden geroepen, quaemen aenswemmen; en uyt der Menschen handen aten. Plinii Histor. Natur. lib. 10. cap. 70. & lib. 32. cap. 2. Die oock weeten, dat te Ferrare in Italien by eene der Vorstlijcke Lust-huysen en Lust-gaerden een Visch-vyver is; ⁺ in welcke men de Visschen soodaenigh heeft gewend, datse, op 't geluyd eener Klock, terstond koomen aenschieten, en aen seeckere hier toe verordonneerde plaets haere haer daeglijcks bescheydene Spijsen haelen. Frölichius in Viatorio part. 1. titulo Arx. Van de Delphinen leestmen immers soo vreemde seldsaemheden, als nu van den Manati verhaeld is. Als wy tot deese Visch sijn gekoomen, sullen wy'er yets van hooren.

Dickmael, viel Marinus hier in, ⁺ gebeurd het, dat d' ervaerenheyd en eygene ondervinding ons beschaemd maeckt over onse voorgaende ongelovigheyd; jae stoute Leugen-straffingh der geene, die yet seldsaems verhaelen of beschrijven. My aengaende, 'k beken, op mijne Reysen soo veel vreemdigheden gesien te hebben; dat ick my heb leeren waghten, om vermeetelijck yets, 't geen my wonderlijck voorkoomdt, doch niet strijdigh is met d' over-een-komingh des Geloofs, soo terstond voor onwaerheyd te schelden; insonderheyd als 't aensienlijcke Schrijvers voor waerheyd verhaelen. Liever wil ick yet sulcks in 't midden laeten staen; om aen d' eene sijde my niet bespotlijck te maecken door te grooten light-gelovigheyd; aen d' andere sijde niet onbesonnen voor leugen te schelden 't geen veellight waerheyd is.

't Is dan, seyde Polylector, ⁺ u gegaen gelijck de vermaerde Heer Busbequius, Gesant des Roomschen Keysers aen 't Turcksche Hof. De Boecken, segd hy, sijn vol van de liefde, welcke Beesten de Menschen hebben toegedraegen. 'k Heb noyt willen gelooven 't geen men daer van schrijft, vreesende, dat ick Fabulen voor waerheyd moght aenneemen; tot dat ick . . . . Hier op verhaeld hy twee Voorbeelden van deese Stof, welcke hy met eygener oogen heeft gesien.

De Heer Honorius horende, dat Polylector niet voortgingh, sprack hem aldus aen: ⁺ Wel hoe, woud ghy hier by ons yets op heffen, en 't selve stracks laeten steecken? Sulcke af-breeckingen vergenoegen ons niet. Ghy moet aen de woorden, tot dat ick, den vollen sin geven. En soo veel te meer, wijl ick bemerck, dat 't vervolgh der selve sal konnen strecken, om ons in te binden, dat wy 't voor-

+ Van wonderlijck-gewende Visschen.

+ d' ondervindingh dwingd ons dickmael, te moeten gelooven

+ 't Geen wy te vooren voor Leugen hebben verworpen.

+ Aenmercklijck Voorbeeld.

[p. 474]

gaende verhael van Manati niet soo loslijck voor een Verdightsel moghten verwerpen.

Soo sal ick dan, begon Polylector weer, de reedenen van de genoemde Heer vervolgen; welcke dusdaenigh luyden: ⁺ Tot dat ick een Lynx, my uyt Assyrien toegebraght, binnen weynige daegen tijds op eenen van mijn Huysgesin verliefd sagh; soodaeniger wijs, datmen yet bysonders daer in bemerckte. Als deesen mijnen Kneght by hem was, lief-koosde hy den selven met verwonderlijcke gebeerden; hem omhelsende en kussende. Wou hy wegh gaen, 't Beest hield hem met de Klauwen vast, deselve saghtjens slaende in de boorden sijns Kleeds. En als hy nu wegh gingh, volghde hy hem geduerigh met d' oogen nae, soo verr' als hy kon. ⁺ Gantsch treurigh en bedroefd bleef hy, tot dat hy hem sagh weerkoomen. Dan deed hy niet anders als huppelen, en hem caresseeren. 't Gebeurde, dat deese Dienaer met my over Zee trock nae 't Leger der Turcken. Sulck een lange afwesenheyd kon de Lynx niet verdraegen: Maer wierd sieck, en stierf van Honger. 'k Was'er vry droevigh om, vermits ick had voor-genoomen, dit Dier aen den Keyser te vereeren, wegens de sonderlinge schoonheyd der Huyd; ⁺ soo uytsteeckend, datmen deselve, by andere Lynxen-Huyden geleghd sijnde, sou aengesien hebben voor die van een ander vreemd Dier. d' Assyrische Lynxen sijn veel schooner als die van andere Gewesten. De Vaght van eene der selve werdt in Turckyen verkoght voor vyfthien of sesthien Sonne-Kroonen. Buyten twijffel is dit geweest 't Babylonische Bont, waer van gesproocken werd in de Wet Interdum, Tit. de Publicanis; voortijds in een seer groote waerde geweest. Busbequius, Epist. 5.

Wat is, ⁺ vraeghde Juffer Honesta, de Lynx doch voor een Beest? 'k Heb wel gehoord, datmen d' alderscharpsightighste Menschen daer by vergelijckt.

't Dier, ⁺ berightede Polylector, van de Griecken Lynx, van de Latynen Lynceus (wegens sijn scharp gesight); van de Hooghduytschen Luchs, van de Nederlanders Losch genoemd, is kleyn van Hoofd, glinsterend van oogen; van een vrolijck aengesight; hebbende de lengte van ontrent drie voeten. De Hayren der Huyd sijn over al saght, en dight-wolligh; d' uyterste toppen witaghtigh. d' ooren sijn kleyn, by nae drie-kantigh. De Baerd is als die der Katten, met witte Borstelen. De voeten sijn gantsch ruygh. De Tanden twintigh in getal; waer onder sigh twaelf Snytanden bevinden. Aen de gedaghte Voeten

+ Uyt eygener ervarenheyd eens voornaemen Schrijvers,

+ Van de liefde eens Lynx

+ Tot eenen sijner Dienaren.

+ By welcke

+ Gelegend-hier ingevoegd werd

[p. 475]

sijn seer scharpe Nageltjens; soo helder als Krystal. Een verscheurend Dier is 't, voor andere Dieren niet min schaedlijck als de Wolf. Men vindse in d' Oostersche Landen; en, volgens 't beright van Thevet, oock in de Geberghten van America. Dat de schoonste in Assyrien sijn, hebben wy uyt Busbeecq gehoord. ⁺ De swarte, bepronckt met schoone seer cierlijcke plecken, werden gevangen in Litthauwen, Polen, Muscovien en Sweeden. Men heeftse oock in 't Hertoghdom Wittenbergh gesien. De Lynx geneerd sigh van 't Vleesch der andere Beesten; insonderheyd van wilde Katten. Van sijnen Roof eet hy alderliefst, en meerendeel alleenlijck, de Harssenen. Gesnerus, in Hist. Quadrupl., getuyghd, dat de Lynx sigh verschuyld in de Boomen: Van boven af op de viervoetige Dieren neerspringhd: De Klauwen in der selver Neck set, en haer niet eer verlaet, voor dat hy 't Hoofd van een gescheurd; de Harssenen daer uyt gehaeld, en deselve verslonden heeft. Eenige bevestigen, datse 't overige des Ligchaems onbeschaedighd laeten, alleen 't bloed daer uytsuygende: En andere, datse gantsch sonder geheugenis souden sijn; soodaeniger wijs, dat hy, aghterwaerts om siende, sijnen bekoomen Roof vergeet, en een andere soeckt. ⁺ Liever wou ick dit haere gulsige begeerte toeschrijven. Sy versaemelen sigh, en worden oock swanger, op de wijs der Honden. Sijn soo onmatigh-vrughtbaer als de Hasen. Onder alle Dieren siense 't alderscharpst: 't Welck eenige heeft veroorsaeckt te beuselen, datse oock selfs door vaste Ligchamen (als Plancken, e.s.v.) heenen sien konnen. Seer snel ter loop sijnse; welckese noch door haere Sprongen verhaesten. ⁺ De Pis van de Lynx ('k segg' dit uyt Plinius, lib. 28. cap. 8), uytgeworpen alsse gebooren werden, bevriesd, of verstijfd, tot een Steen, de Karbonckel gelijck; glinsterende als Vyer. Lyncurium werdse geheeten. Veele hebben ter dier oorsaeck gemeend, dat d' Amber oock soodaenigh een oorsprongh had. Deese Pis der Lynxen sou seer goed sijn tegens de Druppel-pis; gemeenlijck genoemd de Koude-pis. Lynxen-Bloed met Steenbreeck-kruyd vermenghd, houdmen seer dienstigh tot af-drijving van de Steen in 's Menschen Ligchaem, wijlse deselve tot Gruys sou doen vermorsselen. Tot Bononien werd een Lynxen-Vaght verkogt voor honderd-en-twintigh Ponden. Jonstonus van de vier-voetige Dieren, fol. 99.

Laet nu, ⁺ seyde de Heer Honorius, getreeden werden tot 't tweede Voorbeeld des Heeren Busbequii, aengaende de liefde der Beesten tot de Menschen.

+ De Beschrijvingh van 't Dier Lynx, of Losch:

+ Met eenige sonderlinge

+ Aenmercklijckheden van 't selve.

+ Ander Voorbeeld Van de seldsaeme liefde

[p. 476]

Hoor hem, begon Polylector weer, dan al voort spreecken: 'k Heb, onder meer andere Vogelen, een Balearische Kraen (welcke Bellonius lib. 4. meend gelijckvormig te sijn den Bihoreau of Roupeau der Francoisen); daer in onderscheyden van de gemeene Kranen, datse een tros witte Pluymen (of Kuyf) heeft, daer de Turcken haere Vederbossen, of Plumagien, van maecken; Oock datse voor aen swart van Hals, en grooter als d' andere is. Deese gaf blijcklijcke teeckenen van liefde tot een Spaensch Soldaet; dien ick uyt sijne Slaverny had los gekoght. ⁺ Soodaenigh wasse tot hem genegen, datse, wanneer hy eenige uyren langh gingh wandelen, nevens sijne sijde sigh begaf; houdende met hem deselve tred, keeringen en wendingen. Stond hy stil; sy oock. Stapte hy voort; sy al meê. Sat hy, soo ginghse voor hem staen. Voor alle andere Menschen wasse schouw; maer van hem lietse sigh handelen nae sijn wel-gevallen. Wanneer hy buytens Huys was, ginghse nae sijne Kamer; en klopte met haeren Beck dickmael aen de Deur, ten teecken datmen haer sou binnen laeten. Saghse dan, dat yemand anders open deed, soo ginghse kycken door al de hoecken des gedaghten Kamers. ⁺ Hem niet vindende, ginghse soecken door 't geheele Huys, soo luyde en scharp schreeuwende, datmen dit getier niet kon verdraegen; en derhalven haer moest op sluyten, op datse d' andere Huys-genooten 't Hooft niet moght breecken. Soo haest de Soldaet weer t' huys quam, liepse hem te gemoet met uytgestreckte Vleugelen, en ongewoone beweegingh des Ligchaems; even als hadse willen Danssen, of tegens de Pigmeën een Geveght sogt aen te gaen. ⁺ Eyndlijck gewendese sigh, te slaepen onder de Bedsteede van deesen Spaenjaerd. Busbequius Epist. 3. Camerarii Meditat. Histor. tom. 2. lib. 5. cap. 4.

't Geen, liet Marinus hooren, ⁺ soo een aensienlijck Schrijver getuyghd uyt eygene ondervinding, kan geen geloofgeving werden geweygerd. Ondertusschen maeckt dit verhael gantsch waerschijnlijck, niet alleen de voorgestelde Geschiedenis des Manati: Maer oock selfs 't geen men heeft geschreeven van d' Etoliaensche Jonge Dochter, welcke van een Serpent (Slangh of Draeck) wierd bemind; oock saghtjens gestraft, om datse van hem gegaen was.

Al te kort, ⁺ brack de Heer Honorius hier uyt, is deese uwe voorstellingh van soo een gantsch seldsaeme saeck. 't Sal u derhalven gelieven, een breeder beright hier van te geven. Kan 't mogelijck sijn, dat in een Slangh of Draeck sou gevonden worden liefde tot Vrouws-persoonen; te gelijck oock Min-yver en gramschap?

+ En sonderlinge gebeerden

+ Eener Kraen tot een Spaensch Soldaet.

+ Oock uyt eygene ondervinding.

+ Voordraegingh van een

+ Slangh; of Draeck,

[p. 477]

'k Wil u, antwoordede Marinus, deese saeck wel verhaelen; ⁺ doch niet anders geven, dan gelijck ick die ontfangen heb. Men vindse voorgesteld van de vermaerde Geschied-schrijver Plutarchus, in sijne Verhandelingh van de vernuftighste Beesten. Seeckere Draeck wierd verliefd tegens een Jonge Dochter van Etolien. 's Naghts quam hy haer besoecken; kroop saghtjens nevens haer in 't Bed; kronckelde, of wond sigh rondom haer, sonder haer eenigh leed te doen; en gingh tegens 't aenbreecken van den dagh weer wegh. ⁺ Vermits nu dit Schrick-dier geduerigh in deese liefkoosingh voortgingh, soo versonden eyndlijck d'Ouders deese haere Dochter nae een andere Plaets. In drie of vier daegen tijds liet 't Serpent sigh niet weer in haer Huys vinden; vermoedlijck gintsch en herwaerts doolende, om haer te gaen soecken. Als hy haer nu ten laetsten had gevonden, bond hy haere Handen om haer Ligchaem vast, door sigh om haer te winden. Daer nae sloegh hy met sijnen Staert haer om de Beenen; schijnende alsoo te toonen een Amoureuse gramschap, waer in meer genegentheyd was, om te vergeven, als lust om te straffen.

Dit is, ⁺ pastede Juffer Honesta hier op, een uytsonderingh uyt den gemeenen Regel; en uyt den vloeck Gods over de Slangh: Ick sal vyandschap setten tusschen u, en tusschen deese Vrouw; tusschen uwen Zaede, en haere zaede, Genes. III. 15.

Deese vyandschap, ⁺ berightede Polylector, en de daer bygaende bedreigingh van de vermorselingh des Slangen-kops, moet niet soo seer betrocken werden op de Natuerlijcke Slangen en Menschen, als wel op d'oude Slangh, de Duyvel, en 't zaed der Vrouwen, de Heere en Salighmaecker Christus. Want 't is een bekende saeck, dat tusschen Menschen en Slangen dickmael, door tam-maeckingh en aenwenningh, een groote vriendschap is geweest. d'Indianen onderhouden deselve noch veelerweegen. Jae oock, sommige Volckeren hebben deser Dieren Godlijcke Eerbiedigheyd betoond; waer van men Voorbeelden kan vinden in mijne Curieuse Aenmerckingen, tweede deel, pag. 1326.; ⁺ Belangende 't verhaelde Geval, alhoewel Plutarchus (een voornaem Man onder d'oude Heydenen, geleerd en verstandigh) soodaenigh een Schrijver is, van wien niet te vermoeden staet, dat hy of moedwillens een onwaerheyd versierd, of onbedagtlijck eenige leugen ter neergesteld sou hebben, soo wil ick echter noch my selven noch andere verbinden, om dit van hem voorgedraegene Geval te geloven. Maer oock sie ick geen redenen, welcke my souden konnen dwingen, om dit gantschlijck voor

+ Verliefd op een Etolische Jonge Dochter,

+ En hoe hy met deselve handelde.

+ Tegenwerpingh

+ Kortlijk beantwoord.

+ En verdere bedencking

[p. 478]

een Fabel te moeten verwerpen. Een Natuerlijcke Draeck sou soo wel genegenheyd tot een Vrouw konnen hebben, als d'Apen, Beeren, en andere Dieren, waer van ick anderweegen blijcklijcke Voorbeelden heb bygebraght. ⁺ Daer-en-boven, de Satan kon ligtlijck sulck een gestalte aenneemen, en in deselve liefde-driften toonen, om de Menschen door sijne Guygchelryen te bedriegen. 't Is nu de tijd niet, om wijdlopigh hier van te spreecken. Oock ben ick beesigh, om deese Stof te verhandelen in mijn Werck, De Satan, in sijn Weesen, Aert, Bedrijf en Guygchelspel; vertoond in een Historische Verhandelingh van Duyvelen, Spoocken, Gesighten, Verschyningen, Voorseggingen, Voorteeckenen, Droomen, en wat voorts deese Stof aenhangigh is. Immers, sulck een liefde-betooningh eener Slangh ('t sy een Natuerlijcke, 't sy de Helsche) tot een Vrouws-persoon moet al meermael sijn aengemerckt geworden; wijl d'Oude de Serpenten hebben gesteld ten Sinnebeeld der wulpschheyd, en hittigheyd tot 't Vrouw-volck.

Wy souden, ⁺ seyde de Heer Honorius, nu voortgaen tot andere Zee-visschen, welcke, wegens eenige gelijckvormigheyd, de naem der Land-Dieren is toegevoeghd; maer wijl de Slangen hier op de baen sijn gekoomen, soo laet ons noch wat by deselve blijven, om de voornaemste seldsaemheden deeser nu soo afschouwlijcke Schepselen te mogen verneemen. 't Sal van ons voorneemen niet geheel afgeweecken sijn, vermitsmen oock Zee en Water-slangen vind.

Voor ditmael, ⁺ liet Polylector sigh hooren, hebt ghy ontrent deese Stof weynigh van my te verwaghten; wijl ick meermael hier van heb geschreeven. Hoe de Slangen werden verwonnen en gedoodet van 't kleyne Dierken Quil. Van de gekroonde Slangen in Ceylon. Van Slangen, voortkoomende uyt Boomblaederen; en van Slangen-genereerende Boomen in China, waer door 't geheele Land vol van dit ongediert is; met de Reden deeser seldsaemheyd, kond ghy leesen mijne Curieuse Aenmerkingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderens-waerdige dingen, eerste deel, pag. 301. 302. 311. Van grouwlijck-groote Slangen in 't Eyland Java. Van seer schaedlijcke in Guatemale, soo datse, alleen met een Stock aengeraeckt sijnde, door de Stock een Mensch vergiftigen. Van Slangen sonder vergif in 't Eyland Cuba. Van onmaetigh-groote. Haere meenighvuldigheyd en gevaerlijckheyd in Ceylon, op de Bedden der Menschen kruypende. By-geloof der Inwooners ontrent haer; en sonderlinge Voorbeelden daer van. ⁺ Van groote Slangen op Banda, die ten eersten een geheel Mensch verslinden.

+ Over 't bygebraghte seer wonderlijcke Geval.

+ Voortgangh tot een Gespreckhoudingh van Slangen.

+ Aenwysingh, waer wy

+ In eenige andere onser Wercken,

[p. 479]

Van wonderlijcke Slangen-vangers, en Slangen-besweerers, Tweede deel, pag. 545. 572. 579. 927. 1325. 1326. 1327. Van Slangen en Padden-eeters onder de Mexicanen, sonder naedeel haerer gesondheyd, Derde deel, pag. (24). Van seer welrieckende Slangen, een Muscusreuck van sigh gevende. Van geweldigh-groote in d'Asiatische Provintie Cajara; soo datse oock selfs Beeren en Leeuwen verslinden; en hoese gevangen werden, Vierde deel, pag. 1195. 1229. Van seer groote Slangen, onder de Holsteinsche Water-vloed in der Menschen Huysen loopende. Van de geneesingh aller vuyle Pocken in een Slangen-Hol in Italien; gelijck oock van de Melaetsheyd, Jight, en andere ongeneeslijcke gebreecken, door haere leckingh en suygingh ; en hoe sulcks toegaet; met Voorbeelden daer van, en de Reden ondersoght. ⁺ Van Slangen, uyt Aerde voortkoomende. Waer haer vergif in leght, en dwaelingh hier ontrent. Hoe de Vrouwen in Italien noch hedensdaegs Slangen eeten, om langh te leven, en schoon te worden. Van Inkruypingh der Slangen in de menschen, met een verwonderlijck Voorbeeld; en vreemde toevallen, daer door veroorsaeckt. Of Slangen-Eyeren, onvoorsiens ingedroncken, in ons Slangen konnen genereeren; mijn Groot Historisch Schouw-tooneel, eerste deel, pag. 179. 609. 562. 565. 573. 601. 576. 584. Van Slangen, in Spaenje gehouden, om door haer de Wijn te verkoelen. Bovenmaeten groote Slangen in America, van d'Indianen getemd en geliefkoosd. Seer groote Slangen in Guinea; en Geval van eene der selve, hebbende een Pad ingeslockt. Groote Slangh dood geschooten, waer in men een noch levendig Geytenbocksken vond. ⁺ Van geweldige Water-slangen, en Slangen die geheele Harten door de Keel laeten gaen: Oock een Jongen inslockten; die echter noch geluckiglijck behouden wierd, door de spoedige opsnydingh van den Buyck deeses Diers. Van wonderlijck-geverwde en gesprickelde Water-Slangen in Brazil. Hoe alleen eene Slangh in seer weynigh tijds veroorsaeckte veeler duysenden Menschen dood. Van de Mexicaensche Slangh Heacoatl. Ratel-Slangen in Brazil. Grouwelijcke Slangen, grooter als een Os, hebbende schoot-vrye Schelpen. Van de West-Indische Pyl-Slangen, loerende alleen nae d'oogen der Menschen. Van gevleugelde Slangen in Florida. Bloed-roode Slangen; by naght als vlammen Vyers, mijne Groote Historische Rarireit-Kamer, eerste deel, pag. 305. 169. en voort aen tot 190. ⁺ Van de seldsaemheyd der Slangen in Guinea. Van levendige Slangen binnen in Klippen. Wonderlijcke vreemdigheyd van Slangen, de menschen om den rugg' wassende.

+ Hebben gehandeld

+ Van de Slangen,

+ En van deselve

[p. 480]

Wondervreemde Slangen ontrent Mexico, Derde deel, pag. 209. en de volgende. Van een Slangh, gekomen aen de Borst eener slapende Vrouw, welcke thien Maenden langh daer aen vast hield, en deselve soogh, wijlmen haer niet van de Tepel derfde afneemen; en hoese eyndlijck door een Besweerer wierd verlost; mijne Groote Historische Oceaen, pag. 120. Hoe de Slangen seer langh vasten konnen. Slangen, gegroeyd uyt de Ligchaemen der gestorvene, mijne Historisch Oeffeningen, eerste deel pag. 68. 360. Van een verwonderlijck-groote Slangh, die sigh selven tot over de helft op at. ⁺ Van een andere, die seer seldsaem met Keyser Severus handelde. Van een Slangh, door de Ketters d'Ophiten opgevoed en geëerd: Nevens de Toveryen der Papen ontrent deselve, mijne Geheele Weereld, in haere sonderlinghste en uytgeleesenste gevallen, voorgesteld tot een Historische Kronijck der Kronijcken, van Christi geboorte af tot heden toe, eerste deel, pag. 307. 363. 304. 305. ⁺ In de volgende Deelen komen noch veelerley andere Wonderen van Slangen. Van de geweldigh groote Slangen in Calicuth. In Congo, van vijf-en-twintigh voeten lengte, vijf voeten breedte. Hoe seecker Volck in Arabien niet anders als Slangen pleegh t'eeten, mijne vertaelde en doorgaens vermeerderde Geographische en Historische Weereld-beschrijvingh pag. 357. 512. 327. Van de grouwlijck-groote, en wanneer deselve sigh boven Water laet sien, quaedvoorbeduydende Slangh in 't Noorweegsche Meir Mos, mijne vertaelde en doorgaens vermeerderde Noordsche Weereld, pag. 7. Van de gesondheyd des Slangen-vleesch-eetens, met voorbeelden daer van, mijne vertaelde, in een andere orde gebragte, en doorgaens vermeerderde Historische, Philosophische en Politische Rust-uyren, pag. 82. e.s.v.

'k Sal, ⁺ seyde de Heer Honorius, hier Stof konnen vinden, om mijne begeerte ontrent dit stuck te voldoen. Maer heeft evenwel Marinus niet oock yets van deese Dieren waer-genomen.

Jae genoegh, ⁺ antwoordede deesen; maer de meeste vreemdigheden derselve heeft Polylector ons alreeds voorgedraegen. 'k Sal echter noch al wat weeten te seggen. In d'Americaensche Provintien, welcke werden gereeckend onder Rio de la Plata, vindmen Slangen, hebbende de lenghte van vier Vademen; welcke geheele Harten verslinden; doch geen ander quaed doen. De Laet Beschrijvingh van West-Indien fol. 400. ⁺ 't Gebeurde eens, dat ick en noch vier andere (uytgegaen sijnde, om te sien, of wy, t'onser vervarsschingh, yets souden konnen schieten met onse Vyer-roers, om t'eeten) op den wegh saegen leggen eene deeser onguere Schrick-dieren. Gesaementlijck schooten wy'er

+ Voortgebraght een seer

+ Groot getal sonderlinge Aenmercklijckheden.

+ Andere

+ Leeswaerdige dingen van de Slangen.

+ Geval met een Slangh, die een geheel groot Hart met sijn volkoomene Hoornen had verslonden.

[p. 481]

op los; en door twee Kogelen wierd hy soodaenigh in de Kop, door een andere in 't oogh getroffen, dat wy hem, nae seer weynigh tijds, dood sloegen. Eenen uyt d' onse sneed, uyt nauwkeurigheyd, hem den Buyck op; waer uyt een geheel Hart quam, grooter als een der grootste Bocken in onse Landen; met sijne volkoomene Hoornen; noch gantsch onverseerd, wijl 't onlanghs geleeden eerst verslonden was geworden. Melchior Blum Americanischer Reise-beschreibungh pag. 417. In Egypten, oock anderwegen, is de beet der Aspis-Slangh aldergevaerlijckst. ⁺ Eenen mijner Reys-genooten was hier door op den Oever des Grafs gekomen, en had buyten alle twijffel moeten sterven, indien niet een Egyptische Geneser hem van een Aspis had doen eeten; waer door hy de kaecken des Doods ontrocken wierd. Friderich von Zeitz Asiatischer Reise-beschreibungh pag. 390.

In ons Europa, ⁺ viel Polylector hier in, heeftmen oock Voorbeelden hier van gehad. 'k Heb, seght de vermaerde Kircherus, t' Erffurt een Apotheecker gekend, die allerley slagh van Slangen, ten gebruyck in de Genees-konst, vergaederde. ⁺ Als hy deselve, in een Vat sijnde, eens onvoorsightigh handelde, wierd hy door eene deeser giftige Dieren gebeeten. Stracks begon den Arm op te swellen, en 't gantsche Ligchaem te beven. De by hem geroepene Genees-meesters schreeven hem wel allerley Tegen-giften voor; doch deselve hielpen hem niet. Eyndlijck vraeghde eenen onder d' Artzen, die wat verder sagh als d' andere, den Kruydmenger, wat voor een Slangh hem had gebeeten? d' antwoord eens: Een Aspis. Terstond deed hy die koocken, en gafse den Lydelingh t' eeten. Nauwlijcks had hy deese Kost in 't Ligchaem, of van dat oogenblick af wierd het beter met hem: En met alleen eenen dagh deese Spijs te gebruycken bevond hy sigh volkomentlijck in gesondheyd hersteld. Waer by de gemelde Schrijver noch dit voeghd: Sommige sijn door 't eeten van Adderen, en 't drincken van geadderde Wijn, geneesen van haere Melaetsheyd. Soo een bekende saeck is 't, dat 't eeten van Adderen gantsch dienstigh is tot levens-verlenging, dat onnodig sou sijn, yets daer van te spreecken. Kircheri Mund. subterran. tom. 2. lib. 9. Devis. 1. cap. 5. De reden van soodaenige Geneesingen heb ick aengeweesen in 't eerste deel mijner Groote Historische Rariteyt Kamer pag. 228.; en in 't eerste deel mijns Grooten Historischen Schouw-Tooneels, pag. 601.

In geen gedeelte des Weerelds, ⁺ hernam Marinus, werd grooter overvloed van seer giftige Slangen gevonden, als in Egypten, en in

+ Aspis beet, door een Aspis t' eeten geneesen.

+ Andere proefneeming hier van

+ Aen een Apotheecker t' Erffurt in Duytschland.

+ In geen gedeelte des Weerelds sijn

[p. 482]

de sandige Woestynen van Libyen. d' Abyssiners, dight by de gemelde Woestynen woonende, verhaelen, datse yeder Jaer gedwongen sijn, met veele duysend Menschen op te trecken, om door Vyer en Wapenen deese schaedlijcke Dieren te verdelghen. Anders sou 't Land onbewoonbaer, en binnen weynigh tijds van alle Menschen gantsch ontbloot werden.

Wat doch, ⁺ vraeghde de Heer Honorius, magh d' oorsaeck sijn, dat dit Gewest meer Slangen voortbrenghd, als andere?

De Natuer-kundige, ⁺ antwoordede Polylector, geven'er deese van. Eene druppel Dauw (hier by een bequaeme Stof tot dit werck komende) doet een Slangh ontstaen. Waer by noch gaet, dat men in deese Woestynen seer veel Salpeter en Sout van Ammoniack vind. 't Selve werd over dagh door der Sonnen-hitte opgeheven: Valt 's naghts door de koude weer neer; en veroorsaeckt een verrottingh; waer uyt verscheydene soorten of geslaghten van Slangen voortkoomen. En dan noch: Dickmaels versmaghten in deese Wildernissen en geweldige Sandvelden geheele Caravanen, of Legers van Menschen en Beesten, door Dorst; welckers doode Ligchaemen nieuwe Stof tot Slangen geven. Kircherus ibid. cap. I. ⁺ Dat uyt gestorvene in 't Graf leggende (oock ergens op't Veld neergeworpen sijnde) menschen Slangen groeyen, hebben wy voorbeeldlijck getoond in 't eerste deel onser Historische Oeffeningen ontrent allerley aenmercklijcke, ⁺ gewightige, naeuwkeurige en gemoed-vervrolijckende Stoffen; doorvloghten met een goed deel bysonderheden van Natuer en Konst, pag. 360. Hoemen duysenden van Alen, binnen weynigh tijds, door konst kan doen ontstaen; alleen Aerde, Dauw en Son daer toe gebruyckende, hebben wy gisteren gehoord. (Sie hier aghter in de Blad-wyser, op 't woord Konst). 'k Sal'er noch by doen, dat meenighte van Slangen verweckt konnen werden uyt Stof van een eenige Slangh, wanneer'er Regenwater en Son by koomd.

'k Heb, ⁺ begon de Heer Honorius, in 't eerste deel uws grooten Historischen Schouw-Tonneels geleesen 't seldsaem geval des Straetsburghschen Jongelinghs, die een Slangh in 't Ligchaem had; en uwe Redeneeringh, hoese daer in moght gekoomen sijn; waer van ghy vierderley weegen steld; I. Door Slangen-Eyeren of Slangen-broey ingedroncken te hebben. 2. Uyt eenige giftige Stof in 't Ligchaem. 3. Door Tovery. 4. Door in-kruypingh door de Keel. 'k Heb oock gesien, dat ghy d' eerste en tweede manier afwijsende, insonderheyd op de laetste aendringhd. Nochtans sijn'er bekende voorbeelden, dat het op

+ Soo veel Slangen

+ Als in Egypten en de Libysche Woestijnen:

+ Met aenwijsingh

+ Van d' oorsaecken daer van.

+ Of uyt Slangen-Eyeren, of Slangen-broey, onwetens ingedroncken

[p. 483]

d'eerst-gemelde manier geschied is. 'k Heb, seght een voornaem Schrijver, ⁺ in mijn Vaderland (Duytschland) een Gras-mayer gekend, die, een goeden dronck Water uyt een Sloot gedaen hebbende, twee Maenden daer nae van een scherpe Buyckpijn wierd aengetast; voelende in sijne Maegh gelijck als een levendigh Dier; 't welck hem seer pynighde en door de Slockdarm scheen te willen uytkoomen; insonderheyd als de Maegh leedigh was. d' Artz, uyt deese teeckenen besluytende, dat 'er van binnen een Slangh moest schuylen, voortgekoomen sijnde uyt 't gedronckene Water, waer in vermoedlijck Slangen-Zaed had geleegen; en weetende, dat deese Dieren seer begeerigh sijn nae Melck, gaf de raed, datmen dien dus geplaeghden met de Beenen om hoogh sou hangen; sulcker wijs, dat hy de waessem der warme onder hem gestelde Melck in de Mond kon ontfangen. ⁺ Soo haest was dit niet gedaen, of een Slangh van anderhalve voet quam te voorschijn; met soo een grote benauwdheyd d' enge Slockdarm knellende, en doorkruypende, dat de Lydelingh by nae verstickte. Men was genootsaeckt, 't Hoofd van de Slangh, alleen buyten de mond steeckende, meteen tangh te grijpen, en alsoo 't geheele Ligchaem uyt te haelen. Deese dus geluckigh-verlostede wierd door Buycksuyveringh en andere bequame Genees-middelen weer tot voorige gesondheyd gebraght. Idem Kircherus ibid. cap. 2.

'k Heb, ⁺ berightede Polylector, deese manier van Slangen-ontstaeningh in een Menschlijck Ligchaem niet gantsch afgeweesen, niet verworpen; maer alleen geoordeeld, dat de wegh door inkruyping vermoedlijcker, aenneemlijcker, en min tegengeworpene swaerigheden onderworpen was. Selfs dit by-gebraghte Geval bewijst niet, dat de Slangh noodwendigh door Slangenbroey ingedroncken te hebben ontstaen moest sijn geweest. 't Is de gewoonte der Gras-maeyere, in de heete, lange daegen, by soo een swaeren arbeyd, somtijds een weynigh op d' aerde te gaen leggen, om wat te rusten; en vallen dan wel in een diepe slaep; ter welcker tijd door d' opene Mond lightelijck een Slangh kan in kruypen. ⁺ 't Geen hier kon tegen-geworpen werden, heb ick in 't gemelde Werck beantwoord. De goede Man naederhand d' ontsteltenis, en als yet levendighs in sigh gevoelende, heeft beginnen om te dencken nae d' oorsaeck; en, de reghte voor-by-gaende, sigh indaghtigh gemaeckt, dat hy eens Water uyt een Sloot had gedroncken; waer op dan of hy, of d' Artz, sulck een besluyt heeft gemaeckt. 't Is niet seer waerschijnlijck, dat in twee Maenden tijds, uyt

+ In 's Menschen Ligchaem een Slangh kan ontstaen;

+ Met een wonderlijc Voorbeeld hier van.

+ Bedencking op 't verhaelde Geval.

+ En of deese Slangh noodwendigh

[p. 484]

ingedronckene Slangenbroey, of Zaedt, in eens Menschen Maegh sou konnen voortgebraght werden en aengroeyen een Slangh ter lenghte van anderhalve voet. ⁺ Vermits evenwel Schenckius verscheydene Gevallen voorsteld van Lieden, die, van met sodaenige Saden bevrugt Water gedroncken hebbende, Kickvorschen, Padden, en verscheyden slagh van Wormen in de Maegh hebben uytgebroed; welcke door Braeck-middelen wierden uytgedreeven, soo wil ick de geene, die in dit gevoelen staen, 't selve haer geerne laeten behouden. Doch als ick uyt d' omstandigheden eenige waerschijnlijckheyd van inkruypingh kan sien, voor mijn deel liever nae deese sijde hellen. Van de veroorsaeckingh deeses quaeds door Tovery, spreeck ick in mijn onderhanden sijnde Werck, De Satan, in sijn Weesen, Aert, Bedryf en Guygchel-spel, vertoond in een Historische Verhandelingh, e.s.v. ⁺ Wijl wy doch hier van deese Stof hebben gesproocken, soo hoor noch een Brief van den meer-gedaghten vermaerden Athanasius Kircherus, geschreeven uyt Romen, aen den nu overleedenen voornaemen Boeckhandelaer t' Amsterdam, mijnen geweesenen goeden vriend, Johannes Janssonius van Waesbergen. ‘Deesen diend, om U. E. bekend te maecken een Geval van wonderlijcke vreemdigheyd; op den veerthienden der Gras-maend deeses Jaers 1677. te Pesaro in Italien gebeurd. ⁺ Een Capucyner Monick aldaer, derthien Maenden langh gepynighd, en met geduerig Bloed-pissen gequeld geweest sijnde, heeft eyndlijck door de Roede gelost een Slangh, soo groot als deese nevens gaende Af-beeldingh. (Deselve is ruym anderhalf vierendeel eener El). In d' ontleedingh isse bevonden een Adder-slangh te sijn. Want op deselve plaets, daer de Lever in d'Adderen leght, vondmen deselve oock hier. Over dit vreemd Voorval ontboodmen Genees, Heel en andere Geleerde; om d' oorsaeck daer van uyt te vinden. Als oock mijn oordeel hier over gevraeghd wierd, heb ick geantwoord, dat deese Monick, door scharpe dorst gedrongen, vuyl water uyt een modderige Sloot had gedroncken; en tegelijck eenigh Slangen-Zaed in 't Lijf had gekreegen; 't welck in de Maegh uytgebroed; door d' Aderen in de Nieren gebraght; ⁺ van daer langhs de Pisbuys met seer scharpe pijn in de Pisblaes, en eyndlijck door de Roede uytgedreven was. Een voornaem Artz van Pezaro, Alexander Coccius, die de besorgingh deses Monicks had, en door wiens Raed deese Slangh is uytgedreven, heeft deese Geschiedenis beschreeven in 't Italiaensch; en, op datse geloof sou vinden, deselve bevestighd met de Getuygenissen van Geestlijcke

+ Door 't indrincken van Slangen-broey, of Zaed, heeft moeten gegenereerd sijn.

+ Ander aenmercklijck Geval des Jaers 1677.

+ Van een Capucyner Monnick;

+ Die in 't Water maken een Slangh door de Roede lostede

[p. 485]

en Weereldlijcke persoonen, die deese vreemdigheyd hebben gesien,' e.s.v. Ondertusschen evenwel behoefdmen 't oordeel Kircheri, dat d' oorsaeck ingedroncken Slangen zaed sou sijn, niet noodwendig toe te valllen; wijl, behalven d' inkruypingh en intoveringh, alleen uyt eenige giftige voghtigheden in ons Ligchaem, een Slangh sou konnen groeyen; gelijckmen dickmael aen de gestorvene heeft vernoomen. ⁺ Onder alle Slangebeeten is die van de Bloed-slangh de seldsaemste in uytwerckselen. Want de gebeetene vloeyd 't bloed uyt neus, mond, ooren, oogen, aers, roede, en alle andere openingen des Ligchaems; selfs uyt al de Sweetgaten. 't Eenighste Tegengif en Genees-middel is, gestootene Bloedsteen, ingedroncken met Bockenbloed. Qualmii Mirab. mund. pag. 111. Ichthovius de occult. nat. pag. 209. Kircherus. Ingelheim. Schlingerus, &c.

In 't West-Indische Eyland Matalina, ⁺ begon Marinus weer, sijn seer groote Slangen. In seeckere Bocht vonden wy hier eens een groote Sloot; en in deselve twee Slangen, van een verwonderlijcke dickte. Doe wy onse Musquetten op haer af-schooten, om haer te dooden, waeren haere blaesingen en schuyffelingen soo geweldigh, dat d' Eylanders daer over verschrickten. Pedro Ordonnez de Cevallos, Beschrijvingh van West-Indien fol. 4. ⁺ Doe ick te Mexico was, wierd my verhaeld, dat de geweesene Koning over dit Gewest, Montezuma, behalven sijn alderkostlijcke Palleys, noch verscheydene andere binnen de genoemde Stad had. In 't eene onderhield hy allerley Watergevogelt in meenigte; hebbende drie-honderd persoonen, welcke niet anders deeden, als op deselve passen. In een ander hield hy Dwergen, gebugchelde, en op andere wijsen mismaeckte Menschen, soo Mannen als Vrouwen. En in de beneden-Kameren Roof-Vogelen van allerley slagh; werdende bediend oock van drie-honderd persoonen; behalven nogh wel duysend Valckeniers en Jagers; aen welckemen daeghlijcks vyfhonderdt Kalkoenen ter Spijs gaf. In de Kelders van dit Huys waeren Leeuwen, Tygers, Beeren, Wolven, e.s.v. ⁺ Maer in een andere Kelder saghmen groote Vaten van Aerde; sommige met Water, andere met Aerde gevult. In deese waeren Slangen, soo dick als eens Mans Dgie; veelerley slagh van Haeghdissen, Adderen, e.s.v. Oock Krocodillen van twintigh voeten lenghte. ⁺ Deese Slangen en andere giftige Gedierten wierden gevoed met 't bloed der geofferde Menschen. Sommige der selve gafmen oock Menschen-vleesch t' eeten. 't Bloed lagh als Ys bestremd op de vloer deeser Kelder: Uyt welcke, en uyt d' andere

+ Wonder-uytwerckselen van de Bloed-Slang

+ Geweldigh-dicke, en seer grouwlijk-schuyffelende Slangen.

+ Dier-Pallaysen van Montezuma

+ Slangen Kelder

+ Welke Slangen wierden gevoedet met Menschen-bloed

[p. 486]

daer by sijnde, men hoorde 't vreeslijck gebrul der Leeuwen; 't gehuyl der Beeren, Tygers en Wolven; 't geblaes en geschuyffel der Adderen en Slangen. Thomas Gage nieuwe Reys door de Spaensche West-lndien pag. 69.

By deese grouwel-kelder was 't, ⁺ deed Polylector hier by, dat Montezuma een andere had, honderd en vijftigh voeten langh; dertigh breed; en in deselve een Capel, hebbende 't Verwelfsel bedeckt met Goud en Silver-loofwerck; vercierd met meenighten van Paerlen en kostlijcke Gesteenten. Hier stortede dien Heydenschen Vorst by naght sijne Gebeeden; en ontfingh, onder 't grouwlijck gehuyl en geschuyffel soo veeler onguere Dieren, van de Duyvel antwoorden op sijne vraegen. Idem Gage ibid. Melchior Blum, Americanischer Reyse-beschreibung pag. 207.

De Slangen in Cuba, ⁺ hervattede Marinus, verdienen geen geringe Verwonderingh. Sy hebben de grootte van een Haes; de gedaente van Vosschen; de voeten van een Konyn; de Kop van een Weesel; 't Hayr van een Das; de Staert van een Vosch. Leven by seeckere kleyne Beestkens, genoemd Guabiniquinazes. Verstrecken d'Inwooners tot een smaecklijcke, en te gelijck gesonde spijs. Montani America, fol. 134. Polylector heeft gewagh gemaeckt van de Bloed-slangh. 'k Moet'er wat breeder van spreecken. In America sijn twee of driederley geslaghten derselve, doch van weynigh onderscheyd, immers in d'uytwerckingh. 't Verschil bestaet meest in de benoemingh van Ahukyatl, Kokob en Kurukuku; en dan, datse in 't eene Landschap grooter, wat anders geverwder vallen, als in 't andere. In Jucatra werdense Kokob geheeten. Hebben de lenghte van ontrent drie voeten; sijn doncker geverwd; besprickeld met roode en blauwe plecken. ⁺ Soo gantsch vergiftighd is sijnen beet, dat hy den Mensch, die de wonde ontfanghd, binnen een uyr tijds doet bloed lossen; ⁺ en binnen een dagh uyt 't geheele Ligchaem bloeden, en sterven. Deese bloed-stortingh gaet uyt al d'openingen en gewrighten des Ligchaems. In de gaten der Klippen onthoudense sigh meest; en daer voedense haere Jongen op. Uyt hun Hol komende, en eenigh gerught hoorende, soo schietense daer op aen. Nierembergius, lib. 12. cap. 2. De Brazilianen noemense Kurukuku, of Kukuruku. Hier heeft hy de lenghte van negen voeten. Is beset met geelaghtige Schubben; op den rugg' gesprickeld met groote swarte plecken. Daer sijn'er oock, die twaelf voeten lenghte hebben. Marckgravii Hist. rer. Nat. Braz. lib. 6. cap. 14. Sy sijn dick, Asch-grauw-

+ Ontrent deselve deed de Koningh sijne Gebeeden.

+ Verder beright

+ Van de gantsch seldsaeme eygenschap

+ En doodlijcke uytwerkselen

[p. 487]

verwigh; ⁺ binnenwaerts geel; buytenwaerts met swarte vlecken. Geschubt: Gantsch giftigh: Seer te vreesen; alhoewel haer vleesch (behalven 't Hoofd) van d'lndianen werd gegeeten. Die van eene deser Slangen gebeten is, werd wervelsiek; pijnlijck; bevende; beswymd, en krijgd een brandende Koorts; daer eerst koud sweet, dan binnen vier-en-twintigh uyren tijds, oock wel eerder, de dood op volghd. Dit bysonders heeft hy boven andere Slangen, dat door sijnen giftigen beet d'Aderen schijnen doorknaeghd te worden; met verweckingh van soodaenigh een ontsteeckingh en brand, dat 't koockende bloed uyt Neus en Ooren, jae uyt de Nagelen van Handen en Voeten, koomd te barsten. Varssche bladeren van Taback sijn'er wonderlijck goed voor. Anders oock, 't Hoofd der gebeeten hebbende Slangh op de wijs van een Plaester op de wonde geleght. De Braziliaensche Jbirakoa is van deselve eygenschap, alhoewel eenighsins anders met witte, swarte en roode plecken besprenckeld. De van hem gebeetene loop 't bloedt terstond uyt d'Ooren, Neus en Oogen. Pizonis Histor. Natur. & Med. lib. 13. cap. 41.& 43.

Dit slagh van Slangen, ⁺ merckte Polylector hier aen, is oock d'oude bekend geweest, onder de Naemen van Hemorrhous, Afrodius, Afudius, Sabris, e.s.v. Waer van men kan naesien Jsidorus, Sylvaticus, Avicenna, Nikander, Jonstonus, &c. Matthiolus ad Dioscor. lib. 6. cap. 50. seght'er dit van: Na sijnen beet werd de gequetste plaets bloedigh. In 't begin vloeyt'er niet anders als een Waterigh voght uyt. De Maegh werd pijnlijck. Daer nae loopt 't bloed niet alleen uyt de wonde, maer oock uyt de Neus. Dan volght een benauwde Ademhalingh. In de beet der Wijfjens storten de hoecken der oogen, de wortelen der Nagelen, en voorts al de Leeden bloed uyt. Ten laetsten vallen de Tanden verrot uyt de Kevelen. ⁺ Een andere Slangh, genoemd Seps, of de Verrotter, werd beschreven van Ambrozinus lib. 1. cap. 6. Aelianus lib. 16. cap. 24. Lucanus Phars. lib. 9. 't Vleesch der geene, welcke sigh van deese gebeeten bevinden, verrot terstond. Daer-en-boven heeft hy deese eygenschap, dat hy sijne verwe veranderd nae de verwe der dingen, welcke hy aenraeckt. Sommige schrijven hem toe de lenghte van twee Elle-bogen, andere minder. Jonstonus van de Slangen, fol. 16. By Aelianus vindmen, lib. 8. cap. 7., dat seecker persoon, alleenlijck van deese Slangh aengeraeckt sijnde, gestorven; en daer nae oock des selven Kleed verrot is.

In Asia, ⁺ liet Marinus sigh weer hooren, is een Slangh, ge-

+ Eener Braziliaensche Slangh, genoemd Ahukyatl, Kakob, Kurukuku, e.s.v.

+ Is oock d'oude bekend geweest.

+ Andere seer schaedlijcke Slangh, genoemd Seps

+ Of de verrotter, en waerom.

[p. 488]

noemd Aguasen; doncker geverwd, met een breed plat Hoofd. Of hy eenerley slagh met de Seps der Oude is, weet ick niet; maer dit wel, dat haeren beet even deselve uytwerckingh heeft; sijnde soo doodlijck, dat de gequetste binnen een half uyr tijds moet sterven. Wiens vleesch, gantsch verrot, van de Beenderen afvalt. Hy onthoud sigh in drooge Berghagtige plaetsen. ⁺ In 't Landschap Jucatra is een ander Geslaght van Slangen, ontrent twee voeten langh; soo dick als eens Mans arm; doncker-verwigh; met groote glinsterende oogen in 't Hoofd. Men noemd hem Polpoch. Met de Staert steeckt; met de mond byt hy. Beyde steeck en beet is doodlijck. Echter niet seer pijnlijck. Want al 't gevoelen vergaet en verdoofd; soo dat de gestoockene of gebeetene sterft als een volgesoopene van Bier of Wijn. 't Vleesch verrot binnen drie daegen. De Beenderen, van 't selve ontbloot sijnde, en geel werdende, geven een grouwlijcke stanck van sigh. Idem Jonstonus ibid. fol. 17. 22.

't Sou, ⁺ seyde Polylector, te langh vallen, d'eygentlijcke gestalte, en de sonderlinge Eygenschappen aller Slangen onderscheydentlijck te willen verhaelen. Kortlijck en overloopender wijs sal ick alleen eenige derselve op een tassen. In Thessalien sijnse soo meenighvuldigh, datse d'Inwooners souden verdrijven, indiense niet van d'Oyevaers verslonden wierden. Gelijck dan Colubrarie door de veelheyd derselve onbewoonbaer is geworden. Plinius lib. 3. cap. 5. ⁺ In Aethiopien wriemelense door malkander; en sulcker wijs op eenen hoop, datse aen d'aenschouwers de gestalte van een grooten Heuvel vertoonen. Glimmeri Collectanea pag. 317. Lange tijd konnense sonder eeten blijven. Een voornaem Schrijver getuyghd, dat hy'er eene ses maenden lang, sonder eenige spijs, in een Tonneken heeft gehouden. 's Winters konnense by 't Vyer tot in de Lente toe leven. Jonstonus van de Slangen fol. 5. Seer begeerigh sijnse nae Wijn, Melck en Eyer-Doyeren. Die de mond wyd genoegh hebben, slocken een geheel Ey in. Maecken sigh dan, van langh en smal, kort en breed, om 't selve te doen sacken: Of in de Keel gekoomen sijnde, soo breeckense 't Ey door haere dringingh, en werpen de Schael van onder weer uyt. Kirschbaumius de Piscibus pag. 217. Datse uyt d'Aerde, oock uyt Poelen, gegeneereerd werden, is bekend. ⁺ De Nervi, een Tartarisch Volck, wierden, korts voor Darii optoght, gedwongen, haer Land te verlaeten, wegens de geweldige meenighte der uyt d' aerde gebooren werdende Slangen. Herodotus lib. 4. De Stad Amyclas in ltalien wierd verwoest door de Slangen, voortkoomen-

+ Andere giftige Slangh in 't Landschap Jucatra.

+ Voorstellingh

+ Eeniger sonderlinge

+ Vreemdigheden

[p. 489]

de uyt de daer ontrent geleegene Poelen. Vlimmeri Histor. Ital. pag. 71. ⁺ Dat de Varckens Slangen eeten, werd van verscheydene Schrijvers bevestighd; en daer bygevoeghd, dat door de Swynen 't Land Piombino van de Slangen gantsch gesuyverd is geworden. Jchthovius de occult. Nat. pag. 171. Dat oock de Katten Slangen eeten, heb ick met eygener oogen gesien; maer dan oock, dat deselve Kat een groot geswel aen d'eene Kaeck kreegh; 't welck doorgesneeden, en dit Beest alsoo geneesen wierd. Met de Palingen houdense groote vriendschap, volgens 't beright van Friedlof, Historischer Lustgarten pag. 29. Dat de Slangen aen d'Uyers der Koeyen gaen sitten, en de Melck daer uytsuygen, is onse Boeren genoegh bekend. Wy hebben hier boven gehoord, dat Slangen op Vrouwen sijn verliefd geweest. ⁺ In tegendeel seght Bodin, dat'er een doodlijcke haet tusschen de Vrouwen en Slangen is; welcke klaerlijck daer in sou blijcken, dat, indien'er maer een eenige Vrouws-persoon in een groote vergaderingh van Volk was, een daer ontrent sijnde Slangh haer aldereerst sou soecken te beschaedigen. 't Geen Rupertus (by de Roomsch-gesinde een beroemd Uytlegger der Heylige Schrift) verhaeld, wil ick u wel voordraegen voor sijne meeningh, maer niet voor waerheyd. ⁺ Wanneer de naeckte voetsool eener Vrouws-persoon (de beet van een Slangh voor-koomende) 't Hoofd deeses Diers maer alleen een weynigh aenroerd, soo werd Hoofd en Ligchaem terstondt van 't leven beroofd; sonder datmen'er de minste beweegingh, de geringhste gevoellijckheyd meer in bemerckt. 't Welck anders door hamer noch stock, noch doorsnydend Swaerd kan verright werden; wijl 't van den Romp afgekapt Hoofd, als'er maer alleen een weynigh van 't Lijf aen sit, dan noch leven en voortkruypen sal. Dat dit soodaenigh is, als wy stracks seyden, (vervolgd hy) hebben wy verstaen van de geene selfs, die door vlijtige naevorsschingh daer aghter gekoomen sijn. Rupertus, lib. 3. de Tr. cap. 20.

Misschien, ⁺ liet Juffer Honesta sigh hooren, heeftmen dit versierd, op aenleydingh van de valsche vertaelingh der plaets Gen. III. 15: Sy sal u den Kop vermorsselen. Indien ick voor dit giftigh gediert niet soo seer vervaerd was, 'k sou wel eens de Proef willen neemen van de waerheyd of leugen deeser voorgevingh.

Dit brenghd my, ⁺ seyde Marinus, een seldsaeme Geneesingh in gedaghten; van sommige gehouden voor een Natuerlijck, van andere voor een Bygelovigh jae Toveraghtigh middel. De geleerde Arts Fallopius, op 't Land sijnde, heeft aengemerckt, dat eens Boeren Soon

+ Van Slangen.

+ Voorgewendede vyandschap der Slangen tegens de Vrouwen.

+ En van de kraght der voetsoolen eener Vrouw

+ Tegens de Slangen,

+ Seldsaem Geneesmiddel tegens

[p. 490]

door een Adder-slangh in de voet wierd gebeeten. ⁺ Op sijn geroep quam de Vader schielijck toeloopen. Bond de Tee der gequetstede voet wel stijf met een Band; schrapende daer nae deselve sulcker wijs, dat'er niet weynigh bloeds uytliep. Doe gebood hy hem, de plaets der beet aen te wysen. Dit gedaen sijnde, moest hy de verseerde voet neersetten: Waer op de Vader desselven gestalte met een stuckje Hout omschreef: Met een Mes wat Kryd in deese Omschrijvingh schraepte; en 't selve met wat wijn sijnen Soon ingaf: Die, door dit middel, afgangh van onder en boven krygende, sigh geneesen bevond. Jonstonus van de Slangen fol. 12.

Ick kan my, ⁺ bracht de Heer Honorius hier in, noyt genoegh verwonderen, dat sulck een giftigh en van yeder gehaet Dier, als de Slangh is, van d'oude Heydenen soo hoogh geëerd wierd. Niet alleen hieldense voor een grooten roem, datmen seyde, haere Voorouderen in Serpenten te sijn veranderd geweest; maer oock schreevense deselve eenige Godheyd toe, en righteden haer een bysonderen dienst aen. ⁺ Alexander de Groot heeft sigh niet geschaemd te pogchen, dat sijne Moeder Olympia was swanger geworden van een Draeck, genoemd de Geest van Jupiter; of selfs Jupiter, die de gestalte eens Draecks had aengenoomen; waer opse hem ter behoorlijcker tijd had gebaerd.

Maer, ⁺ deed Polylector hier by, als hy eens aen sijne Moeder schreef: De Koningh Alexander, Soon van Jupiter Hammon, ontbied sijne Moeder Olympias de groetenis; soo sondse hem deese aerdige en spotlijcke antwoord toe: Lieve, swijgh doch; beklap noch beschuldigh my niet by Juno; die my, vermits ghy in uwe Brieven my uyt geeft voor de byslaep haers Mans, allerweegen sou plaegen. Camerarii Meditat. Histor. tom. 1. lib. 4. cap. 9. ⁺ Van Scipio Africanus verhaelen C. Oppius, Titus Livius, Aulus Gellius en Julius Higinus, dat een groote Slangh gemeenschap met sijne Moeder hield: Die dickmael in haere Kamer gesien wierd; doch verdween, als eenige lieden op de naegangh quaemen. Yet diergelijcks verhaeld Suetonius van Attia, de Moeder des Keysers Augusti. Alsse sigh ter middernaght nae seecker Feest begaf, deedse haere Rosbaer stellen in de Capel, en viel in slaep. ⁺ Doe kroop een groote Slangh in deselve; en gingh'er stracks daer nae weer uyt. Attia hier op wacker werdende, reynighde sigh, even als of haeren Man by haer had geweest. Ter selver tijd saghmen op haere Huyd 't gedaente-beeld eens Draecks; 't welck noyt uyt gedaen kon werden; derhalvense oock niet meer in d'openbaere Bad-stoven verscheen. Vermits nu Augustus thien Maenden hier nae wierd

+ Den Beet der Aspis-Slangh.

+ Eere, van de Heydenen de Slangen aengedaen.

+ Den grooten Alexanders roem,

+ Dat sijne Moeder door een Draeck van hem bevrught was geworden.

+ Voorbeelden van hooge persoonen; welcker moeders

+ Van Slangen souden beslaepen sijn.

[p. 491]

geboren, soo hieldmen hem, om de verhaelde oorsaeck, voor de Soon van Apollo. Soo schrijft oock Sextus Aurelius, dat Keyser Galerius, bygenoemd Armentarius, wijl hy een Koeyen-Hoeder was geweest, vermeetelijck pogchte, om de smaed sijner geringe Afkoomst uyt te wisschen, dat hy was gegenereerd van een groote Slangh, welcke sijne Moeder had beswangerd; gelijck Olympia, de Moeder Alexandri, was weervaeren. ⁺ 't Geen van deeser Monarch, oock van Galerius, wierd voorgegeven, was maer een enckel Verdightsel haers hooghmoeds. Aengaende't geen soo veele treflijcke Geschied-schrijvers getuygen van de Moeder Scipionis, en Augusti, de verstandige is niet onbekend, dat de Satan light valt, soodaenige Bedriegeryen en Guygchelryen aen te stellen: Van welcke Stof ick in eenige mijner wercken genoegh heb gehandeld. ⁺ 't Bygeloof heeft verdight, dat de Droomen van Slangen geluck beteeckenen. De Moeder van Georgius Castriottus, by de Turcken (welcker Hamer, Dorsscher en Uytroyer hy was) genoemd Jschenderbeg; van 't gemeene Volck gemeenlijck Schanderbeg, hem ontfangen hebbende, droomde (volgens 't verhael van sijnen Historie-schrijver Marinus Barbet), datse een groote Slangh baerde; welcke bynae geheel Albanien bedeckte; sijn Hoofd uytstreckte tot aen de Grensen van Turckyen, met verslindingh van veele Turcken; en de Staert had tot binnen de Palen van Venetien. ⁺ Sijnen Vader Johannes, Prins van Albanien, hier over sigh verheugende, vertroostede sijne ter dier oorsaeck verschrickte Gemaelin, seggende: Hy kon hier uyt afneemen, datse sou voortbrengen een Soon, die sou werden een uytneemend Krijghsman; een geluckigh Oorloghs-overste, een strenge vyand der Turcken; een groot beschermer des Christlijcken Geloofs, en een Vriend der Venetianen. In deese Hoop vond hy sigh niet bedroogen: En wierdt noch veel meer daer in bevestighd, als't geboorne Kind uyt sijns Moeders ligchaem met sigh braght een noch veel klaerder teecken van aenstaende voortreflijckheyd: Wijl hy op sijne reghter-arm een Swaerd had; soo levendigh uytgedruckt, dat de beste Schilder het geen netter vorm sou konnen geven hebben. 'k Sou hier noch yet aenmercklijcks verhaelen van Slangh-vereeringh en By-geloof, noch by onser Vaderen tijd in Europa gebruycklijck; maer wy souden al te langh by deese ongedierten bijven; en moeten tot wat anders voortgaen.

Ey neen, ⁺ bejegende de Heer Honorius hem. Gedenckwaerdige dingen, in onse Reedenvoeringen eenighsins te pas koomende, moeten hier niet verstommeld blijven, 't Is my even veel, waer van

+ Aenmerckingh hier op.

+ Droomen van Slangen voor geluckigh gehouden.

+ Aenmercklijck en seer seldsaem Voorbeeld.

+ Wonderlijck bedrijf.

[p. 492]

men spreeckt, als'er maer eenige sonderlinge aenmercklijckheyd in leght.

Veele in Litthauwen en Samogitia, ⁺ hernam Polylector, hadden in de voorgaende (misschien oock in deese Eeuw) noch behouden de Heydensche Bygeloven en Ceremonien haerer Voorouderen. ⁺ In haere Huysen, 't sy onder den Oven, 't sy in eenigen hoeck der Keucken, voedense ('k spreeck met mijnen Schrijver in den tegenwoordigen tijd, wijl veellight by sommige sulcks noch gepleeghd werd) Slangen op. Op seeckere tijd des Jaers koomen de Priesteren; welcke met pleghtlijcke Gebeeden deese Serpenten (van de Huysheeren geëerdt als Goden) noodigen, om aen de Tafel te koomen eeten. Dan kruypen deese Slangen voort langhs een wit Serviet, en setten sigh aen den Disch. Alsse nu van al de Gereghten, immers van de meeste, yets geproefd hebben, daelense weer neerwaerts, en verbergen sigh in haere hoolen. Nae haer vertreck eeten al die van 't Huysgesin seer blijdelijck van de Spijsen, welcke van de Slangen aengeroerd sijn; aghtende dit voor een gantsch gewis teecken, dat alles in dit Jaer haer gelucken sal. Maer koomen de Slangen niet te voorschijn, wanneer de Priester sijn Oremus preveld; of proevense niets van d'op tafel staende Spijsen, soo beeldense sigh in, dat haer 't aenstaende Jaer veelerley ellenden sullen overkoomen. 'k Heb, seghd mijnen Schrijver, dit uyt een Brief, geschreven van Johannes Melet aen Georgius Sabinus. Camerarii Meditat. Histor. tom. 1. lib. 4. cap. 9.

Dus weet, ⁺ merckte Marinus hier aen, de Satan, door allerley dingen, Afgodery en Bygeloof of in de Herten der Menschen te planten, of't alreeds daer in geplantede te bevestigen. Dien Vorst des bedroghs, der dwalingen, der leugenen, houd sigh insonderheyd beesigh, om hier door sijn Rijck te vergrooten. ⁺ Belangende de groote Alexander, 'k heb eens van een voornaem en geleerd Man gehoord, dat hy in sijn Wapen voerde een Serpent; door den mond uytwerpende een nieuw-gebooren Kindeken, noch onafgewasschen en bloedigh. Hier door wou hy te kennen geven, dat hy Jupiters Soon was.

Deese Afbeeldingh, ⁺ berightede Polylector, sietmen noch op eenige over-oude Medalien. Hoedaenigh sijne Moeder opnam, dat hy haer de Hoer van Jupiter noemde, hebben wy alreeds vernoomen. Alsmen haer naederhand quam seggen, datmen sijn doode Ligchaem een lange tijd onbegraven liet leggen, borstse met bittere traenen aldus uyt: O Soon! ghy, die onder de Goden woûd gesteld sijn, en nae alle maght hier toe

+ En Afgodische Toveraghtige Ceremonien

+ Der Lithauwers en Samogiten met Slangen, welckese in haere Huysen opvoededen.

+ Aenmerckingh,

+ En verder beright

+ Van den grooten Alexander

[p. 493]

hebt getraght te geraecken, kond nu selfs geen deel hebben aen 't reght, 't welck alle sterflijcke Menschen gemeen is; te weeten, begraven te werden. ⁺ De Keyser Tiberius voedede seer leckerlijck op en liefkoosde seer vriendlijck een groote Slangh. Met sijn eygene handen gaf hy haer t'eeten. Doch deselve wierd van de Mieren opgegeeten. Ter dier oorsaeck waerschouwden de Waerseggers hem, wel toe te sien, dat 't Grauw niet tegens hem opstond; vermits de Mieren een groote meenighte beteeckenen. Camerarius ibid. tom. 2. lib. 1. cap. 9. Suetonius in Tiber. §. 27. Even hierom wou hy niet binnen Romen sijn.

'k Heb, ⁺ begon Juffer Honesta hier, somtijds wel hooren spreecken van Draecken. Vermits't nu hier wel te pas koomd, soo wenschte ick wel te mogen verneemen, of deese Dieren wat anders sijn als de Slangen?

Eenige, ⁺ antwoordede Polylector, willen, dat een Draeck niet anders is, als een ongemeen-groot gewordene oude Slangh; hoedaenige men in Oost-Indien en Africa vind. Bodinus, in Theatr. Natur. lib. 3. Sulck eene was 't, welcke 't Heyr der Romeynen onder den Veld-Oversten Regulus (sigh neergeslaegen hebbende by de Rivier Bagrada, nu Megarada, niet verr' van Carthago) aentrof. Met sijne gantsche Krijgs-maght moest hy tegens dit onguere Dier veghten, en vijfthien honderd Mannen verliesen; tot dat het eyndlijck door de Worp eens Molensteens omgebraght wierd. De Huyd heeft men langh bevonden 120 (by andere staet 220.) voeten; en wierd lange tijd te Romen bewaerd. Gottfried Historische Chronica fol. 214. ⁺ Andere meenen, dat een Draeck niet anders is, als een Kelder of Muer-Slangh; hoedaenigh eene die van de voorgedaghte Keyser Tiberius sou sijn geweest. Noch andere stellen onderscheyd tusschen Slangen en Draecken; en vermelden, dat d'ongevleugelde Slangen; de gevleugelde Draecken sijn. Wederom andere draegen ons gevleugelde en gevoetede; ongevleugelde en ongevoetede Draeken voor. ⁺ Niet weynige sijn'er, welcke gantschlijck ontkennen, dat'er gevleugelde Draecken in de Weereld sijn souden.'t Sou te langh vallen, en buyten ons ooghmerck gaen, van deese onderscheydingen ordentlijck te willen handelen, My belangende,'k sie geen swaerigheyd, om de geene toe te vallen, welcke d'ongevleugelde Gedroghten groote Slangen noemen, op een sonderlinge wijs giftigh,'t sy door Ouderdom, of andere oorsaecken; soo dat selfs haeren Adem de Menschen kan dooden. ⁺ Maer geenssins kan ik my stellen aen de sijde der geene, welcke voor een verdighsel houden alles watmen beschreeven vind van

+ Des Keysers Tiberii geliefkoosde Huys-slangh

+ Of Draecken

+ Yet anders sijn als Slangen?

+ Verschillende gevoelens.

+ Ongevleugelde en ongevoetede:

+ Gevleugelde en gevoetede Draecken.

[p. 494]

gevleugelde,'t sy Slangen,'t sy Draecken. In eene mijner wercken heb ick sommige Voorbeelden hier van bygebraght. 'k Sal'er nu noch eenige, alleen van Oogh-getuygen, toedoen. ⁺ Cardanus verseeckerd ons, dat hy selver te Parijs, in de Konst-kamer van Guilielmus Musicus, gevleugelde Draecken heeft gesien. Cardanus de Subtilitate, lib. 7. cap. 29. Soodaenige Oogh-getuygen sijn oock de vermaerde Schrijvers Aldrovandus. Bellonius, en meer andere. Haere woorden hier aen te trecken, sou te grooten omslagh maecken. Van de gevleugelde Draeck, in 't Jaer 1660. door een Vleeschhouwer te Romen dood geschooten; doch die door desselven adem soo vergiftighd wierd, dat hy weynige uyren daer nae stierf, heb ick anderwegen gewagh gemaeckt. d'Afbeeldingen eeniger gevleugelde Draecken, en de Beschrijvingh derselve, kanmen vinden in Kircheri Mund. subterran. tom. 2. lib. 8.; desgelijcks van gevleugelde en gevoetede. ⁺ Hy vertoond ons daer oock een wonderlijcken Haen, die Franciscus, Groot-Hertogh van Florencen, veele Jaeren langh in den Hof Boboli opgevoed en yeder getoond heeft. De Kam, Laersen, Spooren, en 't geheele Ligchaem, was als dat van een Haen; maer de Staert, sonder Vederen, even als een Natuerlijcke Slangh gevormd, hingh nae beneeden af. Deese Schrijver meend, dat een Haen, een Slangen-Ey opeetende, een Basilisk sou voortbrengen. En steld dit oock d'oorsaeck van de wangestalte des gedaghten Haens. ⁺ 'k Sal eyndigen met de woorden van Jonstoni. Dat'er gevleugelde Draecken souden sijn, werd van Ammianus beneend: Maer d'ondervindingh bewijst het. Datse in Aethiopien gevonden werden, is seecker. In 't Land van Pistonien is'er een gesien, hebbende Vleugelen van een Elleboogh lenghte en breedte, met veele Senuwen doorweeven. Tweevoetigh was hy, met Schubben. Had groote tanden, en ruyge Ooren, als een Beer. Daer sijn'er, die uyt Arabien nae Aegypten vliegen; dick ontrent den Buyck; tweevoetigh; met Vleugelen als der Fleermuysen; voorsien met een Slangen Staert. ⁺ Om uwe Nieuwsgierigheyd te voldoen, sal ick hier kortlijck voorstellen eenige der voornaemste dingen, welcke deese Schrijver uyt verscheydene andere van de Draecken heeft aengeteeckend. Voornaementlijck werdense gevonden in Africa en Indien. Langh konnense sonder eeten sijn. Maer alsse daer aengeraecken, werdense niet light sat. d'Eyeren van Slangen is haer een behaeghlijcke Spijs. Scharp van gehoor en gesight sijnse. 't Goud beminnense, en gaen'er opsitten, wanneerse 't ergens vinden. Daeghlijcks groeyen haere kraghten aen; en tot een hoogen Ouderdom koomense. Alsse een mensch

+ Getuygenissen van gevleugelde Draecken, door Oogh-getuygen.

+ Wonderlijcken Haen, met een Slangen-staert.

+ Jonstoni beright daer van.

+ Ingedrongene op-een tassingh

[p. 495]

willen aenvallen, eetense eerst doodlijck-giftige Wortelen. Sommige komen tot een geweldige grootte. ⁺ Marcus Paulus Venetus seghd, datse in 't Landschap Karason sijn van thien Ellebogen lenghte. Ten tijde van Philadelphus wierden'er twee, yeder van veerthien Ellebogen, uyt Aethiopien nae Alexandria gevoerd. d'Oudvader Hieronymus steld'er van vijfthien; Aelianus van veertigh. Octavianus Augustus heeft'er te Romen een opgevoed, en aen 't Volck vertoond, van vijftigh: Want datse tam gemaeckt konnen werden, bleeck aen de Philosooph Heraclides, die'er een had, welcke hem by bleef, sittende of gaende, als een Hond. Ten tijde van Alexander de Groot wierd'er in Indien een gesien van tseventigh. Apophyphares heeft'er een onderhouden van taghtigh: Strabo schrijfd van honderd Ellebogen. Egnatius spreeckt van een Darm uyt een Draeck, die honderd-en-twintigh voeten lenghte had. ⁺ Bergh-Draecken sijn de grootste en wreedste; voorsien met Kammen. Poel-Draecken sijn traegh; verheffen nauwlijcks 't Hoofd, en sijn Kam-loos. De verwen aen haer sijn niet eenerley, aen sommige swart; aen andere rosch; asch-grauw; groen; geel; rood; oock als verguld. Even soo verschillende sijn de Gestalten. Sommige hebben eens Menschen aengesight. Andere vergelijcken sigh met een Varcken; met een Haen; met een Ram. Altijd is'er de Slange-staert by. Die op den Bergh Atlas brengen de dood toe alleen door aenraeckingh; die in Narsinga, op de Boomen sittende, door haer gesight. ⁺ Van de Draeck-Slangh Bitin in 't bysonder seght hy: Dat hy is een Inwooners der Bergen; vreeslijck van aanschouwingh; met swarte, witte, roode stippelen.'t Hoofd is als dat van een Kalf: 't Voorhoofd tot d'oogen toe breed; welcke helder en swart sijn, maer beloopen met een groene kringh. De mond wijd, met scharpe tanden, een vinger langh. Hy heeft de lenghte van vier Ellen; de dickte van een Mensch. Klimd op de Boomen; van waer hy sigh, aen de Staert hangende, afwerpt. Vanghd Ossen, wilde Swijnen, en diergelijcke Beesten; welke hy somtijds geheel inslockt. In 't Eyland Cuba onthoud hy sigh. Is oock van de Spaenjaerden, alsse haere Schepen wilden lossen, gesien in 't Eyland Lutay.

'k Moet, ⁺ begon Marinus, siende dat Polylector had afgebroocken, u noch voordraegen een seer seldsaem Maecksel eens Draecks, of Wanschepsel eener Slangh; van my, en meer als vijf-en-twintigh mijner Reys-genooten, gesien in Moorenland, aen de kant eener weynigh-besoght werdende Rivier; niet levendigh, maer dood; sonder te weten, of hy van selfs gestorven, of door eenigh Mensch of Dier

+ Veeler seer sonderlinge aenmercklijckheden

+ Van Draecken in 't gemeen:

+ Van de Bitin in 't bysonder.

+ Beschrijvingh van een seer seldsaemen,

[p. 496]

om 't leven gebraght was. ⁺ Hy had de lenghte van drie Ellen en ruym een hand breed; de dickte van eens Menschen-hoofd. De Kop was natuerlijck als die van een Hond; aen den Buyck, soo verr' deese dickte (ontrent ter lenghte van drie-vierde-deelen eener El;'t overige wierd plotslijck dunner, loopende op 't laest spits toe) sigh uytstreckte, stonden aght korte Beenen, twee aen yeder sijde; onder aen voorsien met gekloofde Vogel-klauwen. De Hals, ontrent een span langh, was rondom gelijck als met Hayr beset; witaghtigh, langh ontrent drie vingeren breedte. 't Ligchaem, tot aen 't begin der Staerts, was beschelpt gelijck als met wel-op-een-geschickte, doch plataghtige kleyne Oester-schalen; maer de geheele Staert was beschubt, gelijck als sigh de schubben der Karpers vertoonen. Uyt de geopende beck stack een Tongh, seer dun, langh, en gedubbeld, gelijck andere Slangen-tongen sijn. Weersijds was de mond voorsien met dunne, gesaeghde tanden. Friderich von Zeitz Asiatische Reise-beschreibung pag. 351. Indien een Genees-geleerde of Natuerkundige by ons geweest waere, buyten twijffel sou hy veel meer aenmerckingen op dit Dier genoomen hebben, als wy deeden. ⁺ Twee Afbeeldingen van Draecken met seven Hoofden sijn my voorgekoomen. Die van d'eerste seghtmen gesien te sijn geweest in 't Hof des Venetiaenschen Hertoghs. d'andere wierd in Loumaend des Jaers 1530. door de Ridder Corneto uyt Turckyen nae Venetien gebraght, en aen den Koningh van Franckrijck vereerd. ⁺ De Figuer van d'eerste toond vier nevens malkander staende Hoofden boven, en drie onder deselve; yeder soodaenigh gesteld, als of'er een Jesuiten-muts of Bonet op stond; en vertoonende de gestalte van de Kop eens viervoetigen Diers; aen 't bovendeel al vry veel nae de gelijckenis van eens Menschen aengesight treckende. Die van d'andere heeft een Hoofd boven; vier daer onder, en twee andere onder de vier. Schlingeri Mirabil. mund. pag. 187.

Van een vervaerlijck-grooten Draeck, ⁺ hervattede Polylector weer, door de Donder, tot groot geluck der Menschen, dood geslaegen, en van noch een andere Draeck, heb ick gesproocken in 't eerste deel mijner Kronijck der Kronijcken, pag. 61. Van een Vyerige Draeck, opkoomende uyt een Put in Friesland, pag. 313. In de volgende onder de Druck-pars sijnde deelen sullen meer andere seldsaemheden van Draecken voorkoomen. 'k Sal nu deese Stof besluyten met 't geen de Geschied-boecken verhaelen, in't Jaer 1600. te sijn voorgevallen. In Hoy-maend ontstond by Puglia een seer grouwlijck Onweer van Hagel, seer

+ Verschricklijcken Draeck; of Wanschepsel eener Slang.

+ Schrick-Draecken,

+ Met seven Hoofden,

+ Seer afgrijslijcken, en door sijnen giftigen adem.

[p. 497]

groote schaede doende aen alle Boomen, Veld en Hof-vrughten. Stracks daer nae liet sigh een seer afgrijslijcken Draeck sien, hebbende de lenghte van seventhien voeten. ⁺ Door sijnen giftigen adem doodede hy over de vijftigh menschen; welcke, om hem te beschouwen, wat te nae by gekoomen waeren. De Huyd kon noch door Swaerd, noch door Pyl, noch door Musquet-Kogel doorboord werden: Derhalven moestmen hem om 't leven brengen door veele groote Boomen om te houwen, en op hem te laeten vallen, of te werpen. d'afgetoogene Huyd heeftmen met Stroo gevuld, en, ten wonder, door 't geheele Land omgevoerd. Sachs Neuwe Keiser-Chronick fol. 474. im vierdten theil.

Nu weer tot de Zee, ⁺ seyde de Heer Honorius. Wy hebben gehoord, dat de Manati (Zee-koe, Zee-kalf), waer van gehandeld is, by sommige oock Zee-hond werd genoemd. Maer is'er niet noch een ander slagh van Zee-honden?

Eerst, ⁺ liet Marinus sigh weer hooren, moet ick by de seven-hoofdige van my voorgestelde Land-Draecken voegen een seven-koppigh Zee-Monster; waer van 't verhael my wierd verhinderd door de tusschen-in-vallingh van Polylector. Op Johannis dagh des Jaers 1629., sijnde den vier-en-twintighsten der Somermaend, quaemen wy by 't Hoofd der goede hoop. Even ter dier tijd saegen wy een seer groot en grouwlijck Beest uyt de Zee, ter sijden 't Schip, met een groot geweld opschieten. Vreeslijck was d'aenschouwingh. 't Scheen seven Hoofden te hebben. De Mond was soo onmaetigh-groot, datmen'er wel een geheelen Deenschen Os had konnen inwerpen. ⁺ Indien dit Schrick-dier tegens 't Schip had aengestooten, wy hadden gewisselijck in groot gevaer gestaen, en buyten twijffel groote gaten in de Kiel gekreegen: Doch 't schoot'er even voorby heenen. 't Was soo groot als een Walvisch; op 't Lijf geheel grauw, vol Klitzen. Onse Hoofdman, wiens vierde Toght nae Oost-Indien dit was, verklaerde (en't selve deeden oock meer andere Zee-vaerende persoonen), dat hy een diergelijck Monster van sijn gantsche leven niet meer gesien had. Journael van Zeger van Reghteren, pag. 23. in d'Oost-Indische Voyagien, des Drucks van Janssonius. ⁺ 'k Moet oock dit noch seggen: Indien'er, gelijck wy gehoord hebben, seer groote Land-Slangen sijn; de Zee en de Rivieren hebben'er al meê. 'k Heb in West-lndien een Water-slangh gesien, hebbende de lenghte van elf voeten; de dickte van een swaerlijvigh mensch. Niet weynigh mael gebeurd het, datse de Visschers en andere Schuytjens om en om doen buytelen. Melchior Blum Americanischer Reise-beschrei-

+ Veele Menschen dooden den Draeck by Puglia.

+ Seer vervaerlijck

+ En geweldigh groot Zee-monster,

+ Met seven Hoofden,

+ Geweldige grootte.

[p. 498]

bung pag. 371. In Africa sijnse soo groot, datse, te Land koomende, d'Ossen aenvallen, en in de Zee de Galeyen om verr' werpen. ⁺ Ontrent Noorweegen heeftmen'er gesien van twee-honderd voeten. In d'Enghte der Rhone vindmen'er, geelverwigh, van veertigh voeten lenghte; doch onschaedlijck, ten waere men haer terghde. 'k Heb geleesen, dat'er by eenige Eylanden voor Persien geweest sijn van twintigh Elleboogen; welcke een geheele Vloot Scheepen op 't hooghste verschrickten. Ontrent 't uytsteeckend Hoofd van Caramanien en Arabien begevense sigh te Land. d'enghte Barases is de Schip-lieden seer gevaerlijck, wegens d'ontmoetingh van gantsch groote en swarte Zee-Slangen, wanneerse uyt de Zee derwaerts aen willen. Een ander slagh werdt'er gevonden, van drie Elleboogen, met een geel Lijf, ronder als een Palingh. Wederom andere met een rooden rugg; doncker-geele Syden, en doncker-witte Buyck. ⁺ Voortijds hebben, ten tijde van Bajazet, in Turckyen de Zee-Slangen gevoghten tegens de Land-Slangen van den opgangh der Son af, tot den ondergangh toe. Men telde, dat'er weersijds aght-duysend dood gebleeven waeren. De Land-Slangen behielden de Zeege. Jonstonus van de Visschen, fol. 10. Laet ons nu tot de Zee-honden koomen.

Van deese, ⁺ anders oock Robben genoemd, berightede Polylector, gelijckse in Groenland, of ontrent Spitsbergen werden gesien, is nauwkeurigh gehandeld in mijne vertaelde en doorgaens vermeerderde Noordsche Weereld, van pag. 259. tot 262.: Alwaer aengewesen werd haere gestalte, verwe, scharpe tanden, en verdere Deelen. Haere geweldige meenighte. Slaep op 't Ys. Hoese sigh verweeren, en hoese om 't leven werden gebraght. Hoe, daer veele Zee-honden sijn, weynige Walvisschen werden gevonden. Haere grootte; Speck; Vleesch; Ingewand; Manlijck lid; Oogh-appel; leelijcke stanck. Wanneerse alderbitsighst sijn; en hoe beswaerlijck men haer dood kan krijgen. Maer vermitsse buyten twijffel allerweegen niet sijn van eenerley slagh, soo laet ons hooren, hoedaenigh Marinus deselve heeft waergenoomen.

'k Heb, ⁺ antwoordede deesen, by de Schrijvers van Natuerlijcke saecken, oock by andere, een groote verwarringh gevonden; wijl sommige derselve de Zee-hond niet alleen eenerley stellen met 't Zee-kalf, maer oock met de Walrus; gelijck selfs Jonstonus doet.'t Is waer, in gestalte des Ligchaems sijn de Zee-hond en Walrus malkander wel gelijck; doch de laetste is veel grooter, veel stercker; behoevende voor een Os

+ En seldsaemheden van Zee-Slangen.

+ Wonder-geveght tusschen Zee en Land-Slangen.

+ Overgangh tot de Robben, of Zee-honden.

+ Sommige vermengen

[p. 499]

niet te wijcken. De Nagelen aen de voeten sijn korter; 't Hoofd veel dicker en ronder. De twee lange tanden maecken oock een groot verschil. ⁺ Dit onderscheyd is in uwe Noordsche Weereld seer wel aengemerckt. In Porto Desire, een Haven in Suyd-America, op de kust van 't Land der Patagons, ten Noord-Oosten van de Straet Magellanes, sietmen een groote meenighte van Zee-honden; alhoewelse veellight bequaemer Zee-Leeuwen moghten genoemd werden, wijl 't Voor-lijf gantsch ruyg is; met langh Hayr bewassen, gelijck dat van de Land-Leeuwen. De voeten vergelijcken sigh bynae met Menschen handen. Boven d'oogen en de bovenste lip staen swarte en witte Hayren. Aghterwaerts uyt pissense. Ongemeen-vast slaepense. Yeder maend werpense Jongen.'t Vleesch, gesooden sijnde, is een geen onaengenaeme Spijs; waer meê 't Scheeps-volck sigh dickmael vervarscht, en haer soo smaecklijck valt, als Schapen of Hamelen vleesch. ⁺ Haere Huyd heeft deselve eygenschap van die der Zee-kalveren. In tijd van Storm rijsd het afgepluckt Hayr om hoogh. Wanneer't stil is, legd het vlack neer. Montani America, fol. 105. Thomas Candisch. Olivier van Noordt, &c. ⁺ Deese seldsaeme eygenschap, waer van hier boven, doe wy van de Zee-kalveren spraecken, breeder is gehandeld, met soo veel getuygenissen van geloof waerdige persoonen uyt eygener ondervinding bevestighd, staet niet t'ontkennen. Maer vermits ick selver de Proef hier van niet heb genomen, en datmen meenighmael de Robben, of eygentlijck soo genoemde Zee-honden, vermenghd met de Zee-kalveren en Walrussen, soo weet ick niet gewisselijck, of deese vreemdigheyd te sien is aen der Zee-kalveren, of der gehayrde Zee-honden Huyd, of wel aen beyde. Echter vermoed' ick, dat het alleen betrecklijck is op de Huyd der Zee-kalveren. ⁺ 'k Meen oock, datmen de Dieren in Porto Desire beeter, gelijck ick alreeds geseghd heb, voor Zee-leeuwen, als Zee-honden moght houden. Deese sijn hier soo groot als een kleyn Paerd. 't Hoofd sweemd nae dat van een Leeuw; met langh, ruygh Hayr. Doch de Wijfjens sijn ongehayrd, en niet half soo groot; derhalven lightlijck voor Zee-honden aen te sien. Men konse niet dooden, als alleen door haer een Musquet-kogel in de Borst of Harssenen te schieten. ⁺ Al hadmense honderd slaegen met Hand-spaecken of Koe-voeten gegeven, soo dat 't Bloed haer uyt Mond en Neusgaeten gudsde, echter liepense wegh. Schouten Australische Navigatie pag. 79. in d'Oost-Indische Voyagien des Drucks by Janssonius.

De Groenlandsche Zee-honden, ⁺ of Robben, merckte Polyle-

+ De Zee-honden, Zee-kalveren, Walrussen en Zee-Leeuwen

+ Onder malkander.

+ Aenmerckingh.

+ Zee-honden, of Zee-leeuwen in Porto Desire,

+ Sijn beswaerlijck

+ Dood te krijgen.

[p. 500]

ctor hier aen, sijn oock beswaerlijck om 't leven te brengen; doch alsmen haer met een stock op de Neus slaet (andere Honden konnen dit oock niet verdraegen) vallense half dood ter neer. Dan moetmen't voorts spoedigh met haer uytmaecken: Anders staense weer op, en loopen wegh. Glimmeri Collectanea pag. 117.

Als ick, ⁺ hernam Marinus, by Loango, in Africa, op de Kust van Congo, eens, tot mijn vermaeck, aen 't Strand gingh wandelen, sagh ick daer van de Zee opgeworpen een Zee-hond, gantsch Natuerlijck een Land-hond gelijck sijnde, behalven dat hy kort van Beenen was. De Visschers lieten hem hier soo langh leggen, dat'er de Wormen uytkroopen. Doe braghtense hem ten geschenck aen de Koninghlijcke Majesteyt; die'er een groot Feest meê hield. Hy sond my, die doemaels Opper-Commis was, een Aghterbout ten Present; soo een vreeslijcke stanck van sigh gevende, dat ick bynae qualijck daer van wierd. 'k Vereerde yemand een El Laecken, om deselve heymlijck wegh te brengen. Van den Broeck Journael pag. 14. des drucks by Janssonius. Want indien de gedaghte Koningh had vernoomen, dat ick sijne Gift, van hem voor een raer leckerbeetje gehouden, dus walghelijck had versmaed, en smaedlijck had verworpen, hy sou sulcks gewisselijck niet wel opgevat hebben.

Wel moeten hem sulcke delicatessen bekoomen, ⁺ boertede Juffer Honesta; maer my lustense niet. Gewisselijck, deese Africanen moeten andere Magen hebben, als d'Europianen; welcke van sulcke kost wel de Pest en Dood in 't lijf souden eeten.

Anderweegen, ⁺ deed Marinus hier by, heb ick gesien, dat d'Asianen aten van een doode aen 't Strand gesmeetene Walvisch, krielende van Wormen; en soo afgrijslijck stinckende, datmen, schoon een goed stuck weghs daer van daen, de reuck niet kon uytstaen. Hier van smuldense, niet uyt gebreck van andere spijsen; maer om datse dit voor een uytsteeckend heerlijck Wildbraed hielden. Hier nae sal ick breeder beright hier van geven. 't Sal nu oock genoegh van de Zee-honden sijn gesproocken.

Laet ons dan, ⁺ seyde de Heer Honorius, tot de Walrussen koomen, welcke van sommige met de Robben, of Zee-honden, werden vermenghd.

En deese Walrussen, ⁺ liet Marinus daer op hooren, oock al weer de Zee-Eenhoornen. Dat de Zee-honden en Walrussen van eenerley geslaght souden sijn, alhoewel verschillende in grootte, en

+ Een van de Zee dood aengeworpene Zeehond; daer de Wormen uytliepen, van een Africaens Koningh

+ Voor een delicates gehouden.

+ Een van Wormen krielende Walvisch voor een leckerbeetje geaght.

+ Voortgangh

+ Tot de Walrussen.

[p. 501]

sommige andere dingen, konmen lightlijck toestaan; maer niet, dat de Walrus en Zee-Eenhoorn eenslaghtigh sou sijn.

Hoedaenigh, ⁺ viel Polylector hier, Frederick Martens de Walrus heeft beschreeven, ten aensien van sijne gestalte; leelijckheyd; Tanden, en kostlijckheyd derselve, nevens 't gebruyck waer toe; Mond, Baerd, Bloed, Oogen, Tongh, Vleesch, e.s.v. Hoese gevangen worden; waerom men haer vanghd, en waerse sigh meest onthouden, kanmen vinden in mijne meergedaghte Noordsche Weereld. 'k Sal'er nu by doen, hoedaenigh Vorstius by Deleatius eene deeser Dieren voorsteld. ⁺ 'k Heb, seghd hy (by Jonstonus van de Visschen fol. 178.), dit Zee-gedroght gesien, soo groot als een Kalf, of Engelsche Dogg'; de Zee-hond Phoca niet ongelijck (hy meend 't Zee-kalf); met een rond Hoofd; Ossen-oogen; platte wyde Neusgaten, welcke hy nu toetreckt, dan weer wyd open spalckt. In plaets van Ooren, stonden weersijds gaten. Rond; en van geen groote openingh was de Mond. Aen de bovenlip had hy Knevels, bestaende uyt kraeckbeenige dicke Borstelen. 't Onder Kaeckebeen was drykant. De tongh kort en dick. De Muyl inwendigh weersijds met platte tanden voorsien. Breede voor en aghter voeten had hy. 't Aghterste was onse Zee-hond gelijck. De voorvoeten streckten sigh voor; d'aghter' aghterwaerts, als hy voortgingh. Sijne vyf klauwen waeren met een tusschen-loopend dick vlies verdeeld. d'aghterste met nagelen beset; niet de voorste. Hy was sonder Staert. Met 't aghter-deel kroop hy meer als hy gingh. Was bekleed met een dicke, leeraghtige Huyd; beset met korte dunne Hayren, asch-grauw-verwigh. Hy knorde als een wild Varcken; of kraschte met een groove stercke stem, als een Raven. [Frederick Martens schrijft hem een geweldigh gebrul toe]. Hy kroop over d'Aerde. Daeghslijcks wierp men hem een half uyr langh in een Vat vol Water, om sigh te verlustigen. ⁺ Hy was uyt Nova Zembla overgebraght; noch maer thien weecken oud. Had noch geen uytsteeckende Hoornen, of Tanden, gelijck de volwassene. Echter saghmen eenige Knobbelen aen de bovenlip; waer uytbleeck, datse haest souden voortkoomen. 't Was een wild, en sterck Dier; warm in 't aentasten: Blies geweldigh door de Neusgaten. 't At Pap, gemaeckt van Haver en Geers; meer met een langhsaeme suygingh, als inslockingh. ⁺ 't Liep sijnen Meester, die hem voedede, nae; met een groote genegenheyd en geknor, alleen door de reuck aengelockt sijnde. Men sagh oock twee Hoofden van grooter Walrussen, met twee uytsteeckende Tanden, gelijck die van d'Elephanten, langh,

+ Waer wy anderwegen hier van gehandeld hebben.

+ Beschrijving van een jonge Walrus.

+ Van d'Engelsche uyt Nova Zembla meê gevoerd.

+ Tam gemaeckt, soo dat hy sijnen Meester nae liep.

[p. 502]

wit en dick; gaende neerwaerts nae de borst. d'Engelsche, diese meê gebraght hadden, seyden, dat de Huyden (yeder) vier of vijf honderd Ponden hadden gewoogen. Verhaelden oock, datse met deese Tanden op de Klippen klommen. Met hoopen begevense sigh op 't Land, om daer te slaepen.

'k Sal u seggen, ⁺ begon Marinus hier, hoedaenigh ick de Walrussen heb aengemerckt. Op Willems Eyland, leggende op de hooghte van vijf-en-tseventigh Graden en twintigh Minuten, vonden wy seer veel Walrussen, sijnde wonderlijck-stercke Zee-monsters, veel grooter als een Os. De Huyden sijn als die der Robben, of Zee-honden, met kort Hayr. Haeren Muyl vergelijckt sigh met die der Leeuwen. Dickmael onthoudense sigh op 't Ys. Seer beswaerlijck kanmense dooden, ten sy men haer in de slaep des Hoofd koomd te treffen. Vier voeten hebbense, maer geen ooren. Brengen niet meer als een of twee jongen voort. Wanneer de Visschers haer op een Ys-schol betrappen, werpense de gedaghte haere Jongen voor haer heenen in 't Water; neemense in haer' armen; en dompelen daer meê op en neer. ⁺ Alsse sigh willen verweeren, of haer aen de Schuyten wreecken, werpense haere Jongen weer wegh, en koomen met geweld op de Sloepen aen. Aen weersijden der Muyl hebbense twee groote uytsteeckende Tanden, langh ontrent een half el (dickmael noch mercklijck langer). In waerde werdense Yvoir of Elephants-tanden gelijck geaght; voornaementlijck in Muscovien, Tartaryen, en elders, daerse bekend sijn; wijlse in witheyd, en gladheyd 't Yvoir niet wijcken. De Hayren haerer Baerden sijn kleyne Hoornkens (of holle, steeckelige borstelen); bynae gelijck d'Yser-Varckens hebben. d'Engelsche en Fransche noemense Zee-Paerden; wy Walrussen; 't welck 't selve is; vermits Rus een verbasteringh van 't woord Ros is. De Muscoviters, of Russen, gevense de Naem van Morsen. ⁺ By eene der Eylanden van Oranje vonden wy wel twee-honderd Walrussen, leggende, en baeckerende op 't Sand in de Son. 't Scheeps-volck, meenende dat dit Gedierte sigh op 't Land niet verweeren kon, stelde sigh, om tegens haer te veghten; hoopende een goed deel Tanden te sullen bekoomen. Doch al haere Spiessen, Kortelassen en Bylen sloegense op haer in stucken, sonder eenen uyt al dit getal om 't leven te konnen brengen. Al de vergeldingh voor haeren arbeyd, en de geledene schaede aen haere geweeren, was, dats''er eenen een Tand uytsloegen, diese meê naemen. Sy beslooten, nae 't Schip te willen vaeren, om van daer grof Geschut te haelen; doch de wind begon soo-

+ Andere Beschrijvingh der Walrussen.

+ Uyt de Schip vaerden der Hollanders.

+ Geveght tusschen 't Scheepsvolk en een groote meenighte deeser Dieren;

[p. 503]

daenigh op te steecken, en 't Ys sulcker wijs aen stucken te scheuren; datse van haer voorneemen moesten afstaen. ⁺ Eenige meenen, datmense behoorde Zee-Elephanten te noemen; vermitsse in Ligchaems-grootte, en in Tanden d'Elephanten bynae gelijck sijn. Schoon de Huyd boven maeten dick valt, soo datmen'er t'Amsterdam een gesien heeft van vier honderd ponden swaerte; echter isse weynigh waerd, wijlse gantsch blaederaghtigh is: Hollandsche Schipvaerden nae 't Noorden, pag. 2. 3. 15. des Drucks by Janssonius. Jae soodaenigh gesteld, als ofse half gevild was. Echter meenen sommige, indienmen deese Huyd bereydede, gelijckmen die der Schildpadden doet, datmense sou konnen gebruycken voor een Pantzier, of Borst-harnasch.

Werd, vraeghde Juffer Honesta, ⁺ dit leelijcke gedroght oock al van menschen gegeeten?

Somtijds, antwoorde Marinus, 't sy uyt nieuwsgierigheyd; 't sy alsmen geen andere vervarsschingh bekoomen kan. 't Vleesch selfs, met Speck doorwassen, gelijck als't Varckens-vleesch, heb ick niet geproefd. Maer eenige, die 't gedaen hebben, getuyghden, dat het geen onsmaecklijcke kost was. Jonstonus van de Visschen, fol. 178. Van 'tHert en de Lever heb ick wel gegeten; bevindende, datse niet quaed ter spijs sijn. Frantz König Reyse nach die Voygatz pag. 16. By 't Land van Africa, op de hooghte van twee-en-dertigh Graden en veertigh Minuten, sietmen oock veele Robben. ⁺ Desgelijcks by Capo de bon Esperance; doch wat anders gesteld, als in 't koude Noorden. Men noemdse hier Zee-wolven; alhoewel ick oordeel, datse beeter de Naem van Zee-Beeren moghten voeren; wijlse meer een Beer als een Wolf gelijck schynen. Wy vonden haer sitten rondom den Oever, op Klippen; van verw en Hoofd als de Beeren; behalven dat de Muyl wat scharper is. Daer-en-boven sijnse in al haere manieren de Beeren seer gelijck, uytgesonderd datse aen 't aghterdeel lam sijn. d'aghterste Beenen, of pooten, sleepense nae; echter konnense soo rasch loopen, datse bynae de menschen daer in te boven gaen. 't Is een Gedierte, seer wreed om t'aenschouwen; en soo fel in 't byten, datse met haere Tanden een halve Spies tot twee stucken maecken; gelijck wy selver bevonden hebben. Eenen der haere sal voor een Man twee of drie niet wijcken: Haer oock kloeck genoegh vallen, indien hy haer in 't naeloopen kan aghter haelen. Eerste Reys van Joris Spilbergen pag. 8. 9. des drucks by Janssonius.

Vermits, ⁺ hernam Juffer Honesta, de Walrus 't reght of ey-

+ Sonder dats' er eenen konden dooden.

+ Watvan dese Gedierten gegeeten werd.

+ Zee-wolven, of liever Zee-Beeren, by 't Hoofd der goede hoop.

+ Gespreck-houdingh

[p. 504]

gentlijcke Zee-Paerd niet is, soo verlangh ick te mogen hooren, wat doch 't selve sijn magh. Dit Dier, ⁺ berightede Polylector, voerd verscheydene Naemen, als, van Zee-Os, Zee-Buffel, Zee-Elephant, Egyptische Elephant. Men noemd hem Zee-Os, om dat 't voorige deel sigh met een Os; Zee-Varcken, om dat 't aghterdeel sigh met dat van een Varcken vergelijckt. Zee-Buffel, wijl hy vry veel daer nae sweemd. Zee-Elephant, soo wegens sijne grootte, als om de hardheyd en witheyd sijner tanden. ⁺ Van sommige werd hy geheeten Zee-Paerd; maer meest, en eygentlijcker Hippopotamus, Rivier-Paerd; oock Water, en bysonderlijck Nijl-Paerd. Alderverst wijcken de geene af, welcke hem de Zee-Eenhoorn noemen. Deese Dieren sijn echter niet soo alleen in de Rivier de Nijl te vinden, datse oock niet in de Zee souden vernomen werden; alhoewel deese laetste veellight van een ander geslaght sijn. Buyten twijffel is oock haere gestalte niet altijd eenerley; of andere Water-dieren, van een andere soort, werden voor 't Water-Paerd genomen: Een Paerd geheeten, meer wegens de grootte, als de gestalte. ⁺ Hierom is 't, dat niet alleen de jonger Schrijvers van d'oude, ontrent de beschrijvingh deeses Diers; maer oock d'oude, desgelijcks de jonge, onder malkander verschillen. 'k Sal u voordraegen, wat'er Jonstonus van seght. Daer nae konnen wy de waerneemingen van Marinus hier over hooren. ⁺ Aelianus heeft geschreeven, dat hy vijf Elleboogen hoogh wast: Ossen klauwen, en weersijds drie, meer als in eenigh ander Beest uytsteeckende, Tanden heeft. Dat hy in Ooren, Staert, Stem 't Paerd, in 't overige des Lijfs den Elephant gelijckvormigh is. Aristoteles seght, dat hy heeft Maenen als een Paerd; Klauwen als een Os; een omgekrulde Snuyt; een Koot, als de tweeklauwige Dieren; uytsteeckende Tanden; de Staert van een wild Varcken; de Stem van een Paerd; de grootte van een Esel; en d'inwendige deelen als die van 't laetstgenoemde Beest. Aeliani. Hist. Anim. lib. 2. cap. 44. Aristotelis Hist. Animal. lib. 2. cap. 7. By Leo d'Africaen vinden wy hem gesteld in gestalte een Paerd, in grootte een Esel gelijck. Johannis Leonis descript. Afric. lib. 9. ⁺ By Bellonius, die te Byzantium een kleyne sagh, heeft hy 't Hoofd van een Koe; d'Ooren van een Beer; de mond, opgespalckt sijnde, soo groot, dat hy daer in der Leeuwen-muyl overtreft: Wyde Neusgaten; omgerolde lippen; stompe Paerds-tanden; groote tongh en oogen; gantsch korte Hals; Varckens staert; 't Ligchaem vet, als dat van een Sogh; de voeten soo kort, datse nauwlijcks vier vingeren

+ Van de Hippopotamus, of 't Rivier Paerd.

+ Verscheydene naemen.

+ Verschil tusschen d' oude en nieuwe Schrijvers; en van beyde onder malkander selfs.

+ Aelinani en Aristotelis beschrijving des Nyl-Paerds.

+ Van Bellonius.

[p. 505]

hebben van d'aerde af tot aen 't Lijf; met gekloofde Klauwen, als in de Swijnen. Fabius Columna, de observat. Aquat. & Terrest. cap. 15. heeft hem aldernetst aengemerckt in een gesoutene doode, door Nicolaus Zezengi, een Artz, uyt Damiata in Egypten herwaerts overgebragt. ⁺ Gantsch geen gelijckheyd had hy met een Paerd; maer helde, in opsight vande grootte, meer nae een Os; van de Beenen, nae een Beer. ⁺ De lenghte, van 't Hoofd tot de Staert, was van derthien voeten; de breedte van vier en een halve; de dickte van drie en een halve. De Buyck had hy meer plat als gekromd, of rond. De beenen waeren, van d'aerde tot aen den Buyck toe, drie en een halve voet hoogh. d'Omkringh van yeder Been hield drie voeten. De voet was eene voet breed. Yeder klauw had drie vingeren. Nae gelijckmatigheyd van 't geheele Beest was't Hoofd gantsch groot; ter breedte van twee en een halve; ter lenghte van drie; in den omkringh van seven voeten. De wydte der opgespalckte mond was van eene voet. De Snuyt Vleesschigh; doch omgekruld. d'oogen waeren kleyn; eene duym breed; twee duymen langh. d'ooren kleyn en kort; ter lenghte van ontrent drie duymen. 't Gantsche Ligchaem was vet; de voet breed, in vier Klauwen gespleeten. De Klauwen als die van een Os; maer in vieren gekloofd. ⁺ De Staert vergeleeck sigh met die van een Swijn; of oock van een Schildpad, of Beer. De Huyd was dick, hard, swartaghtigh van verwe. De Neusgaten hadden de gedaente der Letter S; met een lange kloof, van derdehalve Duym. De Muyl was als van een Leeuw, of Kat; beset met ruyge Hayren, voortkoomende uyt eenige sweetgaetjens; doch geene waeren'er over't Ligchaem. In 't onderkaeckebeen had hy ses tanden; de twee uyterste yeder een halve voet langh; driekantigh; derdehalve duym breed; in den omtreck een halve voet dick; op de wijs der wilde Varckens een weynigh aghterwaerts geboogen; niet krom, maer uytsteeckend; en, met een opene mond, t'eenemael sightbaer. ⁺ De tusschen-beyden staende staecken maer een weynigh boven de Kevels uyt. Die in 't midden waeren als leggende dick; rondaghtigh, als van den Elephant; meer als een halve voet langh; met een punt in d'uyterlijcke deelen plat. Doch weersijds had hy seven dicke, breede, seer korte Maeltanden. In de boven-kaeck, welcke hy, even gelijck de Crocodil, beweeghd, en waer meê hy knauwd, waeren ses tanden voor, passende op de ses onderste; glad en blinckend. Tusschen de Maeltanden was een plaets voor de Tongh, welcke de Lenghte van een halve voet had. De gedaghte Tanden waeren soo hard als Keyen. Alsmen'er met de rugg' van een Mes op-

+ Eygentlijcke

+ En nauwkeurige voorstelling

+ Van de gantsche gedaente

+ Eens Hippopotami, of Water-Paerds,

[p. 506]

sloegh, spronghen'er voncken uyt, tot verwonderingh van al d'omstanders.

'k Heb, ⁺ viel de Heer Honorius hier in, eens geleesen , dat d'Oude dit Dier Vyerspouwingh hebben toegeschreeven; 't welck van niet weynige Schrijvers voor een verdightsel werd uytgeroepen. Deeser wijs sou 't evenwel waeraghtigh konnen sijn, alhoewel niet in de juyste beteeckeningh van vyerspouwingh. Want als deese Hippopotamus 's naghts sijne Tanden slijpt, soo konden'er dan wel vyervoncken uytspringen; en alsoo gelijck als een vyerspuygingh verbeelden; waer voor 't oock aengesien kon werden.

Dit heeft my, ⁺ pastede Marinus hier op, eens seldsaeme gedaghten veroorsaeckt. Op de Nyl vaerende, sagh ick by naght Land-waerts in eenige voncken Vyers daer heenen vliegen, schijnende als ofse uyt d'aerde quaemen. 'k Vernam sulcks aen meer als eene plaets; en vermits ick niet wist, wat dit sijn moght, soo vraeghde ick den Schipper, eenige verwonderingh laetende blijcken, wat dit voor een Vyer-teecken was? Die my tot antwoord gaf: Dat de Nijl-Paerden haere Tanden tegens harde Steenen wetteden; waer uyt dan dickmael eenige voncken quaemen te springen, welcke by naght een groote schitteringh van sigh gaven. Jacob Zack Reise durch Egypten pag. 47.

Plinius, ⁺ vervolghde Polylector, steld sijn eygen Vaderland te sijn 't Gebied der Stad Sais in Egypten. Leo Africanus, en verscheydene Reysigers, seggen, dat hy oock in de Rivier Nigris werd gevonden. Dat hy in de groote Zee is, sullen wy hier nae hooren. Barboza heeft'er veele gesien in Gofala: welcke sigh uyt de Zee aen Land, daer nae weer in de Zee begaven. Rype Koorn-airen eetense, wanneerse die bekoomen konnen. Yeder Jaer brenghd hy Jongen voort. Als hy uyt de Nyl op 't Land koomd, en sigh genoegh versaedigd heeft, tot schaede der Granen, soo gaet hy weer nae 't Water; niet voor, maer aghterwaerts.

Buyten twijffel, ⁺ viel Marinus weer hier in, doet hy dit uyt een listige voorsightigheyd; 't sy om de Veldt-bouwers te bedriegen; 't sy op dat de Jagers aen 't Spoor sijner voeten niet moghten bemercken waer heenen hy sigh begeven had.

Niet minder als de Krocodillen, gingh Polylector voort, is hy de Menschen schaedlijck. ⁺ Als hy, door al te grooten vettigheyd, sijn Ligchaem gedruckt gevoeld, wrijfd hy sigh tegens de Stam eens Rieds, tot dat hy een Ader heeft geopend. Wanneer hy dan bloeds

+ Sijne Vyer-spouwingh, van d'oude gesteld, doch voor een Fabel van veele gehouden.

+ Hoe deselve waeraghtig is.

+ Waerse gevonden werden.

+ Haere listigheyd.

+ Hoese sigh, te vet sijnde, Ader-laaten.

[p. 507]

genoegh quyt is geworden, stopt hy de wonde met slijck toe. De gedaghte Columna echter ontkend het aghterwaerts gaen. [Andere bevestigen 't]. Soo oock hebben d'oude, dat hy briescht gelijck de Paerden: De jonger Schrijvers spreecken sulcks tegen. ⁺ d' Aethiopiers gebruyckense ter spijs. De Tanden deeser Rivier-Paerden werden gepreesen tegens de Tandpijn. Haer bloed, in Gomwater doen smelten, konnen de Schilders gebruycken in plaets van Vermillioen. Julius Capitolinus verhaeld, dat de geene, welcke sigh met haer Vet bestrijcken, sonder vrees van beschaedighd te sullen worden, onder de Crocodillen mogen verkeeren. d'Asch der Huyd, met Water op 't Geswel Panis ghesmeerd, sou 't selve ontdoen. Jonstonus van de viervoetige Dieren, fol. 91. Hy is geheel een Land-Beest gelijckvormigh, sonder yets, 't welck een Visch gelijckt, aen sigh te hebben; derhalven hy oock van de meeste onder de Land-Dieren werd gereeckend.

Laet ons, ⁺ seyde de Heer Honorius, nu verneemen, hoe onse Vriend Marinus deselve gesien heeft.

Deese Water-Paerden, ⁺ antwoordede hy, gelijckse op meer als eene plaets werden gevonden, soo sijnse oock in alles niet eenerley: Selfs sijn de geene, welckemen in de Nyl siet, niet een-vormigh. Van deese sal ick eerst spreecken. ⁺ In 't Jaer 1658. wierd te Girge een Hippopotamus gevangen, en terstond nae Kairo gebraght; alwaer ick hem in Sprockelmaend desselven Jaers heb gesien; doch dood. Hy was van verwe bynae Tanait. 't Aghterdeel was dat van een Buffel seer gelijckvormigh, doch de Beenen waeren korter en dicker. Sijne grootte was als die van een Kemel: De Mond als die van een Os; welckers Ligchaems-dickte hy ontrent tweemael had: 't Hoofd als dat van een Paerd; doch dick. d'oogen waeren kleyn: De Neusgaten groot en wyd: De voeten seer dick; taemlijck-groot; rond; yeder voorsien met vier vingeren, gelijck die van de Crocodil. Een kleyne Staert had hy, gelijck die van den Elephant; weynigh, of geen Hayren op de Huyd. In 't Kaeckebeen saeten vier dicke Tanden, yeder een halve voet langh. Twee derselve waeren krom; en soo dick als Ossen-Hoornen. Aen elcke sijde des monds stond'er eene. De twee reghte, van deselve dickte, saghmen tusschen de twee gekromde; steeckende voorwaerts ten beck uyt. Veele wilden in 't eerst, dat het een Zee-Buffel was: Doch ick en eenige andere kenden hem voor een Zee-Paerd, volgens 't beright der geene, die van dit Dier geschreeven hebben. ⁺ De Janitzars hadden hem, op de plaets daer hy gingh weyden, dood geschooten, en

+ Andere sonderlinge bysonderheden van deese Dieren.

+ Beschrijvingh

+ Van een Zee Paerd,

+ In 't Jaer 1658. te Cairo gesien.

+ Musquet-kogelen konnen nauwlijcks door de Huyd dringen.

[p. 508]

soo nae Alkair gebraght. Sonder groote moeyte haddense hem niet ter neergeveld. Want schoonse haere Musquetten tot verscheydene maelen toe op hem lofteden, soo kondense echter hem niet doen vallen; vermits de Kogelen, gelijck ick duydlijck genoegh bemerckte, nauwlijcks door de Huyd waeren gedrongen. Eyndlijck evenwel wierd hy in 't Kaeckebeen getroffen: en door deese schoot geraeckte hy ter aerden. 't Was nu al langh geleeden, datmen dusdaenigh een Dier te Cairo niet had gesien. Thevenot Reysen, eerste deel, pag. 418.

Op deese dingen, ⁺ liet Polylector sigh hooren, diend aght gegeven te werden; wijlse naederhand, in seeckere Toepassingh, ons te pas sullen koomen. Maer hebt gy noch geen andere Hippopotami in de Nyl gesien?

Eens, ⁺ begon Marinus weer, wierden wy in deese Rivier vier Zee-Paerden gewaer; in gestalte, Hayr en Grootte de wilde Ossen in Duytschland bynae gelijck, behalven datse geen Hoornen hadden. Groote schaede doense aen de Rys; derhalven de Hoven met diepe Groeven werden omringhd, op datse voor deselve gestuytet wierden. Want vermits deese Dieren geen lange voeten hebben, soo konnense tegens geen hooghte opklauteren. Wanneerse een Mensch ergens in een Hof vonden, soo soudense hem lightlijck verscheuren. Wy schooten eenige Musquetten op haer los: Doch ons is onbekend, of wy eenen uyt de haere moghten geraeckt hebben. Want sy sijn van een seer groot en sterck Ligchaem; 't welck niet anders, als met grof Geschut doorboord werd. In grootte vergelijckense sigh met den Elephant. ⁺ Doe ick t'Alcair was, braghtmen my 't Hoofd eens Zee-Paerds; niet verr' daer van daen om 't leven gebraght; seer groot, en van een afschouwlijcke aenschouwingh. De beck was anderhalve El wyd, alsmen deselve opspalckte. De Tanden waeren seer groot. Furstens Nicolai Christophori Razevils Sendschreiben seiner Reysen, Epist. 3. Dit is 't geen ick van d'eygentlijcke Nyl-Paerden, welcke sigh in de Nyl-vloed bevinden, weet te seggen. ⁺ Dat'er oock in Nieuw-Franckrijck sijn in de Rivier Cheschedech, tegens over 't Eyland Assumtion, hebben wy gisteren met een woord gehoord, als ick seyde, dat deselve vockt een groote meenighte van Zee-Paerden, genoemd Hippopotamus; welcke 's naghts aen Land koomen, en 's daeghs weer nae 't Water loopen. De Laet beschrijvingh van West-Indien, fol. 51. 'k Sal nu deselve een weynigh breeder voorstellen. Onder verscheydene Eylanden in Terraneuf munt uyt Natiscotec (anders Antiscoti, of Anticosti; een Eyland in Noord-America, ⁺ in 't Gewest Nieuw-

+ Wederom

+ Een andere beschrijving van vier gesiene Nyl-Paerden.

+ Grouwlijck-groote Kop en Mond.

+ Hippopotami, of Rivier Paerden in West-Indien.

+ Hoedanigh in Nieuw-Franckrijck.

[p. 509]

Frankrijck, en de Golf, of Zee-boesem, S. Laurens, in 't Jaer 1534. door Jaques Quartier aldereerst ontdeckt: De Raey Dictionar. Geographic. pag. 30.); vol Geboomt, Beiren, Lynxen, en Yser-Varckens. Hier ontrent onthouden sigh veele Water-Paerden: 's Naghts slaepense aen Land; by dagh swemmense in de Zee. Hier hebbense twee uytsteeckende, witte tanden; kleyne Maenen; Ossen-klauwen; wilde Varckens-staerten; Elephants-Ligchaemen; Beeren-ooren; wyde monden; stompe tanden; korte beenen; ingedrongene oogen; harde bruyne Huyden. Montani America, fol. 118. ⁺ 'k Hebse oock in Africa gesien. Zaire is een vermaerde en seer groote Rivier in 't genoemde Weerelds-deel; neemende sijn begin uyt 't groote binnenlandsche Meir Zaire, nae 't Zuyd-wester-deel van Opper-Aethiopien: Welcke Rivier eerst Noord-west, daer nae Zuyd-west af door 't Koninghrijck Congo loopt met een seer wyde mond in d'Aethiopische Zee; soo geweldigh, en met sulck een overvloed van Water, dat sijne varssche Stroom en verwe meer als twaelf Mylen verr' in de gedaghte Zee werd gesien. De Raey Dictionarium Geographicum pag. 537. Hy is de grootste van geheel Africa; hebbende een Mond van aght-en-twintigh Mylen breedte. Omringhd veel kleyne Eylanden. Ontfanghd de Vambo en Barbella. Daer nae volghd de Rivier van Coauze; welcke de Rijcken van Congo en Angola bespoeld. Voorts de Lebenda; welcke Crocodillen en Zee-Paerden vockt; oock seeckere Visch, genoemd 't Varcken; somtijds soo vet en groot, datse vijf honderd ponden opweeghd, ⁺ 't Zee-Paerd is hier Tanneyt van verwe. Heeft weynigh Hayr. Springhd op 't Land, om te gaen weyden; en keerd, als 't dagh is, weer nae 't Water. d' Africanen temmen'er somtijds eenige; en ryden'er snel op voort; doch moeten sigh waghten, van door diepe Wateren te willen; want sy souden van onder haer stracks nae de grond schieten. In dese Rivier sijn oock eenige Zee-Ossen; die sommige daegen langh op't Land levendig konnen blijven. Reysen van Pieter van den Broeck, pag. 7. des drucks by Janssonius.

'k Sal, ⁺ seyde Polylector, hier byvoegen een andere en wat breeder beschrijvingh oock van een oogh-getuyge, aengaende d' Africaensche Zee-paerden; verhaeld by den vermaerden Kircherus, uyt de woorden eens Jesuits. Sie hier 't geen hy seghd: Dit Beest is gantsch wanstalligh en verschricklijck t'aenschouwen. Maer op dat niet schijnen moght, hier yets van 't geen gedenckwaerdigh is aghtergelaeten te sijn, soo sal ick'er by voegen dat, 't welck Pater Boim (die, terwijl hy in Mozambicq nae goede wind waghtede, dit Dier levendigh en dood seer

+ Beright van de groote Africaensche Rivier Zaire.

+ Zee-Paerden in Africa. Werden tam gemaeckt, en bereden.

+ Beright van 't Hoofd

[p. 510]

nauwkeurigh heeft betraght) schriftlijck heeft naegelaeten. 'k Heb, seght hy, een tweevoudige Afteeckeningh van 't waeraghtige Zee-Paerd hier bygevoeghd: ⁺ Van welcke ick (te Mozambicq in Africa, of liever in 't Land der Caffres sijnde) verscheydene hoopen heb sien speelen en sigh omwentelen aen 't Zee-strand in seeckere Inham. Te Mozambicq was eenen der Stads-Reghters mijnen bysonderen Vriend: Die een geheel Hoofd van de Hippopotamus, of 't Zee-Paerd, nae't Collegie (der Jesuiten) sond; met ooghmerck, dat ick 't selve vlijtigh en nauwkeurigh sou besightigen. Ick dan, 't selve meetende, bevond de lenghte van de Mond af tot de Schouder te sijn drie Ellebogen, of vier voeten en een halve. Voorts, dat het aen 't onderdeel des Monds twee seer groote kromme tanden had; op welcke van boven twee groote dicke tanden sigh bequaemlijck pasteden. De Tongh lagh seer gewrongen tusschen beyden.

Vermits, ⁺ viel Marinus hier in, deese Jesuit Boim ghelegenheyd had, om dit Hoofd nauwkeurigh te besightigen, ten welcken eynde het hem oock toegesonden was, soo geeft my vreemd, dat hy soo gantsch weynigh en on-onderscheydentlijck van de Tanden spreeckt.

De gedaghte Kircherus, ⁺ antwoordede Polylector, steld, d'eygene woorden van P. Boim te gebruycken; die nochtans in sijn uytgegeven werck de Beschrijvingh eenighsins anders heeft toegeright: Doch sulcks is van weynigh belangh. Maer ontrent de Tanden heeft hy of eenige woorden uytgelaeten, of moet een andere Druck gebruyckt hebben als de geene is, in welcke daer van aldus staet: Aen 't onderste Gebit waeren twee omgeboogene (of kromme) groote Tanden; waer toe sigh d'andere van boven, desgelijcks seer groote, maer echter veel kleyner, gantsch bequaemlijck voeghden. En aen 't onderste deel des monds wederom twee andere lange tanden; welcke reght, en dight aen de lippen stonden; over welcke de tongh uytgestreckt lagh. P. Michael Boim Flor. Sin. litt. m. 'k Gae nu weer voort met de woorden Kircheri uyt deese Schrijver: ⁺ Hier nae wierd ick van een Portugeezsch Edelman genoodighd, om te besightigen de Binnenlanden van 't vaste Land der Caffres, leggende tegens over 't Eyland Mozambicq. Terwijl wy langhs 't Strand heenen voeren, werdende van twintigh Slaven voortgeroeyd, saegen wy, ontrent een Steenworp weghs van ons, wel vijftigh Zee-Paerden; welcke brieschten, en op verscheydene wijsen sigh in de Golven verlustighden; waer in ick groot vermaeck vond. Een Slaef

+ Eens Hippopotami, of Zee-Paerds, te Mozambicq,

+ Door de Jesuit Boim.

+ Aenmerckingh op 't geen Kircherus uyt deese Schrijver verhaeld.

+ Meenighte van Zee-Paerden in dit Gewest.

[p. 511]

uyt de Caffers met sijne Mackers naerder by gekoomen sijnde, lostede sijn Roer; en trof'er eenen soo geweldigh in 't Hoofd, dat hy stierf. Dood sijnde, ⁺ wierd hy met seer groote moeyte en arbeyd, ter oorsaeck van de swaerte des Ligchaems, van sijne meede-Slaven aen 't Strand getrocken, op dat ick dit Dier nauwkeurighlijck moght beschouwen. Daer nae deeldense 't Vleesch onder malkander; trocken de Tanden uyt 't Hoofd, ⁺ en booden my de grootste uyt deselve aan. Soo gantsch hard is de Huyd van dit Beest, dat'er de Caffres met haere scharpe Spiessen dickmael niet konden doorsteecken. Dit Dier heeft geen Hayr, behalven aen 't uyterste van de Staert. 't Selve, doorsightigh als swart Hoorn, is taey; en kan, sonder dat het breeckt, op allerley wijsen geboogen werden. Yeder Hayr is wel soo dick als een Stroo (Penneschaght). De gedaghte Caffres, ⁺ soo wel Mannen als Vrouwen, maecken van elck een Armringh; dragende deselve ten cieraed aen haere hand. Door de kraght deeser dus gedraegene Hayren meenense voor Beroerdheyd en Kramp verseeckerd te sijn. In Indien bereydmen van de Tanden Pater noster Coralen, Kruycen, en Beelden van Heyligen. 't Is gewis, datse de bloedvloeyingh konnen stillen. Echter heeftmen bevonden, dat niet alle Zee-Paerds-tanden, sonder onderscheyd, deese eygenschap hebben; maer alleen de geene, die in seeckere tijd des Jaers werden gevangen. Of dit (van 't vangen in seeckere Jaers-tijd) waeraghtigh is, moest d'ervaerenheyd getuygen. Dit weet ick, dat men in 't Koninghlijcke Gast-huys te Goa eene der grootste Tanden van 't Zee-paerd heeft. Wanneermen nu desselven wonderlijcke kraght wil beproeven, ⁺ soo houdmense aen een geopende Ader; waer door ('t schijnd wonderlijck) terstond't geweld van de vlietingh des bloeds werd gestempt. Kircheri Toneel van China, fol. 232. Nae 't getuygenis van P. Boim selfs, sijn in dit Gast-huys somtijds honderd, somtijds twee honderd Siecke: En vermits'er nauwlijcks een dagh voorbygaet, waer in niet eenige derselve gelaeten werden, soo kanmen daer oock daeghlijcks dit Natuer-wonder sien. P. Michaelis Boim Flor. Sin. litt. m.

d'Indische Geschied-boeken, merckte Marinus hier aen, ⁺ verhaelen, dat eens de Portugeezen sommige Malabarische Paros (dit sijn kleyne Indiaensche Schuytjens) hadden veroverd; en de Ligchaemen der verslaegene, gantsch bemorst en bloedigh, in Zee wierpen. Onder deselve was oock dat van een Malabarisch Vorst, doorschooten met veele Kogelen; en tot eenige maelen toe doorstoocken met Swaerden: Echter saghmen niet de minste druppel bloeds aen hem. Maer alsmen

+ Eenen uyt deselve dood geschooten.

+ Hardheyd der Huyd.

+ Hayren aen de Staert, oock de Tanden, waer toe gebruyckt.

+ Wonderlijcke kraght deeser Tanden.

+ Seer aenmercklijck geval van Bloed-verhinderingh.

[p. 512]

hem ontkleed, en een stuck Been, hem om den hals hangende, wegh genoomen had, liep'er, tot elcks verbaesdheyd, 't bloed als met geheele Stroomen uyt; even gelijck 't Water door een doorgeborstene Dam. Idem Boim ibid. Lightlijck soumen konnen vermoeden, jae oock wel voor gewis houden, dat dit Been van een Zee-Paerd is geweest. P. Boim ibid. Kircherus ibid.

Buyten twijffel, ⁺ berightede Polylector, is d'eenige oorsaeck hier van de koude hoedaenigheyd deeses Beens; waer door't bloed terstond bestald, gelijck als bevriesd; en alsoo in d'uytvloeyingh verhinderd werd.

In China, ⁺ hernam Marinus, heb ick een ander slagh van Zee-Paerden gesien. In de Rivier Siang, loopende in de Provintie Huquang, vindmense met Klauwen als een Tyger-dier; doch deese sijn op 't Ligchaem geschubt. Somtijds, insonderheyd in den Herfst, koomense uyt 't Water, loopen door 't geheele Land, en verscheuren soo wel de Menschen als de Beesten, welcke haer bejegenen. Nuzzii Descript. Chinae pag. 123. Anders schilderen de Chineesen 't Zee-Paerd met Maenen, gelijck de Land-Paerden hebben; doch met twee lange tanden, aen beyde de sijden des monds uytsteeckende, gelijck een paer kromme Hoornen. Erasmi Francisci Ost und West-Indischen Lustgarten, fol. 1418.

Ghy hebt, ⁺ seyde de Heer Honorius, in uwen Historischen Oceaen alleen met drie woorden aengeweesen, dat door den Behemoth in 't Boeck Jobs niet den Elephant, maer 't Water-Paerd te verstaen is. Ghy hebt daer oock beloofd, ter gelegener tijd naerder beright hier van te sullen geven. 'k Wenschte wel, dat dit nu van u gedaen wierd.

't Is, ⁺ liet Marinus sigh hooren, altijd 't gemeene gevoelen geweest, dat door den Behemoth d'Elephant wierd voorgesteld (behalven dat'er de Roomsch-gesinde de Duyvel van maecken). 'k Ben derhalven seer begeerigh, om te hooren, hoe de beschrijvingh des Behemoths by Job op 't Water-Paerd kan gepast werden.

De verhandelingh deeser Stof, ⁺ deed Juffer Honesta hier by, sal my een aengenaeme saeck sijn.

Gelief dan, ⁺ begon Polylector, in gedaghtenis te hervatten eenige dingen, welcke alreeds van de Hippopotamus in desselven beschrijvingh verhaeld sijn. Om aen 't geen ick sal voortbrengen dies te meer gewight te geven, sal ick voordraegen de woorden Jobs;en, soo in de verklaeringh als toepassingh, volgen den seer geleerden Samuel Bochar-

+ Oorsaeck.

+ Zee-Paerden in China.

+ Aenwijsing, dat de Behemoth 't Water Paerd,

+ Niet den Elephant is.

+ Verklaering

+ Der woorden Jobs:

[p. 513]

tus, in sijn Hiero-zoica part. 2. c. 15., doch daer by doende 't geen my dienstigh dunckt. Ondertusschen u vry laetende, ⁺ om somtijds uwe Aenmerckingen daer op te mogen inbrengen. De woorden Jobs van dit Dier beginnen met het thiende vers des veertighsten Capittels. Sie nu, Behemoth, welcken ick gemaeckt heb nevens u. Ontrent u; te weten in Arabien, in de Nyl-vloed.

Andere, ⁺viel de Heer Honorius hier in, verstaen door nevens u, op den selven dagh dat de Mensch wierd geschaepen: Of, om nevens u op d'aerde te leven, in tegenstellingh van den Leviathan, die sigh in de Zee onthoud. Doch dit kan beyde op den Elephant en 't Zee-Paerd gepast werden: Maer om niet dickmael in 't vervolgh uwer redenen te vallen, soo sal ick hier alleen seggen, dat de woorden: Hy eet Hoy, gelijck een Rund. Onder de schaduwaghtige Boomen leght hy sigh neer, in een schuyl-plaets des Rieds en des slijcks; en 't geen voorts van sijne kraght geseght werd, seer wel op den Elephant passen. Laet nu hooren, hoe ghy die op 't Water-Paerd sult betrecken.

Luyster dan toe, ⁺ hervattede Polylector. Hy eet Hoy gelijck een Rund. Waerlijck doet sulcks de Hippopotamus. En dies te wonderlijcker, oock een blijck van Gods maght en wijsheyd is 't, dat hy, in 't Water sigh onthoudende, echter op 't Land koomd, om Kruyden en Hoy t'eeten: Gelijck een Rund, of Os; dien hy in veele dingen, als Hoofd en Pooten, seer gelijck is; waerom hy oock van sommige een Zee-Os genoemd werd. Sie doch, ⁺ sijne kraght is in sijne Lendenen; en sijne maght in den Navel sijns Buycks. Op welck Dier kan dit beeter passen, als op 't Zee-Paerd? Sijnen Buyck is onder soo dick en hard, dat geen Lans of Pyl die kan doorsteecken. d'Elephant daer tegens is aen Buyck en Navel weeck en saght: Waerom oock de Rhinoceres hem, als hy tegens hem veght, daer soeckt te quetsen. Als 't hem lust, sijnen Staert is als een Ceder. Beyde d'Elephant en 't Water-Paerd hebben korte Staerten. Derhalven werd de Staert des Nyl-Paerds niet by een Ceder vergeleecken, ten aensien der lenghte; maer der rondheyd, dickheyd, gladheyd, en stijfheydt, of sterckte. Schoonse, ten aensien sijns Ligchaems, kort en stijf is, echter kan hyse draeyen soo als 't hem lust, krommen nae sijne begeerte; sijnde een bewijs van groote kraght. Sijne Beenderen sijn als vast Koper; ⁺ sijne Gebeenten als Ysere Handboomen. Maeck u indaghtigh, wat wy gehoord hebben van sijne tanden, uyt welckemen tegens een Steen Vyer kan slaen. Hoe beswaerlijck hy oock kan dood geslaegen werden; sijnde een teecken van een gantsch vast gebeent.

+ Sie nu Behemoth

+ Welcken ick gemaeckt heb nevens u.

+ Hy eet Hoy, gelijck een Rund.

+ Sie doch, sijne kraght is in sijne Lendenen; sijne maght in den Navel sijns Buycks. Als 't hem lust, sijnen Staert is als een Ceder.

+ Sijne Beenderen sijn vast Koper, &c.

[p. 514]

Hy is een Hoofd-stuck der wegen Gods. ⁺ Want in dit Rivier-Paerd sijn veelerley wonderen aen te mercken. d'ongewoone grootte sijns Ligchaems. Sijn' uytneemende sterckte. Sijn' ondoordringhlijcke Huyd. Sijne vreeslijck-wyde Mond. Sijne gulsigheyd in 't eeten. Sijne witte ongemeen-harde tanden; harder als 't Yvoir der Elephanten. Sijne soo wel op 't Land als in 't Water-levingh. Sijn vernuf, blijckende uyt 't geen verhaeld is van sijnen te ruggegangh nae 't Water, om niet ontdeckt of naegespoord te werden; en uyt 't middel, waer meê hy sigh weet te geneesen; waer om oock veele meenen, dat de menschen d'Aderlaetingh van dit Dier hebben afgesien. Die hem gemaeckt heeft, ⁺ heeft hem sijn Swaerdt aengeheght. Bequaemlijck kanmen door 't woord Swaerd verstaen de Tanden der Water-Paerden; sijnde langh en scharp; soo datse met deselve, als met een Zeysz, binnen weynigh tijds geheele Koornvelden afmaeyen, en vernielen; vermitsse in haer eeten gantsch gulsigh sijn. Indien deese Dieren sigh seer vermeenighvuldighden, soo sou ontrent de Nyl-vloed geen Koorn konnen behouden worden. Eenige setten 't woord, 't welck in de Grond-text staet, over voor een Krom Swaerd, Zeysz, Sabel. De Hippopotamus nu heeft gekromde Tanden; langh en scharp; daer meê verrightende 't geen nu geseghd is. Niet soo wel soumen dit op den Elephant konnen passen. Om dat de Bergen hem Voeder voortbrengen, ⁺ daerom speelen al de Dieren des Velds aldaer. 't Is 't geen te vooren geseghd is: Hy eet Hoy gelijck een Rund; en derhalven behoefd hier geen naerder toepassingh. Onder schaduwaghtige Boomen leght hy neer; in een Schuyl-plaets des Rieds en des Slijcks. 't Water-Paerd is gewoon, sigh in 't Ried, en op de slijckerige grond der Rivier t'onthouden; op welcke hy gaet, en daer een goede schuylplaets heeft. Langhs de grond der Wateren begeefd hy sigh nae't Land; wijl hy of niet, of weynigh swemd. De schaduwaghtige Boomen bedecken hem, elck een met sijne Schaduw; de Beeck-willigen omringen hem. Dit is een vervolgh der voorgaende woorden, ⁺ en hebben geen verklaeringh noodig. Sie, hy doet de Rivier geweld aen, en verbaesd sigh niet. Hy vertrouwd, dat hy de Iordaen in sijnen mond sou konnen intrecken. Immers past dit gantschlijck niet op den Elephant. Maer 't Rivier-Paerd doet de Rivier geweld aen; dat is, hy ontset'er sigh niet voor; hy treed'er vrymoedigh in; en vreesd niet, schoon de Wateren hem over 't Hoofd heenen gaen; wijl hy soo wel onder deselve als op 't drooge kan leven. Soumen hem voor sijn oogen konnen vangen? ⁺ Soumen hem met Stricken den Neus doorbooren konnen? Hoe beswaerlijck hy te vangen en te dooden is,

+ Hy is een Hoofd-stuck der weegen Gods.

+ Die hem gemaeckt heeft, heeft hem sijn Swaerdt aengeheght.

+ Om dat de Bergen hem Voeder voortbrengen, &c. Onder de schaduwaghtige Boomen, &c.

+ Sie, hy doet de Rivier geweld aen, e.s.v.

+ Sou men hem voor sijn oogen konnen vangen, &c.

[p. 515]

hebben wy alreeds gehoord. Geweld vermagh seer weynigh tegens hem. Door list en bedrogh der menschen, waer door alles bedwongen werd, waer voor de sterckste Mueren niet bestaen konnen, moetmen hem meester worden. Sie daer hebt ghy nu gehoord, dat 't geen in 't Boeck Jobs van den Behemoth werd voorgesteld op een verbloemde, Poëtische manier, in alles seer wel past op 't Water-Paerd; maer in eenige dingen gantschlijck niet kan betrocken werden op den Elephant. Bocharti Hierozoico part. 2. cap. 15. De Mey Wercken, fol. 877.

Dit is, ⁺ brack Juffer Honesta hier los, waerlijck een stuck van soete bedenckingh. In mijn' eenigheyd sal ick mijne gedaghten wat verder hier over laeten gaen.

'k Sie oock hier uyt, ⁺ liet de Heer Honorius sigh hooren, dat veele uytleggers der Heylige Schrift gedwaeld hebben, alsse door de Behemoth gantschlijck geen geschaepen Dier, maer enckelijck de Duyvel willen verstaen; gelijck oock door de Leviathan deselve boose Geest. Maer dat 't laetst-genoemde Dier de Crocodil; niet, nae de gemeene waen, de Walvisch is, hebt ghy getoond in uwe Historische Oceaen pag. 116.; en behoefd derhalven hier niet herhaeld te worden.

De Joodsche Rabinnen, ⁺ deed Polylector tot 't voorgaende, hebben een aerdige Fabel van de Behemoth bedaght. 't Is, seggense, een Dier soo oud als de Weereld. Soo groot, dat de Wateren der Sondvloed hem niet konden verdrincken, wijl hy in hooghte boven deselve uytstack. Sijne daeghlijcksche Spijs is 't Gras 't welck op duysend Bergen wast: Al 't Water, 't welck de Iordaen in een half Jaer t'saemen brengt, slockt hy in eenen teugh op.

Laet my, ⁺ wierp Juffer Honesta hier tusschen, dat een proper Osje sijn. Al de menschen van een geheel Koninghrijck souden 't op eenmael niet konnen op eeten. Maer wijl hy van de Scheppingh des Weerelds af tot nu toe geleefd heeft, soo sal hy buyten twijffel oock voortaen leven soo langh de weereld staen sal.

Neen, ⁺ antwoordede Polylector: Niet langer, als tot dat haeren Messias koomd. Die sal voor de Joden een heerlijck Gastmael aenstellen, waer op dit proper Beestje, de Behemoth, voor 't derde Gereght sal opgedischt worden. Christian Gersons Juden Thalmud, erster theil, cap. 16. pag. 118.

Vermits, ⁺ hernam Juffer Honesta, de Zee-Paerden afgedaen sijn, soo laet ons nu tot de Zee-varckens koomen. Buyten twijffel sullen wy daer oock al wat seldsaems van hooren.

+ Dwalingh van sommige,

+ Die door Behemoth alleen de Duyvel willen verstaen hebben.

+ Ongeschickt en Belagchlijck

+ Joodsch verdightsel

+ Van den Behemoth.

+ Korte-stilstand

[p. 516]

Misschien, ⁺ boertede de Heer Honorius, sullen onse Gasten, beesigh sijnde, om, t'onser verlustigingh, van de Visschen te spreecken, wel dencken, dat de Visschen 't beeter hebben als sy; wijlse in haere Hoofd-stof, 't Water, sijnde, soo veel konnen drincken als haer lust. Waer tegens wy nu hier al ontrent een paer uyren drooghs-monds hebben geseeten; geduerende welcke tijd van Polylector en Marinus veel gesproocken is. 't Sal derhalven dienstigh sijn, een roemer te laeten omgaen, om Tongh en Keel te verfrisschen.

Seecker, ⁺ seyde Polylector, een lange tijd, nae dat wy van de Tafel sijn opgestaen, aen welcke wy wel gespijsighd en gedrenckt sijn geworden, om dorst te hebben. 't Is mijne gewoonte niet, tusschen d'een en d'andere Maeltijd yets te drincken. Evenwel, wanneer't soo geleegen koomd, sal ick oock geen Discours-glaesje weygeren.

Als nu yeder over en weer den anderen met een Roemerken begroet had, ⁺ begon Polylector, om Juffer Honesta te voldoen, weer aldus. Daer sijn verscheydene soorten van Visschen, welcke men den naem van Zee-Varcken heeft toegevoeghd; insonderheyd de Tonynen; noch meer de Delphinen. Van deese sullen wy eerst, van d'andere daer nae spreecken. Belangende de Tonynen, ⁺ van deselve weet ick niet eygentlijcks uyt de Schriften der Oude by te brengen, wijlse hier ontrent gantsch onseecker sijn, met een groot verwarringh der Naemen en Geslaghten. Om dit eenigsins te doen sien, sal ick maer alleen voorstellen, wat'er Jonstonus van seghd. De Tunnis (Thunnis, Tonyn), soo genoemd, 't sy van 't Griecksche woord Tunein, soo veel als, met groot geweld gedreven werden; of van 't Hebreeuwsch Thunnia; waer door een geslaght van Walvisschen werd verstaen, heeft by de Schrijvers veelerley naemen, ⁺ nae onderscheyd des Ouderdoms. De Thynnus, of Thynna, enckelijck, 't sy Manneken of Wijfken, is grooter als de Pelamys, maer kleyner als d'eygentlijck soo genoemde Thunnus. Kordyla werd 't Jongh geheeten. d'oude, welcke in den Herfst weer in Zee koomen, volghd het nae. Aristoteles seghd, datse maer weynigh tijds leven. Gaza noemd haer Auxus. Weer uyt de groote Zee in de Pontus gekoomen sijnde, werd de Kordyla de benoemingh van Pelamys gegeven, vermits hy sigh in 't slijck herberghd. Andere noemen hem Limosa, Limatra, en Lutaria. Wanneer de Pelamys een jaer oud is, werd hy Thunnus (Tonijn) geheeten. Die wat grooter als deese sijn, ⁺Triton, Orcynus, Apolectus, Sarda, Synodontus, Cybia (Cybios), Cete, Chelido-

+ Tusschen de Gespreck-houders, terwijl een

+ Roemerken gedroncken wierd.

+ Voortgangh tot de Zee-Varckens.

+ Verscheydene Visschen soodaenigh genoemd.

+ Veelerley naemen, de Tonynen toegevoegd,

+ Nae 't onderscheyd des ouderdoms.

[p. 517]

nas, Xanthias. Jonstonus van de Visschen, fol. 5. Hier tegens schrijft Scaliger, dat de Visschers van Ligurien en Massilien opentlijck hebben beweesen, dat de Thunnis noyt uyt de Pelamys voortkoomd. Bellonius wil, dat de Thunnus van de Pelamys alleenlijck hier in verschild, dat de laetst-genoemde aen de sijden blauw; d'andere met dwarssche , schuynsche plecken, als met Baeren vercierd is. 't Sou niet seer vermaecklijck vallen, ⁺ van deese verschillendheden veel te willen handelen; en derhalven wil ick my niet verder daer ontrent beesigh houden. Oppianus, lib. 4. teld haer onder de Zee-visschen; en steld, datse met d'aenkoomst der Lente, om Jongen te teelen, uyt den Oceaen in de Middellandsche Zee loopen; waerom'er dan oock veele gevangen werden in de Tyrrhenische en Yberische Zee. Aristoteles seghd, datse de warmte soecken; derhalven oock bynae boven Water swemmen; en in de Rivieren schieten. Men heeftse gesien in den Rhyn, ⁺ de Nyl, de Po, en in eenige plaetsen vol Wier. Plinius spreeckt van sulck een meenighte Tonyen in d'Indische Zee, dat de Vloot van Alexander de Groot, even als door een groot Heyr verhinderd, de loop haerer vaert moest veranderen. De Grieksche Schrijvers hebben, ⁺ dat het Walvisschen waeren. Haere Spijs is somtijds Wier: Maer dickmael, ontrent Spaenje, d'Eyckelen van Eycken-boomen; ontrent de Zee groeyende. Hier werdense seer vet van. Daer meenighte van deese Eyckelen wassen, vindmen gemeenlijck meenighte van Tonynen. Veeltijds eetense oock Vleesch. In de tijd haerer Teeling verslindense alles wat haer voorkoomd. Geworpen hebbende, ⁺ spaerense oock selfs haer' eygene Jongen niet. In de Lente eetense haers selfs kuyt. Aristoteles beright ons, datse somtijds van al te groote vetheyd barsten. Niet meer als twee Jaeren levens werd haer van eenige der oude toegeschreeven. Andere echter schijnd sulcks niet gelooflijck; ⁺ vermitsse soo groot worden, datse vijfthien Talenten weegen; hebbende een Staert, die twee Elleboogen (of, volgens andere, vijf spannen) breed is. Uyt de grootte des Lijfs, en de dickte der schubben eeniger gevangene, heeftmen lightlijck konnen oordelen, datse veel ouder als twee Jaeren sijn moesten. In de Somer sijnse loopers, ⁺ van d'eene plaets nae d'andere. Maer 's Winters blijvense daerse sigh bevinden; tot dat dagh en naght even langh werd. Alsse uyt de Pontus sullen schieten, houdense de lincker sijde, ⁺ en verwaghten de Noordewind, om voor de Vloed af te loopen. Maer alsse in de Pontus willen, de reghter; vermitsse met't reghter oogh beeter sien, schoon oock swack genoegh. Op 't diepste van de grond, onder een Klip, of den Oever, slaepense, om verseeckerd te mogen sijn.

+ Waerse gevangen werden.

+ Meenighten.

+ Haere spijs.

+ Gulsigheyd.

+ Geweldige swaerte.

+ Loopingh.

+ Voorsightigheyd.

[p. 518]

In de Honds-daegen werdense seer gequeld van de Water-Paerdsvliegen. ⁺ Deese hangen haer onder de Vinnen, daer de Huyd dunst is; en plaegen haer soo ellendigh, datse dickmael, door ongeduld, op 't Land, of in de Scheepen springen. 't Bloed, de Gal, en de Lever der Tonynen, 't sy varsch, 't sy bewaerd, hebben d'eygenschap, om 't Hayr te doen uytvallen. Die in sijne Kindsheyd daer meê bestreecken is, sal noyt ruygh werden. Idem Jonstonus ibid. Laet nu Marinus ons seggen, hoe hy deese Visch gesien heeft.

De Tonijnen, ⁺ antwoordede deesen, sijn groote Visschen, gelijck Varckens. In Bloeymaend koomense uyt de groote Zee in de Middellandsche met geheele Troupen. Seer vreesaghtigh, en te gelijck bot sijnse: Waeromse dan oock in de gedaghte Bloey en Hoymaend in groote meenighten werden gevangen. Men snyd haer in stucken. Dan werdense gesouten in Tonnen, gelijck de Steur, en nae andere Landen gesonden. Dus kanmense een geheel jaer langh bewaeren. Doe ick te Jerusalem was, wierd, in de tijd der Vasten, deese kost voor 't eerste Gereght aen de Klooster-lieden opgedischt. Alsmen deese Visch met Pruymen of Corinthen stoofd, soo smaecktse gelijck Vleesch. Nae 't uyterlijck aensien sou mense oock voor Vleesch houden. Gemeenlijck werdse rauw gegeten, met Oly en Edick. Echter isse gestoofd, met een goede Saus, veel beeter. P. Antonii Gonsales Jerusalemsche Reys, tweede deel, pag. 477.

d'oude, ⁺ viel Polylector hier in, sneedense oock in stucken. De Neck en Buyck preesense. 't Stuck, 't welck tusschen de Schouderen aen de Borst staet, wierd gesouten. d'andere Deelen bewaerdemen voor de leckere. 't Arghste was 't geen naest de Staert sit. Sommige hielden 't Hoofd voor 't beste. De leckere Hoerenhenghst Falconius Hetruscus wist'er een seer aengenaeme Spijs van te bereyden. Eenige onder d'oude Genees-meesters evenwel hebbense mispreesen, als ondienstigh voor de Maegh; van quaed sap; windigh, en niet light afschietende. ⁺ Galenus noemdse hard van Vleesch, en onsmaecklijck. Goed houdmen de geene, welcke sigh bevinden ontrent Byzantium en Sicilien. Beeter ontrent Cephala en Tyndaris. Alderbest, die ontrent Hipponium in Italien werden gevangen: Van welcke Archestratus seghd, datse waerdigh sijn, voor de Goden opgedischt te werden. Jonstonus van de Visschen, fol. 6.

Op onse wegh (hernam Marinus) uyt de Bay d'Anton Gil, ⁺ geleegen op de hooghte van sesthien Graden dertigh Minuten besuyden de Linie,

+ Werden ellendigh van de Zee-Paerdsvliegen gequeld.

+ Hoedaenigh de Tonynen ter Spijs werden toebereyd.

+ Hoe sulcks van d'oude geschiedede.

+ Waerse best sijn.

+ Ook Bruynvisschen geheeten

[p. 519]

nae Sumatra, saegen wy seer veel Bruyn-visschen, van de Portugeezen genoemd Toninas; van de Francoisen Marsovias. Van tweederley slagh sijnse, d'eene hebben de Muyl seer scharp, als een Varcken; d'andere gantsch plat; wel gelijckende die van de Pots-hoofden.

Wat is, ⁺ vraeghde Juffer Honesta, dit doch voor een slagh van Visschen?

Sy sijn, ⁺ berightede Marinus, wat kleyner als een Walvisch, doch hebben boven op 't Hoofd geen gaeten, om daer door Water uyt te werpen, gelijck d'andere doen. Sy swemmen oock met sulcke groote hoopen, als de Tonynen, of Bruyn-visschen: Welcke schijnen Kappen aen te hebben; en werden ter dier oorsaeck oock wel Zee-monicken genoemd. Van andere Zee-monicken sullen wy hier nae spreecken. Gemeenlijck sijnse vijf of ses voeten langh. De Staert hebbense seer breed gekloofd; ⁺ doch geheel anders staende, als die aen andere Visschen; even soo als aen de Walvisschen en Pots-hoofden. Haere Huyd is glad en effen. Wanneermense opend, bevindmense even als een Varcken; met evengelijck Speck, Vleesch, Lever en Ingewand. Oock genereerense op deselve manier. Want als wy eens een seer groote Tonijn hadden geschooten, en open-sneeden, vonden wy een Jongh daer in, als een Biggetje; 't welck wy weer in Zee wierpen. Altijd houdense haer in hoopen by malkander. Wanneer de Zee sigh begind te verheffen, koomense nae de Scheepen; maeckende, door haere meenighte, 't Water gelijck als groen. Oock blaesense en gnorrense als de Varckens; 't welck een geen onaengenaeme aenschouwing geeft. Als dese Visschen aenkoomen, ⁺ en boven op 't Water springen, soo houden de Schippers voor gantsch seecker, dat'er een Stormwind sal ontstaen. Eerste Schip-vaert der Hollanderen nae Oost-Indien pag. 29. des drucks by Janssonius. 't Sal u niet onaengenaem sijn, dat ick verhael de vermaecklijcke Tonynen-vangst, by de Columnen van Hercules.

Waer, ⁺ vraeghde Juffer Honesta al weer, en wat sijn dese Columnen van Hercules? 'k Heb eens geleesen, dat de Heydenen al voor des Heeren Christi Geboorte daer van hebben weeten te spreecken.

Hercules Pilaeren in Spaenje, ⁺ antwoordede Marinus, sijn my wel bekend. Maer ofse daer van voor des Salighmaeckers Geboorte gestaen hebben, is my gantsch onbewust.

Veellight, ⁺ seyde de Heer Honorius, sal onsen Polylector hier van eenigh bescheyd weeten te geven.

Alhoewel, ⁺ berightede deesen, wy hier door van onsen wegh wat

+ Ingeworpen

+ Beright van de Pots-hoofden

+ De Tonynen van binnen, even gelijck de Land-Varckens.

+ Voor teeken van Storm, aen de Tonynen.

+ Voorkoomende

+ Gelegenheyd

+ Om yets

+ Te spreeken van Herculis Columnen.

[p. 520]

sullen afwijcken, soo sal ick echter u hier in op 't kortste soecken te vergenoegen. Die d'oude Dight-konstenaers geleesen hebben, weeten, hoe van haer voorgesteld is, dat Hercules, ter gedaghtenis sijner groote daeden, twee Zuylen heeft opgeright. Eenige houden 't daer voor, dat Herculis Colomnen souden genoemd sijn geweest beyde de Bergen Abyla en Calpe, leggende in de Mond van de Straet tegens over malkander; hedensdaeghs van de Schiplieden geheeten de Sminckelbergh (dight by Ceuta, een Spaensche Vestingh in Barbaryen), ⁺ en Gibraltar, boven de Stad Gibraltar; dien naem nu voerende door verbasteringh der woorden; want eygentlijck is 't Gebal Tarif, of Tarifs Bergh; dus genoemd, wijl Tarif Abenzarca, Overste der Mauritaniërs, hier aldereerst aen Land trad. J. Mariana de reb. Hispan. lib. 6. cap. 22. Merula, descript. Hispan. lib. 2. cap. 4. Maer andere willen, ⁺ dat Hercules twee Zuylen van Koper heeft opgeregt in 't Eyland Gades (nu Cadiz, of Cadix); by, of om welcke d'Inwooners der Stad Gades (diens overblijfselen van de verwoestingh noch heden gesien werden) hem ter eeren een Tempel hebben gebouwd. Zeileri Reys-boeck door Spaenje en Portugal pag. 270.; of in 't Hooghduytsch pag. 311. Wat hedensdaeghs de Columnen van Hercules werden geheeten, ⁺ sal Marinus ons best konnen seggen. Ondertusschen wil ick voortgaen, om noch yets te spreecken van de Zuylen, ter eeren van Hercules opgereght, en nae hem soo genoemd. d'oude hebben de roemwaerdige daeden van verscheydene Helden, welcke de Tyrannen gedempt, 't Volck verlost hadden, of waer door anders yet groots tot voordeel van 't gemeen was verright, onder den Naem van Hercules de Naekoomelingen aengepreesen. Haere bedrijven stelden de Poêten voor, verbloemder wijs, als gedaen tegens allerley Monster-dieren. Om nu sulcke groote weldaeden met danckbaerheyd t'erkennen, soo betoondense Hercules Godlijcke Eer; bouwden hem Tempelen, ⁺ en voeghden hem veelerley Eere-titelen toe. Onder deselve waeren oock Hercules Defensor, en Hercules Custos; de beschermende, en de Bewaerende Hercules. Niet alleen d'oude Munten, maer oock d'opgerightede Tempelen, en derselver opschriften, geven getuygenis hier van. d'Ingangen tot eenigh Land; de Monden der Zeeën, in Rivieren of Enghten loopende, welcke den toegangh tot eenigh Gewest openden, e.s.v., wierden Hercules Custos, den Bewaerenden Hercules, toegewijd; en aldaer, hem ter eeren, hooge Pilaeren opgereght: Op dat d'uyt de Zee-koomende Scheepen niet alleen Hercules mogten bedancken voor de geluckige beschuttingh; maer oock een kenteeken hadden, hoese haeren loop moesten righten, om de Haven te vinden.

+ Wat sommige:

+ Wat andere daer door verstaen.

+ Beright van de Tempelen en Suylen,

+ Gebouwd ter eeren van den beschermenden, en den bewaerenden Hercules.

[p. 521]

'k Hoor alreeds, ⁺ viel Marinus hier in, waer uwe Reden op uyt sal loopen; en wat ghy te kennen wilt geven. Men heeft dan de Vyer-thoornen, van welcke men 's naghts door Vyer een Teecken geeft, oock de Baken, voortijds Herculis Columnen (Pilaeren, Zuylen) geheeten.

Ghy hebt het reght getroffen, ⁺ antwoordede Polylector. En deeser wijs heeftmen niet alleen in 't Eylandt Gades (Cadiz), maer oock anderweegen soodaenige Thoornen en Zuylen gehad. In Zeeland, daer de Schelde in de Zee valt, is een Dorp, genoemd West-Capel. Hier heeft voortijds een diergelijcke Herculis-Tempel en Zuyl gestaen. In de Muer sietmen noch een Steen, met deese Letteren: HERCULI MARCHUSANO. Marck heeft by ons van ouds af een Grens; ⁺ Hus een Huys geweest. Derhalven beteeckenen deese woorden, dat de Tempel en Zuyl was toegeheylighd Hercules, den beschermer van dit Grens-Huys. Soo seght oock Tacitus de Morib. German. §. 15. (die voor 't honderste Jaer nae Christi Geboorte geschreeven heeft) dat by de Friesen eenige Pilaeren van Hercules sijn overgebleven. 'k Heb geseght, dat de daeden van veelerley Helden onder den naem van Hercules pleegen voorgesteld te werden. Derhalven waeren'er veele Herculessen, welcke men Godlijck eerde. Deesen Friesschen Hercules is buyten twijffel niet geweest eenen Aegyptischen, of Syrischen, of Italiaenschen, of anderen, maer een Duytscher; deesen naem verkreegen hebbende, ⁺ wegens sijne dappere daeden. Onder de Hollanders was een Huys van Hercules: Waer van daen vermoedelijck de Land-streeck, nu't Land van Arckel genoemd, dien naem heeft bekoomen, en noch, alhoewel met verbasteringh des Woords, behouden. Verder kanmen hier van naesien Fenacolius, in sijne Annotatien over Tacitus van de Seeden der oude Duytschen pag. 669. 700. 560., des Amsterdamschen drucks van 't Jaer 1645. 'k Sal'er noch by doen, dat in 't Drentsche Vleck Roelda, niet verr' van Coevorden, noch gesien werden, met verwonderingh der aenschouwers, d'overblijfselen deser Columnen van Hercules; sijnde een grooten hoop onguere Steenen, soo groot, datmen wel sou sweeren, noch Wagen noch Schip soo sterck te sijn, die een eenige derselve sou konnen aenbrengen hebben. Waerom oock veele uyt de gemeene lieden het daer voor houden, ⁺ datse de Duyvel derwaerts heeft gevoerd. Hier by stonden groote Steenen, op Pilaerkens, als Altaeren opgeright; op welcke Hercules levendige menschen, insonderheyd vreemdelingen, wierden geofferd. De geene, die dus geslaghtet stond te worden, moest eerst kruypen door een

+ Waer in verscheydene

+ Aenmercklijcke dingen voorkoomen.

+ Hercules Pilaeren in Zeeland en Friesland.

+ d'overblijfselen noch by Coeverden te sien.

+ Sonderlinge seldsaemheden daer ontrent.

[p. 522]

hier toe geheylighd Gat onder den Altaer, terwijl d'omstanders hem met allerley dreck en vuyligheydt bewierpen. Bonifacius, Bisschop van Utrecht, die in dit Gewest 't Euangelium heeft gepredickt (evenwel niet d'eerste was) heeft deese Duyvelsche Offerhande afgeschaft; doch 't door 't gat kruypen heeftmen noch al onderhouden, ⁺ en is soo veel als 't Henselen anderweegen. Insonderheyd pleeghmen dit te doen; wanneer'er een Brabander aenquam; waer over oock dickmael Dood-slaegen sijn ontstaen. Dit Gat werd van 't gemeene volck, schendlijcker wijs, en op 't vuylste, 's Duyvels Vrouwlijckheyd genoemd. Glimmeri Collectanea pag. 257. Frisschii Ruhstunden vierdter theil pag. 634. Kortlijck heb ick dit van Herculis Columnen in 't gemeen, op uwe begeerte, voorgedraegen. Laet nu Marinus ons doen hooren, hoe hy deselve te Cadiz heeft gevonden.

Midden in dit Eyland, ⁺ begon deesen hier op, daer 't smalst is, staen in de Sand-duynen twee hooge Thoornen, vierkant opgebouwd; welcke men verr' daer van daen in de Zee kan sien. Dienende niet alleen voor een Baeck, ten dienst der Schippers; maer oock voor Waght-Huysen, om de Zeerovers t'ontdecken. Deese noemdmen Torres de Hercules, ⁺ of Herculis Zuylen (Thoornen). Yeder Naght werdt'er Waght opgehouden. De deur is anderhalf Man lenghte hoogh boven d'aerde; derhalven de Waghters met een Ladder daer in moeten klimmen; deselve dan optrecken, en de gedaghte wel sterck met Yser bewaerde Deur aghter haer toe sluyten. Vermits men op de Spaensche Kust voor de Barbarische Zee-rovers niet verseeckerd is, maer yeder uyr derselver aenvallen te vreesen heeft, soo moet geduerigh ter dier oorsaeck vlijtige Waght werden gehouden. ⁺ Waer ontrent het dusdaenigh toegaet. Ten thien uyren in yeder voor, ten twee uyren in yeder nae-naght begeeft sigh de Hoofd-Ronde uyt de Stad Cadix nae twee hooge Thoornen; welcke genoemd werden Torres de Guardia, om dat de Waght, tot beschermingh des Eylands, sigh op deselve houd; bestaende uyt Borgers van Cadiz, onder twee Hoofd-mannen. Dan werd de Leus gegeven met Fackelen, aen een Stock gebonden, en gintsch en herwaerts geswaeyd; of met in vlam gestoocken Stroo, of andere brandende Stoffen. Soo haest de Waght op 't West-eynd deeses Eylands, sigh bevindende op den Thoorn der Sebastiaens Capel, ⁺ dit Teecken gewaer werd, soo antwoordse de Hoofd-waght op even deselve wijs. 't Selve doen die aen 't vaste Land te Ronda, sijnde een Stad in 't Spaensche Koninghrijck, geleegen op een Steenbergh, in 't Suyd-wester deel des Landschaps Gra-

+ Gewoonte, in plaets van Henselen.

+ Eygentlijck beright,

+ Van Herculis Pilaeren

+ In 't Eyland Cadix.

+ En op hoedaenigh een wijs

[p. 523]

nade, by de Grensen der Provintie Andalusie; ontrent vier Spaensche mylen van de Middellandsche Zee, tusschen 't Geberght, 't welck, nae deese Stad, gemeenlijck werd genoemd Las Sierras de Ronda. Van Ronda gaet dit Teecken al voort nae 't Westen der Spaensche Kust. Aen d'Oostsijde des Eylands antwoorden aldereerst de geene, ⁺ welcke op Herculis Columnen Waght houden; gevende deese Leus nae 't Eyland S. Pedro; van waerse Oostwaerts al voortgaet, geheel tot Barcellona toe, soo dat langhs de gantſche Kust uyt alle Vyer-thoornen, aldaer Attalayes geheeten, tweemael in yeder naght dit Teecken van goede Waght-houdingh werd gegeeven. Indien 't nu gebeurd, datmen vyandlijcke Scheepen gewaer werd, soo steeckt de haer ontdeckt hebbende Waght soo veel brandende Fackelen uyt, ⁺ alsse Galeyen of Scheepen verneemd. Is 't een geheele Vloot, of kan de gedaghte Waght haer, wegens de donckerheyd des naghts, niet tellen, soo werptse een deel brandende Fackelen van boven neer. Terstond gaet dit teecken aen beyde de sijden voort, en dus geraeckt 't Land in alarm. Indien de Barbaeren sigh onderstaen aen Land te treeden, soo wijcken de Visschers, en de niet verr' van de Zee woonende Boeren, op de gemelde Attalayes, of Waght-Thoornen, in welckese sigh verseeckerd bevinden; en blijven daer, tot dat de Rovers (die, wegens deese vlijtige Strand-waght, niet langh sigh op 't Land derven waegen, uyt vrees, dat een groote meenighte der dus gealarmeerde haer op den hals moght koomen) weer te rugg' sijn geweecken.

Hoe veel, ⁺ viel Polylector hier in, de Spaensche Kroon aen dit Eyland geleegen is, blijckt daer uyt, dat de Groote Keyser Carel de vijfde, sijnen soon Philips de tweede beval, boven alle andere dingen sorghvuldigh te sijn, om wel te bewaeren de drie Sleutelen des Spaenschen Rijcks; Goletta in Africa: Flissingen in Zeeland; en dit Cadix in Spaenje. Maer noch by 't leven deeses Philippi sijn alle drie deese Sleutelen hem afhandigh gemaeckt; want de Turcken veroverden Goletta; de Vereenighde Nederlanders Flissingen; d' Engelsche Cadix; doch de laetste is weer gekomen in handen des Spaenschen Koninghs.

By deese Pilaer van Hercules, ⁺ hernam Marinus, en voorts door 't geheele Eyland, heeftmen van den eersten der Bloeymaend tot op den vijfthienden der volgende Somermaend een lustige Tijdkortingh; vermits 't dan, wegens de Tonynen-vanghst, in dit Gewest gelijck als Kermis is. In dien tijd hebben alle Banditen, Hoeren en Boeven vryheid, om daer te mogen koomen, en aen de Vissery te helpen

+ Hier Waght werd gehouden

+ Tegen d'aenvallen der Barbaeren.

+ De drie Sleutelen van 't Koninghrijck Spaenje.

+ Beright, van eenige

[p. 524]

arbeyden. 't Geheele Veld rondom de Pilaeren of Thoornen van Hercules vindmen bedeckt met Tenten; soo datmen een taemlijck groot Leger schijnd te sien. Onder deselve staen'er, welcke dienen in plaets van Gaerkeuckens, daer men allerley gereed-gemaeckte Spijsen verkoopt. In andere houdmen Herbergh. Noch andere gebruycktmen voor Speel en Dobbel-Huysen. 't Ontbreeckt niet aen sulcke, ⁺ welcke voor Bordeelen verstrecken. Niet alleen d'Inwooners van Cadix, maer oock die van 't Vaste Land, koomen hier in meenighten, om de Tonynen-vanghst t'aenschouwen, en ondertusschen sigh lustigh te maecken met wel t'eeten en te drincken; wijlmen terdier tijd bekoomen kan alles watmen begeerd. Deese Visschen sijn hier gemeenlijck drie Ellen langh; in 't midden soo dick, als een Mensch kan omvademen; doch voor en aghter loopense smal toe. De verwe is doncker-blauw, wat nae 't bruyn treckende. Geerne swemmense met den rugg' boven 't Water. Men snydse in stucken; en dan soutmense in Tonnen. In groote veelheyd werdense dus versonden nae andere Spaensche Oorden; oock verhandeld in Italien. Men spijsighd 't Volck op de Scheepen en Galeyen met deese kost. 't Hoofd en de Graeden werptmen op een hoop. Met Vyer aengestoocken sijnde, soo koomd'er een Vettigheyd uyt, welckemen gebruyckt in plaets van Peck, of Teer, om de Kielen daer meê te smeeren. Met deese Visch-vanghst gaet het dusdaenigh toe. Vermits't de Tonynen in de genoemde Jaers-tijd als van Natueren eygen is, ⁺ soodaenige plaetsen te soecken, daer, wegens d'Enghte der Zee, de Stroom seer scharp en hevigh gaet, soo versaemelense sigh in meenighten by den Mond der Straet Gibraltar; sigh met duysenden gelijck als ter vanghst aenbiedende. Wijlse oock, gelijck alreeds geseghd is, geerne met de rugg' boven water swemmen, soo werd op de gedaghte Thoornen Waght gehouden: Welcke, wanneer een schaere deeser Visschen koomd aenswemmen, ⁺ door 't uytsteecken van een witten doeck 't Teecken daer van geeft. Daer op valtmen met alle Man in de Chaloupen, en men brenghd de Netten uyt: Met welcke dien hoop omvangen, en soo van verre den wegh nae 't Land toe geweesen werd. Als men 't daer toe gebraght heeft, werd 't Net tusschen de gemelde Zuylen (daer 't Strand tot deese verrightingh alderbequaemst is) allenxen t'saemgetrocken, en van eenige honderden Menschen nae 't droogh getoogen. Hier sietmen nu een geen onaengenaem korts wijl. Want als de Tonynen bemercken, datse in de Knip sijn, soo beginnense geweldigh te tieren, en maecken allerley aerdige lught-sprongen.

+ Aenmercklijckheden in dit Eyland.

+ Op wat voor een wijs

+ De Tonynen hier

[p. 525]

Eenige hier toe bestelde lieden (yeder die lust heeft, ⁺ is oock vergund, sigh tot dit werck te mogen vervoegen.) springen nae de Visschen toe in 't Water; naerderende soo dight alsse konnen. In de reghterhand hebbense een Herpoen; in de linckerhand een langh Touw, aen't Harpoen vastgemaeckt. Daer gaet het dan op 't Harpoeneeren. Niet onvermaecklijck is 't te sien, hoe de Tonynen nu deesen, dan dien der Visschers ter neer werpen, of 't Touw hem uyt de hand rucken. Alsse nu eyndlijck, door 't bloed-verlies, maghtloos sijn geworden, trecktmense aen Land. Van hier draeghdmense in een tot dit werck verordonneerd Huys, genoemd La Stanea; daerse op de gehoorde wijs werden getont en gesouten. Soo wel geluckt deese Tonyn-vanghst, ⁺ dat gemeenlijck van vijfhonderd tot twee duysend deeser Visschen in eene Toght werden opgetrocken. Wegens de Volckloosheyd van Spaenje konnen dickmael de Koninghlijcke Galeyen geen Roeyers genoegh bekoomen. Om daer aen te geraecken, ⁺ neemd seeckere Commissaris de Toevloeyingh des Volcks by deese Visschery waer. Reght een Tent aen 't Strand op; en daer in een Tafel. Op d'eene sijde leght geld. Op d'andere Dobbelsteenen en Kaert. Een deel deughnieten, aengelockt door hoop van winst, treeden toe; en voorts aen 't Spel. Altijd moeten'er twee te gelijck verschijnen. Voor yeder werden vier Ducaten geleght. Die 't spel wind, trecktse alle aght nae sigh. De verlieser werd terstond nae de Galey gebraght; daer hy een Jaer langh voor Roey-Slaef moet dienen. 'k Heb dit laetste alleen met weynige woorden voorgesteld, ⁺ wijl Polylector breeder beright daer van heeft gegeven in sijnen Historischen Oceaen, pag. 216. Op deese wijs konnense lightlijck Roeyers bekoomen; wijl de Spaenjaerden bovenmaeten seer tot 't spel sijn genegen. Georgii Braunii Theatr. Urb. quint. Descript. Gadium, fol. 5. 6. Frisschii Ruhstunden vierdter theil, pag. 641. Kirschbaumius de Piscibus pag. 217. In de tijd, dat ick deese Tonyn-vanghst eens aenschouwde, wierd een jongh, maer arm Spaenjaerd oock ter dier plaets gevonden, alleenlijck daer gekoomen, om sijn geluck te versoecken. Hy was bynae raesend verliefd op seeckere jonge Dochter te Cadix: Doch d'Ouders wilden hem deselve geenssins toestaen (onaengesien deese Deerne groote genegenheyd tot hem had), ten waere hy seecker kleyn Amptje koght van eenen die beslooten had 't selve af te staen. Hier toe moest hy honderd Ducaten hebben; en sijn armoede vermoght'er geen thien op te brengen. Soo sterck was sijne liefde, dat hy, om tot de vervulligh derselve te mogen geraecken, wel

+ In groote meenighten

+ Gevangen werden, eenmael in 't Jaer;

+ En groote toe-vloeyingh des Volcks daer ontrent.

+ Hoe de Koningh hier Roeyers weet te krijgen, als 't hem daer aen ontbreeckt,

[p. 526]

sou aengegaen hebben een waeghstuck daer de dood aen hingh; ⁺ hoe veel ligter dan een sulck, daer maer een Jaer Roey-Slaverny, als 't ten quaedsten gingh, aen vast was. Haest vond hy'er eenen, die met hem in de Tent van den Heer Commissaris trad. Yeder wierd, volgens de gewoonte, vier Ducaten aengeteld; doch sy moestense insetten, en Speelen, wiese alle aght hebben sou, of nae d'ellendige Roeybanck gaen moest. Pedro (dus sal ick deesen armen verliefden Spaenjaerd noemen) won 't spel, en streeck d'aght Ducaten nae sigh. d'andere, sleght by den neus neerkijckende, wierd terstond van de hier toe bestelde Dienaeren aengetast, ⁺en nae de Galey gebraght. Binnen een uyr tijds quam Pedro met eenen anderen weer binnen; die oock lust had om geld te winnen; doch't misluckte hem soodaenigh, dat hy sijne vryheyd verloor, en een Roey-boef moest werden. Ten derden, vierden en vijfden mael quam Pedro met eenen anderen in de Tent van den Aquasillo (dus werd de Commissaris, of gemaghtighde, daer genoemd): En 't geluckte hem t'elckens soo wel, dat hy de Ducaten in sijne Dgiesack stack; d'andere daer tegens moesten heenen gaen, om aen de Riemen t'arbeyden. Dus had Pedro dien dagh veertigh Ducaten bekoomen. De volgende morgen quam hy al weer met eenen anderen aen. d'Aquasil verwonderde sigh ten hooghsten, ⁺ dat deesen Mensch, niet te vreeden sijnde, met 't geen hy den voorigen dagh soo gevaerlijck had gewonnen, al weer op nieuws verscheen; sonder afgeschrickt te werden door de vrees, dat een eenige misluckingh hem sou stellen in den ellendighsten staet des weerelds. Hy kon sigh derhalven niet onthouden, van hem op deese wijs aen te spreecken: Wat vermeetenheyd is dit van u? Meend ghy meester van 't geluck te sijn, soo dat het u altijd sal moeten toevallen? Of wilt ghy beproeven, wat het is te roeyen? In sulck een geval kond ghy daedlijck daer toe koomen, sonder 't spel hier te verliesen. Mijn Heer, antwoordede Pedro, noch vermeetenheyd noch lightsinnigheyd, ⁺ maer een begeerte, die selfs stercker als de dood is, drijft my tot dit waeghstuck. Daer op (wijl sulcks de Commissarius seer ernstigh versoght, onder belofte van geheym-houdingh) vertelde hy hem de gantsche gelegenheyd sijner liefde; en door wat middel hy alleen tot de besittingh sijns verlangens kon geraecken. Desen, dit gehoord hebbende, verwonderde sigh niet alleen over de kraght der Liefde in deesen armen Spaenjaerd, die hem soo een groot gevaer sigh deed onderneemen; maer kreegh oock meedelijden met hem; vreesende, dat hy, eer hy de honderd Ducaten sou winnen, eens ongeluckigh moght speelen. Derhalven seyde hy tot hem: 'k Wil niet, dat ghy u

+ By welcke gelegenheyd

+ Hier werd verhaeld

+ Een seldsaem waegstuck

+ Om door dit middel een seer geliefde Dochter

[p. 527]

meer sult waegen. Soo een getrouwe en stercke genegenheyd verdiend gunst. Gae heenen; ⁺ koop 't Bedieninghje van den geenen die 't besit. 't Geld, 't welck u hier toe noch ontbreeckt, sal ick'er by leggen: En ick beloof u, soo haest ick kans sie, dat ick mijn best sal doen, om u tot een noch beeter en voordeeliger te bevoorderen. Draegh u maer wel in 't geen ghy nu bekleeden sult, om van deesen Trap op een hooger te konnen klimmen. Wie was blijder als Pedro? Hy bequam 't Amptje, en te gelijck sijne soo hoogh geliefde liefste. Hoe 't naederhand met hem gegaen ,en of hy, door de begunstigingh des Alquasils, hooger op gereesen is, uyt kraght sijner belofte, weet ick niet, wijl ick korts hier nae van Cadix vertrock. Johan Udens Reise durch Franckreich, Italien, Spanien und Portugal pag. 101.

Dit is, ⁺ seyde de Heer Honorius, een vry aenmercklijck Geval. Ick gun dien liefdrijcken Spaenjaerd sijne soo hoogh beminde wel; echter sou my liever te hooren sijn geweest, dat hy 't geld (als 't middel, waer door hy haer bekoomen moest) moght gewonnen hebben op een wettiger en eerlijcker wijs, als door Kaert of Dobbel-spel, waer door de Heere onse God op een bysondere wijs beleedigd, en 't Lot schendlijck misbruyckt werd.

Op d'andere syde van 't Eyland Cadix, ⁺ vervolghde Marinus, naementlijck, by Punta di S. Sebastiano; anders oock Fin del mundo, of 't Eynd des Weerelds genoemd, hebben d'Inwooners een aerdige vond bedaght, om Visch te vangen. Een goede ruymte van 't Strand af, soo diep als men bequaemlijck in de Zee gaen kan, sonder sigh in gevaer te stellen, heeftmen een plaets afgepaeld met groote of malkander geschickte Steenen, even als een Muer. Met de vloed loopt'er de Zee over heenen. Te gelijck schiet dan een groote meenighte van Visch meê nae Land toe, wijlse daer eenigh haer seer behaeghlijck Leem vinden. Onder d'Ebb blijft een groote hoop derselve voor de Muer steecken, en alsoo in deese Afpaelingh gevangen. Met groot vermaeck kanmen dan allerley slagh van Visschen, sonder Net, sonder Angelroede, alleen met de hand bekoomen. Frisschii Ruhstunden vierdter theil, pag. 642.

't Tweede slagh der Zee-varckens, ⁺ begon Polylector weer, en wel bysonderlijck soo genoemd, sijn de Delphinen. Van deese Visschen heb ick tot noch toe in geene mijner Wercken met opset gehandeld, als alleen, dat ick in 't eerste deel mijns Grooten Historischen Schouwtooneels heb aengeweesen haere liefde tot de Musijck; doch maer kortlijck

+ Tot sijne Huysvrouw te bekoomen,

+ Aenmerckingh.

+ Andere listige Vischvanghst in 't Eyland Cadix; sonder Net of Angelroede.

+ Tweede soort van Zee-varckens, eygentlijck dien Naem voerende, sijn de Delphinen.

[p. 528]

met een Voorbeeld, voorgevallen in 't Jaer 1633. Wy moeten nu derhalven wat breeder van deselve handelen. Voor mijn deel sal ick voorstellen wat d'oude, soo van sijne gestalte, als Aert en Musijckliefde, hebben voorgegeven. Marinus sal dan, door de berighten van sijn' ondervindingen, ons doen sien, waer in sy of de waerheyd getroffen, of gedwaeld hebben. Aristoteles plaetst hem onder de groote Visschen, wijl hy geen Kuwen, maer longh en lught-ader heeft. De Latynen noemen hem Delphinus, in naevolgingh van de Griecken, by welke hy de naem droegh van Delphis, Delphin; en de kleyne, Delphiniscus. By de meeste Volckeren der Christenheyd werd hy geheeten Porcus Marinus, of Zee-Varcken.

Te nieuw-Batavia in Oost-Indien, ⁺ viel Marinus hier in, werdense in veelheyd te koop gebraght, wijlse met meenighten werden gevangen. De Javanen noemense Jcan Bouda, soo veel als Visch-Paerd; 't sy om sijne geweldige geswindheyd in 't swemmen; soo dat geen Schip, met een goede voorwind al de Seylen bygeset hebbende, hem voorby kan loopen; of, om dat hy meer als eens Mans lengthe hoogh boven 't Water springhd. Erasmi Francisci Ost und West-Indischen Lustgarten, fol. 198.

Datse, ⁺ hernam Polylector, ses of seven voeten hooghte konnen springen, is lightlijck aen te neemen. Maer Plinius vaert met haer soo hoogh in de lught, dat ick hem met mijn geloof niet kan volgen. Want hy schrijft haer sulcke hooge Sprongen toe, datse gemeenlijck over de Seylen der Scheepen heenen vliegen. Plinii Hist. Natur. lib. 9. cap. 8. Indien hy de Seylen van een Visschers Boot meend, soo wil ick niet ongeloovigh hier ontrent sijn. Eenige onder d'oude hebben hem Krom-rugg' genoemd, of liever Krom-neck; seggende, dat hy met eenen nae aghteren geboogenen rugg' krom is. 't Sy om dat hy ons soodaenigh schijnd, als hy, uyt de Baeren opgesprongen sijnde, sigh plotslijck weer in Zee stort; of om dat hy, geen kuwen hebbende, sigh inder daed, wanneer hy sigh beweeghd, inkromd, om te gereeder nae de grond te mogen schieten. ⁺ Een kromme Snuyt heeft hy. De Tongh is beweeghlijck; kort, breed en Visschigh; uytsteeckende, en in den omringh getandet; niet ongelijck de Tongh van een Varcken. De Tanden sijn kleyn en scharp, sluytende op malkander als een kam. d'oogen sijn wel groot; maer soodaenigh met de Huyd bedeckt, dat maer alleen d'oogh-appel sigh vertoond; niet verr' van d'openingh des Monds; bynae in een selve streeck staende. Waer de buys staet, uyt welcke hy

+ Hoe genoemd van de Javanen.

+ Souden geweldigh hoogh boven 't Water opspringen.

+ Hoedaenigh d'oude

[p. 529]

Water opspuyt, daer in verschilen d'oude. Aristoteles en Plinius seggen, op den rugg: ⁺ Dit is oock geweest 't gemeene gevoelen des ouden tijds. Onder de jonger heeft Bellonius deselve geplaetst tusschen d'oogen. Rondeletius tusschen de Harssenen. Wiens gevoelen oock waeraghtiger is. Met twee stercke Vinnen, gelijck d'Armen van een Mensch aen de Schouder-blaederen gevoeghd, swemd hy voort. Sulcker wijs staense aen den Buyck, datse niet alleen 't Swemmen bevoorderen, maer oock te hulp koomen de beweegingh, met welke hy sigh opwaerts begeeft, om Adem te haelen. De Rugg'-vin stellen Plinius en Pauzanias geangeld te sijn; buyten twijffel wegens de hardheyd. Aen de Staert staet d'eene ter reghter, d'andere ter lincker sijde: Soo dat dese Staert, gevormd als een halve Maen, met sijne breedte 't Water beweeghd. Geene Gal heeft hy. Men sal bynae geene Zee vinden, welcke geen Delphinen sou hebben. Selfs oock sijnse in de Pontus, ⁺ daer geen groote Visschen, vyanden van andere, in koomen: En werden gevangen in d'Adriatische Zee, alhoewel selden. Daer-en-boven loopt hy in de soete Wateren. In de Nyl onthoud hy sigh een tijd langh, gebruyckende tot sijn voedsel andere Visch. Eenige echter meenen, dat dese niet sijn van 't geslagt der geene, welcke Solinus seght, getandede Hane-kammen te hebben. Marcellinus noemdse geen Delphinen, maer Delphins-gelijcke. In de gedaghte Nyl lockense de Crocodillen met Swemmen uyt; ⁺ aghterhaelen haer met loosheyd; verscheuren haere tederste Ingewanden van den Buyck opwaerts, en doodense alsoo. Bellonius getuyghd, van de Griecken verstaen te hebben, dat de geene, welcke ontrent de Propontis springen, ⁺ verloopen gelijck andere Visschen; te weeten: Uyt de Middellandsche zee nae't Noorden. Datse in d'Euxinus gekoomen sijnde, hier een seeckere tijd blijven. Daer nae haere verlaetene plaetsen weer gaen soecken. Visch is haere Spijs; en onder deselve gaense seer wreed te werck. Langh levense; dickmael tot dertigh Jaeren toe: Veellight om datse geen Gal hebben. Sy versaemelen sigh met malkander op de wijs der Menschen. Aristoteles echter seght, ⁺ dat sulcks geschied nae de manier van andere Visschen. Thien maenden langh draegense. Brengen gemeenlijck maer een Jongh voort: ⁺ Somtijds nochtans twee. Dit sou alleen in de Somer geschieden. Doch Rondeletius heeft'er in de Lente een Jongh uytgehaeld. In Wijnmaend sneed hy een ander Wijfje op; en bevond, dat doemaels 't Jongh eerst in de lijf-moeder was begonnen gevormd te worden. Haestigh werdense groot. ⁺ Op haer thiende Jaer sijnse volwassen. In plaets van stem, gevense een sught, die van een Mensch gelijck. Dus spreeckt'er Plinius van. Maer Rondeletius schrijft

+ De Delphinen beschreven hebben, aengaende Snuyt, Tongh, Oogen, Waterbuys, Vinnen, Staert, e.s.v.

+ By nae geene Zeeën sijn'er sonder Delphinen Oock loopense in de soete Wateren.

+ Hoese de Crocodillen dooden.

+ Loop uyt de Middellandsche Zee nae't Noorden.

+ Haere versaemelingh.

+ Jongen.

+ Geluyd slaeningh.

[p. 530]

haer een gekrysch toe, ⁺ eenighsins een stem gelijck sijnde. Soo scharp van gesight sijnse, datse selfs konnen sien een Visch, die onder een Steen, of in een Hol, sigh verborgen houd. Aristoteles noemd haer de geswindste aller Land en Water-dieren; sneller als een Vogel, of een van den Boogh afgeschootene Pyl. Want alse, ⁺ honger hebbende, een nae de grond schietende Visch vervolgen, sijnse niet langer beesigh, als de vlught eener afgegaene Pyl duerd. Dan koomense schightigh weer boven, om adem te scheppen, met sulck een kraght uyt 't Water opspringende, datse dickmael door de Seylen der Scheepen, deselve van een scheurende, heenen vliegen. ⁺ Deese haere sneldheyd is haer dickmael doodlijck. Want alsse somtijds nae jaegen de Muhiles, sijnde een slagh der Groot-koppen, soo stootense, haere geswinde loop niet weerhouden konnende, tegens 't Land aen; soo datse, Roof soeckende, selver een Roof werden. Dit geschied oock, wanneerse van d'Azilus, een soort der Water-Paerdsvliegen, werden geplaeghd, of beswaerd door 't al te veel geroep der Visschers. Plinius heeft geseghd, datse sterven, ⁺ soo haestse d'Aerde raecken. d'ondervindingh heeft anders geleerd. Want Aristoteles heeftse op 't Land sien leggen; sugtende; en hygende op de wijs van andere Visschen. Jae, Gesnerus verhaeld, dat eenen gevangen sijnde Delphin t'Arimini drie daegen langh op 't drooge heeft geleeft. Rondeletius getuyghd, datse levendigh van Montpelliers nae Lions werden gevoerd. Sy swemmen met geheele Schaeren; geschickt nae den tijd haers ouderdoms: De kleyne voor aen; de volwassene volgen. d'oorsaeck hier van is de sonderlinge liefde, diese haere Jongen toedraegen. Welckese oock, in tijd van ongelegenheyd, in haere Kaecken verbergen.

Dit heeft, ⁺ viel Marinus hier in, eenige doen geloven, datse haere Jongen gantsch inslockten. Wonderlijck is 't, geen men van haeren Slaep verhaeld. Wanneer deselve hem bevangen heeft; sinckt hy nae de diepte. Aen de grond stootende, ontwaeckt hy; geeft een snorck, en schiet weer nae de hooghte. Andermael slaepende, sackt hy op nieuws nae beneden; en dit gaet soo al voort. Plutarchus lib. ult. Animal. Kirschbaumius de Piscibus pag. 311.

In de volgende haer toegeschreevene dingen, ⁺ hernam Polylector, laet sigh een schijn van vernuf sien. In den Ouderdom haerer Ouders voedense deselve.

Soo beschaemen dan, ⁺ merckte Juffer Honesta hier aen, deese Visschen der Zee veele Kinderen der Menschen; welcke liever haer'

+ Scharp gesight.

+ Seer groote geswindheyd en kraght:

+ Is haer dickmael doodlijck.

+ Ofse terstond, soo haestse Aerde geraeckt hebben, sterven moeten.

+ Wonderlijcke Slaep.

+ Liefde en trouw

+ Tot haer' oude Ouders.

[p. 531]

oude Vader en Moeder souden ontrecken, 't weynige 't welckese noch hebben, als haer te hulp koomen in den tijd haers gebrecks. Wy hebben hier van meer als te veel verfoeylijcke Voorbeelden beleeft.

Een sonderlinge liefde, ⁺ gingh Polylector voort, soudense de Menschen toedraegen: Soo datse uyt enckele toegenegenheyd de Swemmende naevolgen; dickmaels selfs tot in de Haven toe. De doode (verdronckene) voerense wegh, als om begraven te werden. 't Lijck van Hesiodus, door eenige Moordenaers in Zee geworpen, soudense nae Rhium en Molykria hebben gebraght. Maer oock wreeckense sigh aen haere beledigers. De Griecken, Italianen, Venetianen, insonderheyd de Schippers, houden voor vast, datse in tijd van Onweer de Scheepen, in welcke sigh Delphin-Moordenaers bevinden, soecken te beschaedigen, om van haer wraeck te neemen. De geene, ⁺ welcke den Zerapis en Dionysius, door bevel van Koningh Ptolomaeus Soter, wederom voerden, en nu boven Malea vervallen waeren, soudense als Leydsmannen tot in de Haven sijn geweest. Datse een sonderlingh vermaeck scheppen in den naem van Simon, sullen wy hier nae in een Voorbeeld hooren. Gevangen sijnde, weetense door haere sughtingen in de Menschen meedelijden te verwecken; 't welck Gillius bevestighd uyt eygener ondervindingh. De Musijck, 't sy met stemmen, of op Snaertuygen, verlustighd haer boven maeten: Waer uyt ontstaen is 't verdightsel ('t kon wel waerlijck gebeurd sijn) van Arion; die, in Zee geworpen, door een Delphin wierd behouden. Jonstonus van de Visschen, fol. 173. Kirschbaumius de Piscibus pag. 312.

De Zee-vaerende, ⁺ deed Marinus hier by, neemen van hem een Voorteecken. Wanneer hy seer hooge sprongen boven Water doet, houden 't de Schippers daer voor, dat'er een gewis Onweer voor handen is. Alhoewel eenige geen geloof hier aen willen geven, soo heb ick echter 't selve meer als eenmael ondervonden.

Natuerlijcke oorsaecken, ⁺ pastede Polylector hier op, konnen'er van gegeven worden. Door de veranderingh der lught konnense ontroeringh gevoelen, even gelijck de siecke Menschen. Of oock voor 't oprijsen van 't Onweer konnen d'opswellende Dampen der Zee in haer een hitte verwecken, welckese door dit opspringen soecken te verkoelen. De Schrijvers verhaelen, ⁺ datse de Visschers van Eubaea seer behulpsaem sijn, in haer veel Visch te doen bekoomen. Doch sulcks geschied niet door haer verstand, of om de gedaghte Visschers voordeel toe te brengen; maer enckelijck by geval. Want alsse vervallen onder de

+ Eenige haer toegeschreevene dingen;

+ In welckese een schijn van verstand toonen.

+ Geven een Voorteeken van Onweer,

+ Natuerlijcke oorsaecken daer van.

+ Hoese de Visschers van Eubaea bevoorderlijck sijn.

[p. 532]

Schaeren der Sardinen, soo bytense deselve de Hoofden af, en laeten de Rompen drijven; welcke dan met meenighte werden opgevischt. Sy staen in vyandschap met de Balena, ⁺ of Walvisch; met de Pompilus; of Leydvisch, met d'Amia, of Boniten. Haere Teljoorleckers en Tafelvrienden sijn de Zee-luysen. Altijd sijnse ontrent de Delphinen; en werden gantsch vet door den overvloed des Voedsels, 't welck de Delphinen haer verschaffen. Sommige Volckeren gebruycken deese Visschen ter spijs. Sy koomen op den Disch der Vorsten. Aldermeest werden gepreesen Lever en Tongh. d'eerst-genoemde is wel lecker, ⁺ maer quaed van Gyl. Noch leckerer, vetter, en beeter is d'andere. De gebraedene Lever gegeeten, sou de derde en vierde daeghsche Koorts gantschlijck verdrijven. Andere willen, ⁺ datse d'aenvallen van alle Koortsen sou weerstaen, alsse voor derselver aenkoomst werd ghebruyckt. d'Asch met Honigh vermenghd, en aen de Kevels der Kinderen gestreecken, helpt seer tot d'uytbreeckingh der Tanden. Jonstonus ibid.

De Fabel van Arion, ⁺ liet de Heer Honorius sigh hooren, die, van de Schiplieden in Zee geworpen, op sijn lieflijck Harpen-spel van een Delphin op den rugg' genoomen, en aen Land gevoerd wierd, heb ick wel geleesen; insonderheyd oock hoe de treflijcke Bartas deselve heeft gesongen in sijnen vijfden dagh der eerste Weeck. Maer doe ghy hier gewagh van maeckte, voeghde ghy daer by: 't Kan wel waerlijck gebeurd sijn. Sou 't ghy dan voor een geschiedenis houden?

Sulcks, ⁺ antwoordede Polylector, geven mijne woorden niet te kennen. Maer alleen soo veel, dat sigh soodaenigh een saeck wel sou konnen toegedraegen hebben; doch naederhand door de pennen der Poëten wat opgepronckt, en met veelerley omstandigheden vergroot sijn. Niet weynige staen in gedaghten, dit Geval versierd te sijn van de Heydenen, welcke yets hadden hooren spreecken van de Geschiedenis des Propheeten Jona; gelijckse meer andere Bybelsche Geschiedenissen soodaenigh hebben veranderd, vervalscht, en door veelerley bylapselen een andere gedaente gegeven. Andere daer tegens houden 't voor een waeraghtigh Geval; ⁺ 't welck ick wel niet begeer te doen; maer oock niet derf ontkennen, dat het niet wel gebeurd sou konnen sijn; wijlmen van meer andere yet diergelijcks leest. Palaemon, Phalantus, Thaeras en meer andere souden door Delphinen uyt 't midden der Zee-golven wel-verseeckerd naeden Oever gedragen sijn geworden. 't Verhael van Telemachus, Soon van Ulysses, die (noch een Kind) aen de Zee-kant

+ Haere vyanden. En Teljoorleckers.

+ Werden gebruyckt ter Spijs.

+ Artzenyen van haer genoomen.

+ Of 't geen van Arion en een Delphin voorgegeven werd,

+ Noodwendigh voor een Fabel moet gehouden werden.

+ Soodaenige draegingen door, en behoudingen uyt de Zee door Delphinen, sijn meer andere gebeurd:

[p. 533]

speelende, en in 't Water vallende, terstond van Delphinen ondervangen, en op haeren rugg' behouden aen 't Land sou gebraght sijn geweest; waerom de Vader deese Visschen soodaenigh beminde, dat hy tsederd dien tijd haer Beeld in sijn Wapen, op sijn Swaerd, Schild en Helm sou gedraegen hebben, wil ick hier niet tot bewijs bybrengen; wijl't by u misschien niet hooger sou gelden, als dat van Arion. Maer 't geen Pausanias beschrijft, staet soo gereed niet te verwerpen, en werd van de geleerde Johannes Pierius (Hieroglyph. lib. 27.) voor waeraghtigh gehouden. Proselene was een Stad in Jonien. 't Gebeurde hier, als seeckere Jongen een Delphin aen de kant der Zee riep, ⁺ dat hy terstond nae hem toe quam swemmen. Wanneer nu 't Kind sigh geliet, op den rugg' van deesen Visch te willen klimmen, soo schickte hy sigh, om hem t'ontfangen, en te draegen. Maer waerom geschiedede dit insonderheyd? 't Was een teecken van danckbaere erkentnis voor de weldaed van deesen Jongen genoten. Want deselve had hem van eenige Visschers gekoght; jae oock geneesen van een wonde, ⁺ diese hem geslaegen hadden: Daer nae in de Zee geworpen, en hem in vryheyd laeten swemmen.

Hier uyt, ⁺ merckte Juffer Honesta aen, sou dan blijcken, datse niet sterven soo haestse aerde raecken, volgens't gehoorde voorgeven van Plinius; maer datse wel eenige daegen op 't Land konnen leven, gelijck ghy daer nevens hebt aengeweesen.

d'eygentlijcke Delphinen, ⁺ berightede Marinus, konnen 't eenige daegen buyten water harden; maer daer is een Delphin-gelijck slagh, 't welck op 't drooge terstond levenloos werd. Kirschbaumius de Piscibus, pag. 314. Derhalven heeft Plinius niet gedwaeld in de saeck selfs, maer in 't geslaght van de Visch, welcke hy deese saeck toe-eygend.

Een ander kind, ⁺ gingh Polylector voort, wierd soo vyerighlijck van een Delphin geliefd, dat hy, wanneer hy 't sagh, wel te vreeden; anders treurigh was: Jae, als hy hem eyndlijck niet meer gewaer wierd, van droefheyd stierf. De voorgedaghte Plinius verhaeld, uyt Egesides, dat in de Stad Jabysus, staende onder 't gebied der Rhodisers, seeckere Jongen, genoemd Hermias, op de rugg' eens Delphins sigh deed draegen een groote stuck weghs verr' door de Baeren der Zee. Doch als'er eens een swaer Onweer ontstond, ⁺ wierd hy afgeworpen, en verdronck. Oppianus (lib. 5. de Piscib.) beschrijft wijdloopigh, en niet onaerdigh, eenige Voorbeelden van de liefde der Delphinen tot de Men-

+ Met eenige Voorbeelden.

+ Wonder geval tusschen

+ Een Jongen en Delphin.

+ Aenmerckingh.

+ Voorstellingh

+ Van noch verscheydene andere

[p. 534]

schen. Van 't Meir Lucrinus hebben wy gisteren gesproocken. In 't selve liet sigh een Delphin vinden; waer van de gemelde Plinius, uyt de getuygenissen van Macenus, Flacanus, en Flavius Alcius, gesteld in haere Kronijcken, verhaeld, onlanghs voor sijn tijd, onder de Regeeringh des Keysers Augusti, geschied te sijn; dat hy was verliefd op seeckere Jongen, de Soon eens armen Mans van Baje; die daeghlijcks nae Puteoli ter School gingh. Hy was gewoon, op den middagh aen de kant van 't Meir te gaen, en de Visch te roepen met 't woord Simon, of Simo. Dan wierp hy hem wat broods toe: ⁺ Waer door de Delphin binnen een korte tijd soo gemeensaem met hem wierd, dat hy van sigh selfs aen Land quam; sijnen rugg' hem aenbood, om daer op te gaen sitten, en hem alsoo van Puteoli nae sijn Huys; van sijn huys weer nae Puteoli droegh. Solinus voeght'er by, dat dit in 't eerst een seldsaem Schouwspel voor de Menschen was, die sulcks saegen. Doch datmen't ten laetsten gantsch gewoon wierd; soo dat niemand sigh meer daer over verwonderde. Eyndlijck stierf dit kneghtje. Als nu de Delphin hem niet meer op de gewoone plaets sagh verschijnen, stierf hy oock van droefheyd; wierd op't Strand dood gevonden, ⁺ en met den Jongen begraven. In aenmerckingh van dit alles heeft Plutarchus sigh niet sonder reeden verwonderd over de vriendlijckheyd deeser Visschen tot de Menschen; onaengesien deselve van haer niet werden opgevoed, gelijck men gewoon is Honden en Paerden te doen; noch oock verlost uyt eenige gevaeren, gelijckmen wel verright heeft aen Elephanten, Leeuwen en andere Land-Beesten. Soo dat alleen een eenvoudige en vrywillige liefde haer 't Menschlijck geslaght soo seer doet beminnen. ⁺ Daer-en-boven haetense seer hevigh de Crocodillen, welcke, op 't water en op 't Land levende, op die beyde allerwegen den mensch soecken te beschaedigen. Camerarii Meditat. Histor. tom. 2. lib. 5. cap. 3. Sandys Voyagie pag. 243. Niet alleen schrijft Plinius, datse een sonderlingh behaegen neemen in 't hooren van de Naem Simon: Maer oock Gillius getuyghd, sulcks bevonden te hebben, ⁺ doe hy voer nae Antipolis, een Stadt in 't Landschap van Narbona. En Vlimmerus, Histor. Ital. pag, 102., dat hy, op de Middellandsche Zee vaerende, tot verscheydene maelen toe heeft ondervonden, dat, wanneermen met een vriendlijcke stem Simon, Simon riep, terstond een deel Delphinen sigh ontrent 't Schip vertoonden, doende seer vrolijcke sprongen; doch laegh; en niet soodaenigh, als wanneer deselve Onweer voorkondigen. Camerarius, in de stracks-aengeweesene plaets, laet sigh aldus hooren: Een wonder is 't, waer van ick geen reden kan ge-

+ Diergelijcke seer

+ Seldsaeme Gevallen.

+ Voorbeelden, van 't groot behaegen

+ 't Welck de Delphinen in de naem Simon hebben.

[p. 535]

ven, waerom de Delphin van de Menschen niet anders wil genoemd of van haer geroepen sijn, als met de Naem van Simon. Want dan koomd hy stracks te voorschijn; en geeft met sijne sprongen te kennen, dat hy voor handen is, om te verneemen, of men hem yets te gebieden heeft.

Waerlijck, ⁺ pastede de Heer Honorius hier op, deese verhaelen van de seldsaeme bedrijven des Delphins geven geloofwaerdigheyd aen 't geen wy voor deesen gehoord hebben van die des Indiaenschen Zee-Kalfs Manati, diemen Matum had genoemd. En de verrightingen des Manati maecken t'aenneemlijcker die van den Delphin. Ondertusschen is alles vry wonderlijck.

Datse, ⁺ vervolghde Polylector, groote lief-hebbers van de Musijck sijn, heb ick getoond in mijnen Historischen Oceaen (gelijck alreeds geseghd is), door 't geen de vermaerde P. Schotus uyt eygener ondervindingh in 't Jaer 1633. verhaeld. Want als hy in een kleyn Schipje van Napels nae Messina in Sicilien voer, en nae verloop van ses daegen de Haven in 't gesight kreegh, begon hy met eenige andere het Te Deum laudamus te singen. Terstond quaemen een groote meenighte Delphinen van onder't Water nae boven, swemmende rondom 't gedaghte Schipje; seer aerdigh springende en speelende, tot groote verlustigingh aller Toesieners.

Maer, ⁺ vraeghde Juffer Honesta, sou 't mogelijck konnen sijn, dat een Visch in 't Water eenige klanck sou konnen verneemen? 'k Meende, dat de lught, welcke (gelijck yeder bekend is) 't geluyd moet opvangen en wegh voeren, in 't Water, voornaementlijck in 't soute, al te dick en onbequaem was, om eenighen Toon door te laeten gaen.

't Is gewis, ⁺ antwoordede Polylector, dat 't geschal veel langhsaemer door 't Water als door de vrye lught dringhd: Doch deese langhsaemheyd kan 't selve niet gantschlijck beneemen de bequaemheyd, om 't geluyd te konnen laeten doorbreecken; noch verhinderen, dat de buytenste lught 't selve niet sou meedeelen aen de met de waterige Hoofd-stof vermenghde lught: Alhoewel de Toon veel bedompter, en, nae gelegenheyd der saecken, meer of min Graeden dieper valt. Gelijck dan onlanghs een voortreflijck Mathematicus heeft ondervonden, dat de klanck eener Klock in 't Water vijf; op 't Land maer twee Graden had. Erasmi Francisci Schaubuhnen erster theil. pag. 18.

De Delphinen, ⁺ begon marinus hier, onthouden sigh met

+ Aenmerckingh

+ Deese Visschen sijn groote liefhebbers van de Musijck.

+ Of de Delphinen en andere Visschen

+ Onder't water sijnde, de Klanck van Gesang konnen hooren?

+ Meenighten van Delphinen in de Middellandsche Zee;

[p. 536]

meenighten in de Middellandsche Zee. Allerweegen siet mense met groote hoopen t'saemen swemmen. Insonderheyd vertoonense sigh boven Water, wanneer 't schoon We'er is. S'ontsetten sigh gantschlijck niet voor de Menschen. In tegendeel, alsse Scheepen vernemen, soo begevense sigh daer nae toe, reght tegens deselve aen, om gesien te werden. Met blijck van groote verheugingh huppelens'er tegens op. Dryven'er dan langhs heenen, even als of 't een wedspel was, datse met de Kielen gelijck wilden swemmen. Maer schieten dan voor uyt, en winnense seer veel af; schoonse met een goede wind en volle Seylen daer heenen vaeren. Geerne hoorense singen, ⁺ en op Snaertuygen speelen. Wanneer'er een Onweer ontstaet, soo begevense sigh in de Hoolen en groote Kloven der Steen-Rotsen en Klippen; daerse sigh verborgen houden. d'eerste, die my van al mijn leven was voorgekoomen, sagh ick ontrent Napels. Maer in volle Zee sijnde, nae dat wy van Messina waeren vertrocken, quaemense by en tegens 't groote Schip aenspeelen; sigh verheffende boven 't Water. Onse Hoofd-man wierp sijn Harpoen tot verscheydene maelen toe op haer uyt, doch kon'er geen raecken. ⁺ Ontrent den Bergh Carmel quaemense tegens ons kleyn Schipje aenswemmen, als off' 'er hadden willen in springen. Met stocken moesten wy haer afslaen, vermits de Schippers geen Werck-tuygen hadden, om haer te vangen. P. Antonius Gonsales, Nieuwe Jerusalemsche Reys, tweede deel pag. 476. Eens hadden wy, eenige daegen nae den anderen, gantschlijck geen Delphinen in de Zee vernoomen. De Sieckentrooster in 't Schip, ⁺ om t'ondersoecken, of deese Visschen soo een groot behaegen in de Musijck hadden, alsmen'er van seght (want eenige der Schiplieden, welcke langh op de Vaert waeren geweest, verseekerden hem, datse voortijds hier eenige Delphinen hadden gesien), deed van sommige persoonen een Psalm opheffen. Korts daer nae sagen wy drie of vier deeser Visschen ontrent ons Schip; genoeghsaem door haere gebeerden te kennen gevende, datse groot vermaeck in dit geluyd vonden. Friderich von Zeitz Asiatischer Reyse-beschreibung pag. 406. Belangende 't sughten der Delphinen, ⁺ wanneerse in nood sijn, waer van Polylector gewagh heeft gemaeckt, 'k had eens geleesen, datse hier in, en in 't weenen, boven alle andere Gedierten de Menschen aldernaest koomen. Dat oock van de gevangene een gesught en geween werd gehoord, 't welck dat van de krytende Kinderen gantsch gelijck is. Balthasar Bonifacius Histor. Ludic. lib. 13. Doch ick geloofde, dat de Schrijver deese saeck wat te groot had gemaeckt. Maer naederhand

+ Welcke sigh nae de Schepen en Menschen begeven;

+ Vrolijck huppelende en speelende.

+ Koomen op Gesangh te voorschijn.

+ Sughten en weenen, gelijck de Menschen.

[p. 537]

heb ick uyt eygener ervaerenheyd bevonden, dat hy noch op verre nae niet genoegh had geseghd. Ghy sult u verwonderen over 't geen my in eygener persoon is bejegend. 'k Moest eens vaeren in eens Visschers Schip, waer in veele gevangene Delphinen laegen. 'k Bemerckte, ⁺ datse haer' ellende met sughten, klaegen en weenen bejammerden; jae soodaenigh, dat ick, uyt ontfermingh tot deese Visschen, niet kon naelaeten, een goed deel traenen te storten. 'k Liet derhalven, terwijl de Visscher sliep, de geene, die my aldernaest lagh, en veel erbarmlijcker sughtede als al d'andere, in de Zee heenen loopen; willende liever de Visscher beleedigen, als den my voor de voeten leggenden, en gelijck als om hulp biddenden Delphin hulploos laeten. Doch ick rightede haer door niet veel goeds uyt. Want soo haest deesen ontkoomen was, ⁺ sughteden en weenden d'andere noch veel stercker als te vooren; gevende ooghblijcklijcke Teeckenen, datse een diergelijcke hulp en vrylaetingh van my verlanghden te mogen genieten.Ter dier oorsaeck braght ick dien geheelen naght in de hooghste bekommeringh en treurigheydt door. Gillius in Delphin. Soo geweldigh snel schieten deese Dieren of reght uyt door 't Water heenen, of beneden nae de diepte, dat niet een eenige Visch haer sou konnen ontkoomen, indien niet de Natuer haer de Muyl vry diep onder de Snuyt had geplaetst. Erasmi Franscisci Ost und West-Indischen Lustgarten, fol. 198.

Uw meedelijden met de lijdende Delphinen, ⁺ liet Juffer Honesta sigh hooren, is prijslijck. Weynigh vertrouwen eens goeden Aerts heb ick van de geene, welcke d'ellende van eenigh Dier sigh gantschlijck niet aentrecken: En geen vermoeden kan ick opvatten van een Godvreesende Ziel in de sulcke, welke behaegen vinden, in de Beesten leed te doen, te martelen, en, wanneerse sterven moeten, deselve op 't pijnlijckste en langsaemste te doen sterven. Ondertusschen stae ick al meer als een weynighje in twijffel, of 't u geoorlofd was, uyt meededogen tot den sughtenden Delphin, de Visscher van 't sijne, en 't daer van komende voordeel, te beroven. Maer dit voorbygaende, laet ons hooren, wat ghy noch meer van de Delphinen hebt aengemerckt.

Doe wy gisteren, ⁺ hervattede Marinus, van de gemeenschap der Zeeën met malkander handelden, wierd beloofd, ter geleegener tijd te sullen verhaelen de bedencklijcke Toght eens Delphins van d'eene in d'andere. 't Is nu hier reght de tijd, om deese toeseggingh te voldoen. De Bassa van de Stad Suez [voortijds genoemd Esion-Geber) (Asion-Gaber], leggende in den uytersten Hoeck der Roode Zee, woonde

+ Seer aenmercklijck,

+ En seldsaem Geval daer ontrent.

+ Aenmerckingh op 't selve.

+ Seldsaem Geval met een Delphin, in de Roode Zee bekoomen. Door Bassa Amed met een Kopere Plaet in Zee geset:

[p. 538]

eens een lustige Visch-vanghst by. Doe nu de Visschers haere Netten op Strand hadden getrocken, wierd'er een ſeer groote Delphin in gevonden, diense, als (wegens d'ongemeene lenghte en dickte; oock wonderlijcke gedaente) wat raers, aen den Bassa vereerden. Deesen, 't Dier met verwonderingh aenschouwd hebbende, oordeelde, datmen 't selve niet moest dooden, maer sijne vryheyd schencken. Doch eerst deed hy tusschen de Kuwen deeser Visch een Metale Plaetje vast maecken, waer op met Arabische Letteren dese woorden geschreeven stonden: Amed Abdalla, ⁺ Bassa van Suez, heeft u 't leven, te gelijck met deese gave geschoncken , in 't seven-honderd en twintighste Jaer van Hegira. Daer op wierd deese Delphin weer in Zee gesmeeten. ln even 't selve Jaer is 't gebeurd, dat eenige Visschers in de Middellandsche Zee, dight by Damiata Visschende, met haer Net, onder meer andere Visschen, oock optrocken een Delphin van seer groote swaerte. Doese hem in stucken sneeden, vondense de gedaghte met Arabische Letteren beschreevene Plaet. Welcke aen Bassa Amed vertoond sijnde, soo sagh en ghetuyghde hy, dat dit sijn eygen Schrift was. Kircheri mund. subterran. tom. 1. lib. 2. cap. 13.

Hoe deese Delphin, ⁺ seyde Polylector, uyt de Roode in de Middellandsche Zee magh geraeckt sijn, heeft veele Vernuftige niet weynige bekommerd. Eenige willen, dat sulcks geschied was, door swemmingh rondom geheel Africa; en dat hy door d'Enghte der Straet van Gadita tot hier toe was gekoomen. Doch dit gevoelen wierd terstond verworpen, als onbewijslijck en ongelooflijck. Sommige, die wat verder saegen, verseeckerden, dat de gedaghte Visch dien wegh had afgeleght door d'onderaerdsche Canalen, door welcke de Roode Zee gemeenschap heeft met de Middellandsche. Deese meeningh heeft stracks aller toestemingh bekoomen. Idem Kircherus ibid.

Op mijnen Togt uyt Italien nae Alexandria in Egypten, ⁺ begon Marinus weer, vingen wy boven Malta, tegens over Capo Passaro, met een drie-tandige Gaffel een Zee-Varcken, of Delphin; welcke ick hier sal beschrijven. Hy had de lenghte van ontrent vijf voeten. Was bynae soo dick als een Man; sonder schubben, op den rugg' bleeck, en wierd allenxen onder den Buyck witter. 't Hoofd was ontrent anderhalve voet langh, en in de midden-doorsneede ruym een voet breed. d'oogen waeren soo groot als die van een Mensch. Tusschen deselve stond een gat, waer door deese Dieren 't Water in trecken, en kroons-wijs weer uyt werpen. Hy had twee Wangen, bestaende uyt enckel Speck, van twee

+ In 't selve Jaer van sommige Visschers in de middellansche Zee weer bekoomen.

+ Aenmerckingh hier op.

+ Delphin gevangen boven Malta, tegens over Capo Passaro.

[p. 539]

voeten dickte. Deese beginnen van d'oogen; en eyndigen, bynae rond, aen de Muyl: Welcke van 't eynd der Wangen tot aen 't voorste eynd toe ontrent vijf duymen in de lenghte heeft; sijnde schier de beck van een Gans gelijck-vormigh. De Tongh is wit; eene vinger dick, ⁺ en twee vingeren breed. Onse gevangene had honderd seventseventigh tanden, al t'saemen seer kleyn. De Staert heeſt een andere gedaente als die der andere Visschen: Welcker eene Vin nae den rugg'; d'andere nae den Buyck staet; doch aen deese staense beyde ter sijden. Of duydlijcker: Andere Visschen draegen de Staert reght opwaerts en neerwaerts. Deese daer tegens niet opgereght, maer leggende, plat , van d'eene sijde nae d'andere. 't Teellit en de Ballen sijn van deselve lenghte en dickte, als die in een Varcken. Beyder Ingewand koomd met oock juyst met malkander over een. De Huyd is gantschlijck Speck, ter dickte van eene vinger. Men maeckt'er Oly voor de Lampen van. 't Vleesch is als dat van een Os; seer goed. 'k Heb'er van geproeſd. 't Gesight en de smaeck souden 't voor niet anders als Ossen-vleesch neemen. Geen Grad, maer been is'er in. Oock een meenighte van bloed, soo warm als dat van de Land-Dieren. Hy karmd en sught even als een Mensch. Sterſt niet soo haest hy uyt 't Water is, ⁺ maer slaet geweldigh met sijn Staert; waer in sijne grootste kraght bestaet. 'k Leerde hier een saeck, welcke ick wel had geleesen in de Reysen des Heeren de Breves, maer beswaerlijck van my geloofd kon worden, wijl ick'er noyt van had hooren spreecken; te weeten: Wanneermen, 't Land van Egypten naederd; de diepte peyld, en dan niet meer als veertigh vademen grond vind, datmen ter dier tijd gewisselijck even soo veel Italiaensche Mylen (yeder van duysend schreeden) van 't Land af is. Maer 't geen noch wonderlijcker valt, soo veel vademen men dan voorts t'elckens minder bekoomd, soo veel minder Mylen is men van 't Land. By voorbeeld: Aghtendertigh, vier-en-dertigh, twee-en-twintigh, sesthien vademen grond, tonen, datmen noch maer aghten-dertigh, vier-en-dertigh, twee-en-twintigh, sesthien (tot een toe) Italiaensche Mylen te vaeren heeft, om aen Land te koomen. Doch onder de naem Egypten moetmen alleen verstaen 't Land, 't welck leght van Damiata tot Rosetto, tusschen de twee armen of tacken des Nyls. Alleen hier heeft dese regel sijne vastigheyd. Thevenot Reysen, tweede deel, pag. 5.

Dit is, ⁺ liet Polylector hooren, al vry aenmercklijk. 'k Meen niet, dat yet diergelijcks ergens lightlijck te vinden sou sijn. Immers, nergens is sulcks, mijns weetens, tot noch toe waergenoomen.

+ Met een eygentlijcke beschrijving van den selven; en waer in de gelijckheydt met een Varcken bestaet.

+ Seer aenmercklijcke waerneemingh, wanneermen 't Land van Egypten naederd.

+ Tusschen Damiata en Rosetta.

[p. 540]

Daer is, ⁺ gingh Marinus voort, seecker slagh van Visschen, by de Portugeezen Dorados genoemd , om datse in 't Water geel schijnen; somtijds oock blincken als Goud. Van d'Engelsche werdense Delphinen geheeten: Van gedaente sijnse eenighsins de Salm gelijck. In goedheyd en smaeck gaet hy te boven alle andere Visch, diemen in soute of soete Wateren sou mogen vinden. Heeft seer kleyne Schelpkens; en van 't Hoofd af tot de Staert toe een groot - gevinden rugg'. Eerste Schipvaert der Hollanderen nae Oost-Indien pag. 29. des drucks by Janssonius. By Capo de bon Esperance vingen wy eene deese Dorados; ⁺ waer ontrent yet seldsaems voorviel. Vier daegen voor deese vanghst had eenen der Maets een Ysere Passer overboord in de Zee laeten vallen. Doe nu deese Dorado (die vijf voeten en een halve langh was) geopend wierd, vondmen de gedaghte verloorne Passer in sijnen Buyck. Journael van Roelof Roeloffz. of tweede Schipvaert der Hollanderen nae Oost-Indien, pag. 1. Op een andere tijd vingen wy met den Angel een Dorado, maer ontrent twee voeten langh; en van 't midden des rughs tot aen 't midden des buycks ruym vier duymen breed, ⁺ doch niet seer dick. De Huyd langhs de rugg tot op 't midden der sijde was Violet-blauw. De. Buyck geelaghtig wit, gantschlijck besaeyd met kleyne ronde Violette Vlecken. Langhs de rugg' had hy een blauw vel, staende gelijck als op Graedjens gespannen, welcke 't selve ontrent anderhalve duym om hoogh verheeven hielden. d'oogen waeren groot en rond. Onder de Wammen had hy aen elcke sijde een Vin van drie vingeren lenghte, gantsch reght uytstaende. Noch twee andere onder de Keel; onder dight by een; doch allenxen nae 't eynd toe sigh meer en meer van een verwyderende. Twee even diergelijcke Vinnen had hy by de Staert. ⁺ De Beck was Tandeloos. Doe hy in 't Schip was opgetrocken, vonden wy hem noch gantsch levendigh. Maer nae de maet sijner kraght-verliesingh gingh oock 't gedaghte Vel (te vooren reght over eynd boven sijne rugg' gespannen gestaen hebbende), langhs't Ligchaem leggen, soo wel als de Vinnen. Van deese Visschen sijn'er, welcke de lenghte van anderhalve Vadem, of negen voeten hebben. Men noemdse Dorado, of Verguldede, vermits de grond haerer Huyd eenighsins Goud-verwigh is. Seer goed sijnse, en light voor de Maegh te verteeren. 't Vleesch is vast en lecker. Sy voeden sigh van seeckere kleyne vliegende Visschen (van sommige genoemd gevleugelde Haringen); welcke, van haer vervolghd werdende, uyt de Zee springen, en verder, als een Schip langh is, ⁺ voortvliegen. Vallen oock wel in de Scheepen neer. De gestalte is als

+ De Visch Dorado:

+ By d'Engelsche geheeten Delphin.

+ Nette beschrijvingh

+ Van deselve; en waerom Dorado genoemd.

+ Vliegende Visschen, hoedaenigh.

[p. 541]

die van een Haringh. De Rugg' duyster-blauw; de Buyck wit. ⁺ Aen elcke sijde hebbense een Vleugel, bynae vijf duymen langh, en ontrent vier breed. Deese Vleugelen sijn niet anders als een duyster-blauw Vel, uytgespannen met Zenuwen, of liever Graedten; sigh uyt-streckende van de sijde deeses Vischs tot aen 't uyterste des Vleugels. Van de Dorados vervolghd werdende, springense uyt 't Water, en vliegen in de lught, soo langh de Vleugelen nat sijn. Dan vallense in Zee: Want met drooge Vlercken konnense niets met allen vliegen; en dan vouwense sigh gelijck de Waeyers der Vrouwen. Sy geven een seer goede spijs. Thevenot Reysen tweede deel pag. 323.

In America, deed Polylector hier by, ⁺ vindmen in de Rivieren Mocuripe, Caruvelas, en Lucuru, een ander slagh van Water-varckens. Deese hebben korte Pooten; Borstels en Ooren: Een dick Ligchaem, en kop. Aen de Muyl een Baerd. In elck Kaeckebeen vier-en-twintigh Tanden; behalven noch twee kromme Slagh-tanden. Even wel hebbense geen Staert. Sy leven by Gras en Struycken. 's Nagts soeckense haere kost op d'Oevers; met groote hoopen t'saemen gaende. Een afgrijslijck geluyd maeckense. Niet snel konnense loopen; maer wel schightigh swemmen, en onder duycken. Noch een ander Zee-Dier is'er, in de Brazilianen tael genoemd Tapiierete. 't Vergelijckt sigh oock eenighsins met een Swijn; insonderheyd met d'Oogen, 't Hooft en de Voeten. Maer in grootte is 't als een ses maendigen Os. ⁺ De Snuyt hanghd over d'onderste lip. De Mond staet vol Tanden. In plaets van Staert heeft het een gladde Pees. De Huyd is als die van een Eland; met kort doncker Hayr. Seer geyl is dit Beest. 's Naghts bederft het de Boomvrughten; bysonderlijck 't Suycker-Ried. Overdagh slaept het onder 't dickste Geboomt. In de duysternis soeckt het sijn Aes. 't Vleesch van een jonge Capiierete smaeckt bynae als dat van een Os. Montani America fol. 381. Wederom een ander, geheeten Chamboury Ouassou, is een Visch van vier voeten lenghte. 't Hoofd is eens Varckens-kop gelijck-vormigh. ⁺ Heeft een geele Staert, vol Schubben. De Laet Beschrijvingh van West-Indien, fol. 448. In 't Jaer 1537. wierd aen den Oever der Duytsche Zee een seer groote Visch gevangen, hebbende de kop als van een wild Swijn; met twee groote Tanden, welcke vier handen breedte buyten den Mond uytstaecken. Vier voeten sagmen'er aen, van sulck een gedaente alsmen die der Draecken afbeeld. Behalven d'oogen in 't Hoofd had hy noch twee andere groote oogen in de Syden; en noch een aen den Buyck, by de Navel.

+ Visschen, hoedaenigh.

+ Ander slagh van Water-Varckens in Brazil;

+ Van een wonderlijcke gedaente.

+ Seldsaem Zee-monster met 't Hoofd van een wild Swijn.

[p. 542]

Over den rugg' had hy seer lange Hayren, soo hard als Ysere Pinnen. Dit onguere Zee-varcken wierd nae Antwerpen gevoerd, en daer van veele Menschen besightight. Torquemada Hexamereon pag. 598. Anders werden oock in de Zee Visschen gevangen, niet grooter als een Braessem; ⁺ welcke de Portugeezen den naem van Pesce Porco, 't Visch-Varcken, hebben gegeven, wijlse knorren gelijck de Swijnen. Eerste Schipvaerd der Hollanderen pag. 30. des drucks by Janssonius. Rondeletius beschrijft den Aper, of 't Zee-Varcken; 't welck hy meend 't selve van dat der Oude te sijn; doch Aldrovandus toond, dat hy hier in dwaeld. ⁺ 't Is een schobaghtige Visch, bynae rond; plat; van een hard Lijf, met een ruyge gelijck als vleckige Huyd. De Muyl is als die van een Varcken; langh en stomp; sonder Tanden; met scharpe, harde, lange, reghte Angels. Men souse aensien voor ongelijcke Varckens-borstelen; welcke daer nae van 't Hoofd over de lenghte van den gantschen rugg' loopen. Twee Vinnen heeft hy ontrent de Kuwen. Twee andere aen den Buyck, bestaende uyt veele stercke van den anderen gescheydene Angelen. Oock drie scharpe Angelen aen den Aers. De Staert eyndighd in eene Vin. By de Hoogduytsche werd hy genoemd Meer-Eber. In d'Afbeeldingh is hy, buyten Hoofd en Staert, immers soo dick als langh. Jonstoni Beschrijvingh der Visschen, fol. 3.

In de Rivier van Goa, hernam Marinus, wierd eens 's Winters, als de Mond deeser Vloed geslooten was (nae de gewoonte in dit Gewest), ⁺ een Visch gevangen van een verwonderlijck-seldsaeme gestalte. 'k Geloof niet, dat sijns-gelijck oyt in Indien of op eenige andere plaets gesien is. Wegens sijne sonderlinge vreemdigheyd wierd hy aenden Aerts-bischop geschoncken. Die hem nae 't leven deed afbeelden, en deese Teeckeningh aen den Koningh van Spaenje oversond. Hy had de grootte van een middelmatigen Hond. De Muyl van een Varcken. Kleyne oogen. Geen ooren; maer twee gaten in derselver plaets. Vier voeten, gantschlijck die van een Elephant gelijck-vormigh. Een Staert, in 't afgaen van den rugg' breed, en alsoo voleyndigende, plat afloopende; aen de punt, of 't aghterste, wat rond en scharp. Hy gingh in de Sael, en over de Vloeren van 't Huys, snoffelende gelijck een Varcken. ⁺ 't Geheele Ligchaem, Hoofd, Staert en Beenen waeren bedeckt met Schaelen, soo groot als 't voorste lid eens Duyms. In hardheyd gingense Yser en Stael te boven. Wy hieuwen'er op, als of men op een Aenbeeld had gehouwen. Soo haest men hem aenroerde, rolde hy sigh in malkander; sluytende sigh met Hoofd en Staert soo-

+ Pesce Porco, of 't Visch-Varcken.

+ Ander Zee-Swijn, genoemd by de Latynen Aper; by de Hoogduytsche Meer-Eber.

+ Seer wonderlijcke Visch, met de Muyl en Gebeerden van een Varcken.

+ Seldsaeme Eygenschappen desselven,

[p. 543]

daeniger wijs in een; dat hy een ronde Kloot gelijck scheen; sonder datmen eenighsins kon bemercken, waer de scheydingh of t'saemen-voegingh was. Met geenerley geweld, door geenerley Wercktuygen, vermoghtmen hem t'openen. Doch alsmen hem liet leggen, en niet meer aenroerde, ontdeed hy sigh van selfs, en liep weer op de verhaelde wijs daer heenen. Linschooten Jtinerarium, eerste verdeelingh fol. 71.

Waerlijck, viel Juffer Honesta hier in, dit was een reght-verwonderlijcke en besiens-waerdige Visch, met welcke ick mijn oogen wel geerne eens wou verlustigen. ⁺ Maer sijn'er oock al Zee-Eenhoornen.

Van deese, berightede Polylector, heb ick gehandeld in mijne vertaelde en doorgaens-vermeerderde Beschrijvingh van Oud en Nieuw-Groenland; oock Noordsche Weereld. ⁺ En daerby voorgesteld 't gevoelen van veele, datter gantschlijck geen Land-Eenhoornen souden sijn; soo dat al de Hoornen, een geruyme tijd langh gehouden voor die van Land-Dieren, souden sijn enckelijck Hoornen of Tanden van de Visch Narhual, of Zee-Eenhoorn. Mijn' aenmerckingen hier op, en bewijs, dat'er waerlijck Land-Eenhoornen gesien sijn geworden, beyde in oude en in onse tijden, kanmen in de gedaghte Wercken vinden. Belangende deese Visch Narhual, of Zee-Eenhoorn, wijl ick geen Schrijver heb konnen bekoomen, oock niet weet, dat'er eene is, die de gestalte des selven heeft opgeteekend uyt eygener ondervinding, behalven alleen 't Hoofd, in de Beschrijvingh van Oud en Nieuw-Groenland voorgesteld, soo kan ick geen verder beright hier van geven.

Laet ons dan, seyde Juffer Honesta, ⁺ tot de Meirminnen, Zee-Mannen en Zee-Vrouwen koomen; waer van ick somtijds wel gewagh heb hooren maecken.

d'oude, antwoordede Polylector, hebben vry veel hier van geschreeven; oock de laeter Schrijvers. ⁺ Buyten twijffel loopen'er veele Fabulen onder; 't welck dan sommige heeft doen geloven, dat alles wat'er van geseght is, enckele Verdightselen sijn. Echter heb ick 't tegendeel in eenige mijner Wercken getoond. Voor eerst in de gedaghte Beschrijvingh van oud en nieuw-Groenland; waer in voorgesteld werden tweederley Zee-wonderen in de Groenlandsche Zee gesien. 't Eene, van de Noorweegers genoemd Haffstramb, had Hoofd, Hayr, Neus, Mond en 't Aengesight gelijck dat van een Man; behalven dat 't Hoofd seer hoogh was, en boven spits toeliep. 't Had breede Schouderen, en

+ Zee-Eenhoornen

+ Voorbygegaen, wijl wy anderweegen daer van gesprooken hebben.

+ Meirminnen,

+ Anders Zee-mannen, en Zee-vrouwen.

[p. 544]

aen deselve twee Armen, doch stomp en sonder handen. ⁺ 't Ander, geheeten Marguguer, was van boven af tot de middel toe gesteld, even als een Vrouw. Had groote Borsten; vliegende, verstroyde Hayren; dicke handen onder aen d'armen; en lange, doch aen een gewassene vingeren aen deselve. Voorts verhael ick, hoe Mena, Landvooghd in Egypten, in de Rivier de Nyl een Zee-man en Zee-vrouw sagh. Hoe in 't Jaer 1526. een gebaerdede Zee-man wierd gevangen, die eenige Jaeren leefde, doch sonder oyt te konnen spreecken. Hoe Theodorus Gaza, een geleerd en beroemd Man in onser Vaderen tijd, eens gaende wandelen aen de Oever der Zee, ter tijd daer een groote onstuymigheyd ontstond, welcke veele Visschen tegens 't Strand aenwierp, onder deselve een Zee-wijf sagh; tot aen haer middel toe soo volmaeckt als oyt een Mensch; soo schoon van aengesight, als oyt een Vrouws-persoon sijn magh; maer van 't midden neerwaerts een Visch. Hy selver heeft haer opgenoomen; ⁺ weer in 't Water gebraght, en laeten wegh-swemmen. Hoe de geleerde Georgius Trapezuntius, oock aen 't Strand wandelende, een diergelijck maecksel sagh. Hoe een Zee-man eens een Jongh maeghdeken beloerde; onverwaght aengreep, en sijnen wil met haer deed. Hoe in de Friessche Zee van eenige Visschers een Zee-man wierd gevangen; soodaenigh gesteld als andere Mannen, doch van een dicker en rauwer Huyd; welckemen (volgens 't getuygenis van Guicciardin) gewende tot brood en andere spijsen t'eeten. Hoe noch voor weynige Jaeren de Visschers by Belle Jsle een Zee-man van naeby saegen; met witte Hayren, swevende over de schouderen; met een Baerd, die tot op de borst afreyckte. Hoe in 't Eyland Manaar seven Zee-mannen en negen Zee-vrouwen t'eener tijd met Netten wierden gevangen, en twee derselve door een Geneesmeester ontleedet; nevens 't beright, hoe hy die gesteldt bevond. Hoe'er in Brazil seer veel werden gesien. Hoe in 't Jaer 1621. eenige onser Visschers, uyt Texel uyt-gevaeren ter Visch-vanghst, eygentlijck een Zee-man dight by onse Kust saegen. Al deese dingen werden daer breeder voorgesteld. ⁺ In 't derde deel mijns Grooten Historischen Schouw-tooneels spreeck ick van een ander slagh der Water-mannen en Water-vrouwen; welcke seer seldsaeme dingen werden toegeschreeven. Hoe een Water-man te Saalfeld een Vroed-vrouw quam haelen by sijn in arbeyd-sittend Wijf, en de vreemdigheden haer bejegend onder 't Water; met byvoegingh van eenige andere diergelijcke gantsch wonderlijck-luydende Gevallen. ⁺ Maer oock verhandel ick, wat van sulcke Water-mannen en Water-vrouwen te ge-

+ Aenwijsing, waer wy in eenige andere onser Wercken.

+ Voorbeeldlijck van dese Dieren handelen.

+ En dan oock van een ander slagh van Water-Menschen,

+ Nevens der selver gantsch wonderlijcke bedrijven; doch in der daedt Spookeryen van boose Geesten.

[p. 545]

voelen staet; met bewijs, dat het boose Geesten sijn geweest. En een verhael der schoone dingen, welckese de Menschen somtijds aen de Waterkanten voor oogen leggen, om haer te bedriegen, jae om 't leven te brengen. De vervloeckte eysch, welcke deese Gedroghten aen sommige hebben gedaen; nevens een wonderlijck Voorbeeld hier van, te Maeghdenburgh voorgevallen. Hoe een Vrouw in Gallicien aen den Zee-Oever wandelende, van een Zee-man overvallen, verkraght, en beswangerd wierd, waer uyt 't Edele Geslaght der Marini sijnen oorsprongh nam: Met de Bedenckingen over dit Geval. Of de Water-mannen en Water-vrouwen wel vervloeckte of verwenschte lieden sijn souden, gelijck sommige daer van geloven, van pag. 387. tot 405. In 't tweede deel mijner Groote Historische Rariteit-kamer verhandel ick wederom, of'er waerlijck Meirminnen, of Zee-mannen en Zee-vrouwen sijn. De belagchlijcke Bewijs-reeden sommiger Roomsch-gesinde, om deselve tot menschen te maecken; nevens haere gevaerlijcke Stellingh ontrent den Doop van ongewoone Schepselen. ⁺ Voorbeelden van Meir-minnen en sommige Zee-gedroghten. Boven maeten schoone Zee-vrouw, gesien van den Engelschen Hoofd-man Smit, in 't Jaer sestthienhonderd en thien. Waer by dan noch gaet een seldsaem Geval van twee Koninghlijcke Deensche Rijcks-Raeden, welcke op haere Noorweegsche Reys een Zee-man gevangen bequaemen; en hoedaenige woorden hy tot haer sprack: Waer over eenige dingen in bedenckingh werden getrocken: van pag. 78. tot 87. Indien nu Marinus yets anders heeft, uyt eygener Ervaerenheyd, hy kan 't by deese gelegenheydt voorstellen. Voor my, 'k sal noch maer alleen dit seggen: ⁺ Uyt soo veel bygebragte Voorbeelden en Ondervindingen, hou ick voor ten vollen seecker, dat 'er Zee-Dieren sijn, welcke, voor een gedeelte des Ligchaems, de gestalte van een Mensch, soo van 't Manlijck als Vrouwlijck Geslagt, vertoonen. Wilmen nu deselve houden voor de Syreenen, Tritons en Nereiden der oude, 'k sal de sulcke haer gevoelen hier vry laeten: Doch men scheyde daer van af de bygevoeghde verdightselen, ⁺ datse met een kam haere Hayren souden kemmen; en haer selven beschouwen in een Spiegel. Datse seer lieflijck konnen singen; 't Scheeps-volck daer door in slaep doen vallen; dan in de Scheepen koomen, en de Slaepers dooden. Indien yet sulcks geschied moght sijn, soo heeft de Satan, een Menschen-moorder van den beginne, en die insonderheyd onder de Heydenen, Kinderen des Ongeloofs, sijne werckingen op allerley wysen heeft gehad, of de gedaente van een Zee-mensch aengenoomen; of door een

+ Echter sijn 'er oock waerlijck Zee-dieren, welcke ten deelen.

+ Een reght-Menschlijcke gestalte vertoonen.

+ Aenmerckingen op eenige dingen,

[p. 546]

Zee-mensch sulcks verright; gelijck hy door en in de Slangh Eva verleydede. Liever echter geloof ick, dat de sinrijcke Oude, welcke gewoon waeren, tot de deughd aen te raeden, van d'ondeughd af te maenen door Sin-beeldlijcke verdightselen en gelijckenissen, door de voorstellingh van een Syrene, en haer bedrijf, hebben willen aenwijsen de schaedlijckheyd der Hoeren en Hoeren-liefde. ⁺ Eenige verhaelen Voorbeelden van door de Schippers gevangene Zee-mannen of Zee-vrouwen, welcke jammerlijck sughteden, even als een in groote nood sijnde Mensch. Lightlijck kanmen dit geloven; wijl Marinus ons daer van yet diergelijcks, en seer aenmercklijcks, heeft verhaeld van de Delphinen. Andere bevestigen, datse een grouwlijck geschreeuw maecken, wanneerse sigh gevangen bevinden; 't welck van andere Zee-mannen gehoord sijnde, soo souden deselve met meenighten aenkoomen, en sigh t'saemen doen, om op 't Schip, daer de gevangene in sijn, aen te vallen, t'haerer verlossingh. Waer op dan de Schip-lieden, uyt vrees voor deesen grooten Hoop, haere bekoomene Roof weer aen 't Water over geven. Maer oock hier in is niet ongelooflijcks, wijl de Walrussen, wanneer eene der haere in nood is, even 't selve doen.

Op de Braziliaensche Zee-kusten, begon Marinus hier, insonderheyd ontrent seven of aght Mylen van d'Alderheyligen Bay, heb ick deese Zee-Dieren meer als eenmael gesien. Desgelijcks by de Stad en 't Landschap Porto Securo, of de seeckere Haven. Van de Brazilianen werdense genoemd Yupiapra. ⁺ Haer' aengesighten sijn waerlijck schoon, en soo levendigh, als dat van waeraghtige Menschen. De geene, welcke onder haer van 't Vrouwlijck Geslaght sijn, hebben lange Hayren op 't Hoofd, nae beneeden afhangende. Sijn oock van een goede, dickmael gantsch schoone gestalte. 'k Heb'er waergenoomen, welcke in aengenaemheyd voor geene onser Vrouwen hadden behoeven te wijcken. Erasmi Francisci Ost und West-Indischen Lustgarten fol. 1414. Melchior Blum Americanischer Reise-beschreibung pag. 179. Dit kan ick getuygen met 't gesight mijner eygene oogen. Maer 't geen nu volgen sal, heb ick alleen van hooren seggen. ⁺ Men houd het daer voor, datse, wanneerse by een Mensch konnen koomen, den selven in haer' armen neemen, en soo hard drucken, dat hy daer over moet versticken. Evenwel niet uyt haet, of met een doodlijck opset; maer uyt een al te groote liefde. Idem Erasmus Francisci ibid.

Wel, seyde de Heer Honorius hier op, deese Zee-menschen

+ Welcke van deese Zee-menschen werden voorgegeven.

+ Seer schoone Zee-mannen en Zee-vrouwen in Brazil, genoemd Yupiapra.

+ Haer bedrijf tegens de Menschen.

[p. 547]

by Porto securo, of de Seeckere Haven, ⁺ konnen verstrecken tot een reght Sinnebeeld der blinde en dwaese Weereld-liefde: Waer van soo veele duysenden der Menschen in de woeste Zee deeser ydelheyd omhelsd, doch meer verstickt als verquickt werden. Gelijck deese Zee-wonderen by de Seeckere Haven sigh aldermeest vertoonen, soo breecken oock de snoode wellusten, de verderflijcke liefde-driften, aldermeest in by de Menschen, wanneerse meenen gekoomen te sijn tot de stille Haven der seeckerheyd; en derhalven de Wapenen haerer Ridderschap uyt de hand hebben geleght; als niet meer aengevoghten werdende door de Storm van Kruys; vervolgingh, en allerley wederwaerdigheden.

Dickmael, hervattede Marinus, ⁺ werden Ligchaemen van doode Menschen uyt de Zee aen Land geworpen, aen welcke sijn wegh-genoomen, of afgebeeten, de Neus, Oogen, en 't uyterste der Vingeren. Hier uyt ontstaet een vermoeden, dat deese Zee-mannen of Vrouwen sulcks moeten gedaen hebben. Barlaei Res Gestae Mauritii in Brazil.

Immers; merckte Juffer Honesta hier op aen, ⁺ sou dit geen teecken van vriendschap, maer veel meer een schijn van vyandschap sijn. Liever wou ick vermoeden, dat dit was 't bedrijf der Water-Vogelen.

Over al, gingh Marinus voort, hebben deese Zee-wonderen, ⁺ niet juyst soo een nette over-een-koomingh met den Mensch, als de Braziliaensche. d'Oost-Indische sijn oock op d'eene plaets veel schooner als op d'ander. By de Philippijnsche Eylanden werd seecker slagh gevonden, van de Portugeezen genoemd Peche Muger (Mulier) of Vrouw-visch; dusdaenigh van gedaente. ⁺ Deese half Mensch-gelijck-Visch heeft een rond Hoofd, sittende soo dight aen de Schouderen, datmen bynae geen hals tusschen beyden kan gewaer werden. d'uyterste rand der ooren is met kraeckbeenigh vleesch seer cierlijck bekleed. Inwendigh is 't Oor ten vollen gelijck eens Menschen Oor. d'oogen sijn voorsien met welstandige Ooghbrauwen; ten aensien van de plaets, beeldingh en verwe veel meer met d'oogen van een Mensch als met die van een Visch over-een-komende. De Neus is een weynigh anders gesteld; wijlse sigh tusschen beyde de wangen niet over al verheft, maer door een smal streeckje gedeeld werd. Onder deselve vertoonen sigh de lippen; beyde in grootte en gestalte d'onse gantsch gelijck-vormigh. De Ryen haerer Tanden sietmen niet spits, gekerft of gezaeghd, soo als in de Visschen; maer gelijck, effen, en Paerels-wijs. ⁺ Op de Borst hebben-

+ Gesteld tot een stightlijck Sinnebeeld.

+ Ander haer toegeschreeven bedrijf.

+ Aenmerckingh.

+ Beschrijvingh van de Gestalte

+ Der Zee-Vrouwen

+ By de Philippinische Eylanden.

[p. 548]

se desgelijcks een witte Huyd. Deese haere Borsten hangen niet neerwaerts af, gelijck die van de Vrouwen; maer staen rond als een Bal, gelijck die der Maeghden, en sijn vol Sneeuw-witte Melck. d'Armen vallen niet langh, maer breed, en bequaem om daer meê te swemmen; doch met geen Ellebogen, handen of gewrighten onderscheyden. Tusschen haere en de Menschlijcke Teelleeden vindmen niet 't alderminste onderscheyd. Nae deselve volghd eyndlijck de Visch-Staert. Kircherus de Magnetismo lib. 3. part. 6. fol. 531.

De vermaerde Kircherus, merckte Polylector hier aen, ⁺ heeft deese Philippijnsche Zee-menschen even soodaenigh beschreeven, uyt de mondlijcke vertellingh van Pater Bombadilla. Hy steld oock, datse Armen hebben, doch met geen Ellebogen, Handen of gewrighten onderscheyden. 'k Had gedaght, of hy 't verhael van de gemelde Bombadilla hier ontrent niet wel onthouden moght hebben. Want dat aen de Zee-menschen handen sijn, bevestigen meest alle Schrijvers; selfs oock de Figuer, welcke hy van deese Wonder-Dieren by sijne Beschrijvingh heeft doen stellen; ten waere hy misschien meende, dat de Handen geen gewrighten hadden; alhoewel sijne Latijnsche woorden deese uytleggingh niet bequaemlijck konnen toelaeten, maer een gantsch gebreck van handen aenwijsen. Doch 't sy nu soo, dat de Philippijnsche geen reghte gewrighten, jae geheel geen handen hebben moghten: ⁺ Immers aen andere plaetsen sijn Zee-mannen en Zee-vrouwen te vinden, met Menschlijck-gebeeldede handen en vingeren begaeft. In Brazil ontbreeckense haer gewisselijck niet. Eenen der Wilde deeses Gewests deed aen Johannes Lerius dit volgende verhael: Als ick op seeckere tijd met eenige andere in een groote Kalmte op Zee voer, quam een groote Visch aen de Schuyt (Canoe); grijpende met de hand aen 't Boort; 't sy dat hy in de gedaghte Schuyt wou koomen; 't sy dat hy deselve soght om te werpen. Ick dit siende, hieuw hem deese hand af; en bevond, datse vijf vingeren had, gelijck die van de Menschen. Wijl nu de gewondede hier aen groote smerten leed, soo verhief hy sijn Hoofd van uyt de Zee; sijnde eens Menschen-Hoofd gelijck-vormigh. Oock maeckte hy eenigh gemurmel. Lerii schiffahrt nach Brazil, cap. 12. Wilmen sigh niet vertrouwen op 't seggen eens wilden Braziliaens, soo moetmen doch geloven 't geen in de vermaerde Stad Leyden onder ons selfs is gesien in deese noch loopende Eeuw. ⁺ Een Zee-man, by Brazilien gevangen, wierd van de Heer Pauw in de genoemde Stad geanatomiseert, of ontleedet. Hoor nu, hoedaenigh men hem bevonden heeft. 't Hoofd

+ Aenmerckingh op 't verhaelde, aengaende de handen.

+ Met bewijs datse deselve waerlijck hebben.

+ Braziliaensche Zee-man,

[p. 549]

en de Borst, tot aen den Navel toe, vertoonden volkoomentlijck de gestalte van een Mensch. ⁺ Maer van de Navel tot de Voeten was 't een onfatsoenlijcke Vleesch-klomp; sonder teecken van eenige Staert. De Heer Johan de Laet heeft my (segt mijnen Schrijver) een hand en eene Rib daer van vereerd; welcke ick in mijne Boeck-kamer bewaere. De hand heeft vijf vingeren; en soo veele leeden (of gewrighten) als d'onse hebben. Doch aenmercklijck is 't, dat al de Beenderen breeder en platter; de vingeren met Vliesen, gelijck de Ganse-voeten, aen malkander vast sijn. De tippen der twee middelste vingeren sijn breeder; maer die van d'uyterste scharper. De lenghte van de hand tot den Elleboogh is vry kort, nauwlijcks vier vingeren breedte; om met dies te meer gemack te konnen swemmen. 't Begrijp van den Elleboogh tot aen de Schouder heeft geen meerder lenghte. De Ribben sijn langh en dick genoegh, die van de Menschen hier in wel een derdendeel overtreffende. Bartholini Histor. Anatom. Centur. 2. Histor. 11.

Wanneermen, begon Marinus weer, van Capo de bon Esperance nae de Roode Zee, en langhs d'Africaensche Kust heenen seyld, vindmen aen eenige plaetsen, insonderheyd niet verr' van Mozambicq, ⁺ oock deese Vrouw-Visschen, doch anders gesteld. 't Geheele Ligchaem is wel gantschlijck dat van een Vrouws-persoon gelijck-vormigh; doch 't Aengesight is uytstaende, gelijck eens Varckens-Snuyt. Dickmael koomense te Land, daerse haere Jongen opbrengen. 't Schaemlid koomd oock met dit van de Vrouwen over een. Derhalven de Visschers, eerse uytvaeren, voor d'Overigheyd een Eed moeten sweeren, datse sigh met haer niet sullen vermengen. Want de Mooren, welcke hier aen 't Vaste-land woonen, sijn woeste Barbaeren, jae Menschen-eeters. ⁺ Daer-en-boven gantsch begeerigh nae deese Zee-wonderen; en soo Beestigh, datse sigh van deselve niet onthouden. De geene nu, welcke onder 't gebied der Portugeezen te Mozambicq staen, en niet soo woest sijn; oock meerendeel de naem van Christenen voeren willen, werden door een stercken Eed van deesen grouwel afgehouden. Alhoewel selfs eenige onbandige Portugeezen sigh niet ontsien, deselve te bedrijven. Mocquet Reysen, vierde Boeck pag. 87. Frisschii Ruhstunde ander theil pag. 434. Bartholoni Histor. Anatom. Cent. 2 Hist. 11. Melchior Blum. Friderich von Zeytz, en meer andere.

Wel, boertede de Heer Honorius, ⁺ indien deese seldsaeme Zee-wonderen oock menschlijcke voeten hadden, men moghtse gewisselijck wel houden voor de Tritons der oude: En dan besluyten, dat onse onervaerenheyd tot noch toe had belagcht een saeck, die inder daed

+ Te Leyden geanatomizeerd, of ontleedet.

+ Zee-vrouwen op d'Africaensche Kust, even als andere Vrouwen

+ Grouwel-ontught, van menschen met deselve bedreven.

+ Aenmerckingh.

[p. 550]

waeraghtigh is. Dat oock niet alles Fabulen sijn 't geen d'oude Heydensche Schrijvers haere Fabulen hebben ingelijft.

't Sal, bejegende Polylector hem, ⁺ niet ontbreecken, om u Zee-menschen te geven, welcke niet alleen handen; maer oock voeten hebben. Doch laet Marinus eerst voortgaen.

Indien ick, antwoordede desen, t'elckens een Beschrijvingh wou doen van al de Visch-Menschen, welcke ick op mijne Reysen heb gesien, soo sou ick dickmael even 't selve moeten herhaelen. ⁺ 'k Sal derhalven maer alleen kortlijck seggen, dat ick in Spaenje heb besightighd een Zee-Man, van Aengesight, en voorts van Ligchaem, tot de Schaemte ingeslooten, soo Natuerlijck een waeraghtigh Mensch gelijck-vormigh, dat gantsch geen verschil te bemercken was. Doch van de Schaemte af bestond 't overige deel des Lijfs in een Visch-Staert. Sijn gelaet was als dat van een oud Man: Sijne Kin bewassen met een ruygen, grooten Baerd, waer in de Hayren blauw-verwigh waeren. ⁺ Men had hem van 't uyterste Barbaryen voor yets raers derwaerts gebraght, in Honigh. Nierembergii Histor. Natural. lib. 5. cap. 14. Aen de Roode Zee vertoonen sigh dickmael Water-lieden, en sommige derselve werden gevangen. Doch deese hebben soo een harde Huyd, datmen'er stercke Schoenen van maeckt, welckemen vijfthien Jaeren langh kan draegen. Quackii Descript. Aegypt. pag. 103. In West-Indien heb ick met eygener oogen nauwkeurigh beschouwd een Zee-man, welckemen sou aengesien hebben voor een Jongelingh van ontrent aghtien; ⁺ en een Zee-Vrouw, voor een Vrouws-persoon van ontrent dertigh Jaeren. Hoofd, hayr, oogen, ooren, neus, mond, wangen, lippen, kin, borst, buyck en de Teelleeden deeser beyde waeren volkoomen Menschlijck. Doch van de Schaemte af haddense een gekloofde Visschen-Staert. Idem Nierembergius. By 't Hoofd der goede hoop werden oock sulcke Water-dieren vernoomen; ⁺ in hoofd, ooren, oogen, lippen, tanden, en voorts in 't geheele Ligchaem een eygentlijck Mensch gelijck schijnende, tot op voorby den Buyck, daerse met een dubbele Visschen-Staert in 't Water gintsch en herwaerts wispelen; alleen werdmen'er geenen Hals aen gewaer; en d'armen sijn veel langer als d'onse. Alsmen de Wijfjens aen de Borst druckt, loopt'er Sneeuw-witte melck uyt. Friderich von Zeitz Asiatischer Reise-beschreibung pag. 209. In de Roode zee werd seecker slagh van Visch gevangen, welckese daer Zee-man noemen. Echter heeft hy niet ongemeens, als twee dingen. Eerst, twee handen, in der daed die van een mensch gelijck, behalven dat de vingeren aen malkan-

+ Voortgangh

+ In verhael van noch

+ Eenige andere

+ Seer seldsaeme

+ Mensch-gelijcke

[p. 551]

der sijn vastgeheght met een Vel, even gelijck de Ganse-pooten. ⁺ Daer nae, een Huyd, gelijck die van een wilde Geyt. Hy werd met Harpoenen gevangen, gelijckmen de Walvisschen doet. De gedaghte Huyd werd gebruyckt, om daer van Schilden te maecken, die de schoot eener Musquet-kogel konnen uytstaen. Thevenot Reysen, eerste deel, pag. 282. Vermits Polylector in eenige sijner Wercken verder hier van gehandeld heeft, soo sal ick eyndigen met hier noch by te doen, dat ick een Zee-man daer heenen heb sien swemmen (van den buyck af tot 't Hoofd reght over eynd boven Water) met sulck een Majesteyt en Koninghlijck gelaet, dat al de geene, die hem nevens my aenschouwden, sigh niet genoegh daer over konden verwonderen. Friderich von Zeitz pag. 210.

Neem dan oock noch dit, seyde Polylector. ⁺ In de tegenwoordigheyd van Graaf Wolf van Schaumbergh, wierd op den vijfthienden der Slaghtmaend des Jaers 1545. in 't Meir Akronion een Karper gevangen, langh aghtthien duymen. Achilles Pyrmenius Gasserus, voortreflijck Geneesmeester diens tijds, heeft de geleerde Gesnerus 't Afbeeldsel daer van toegesonden. Voor aen was hy swart; aen de sijden doncker; boven geel geverwd. Had een aensienlijck Aengesight, dat van een Mensch in breedte gelijck. Oogen, Mond, Neus, Wangen en Kin, Neusgaten en Kaeckbeenderen, waeren oock Menschlijck. Breede Hoofdslaepen had hy aen weersijden. 't Overige des Ligchaems was gantschlijck een Karper. Jonstonus van de Visschen fol. 130.

Dit is, merckte Juffer Honesta aen, buyten twijffel een Visschelijck Wanschepsel geweest, ⁺ waer van geen Geslaghten sijn te vinden, gelijck wel van de nu verhaelde Zee-mannen en Zee-vrouwen. Maer waer blijven de Zee-wonderen met Menschen-voeten, welcke ghy ons beloofd had.

Haest, antwoordede deesen, sal ickse u geven, en alsoo mijne schuld voldoen. ⁺ In Rusland, aen 't Water Tachnim, op de sijde des Lands Lucomorie, werden Visschen gevangen, welcke Hoofden, Oogen, Neusen, Monden, Handen, Voeten, en voorts alle leeden hebben even soo als een Mensch; doch noch Staert, noch Verstand. Van de Russen werdense gegeeten. Petraei Muscowitischer Cronick fol. 88. Erasmi Francisci Ost und West-Indischen Lustgarten fol. 1416.

Deese gevoetede Zee-lieden, liet de Heer Honorius sigh hooren, ⁺ koomen my al wat verdaght voor, wegens de byvoegingh, datse van de Russen gegeeten werden. Deese Bygelovige Menschen eeten

+ Zee-gedierten.

+ Seldsaeme Karper, met eens menschen aengesight.

+ Wonder visschen, gantschlijck

+ Als een mensch, selfs met voeten.

+ Twijffeling hier over

[p. 552]

geen Kalfs-vleesch; hoe veel meer soudense een afschouw hebben van een Visch t'eeten, welcke Menschlijcke leeden vertoonde? Daer-en-boven maeckt de nauwkeurighe Schrijver Olearius geen gewagh hier van.

'k Heb, berightede Polylector, u verhaeld, wat'er Petraeus van schrijft. ⁺ En alhoewel ick my voor hem geen Borgh wil stellen, soo moet ick echter dit seggen, dat uwe tegenwerpingen sijne getuygenis niet om verr' konnen stooten. Belangende d'eerste, 't is waer, deselve doet my wel eenighsins twijffelen; maer oock, voor eerst, deese eenige omstandigheyd, misschien qualijck verstaen, kan de gantsche saeck niet vernietigen. Daer nae: Schoon de Russen geen Kalfs-vleesch, jae oock selfs geenerley Vleesch aten, ⁺ soo kondense echter deese Water-Dieren wel nuttigen; wijlse, onaengesien de Menschlijcke gestalte, haer voor Visschen houden, gelijckse oock sijn. Belangende Olearius, in sijne Beschrijvingh des Holsteynschen Gesantschaps nae Muscovien en Persien heeft hy Rusland selfs niet gesteld ten Hoofd-ooghmerck sijns Wercks; en derhalven was hem niet nodigh, de Russische Visschery te beschrijven. 't Bewijs, dat eenigh dingh niet is, om dat het van dien of deesen Schrijver niet is opgeteeckend, bind niet seer vast.

Dat, begon Juffer Honesta hier, deese Zee-mannen en Zee-vrouwen geen Menschen sijn, schoonse ten grooten deele derselver gedaente hebben, geloof ick, by yeder vast te staen. ⁺ Datse Visschelijcke Wanschepselen sijn souden, gelijck de gedaghte Karper buyten twijffel was, en gelijck'er Menschlijcke werden gevonden, is niet vermoedlijck, wijl'er dan maer enckele, niet geheele Geslaghten van sijn moesten. Waer voor houd ghy deselve dan.

Hier over, antwoordede Polylector, heb ick mijn gevoelen voorgesteld in 't tweede deel mijner Groote Historische Rariteit-Kamer, pag. 86.; ⁺ kortlijck daer in bestaende, dat, gelijck'er in de Wateren Zee-Wolven, Zee-Koeyen, Zee-Honden, e.s.v. sijn, alsoo oock in deselve Zee-Satyrs en Zee-Apen sijn konnen, waer voor ick deese houde; schoon somtijds de Menschlijcke gedaente wat naerder koomende, als de Land-Apen. Immers, sy sijn een eygen Geslaght op haer selven; van God in den aenvangh geschaepen, en voortteelende nae haeren Aert. Ondertusschen kanmen't daer voor houden, dat de laetstgemelde gevoetede Zee-menschen de reghte eygentlijcke Zee-Apen sijn: Oock gevoeghlijcker dien naem mogen voeren, als de Visschelijck-gestaertede. ⁺ Veellight konden dit de Tritons en Syreenen der oude sijn geweest,

+ Beantwoordingh

+ Van deselve.

+ Waer voor deese

+ Mensch-gelijcke Zee-schepselen te houden staen.

+ Geneesmiddelen,

[p. 553]

waer by sy dan voorts eenige Verdightselen hebben versierd. Misschien sult ghy vreemd toehooren, wanneer ick segge, datmen deese menschlijcke Water-Dieren toeschrijft, groot voordeel te konnen doen tegens veelerley gebreecken der Menschen.

Wel, seyde de Heer Honorius, ⁺ laet ons dan oock deese nuttigheyd van haer hooren.

Uyt de Ribben, hernam Polylector, ⁺ werden Klootjens gedraeyd, welcke een seecker middel sijn tegens de pyn der Ambeyen, of Speenen, gelijck de Heer de Laet selver bevonden heeft. Uyt 't Gebeente Ringen gemaeckt, en aen den arm gedaen, verdrijven de scheele Hoofdpijn, en de duyselingh. Doch deese qualen koomen weer, soo haestmen de Ringen weer afleght. Bartholini Histor. Anatom. Cent. 2. Hist. 11. Maer hoor noch wat anders. De vermaerde Kircherus noemd de Philippinische Zee-menschen Bloed-suygende Syrenen; ⁺ om dat de Beenen deeser Visschen een verwonderlijcke kraght hebben, beyde om 't bloed te stillen, en om 't selve nae sigh te trecken. Jae soodaenigh, dat, wanneermen 't Been op een geopende Ader houd, terstond 't bloed ophoud van loopen, even of den Ader alreeds verbonden waere. Echter sijn al de Beenderen niet van een even-kraghtige werckingh: Want die van de Zee-vrouwen overtreffen hier in seer veel die van de Mannen. In Bloed-vloeyingen behoefdmen maer een weynigh van dit gepulveriseert been te gebruycken. Dit middel sal helpen, als alle andere te vergeefs gebruyckt sijn geworden. ⁺ Lightlijck kanmen onderscheyden, welcke kraghtigh sijn of niet, aen eenige swartaghtige plecken. Die deselve hebben, sijn van een goeden aert. De gedaghte Kircherus getuyghd, dat Didacus Bombadilla, Procurator der Jesuiten in de Philippinische Eylanden, daer deese Visch-menschen gevangen werden, hem een geheele Rosenkrans uyt der selver Beenderen heeft toegesonden; doch dat hy, doe hy dit schreef, de Proef haerer werckingh noch niet genoomen had. Daer-en-boven, dat een ander persoon hem had vermeld, wanneermen 't Vleesch deeser Zee-wonderen een wijl tijds tegens Menschen-vleesch hield, soo sou 't terstond al de geesten soodaenigh nae sigh trecken, dat de Mensch gelijck als onmaghtigh bleef. Kircherus de Magnetismo lib. 3. part. 6.

Soo sou dan, pastede de Heer Honorius hier op, ⁺ 't Been der Zee-lieden deselve verwonderlijcke kraght hebben tot Bloedstempingh, welckemen, gelijck gehoord is, de Tanden des Hippopotami, of Nyl-Paerds, toeschrijft. Belangende de nae sigh treckingh der Levens-gee-

+ Van deselve

+ Genoomen tegens verscheydene gebreecken.

+ Verwonderlijcke Bloed-stillingh, door't Been.

+ En dan noch een andere seldsaemheyd van 't selve

+ Aenmerckingh.

[p. 554]

sten, indien men sulcks, door Proef-neemingh, waeraghtigh bevond, soo moest dit veroorsaeckt werden uyt de gelijckheyd der beyde substantien; en door een gelijcke kraght alsmen by de Mumien vind. Idem Kircherus ibid. Maer 'k heb in 't gedaghte tweede deel uwer Groote Historische Rariteit-Kamer geleesen pag. 81., dat in 't Jaer 1531. in de Noorweeghsche Zee een Zee-man wierd gevangen, ⁺ soodaenigh gesteld, dat hy eygentlijck scheen te sijn een Bischop in sijn Bischoplijck gewaed. Dat hy oock aen de Poolsche Koningh wierd vereerd; doch maer drie daegen leefde, vermits hy niet begeerde t'eeten. Waer voor doch staen dese te houden?

Eenige, antwoordede Polylector, ⁺ neemense voor Wan-schepselen der Visch of Zee-menschen; gelijck oock selfs wel van waeraghtige Menschen werden voortgebraght. Dus soudense geen bysonder slagh van Water-Dieren, maer mis-geboorten der andere sijn. Andere aghtense voor Portenta, of Voorbeteeckenende Wonderen. Wel seer selden, maer echter meer als eenmael heeftmen soodaenige Gedrogten vernoomen. ⁺ In 't Jaer 1433. wierd in de Balthische Zee een Zee-man gevangen, in alles een Bischop gelijck. Op 't Hoofd had hy een Bischoplijcken Hoed. In de hand eens Bischops-Staf; en gelijck als een Mis-gewaed aen 't Ligchaem. De Koningh van Polen behield hem eenige daegen; doch siende, dat hy, wegens groote droefheyd, niet langh sou konnen leven, soo deed hy hem weer in zee setten. Adolphi Kelleri Chronica fol. 417. Brauweri Chronicon fol. 510. Doe hy sigh weer in 't Water bevond, scheen hy, door een buygingh sijns Hoofds, de geene, welcke hem derwaerts hadden gebraght, te bedancken. Qualmii Mirabilia mundi pag. 139. Dus spreecken'er deese Schrijvers van: Gelijck oock doen Albertus Rasch en Johannes Lorius, welcke beyde ontrent dien tijd geleefd hebben: ⁺ Doch de Vlaendersche Kronijck en Spondanus in Histor. Eccles., oock Weberus, als Roomsch-gesinde der laeter Eeuwen, doen'er dit by: Hy liet sigh aenraecken; insonderheyd van den Bischop dier Plaets. (Bischoppen dier Plaets), en bewees hem (haer) Eere, doch sonder spraeck. De Koningh (van Polen) wou hem in een Thoorn doen bewaeren; doch hy kantede sigh, door sijne gebeerden, daer tegen; en bad de Bischoppen, datmen hem weer in sijn Element wou laeten; 't welck oock geschiedede. Van twee Bischoppen wierd hy nae de Zee gevoerd. Seer verheughd toonde hy sigh. Soo haest hy in 't Water was gekoomen, maeckte hy een Kruys; doock onder, en wierd naederhand niet meer gesien.

+ Zee-Bischop.

+ Wat van dese gedroghten te houden staet

+ Sonderlinge seldsaemheyd

+ Van een andere Zee-Bischop.

[p. 555]

Dit Kruys-maecken, seyde Juffer Honesta, ⁺ koomd my Apocrijph voor. Misschien heeft 't Bygeloof een gevallige beweegingh deeses Vischs voor een Kruys-maeckingh aengesien; indien niet wel dese saeck gantschlijck daer by versierd is. Immers, een Kruys te maecken moet of toevalliger wijs, of met verstand geschieden. Is 't toevallige wijs, waer toe dit, even al wat sonderlinghs, uytgedruckt. Honden en katten maecken daeghlijcks wel kruycen met haere Pooten. Sou 't met verstand sijn geschied, soo moestmen van dit Zee-gedrogt gantschlijck een Mensch maecken. Of wel een boose Geest, die hier ontrent sijn Guygchelryen heeft willen bedrijven.

Somtijds, hernam Polylector, pleegh sigh te vertoonen een slagh van Zee-mannen, ⁺ wiens Hoofd even soo gesteld was als dat van een eerst-geschoorne Monick, met een gladde Kruyn, en Hayr-circkel boven d'ooren. Eenen van dese had een menschlijck aengesight, behalven dat Mond en Neus aen malkander hingen. 't Onderste deel vertoonde de gemeene vorm der Visschen. Wanneer dit Zee-wonder sigh op de hooge Zee liet sien (men segd, dat het oock noch somtijds wel gebeurd) maeckten de Schip-lieden een gewisse reeckeningh, dat een sterck Onweer en swaeren Regen sou volgen. Derhalven onder deselve een Spreeckwoord ontstond: Alsmen de Monick siet, sal 't Onweeren. Weberi Quellen der Unterredungs-kunst erster theil, pag. 220.

Wel, schimpte Juffer Honesta, ⁺ niet onbequaemlijck soumen dit op d'Aerd-Monicken konnen passen. d'eene sijne Monsters onder de Visschen; d'andere onder de Menschen. En over al waer deese koomen, verweckense waerlijck onweeren genoegh: Daer in soo veel arger sijnde als de Zee-Monicken, welcke 't quaed alleen voor beteeckenen; niet veroorsaecken; gaende daer ontrent lydende, niet werckende.

Om u, gingh Polylector voort, een nieuwe Stof tot vergelijckingh van 't een met 't ander te geven, soo sal ick'er noch dit by doen. ⁺ Ontrent 't Jaer 1530. liet sigh by 't Eyland Fare in de Zee dickmael een Wonder-dier sien, van gedaente even als een Monick; derhalven oock van de Zee-bevaerers Zee-monick geheeten. 't Rightede sigh gantsch hoogh boven 't water op; viel de kleyne Scheepen aen; en deedse nae beneeden sincken; soo dat al de daer in sijnde in de Golven versmooren moesten. Sachs Chronica vierdter theil, fol. 343. Brauweri Chronicon fol. 601. Eenige meenden, dat de Satan in deese Zee-monick gevaeren was; of selfs de gedaente van een Monick had

+ Aenmerckingh op yets in 't verhaelde.

+ Zee-monicken, onweer voor beduydende.

+ Toepassingh op d'Aerd-Monicken.

+ Andere Zee-monick, aen veele Zee-bevaerers de dood veroorsaeckende.

[p. 556]

aengenoomen. Gelijck hy dan oock terselver tijd, onder 't houden van den grooten Rijcksdagh t'Aughsburgh in 't Jaer 1530., korts nae den opgangh der Reformatie, sigh by Spiers vertoonde aen drie Visschers, visschende op den Rhijn. ⁺ Alsse 's naghts sigh hadden neergeleght om te slaepen; weckte hy, sigh versteld hebbende in de gedaente eens Monicks, eenen deeser drie op, begeerende dat hy hem, en noch ses andere Monicken, over den Rhijn sou voeren. 't Geschiedede. Maer terstond wierd de Visscher doodlijck sieck. De volgende naght wierd de tweede Visscher op deselve wijs opgeweckt; en hy voerde derthien Schijn-Monicken over, sommige in 't wit, andere in 't swart; alle met kromme Neusen. Deese Visscher wierd oock dood-kranck. De derde naght weervoer de derde Visscher 't selve. Hy voerde een groot deel Monicken over; welcke hy vraeghde, waerse heenen wilden? Haer' antwoord was: Nae Aughsburgh op den Rijcksdagh, daerse sigh bevinden moesten. ⁺ Deesen wierd door schrick desgelijcks van een swaere kranckheyd overvallen. Noch een andere Visscher vond sigh van deese Helsche Monicken vry qualijcker gehandeld. Want met haer midden op den Rhijn gekoomen sijnde, soo traedense hem, in plaets van Vraghtloon te geven, met voeten; sulcker wijs, dat hy als dood in 't Schip bleef leggen. De Monicken verdweenen. 's Morgens wierd de Visscher in een ellendige staet gevonden. Nauwlijcks konmen hem, door hertsterckende middelen, weer verquicken. Honsdorffius in 2. Praecept. Brauweri Chronicon fol. 599. Sachs Newe Kaiser-Chronica, vierdter theil fol. 342. Georgius Sabinus. Kellerus, &c. ⁺ In 't Jaer 1510. wierd by Koppenhagen in Deenemarcken een Visch gevangen, met een Monicks-kop en kruyn. De schubben aen 't Lijf vertoonden de gestalte van eens Monicks-kap. Arnold Friedlof Historische Lustgarten pag. 127. Kleppel Kurtze Holsteinische Chronick pag. 61. Sachs Kaiser-Chronick, vierdter theil, fol. 348.

Op 't gedroght der Zee-monicken, begon Marinus, ⁺ sal ick laeten volgen eenen, wegens sijne bysondere leelijckheyd, soo genoemden Zee-Duyvel. In d'Yslandsche Zee onthoud sigh een Schrick-dier; soo vreeslijck, datmen 't selve aenschouwende, wanneer 't de Kop boven-water steeckt, wel in een doodlijcke anghst sou vallen. Want deese Kop is groot; vierkant, met oogen als Vyer-vlammen. Op beyde de sijden staet een verschricklijck-lange Hoorn. 't Ligchaem en de Vinnen sietmen kool-swart. Wanneer 't yemand in de naght verschijnd, en 't Hoofd om hoogh beurd, soo vertoond sigh 't selve, wegens de Hel-

+ Verschijnigh der Duyvelen aen drie Visschers,

+ In de gedaente van Monicken.

+ Wederom een andere Zee-Monick.

+ Zee-Duyvel in d'Yslandsche Zee;

[p. 557]

brandende oogen, ⁺ in soo een afschouwlijcke gestalte, dat een Mensch niets afgrijslijcker sou konnen voorkoomen. Men verhaeld, dat dit Zee-monster eens een Visschers-Boot, waer in drie persoonen waeren, in stucken scheurde. Twee deeser Visschers verdroncken. De derde ontquam't op een Planck, en vertelde sijn uytgestaene gevaeren den Koninglijcken Deenschen Stad-houder. Men geeft dit grouwel-Dier de lengte van twaelf Ellen. Olaus Magnus lib. 12. Jacob Halls Jslandische Beschreibung. Erasmus Franciscus. Blefkenius, &c.

Buyten twijffel, liet Polylector hooren, ⁺ is van 't selve slagh de geene van welcke Troquemada spreeckt. Doch hy geeft hem de lenghte van vijftigh Ellen. 't Sal u niet onaengenaem sijn te hooren, hoedaenigh hy dit Monster wat breeder beschrijft. Hy is vijftigh Ellen langh (veellight moetmen Ellebogen verstaen); welcke lenghte echter noch weynigh is, in evenmatige vergelijckingh met de grootte des Hoofds, sijnde bynae vierkantigh; half soo groot en dick als 't geheele Lijf. Rondom heeft het hoornen, gelijck die der Ossen by ons. Belangende d'oogen; ongelooflijck valt het daer van te spreecken voor degeene diese niet gesien hebben. Eenen oogh-Appel alleen heeft in de midden-doorsneede der rondheyd des ooghs een El, (Elleboogh). ⁺ Alsmen deese oogen by naght siet, soo lightense als Vyer-vlammen. Seer groote en scharpe Tanden heeft hy. De Staert is in 't midden gedeeld; en heeft van d'eene spits tot d'andere vijfthien Ellen. 't Gantsche Ligchaem is beset met een sonderlingh slagh van Hayren, soo dick als Ganse-schachten; soo swart als Inct. Soo sterck is hy, dat hy gemacklijck een groot Schip nae den afgrond kan trecken, sonder dat mogelijck is hem sulcks te beletten. Derhalven de geene, welcke ontrent dit grouwlijck Monster komen, in 't uyterste gevaer geraecken; insonderheyd alsse sigh onvoorsiens daer by bevinden, en niet ontvlieden konnen.

't Eerste verhael, gedaen door Marinus (viel Juffer Honesta hier in) is aenneemlijck; ⁺ maer dit tweede laet sigh soo lightlijck niet geloven. Is d'oogh-appel in de midden doorsneede van een El (laet het een Elleboogh, of anderhalve voet sijn), soo moest den ronden omloop sijn van ruym vier voeten en een halve. Dit sou een al vry groote Kloot geven. Of meend hy de geheele rondheyd der Oogen (want de woorden luyden wat twijffelaghtigh) soo moest yeder derselve soo groot sijn als een taemlijck-groote Tinne Schotel.

'k Verhael u, antwoordede Polylector, ⁺ 't geen'er mijnen Schrijver van seght. 't Sou wel konnen sijn, dat d'oogen, wegens de

+ En desselven afgrijslijcke gestalte

+ Grouwlijk groot Zee-Monster,

+ Boven maeten vervaerlijck

+ Insonderheyd in opsight

+ Van Hoofd en Oogen,

[p. 558]

vlammige stralingh, grooter scheenen, alsse in der daed waeren. Echter voeghd hy daer by, dat Ericus Falchendorffius, Aerts-bischop van Nidrosia, Primaet des Koninghrijcks Noorweegen, aen Paus Leo de thiende (die de Stoel besat van 't Jaer 1513. tot in 't Jaer 1521.) hier van een Brief schreef, en hem 't Hoofd van eene deeser Visschen toesond; 't welck 't Roomsche Volck voor een seer groote Wonder wierd getoond. Torquemada Hexamereon Dial. 6. ⁺ Ontrent deselve tijd wierd te Romen in de Haven een ander Zee-gedroght gesien, schynende van 't Vrouwlijck geslaght. 't Had de kop en d'ooren van een Hond. 't Aengesight van een Aep. 't Onderdeel was als dat van een groote Visch. Sachs Kaiser-Chronick vierdter theil fol. 336. Maer noch seldsaemer en verwonderlijcker was 't Visschelijck Wanschepsel, 't welck in 't Jaer 1496. by Romen in den Tyber wierd gevonden. ⁺ Voor, van de Borst af tot den Buyck toe ingeslooten, had het de gedaente van een Mensch; Vrouwlijck. 't Hoofd met Muyl en Ooren was dat van een Esel gantsch gelijck-vormigh. Eene Menschen Arm en Hand had het; d'andere was als een Elephants Snuyt. De voet aen 't eene Been was als eens Leeuws klauw; aen d'andere als die van een Koe. De Borsten waeren als die van een Vrouw, seer schoon: De Buyck had het glad: Anders was het voorts met schubben overtoogen. Aghter aen den Aers stond een oude Mans Kop, met een grooten Baerd; en dan noch een andere, gelijck van een Vyerspuygende Draeck. d'aenschouwingh van dit Monster weckte in veele groote verbaesdheyd. Herold von Wunderwercken Gottes fol. 460, Schlingeri Mirabil. mund. pag. 160. Glimmeri Collectanea pag. 133.

Van de Zee-vorsch, begon Marinus weer, ⁺ sijnde een geslagt van Rogchen, oock Zee-Duyvel geheeten, hebben wy alreeds voor heenen gesproocken. By de Canibalische Eylanden en anderweegen in America vindmen oock een soort van Visschen, geheeten Zee-duyvelen. Ontrent vier voeten sijnse langh, en dick nae gelijck-maetigheyd. Een gebultede rugg' hebbense, vol Egels-pinnen, seer scharp. Geschrompeld swart is de Huyd. De Kop is plat; boven vol Klidzen. Kleyn en swart sijn d'oogen. De Mond is wyd, vol vinnige Tanden. Twee derselve steecken gekromd ten beck uyt. Vier Vinnen hebbense, en een lange Staert, aen 't eynd gekloofd. Boven d'oogen staen bruyne scharpe Hoornen, nae den rugg' toe omgekruld. Doodlijck giftigh is de Visch voor d'eeters. Montani America fol. 194.

Dus hebben wy dan, seyde de Heer Honorius, afgehandeld,

+ Zee-monster in de Haven van Romen.

+ En ander, seer wonderlijck, by Romen in den Tyber gevonden.

+ Americaensche Visschen, genoemd Zee-Duyvelen.

[p. 559]

eerst eenige Zee-gewassen, welcke over-een-komingh hebben met Land-boomen, Planten en Vrughten. ⁺ Daer nae verscheydene Zee-visschen; of in gestalte of in eenige hoedaenigheden sigh vergelijckende by d'Aerd-Dieren, als, Zee-Egel; Zee-Aep; Zee-Vloyen; Zee-Luysen; Zee-Ratten; Zee-Fleermuysen; Zee-Vosschen; Zee-Vorsschen; Zee-Hasen; Zee-Katten; Zee-Kalveren; Zee-Koeyen; Zee-Slangen; Zee-Honden; Zee-Paerden; Zee-Varckens (als Tonynen, Delphinen, en verscheyden ander slagh); Zee-Eenhoornen; Zee-Menschen; Zee-Bischoppen en Monicken, eyndlijck Zee-Duyvelen. Laet ons nu oock wat hooren van de Walvisschen, Crocodillen, Hayen, en Swaerd-visschen: Waer ontrent, nae mijn vermoeden, oock al yet aenmercklijcks sal voorkoomen.

Belangende de Walvisschen, ⁺ berightede Polylector, 'k sal'er ter deeser tijd voor myn deel weynigh van seggen, wijl ick in eenige mijner Wercken al taemlijck veel daer van heb gesproocken. In 't eerste deel mijns Groote Historischen Schouwtooneels, pag. 383. 386. 385. heb ick vertoond Walvisschen van een geweldige grootte; sommige tot duysend voeten toe: En hoe veele Duytsche Mylen weghs Jonas gereysd heeft in den Buyck des Walvischs. In 't tweede deel mijner Groote Historische Rariteit-Kamer, van pag. 512. tot 517. verhael ick een seldsaem Geval van een Walvisch, of een andere Visch van diergelijck een aert; die een met volle seylen daer heenen vaerend Oost-Indisch Schip veerthien daegen langh niet alleen ophield, maer selfs te rugg' settede, sonder dat de Schiplieden d'ooraeck deeser vreemdigheyd wisten. ⁺ Noch een ander Geval, voorgegeven van Bischop Machovius, die een stil leggende Walvisch voor een Eyland aensiende, met al 't Scheeps-volck den dienst op den selven deed. Met bevoegingh, dat de Zee-vaerende al dickmael Walvisschen voor Eylanden hebben aengesien; en derhalven op deselve, als op Land, getreeden sijn. En hoe de Floridaners de Walvisschen droogen, tot Meel maelen, en brood daer van backen. In 't eerste deel mijner Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderens-waerdige dingen pag. 369. handel ick van 't onderscheyd tusschen Walvisschen en Hayen. In mijne vertaelde en doorgaens vermeerderde Geographische en Historische Weereld-beschrijvingh, pag. 433-575., hoe de Walvisch-ribben werden gebruyckt tot Balcken, om 't Dack eens Tempels t'onderstutten. ⁺ En op wat voor een wonderlijcke wijs de Walvisch-vanghst in Florida geschied. Maer insonderheyd werd eygentlijck en in 't breede gesproocken van de Noorweeghsche Walvis-

+ Korte herhaelingh van 't verhandelde der Zee-dieren welcke gelijckheyd met de Land-Dieren hebben.

+ Overgangh tot de Walvisschen.

+ Aenwijsing waer en wat

+ Wy van dese Visschen

[p. 560]

schen in mijn vertaelde en doorgaens vermeerderde Noordsche Weereld. Ghy kond daer vinden, hoese in Noorweegen seer gevaerlijck sijn voor de Scheepen; maer hoese oock door een geringh middel konnen wegh gejaeghd werden. Hoese van de Spaenjaerden werden gevangen. Sonderlinge grootte van eenige derselve; en seldsaemheden van deese Visschen. Wanneerse meest gesien werden. Hoese onder 't Ys geen lught konnen scheppen. Wat voor een Vyandschap tusschen haer en de Swaerd-visschen is; en een Geveght tusschen deese beyde. ⁺ Onderscheyd tusschen de Walvisschen selfs. Hoe haere Vinnen sijn gemarmeld met cierlijcke Figueren; en Cyffer-getallen in haere Staert. En dan voorts een net beright van al de deelen deeses Vischs in 't bysonder, inwendigh en uytwendigh, van 't Hoofd tot de Staert, op 't nauwkeurighst aengemerckt. Met ondermengingh, hoe 't Walvisschen-vleesch gegeeten; en hoe van haer Speck Traen gebrand werd. Hoe men een geheele Ton Haringh in eene derselve vond. Hoe veel een Walvisch waerdigh werd geaght. Hoe de Walvisch-vanghst by Spitsbergen toegaet, e.s.v. De Bladwijser kan u toonen, waer yeder deeser dingen, en veel meer andere, te vinden sijn. 'k Wil derhalven niets hier van herhaelen; alleen sal ick noch een of twee seer wonderlijcke Visschen van dit slagh vertoonen. Doch laet ons eerst hooren, wat Marinus hier ontrent heeft aenghemerckt.

Vermits ghy, antwoordede deesen, soo wydloopigh hier van gehandeld heb, sal ick oock weynigh daer van te seggen vinden. ⁺ 't Sal veellight yemand ongelooflijck duncken, dat ghy een Walvisch in Noorweegen van ses honderd drie-en-tseventigh voeten; en van een andere, gemeeten op seven-honderd en negen voeten lenghte; maer eene, die de gestelde duysend voeten seer nae by koomd. In d'Indische Zee heeftmen'er eenen gevonden, wiens lengte vier Bunderen Lands besloegh; bedraegende negenhonderd en tsestigh voeten. Jonstonus van de Visschen fol. 173. ⁺ 'k Heb eens t'uytgesneedene Manlijck lid, sijnde een seer stercke Pees, gesien, 't welck de lenghte van aghtthien voeten en een halve, de dickte van meer als drie spannen had. Fridrich von Zeitz Asiatischer Reise-beschreibung pag. 519. Belangende de Spitsberghsche, deselve sijn van geen sonderlinge grootte. Tsestigh of tseventigh voeten lenghte is daer al veel van de geene die gevangen werden. De groote soecken de Visschers niet. Deese sijn glad-huydige; welcke noyt onmaetigh-groot vallen. ⁺ In een Wal-

+ In eenige onser andere Wercken gehandeld hebben.

+ Walvisch van 675. van 706. van 960. voeten.

+ Manlijck lid van meer als 18. voeten.

+ Veertigh noch varssche Cabeljauwen uyt eene derselve gehaeld.

[p. 561]

visch wierden eens veertigh Kabbeljauwen gevonden. Wijlse noch varsch waeren, soo heeft eenen der Maets deselve ontweyd, gesouten, en in de Son gedrooghd. Idem Jonstonus ibid. Dickmael koomen de Walvisschen in de Middellandsche Zee. Men houd het gewisselijck daer voor, datse een bysondere lust hebben tot de Teer-lught. Als'er derhalven eerst nieuwlijcks-gesmeerde Scheepen koomen, hebbense terstond den reuck wegh; en soecken sigh tegens de Kielen te wrijven; waer door deselve in seer groot gevaer geraecken. ⁺ In sulck een gelegenheyd werpen de Schiplieden geteerde Tonnen buyten boord. Met deselve speelense, en maecken'er een sonderlingh kortswijl meê. Ondertusschen vaeren de Scheepen voort. P. Antonii Gonsales nieuwe Jerusalemsche Reys, tweede deel, pag. 475. Doe ick, onder Le Maire, op onse Australische Toght was gekoomen ontrent op de hooghte van vier-en-vijftigh Graeden besuyden de Middagh-lyn, ⁺ vonden wy Walvisschen in de Zee by duysenden. Moesten derhalven af en aenhouden, om deselve te myden. Met honderden swommense by malkander. Montani America, fol. 109. 575. De Laet Beschrijvingh van West-Indien fol. 341. Wanneer de Walvisch wat veel eet van de Vischkens, genoemd Lodel, soo werd hy gelijck als droncken; en dan, even als dol, spaerd hy geen Mensch, selfs oock sijns gelijcke niet. Men seght, datse, wanneerse op de Fluyt hooren speelen, in slaep geraecken. ⁺ Datse de warmte der Son seer beminnen, en derhalven somtijds op 't drooge loopen. Sy staen in vyandschap met de Tonynen, Delphinen, en d'Orka. Oock met de Swaerd-visschen. Eenige bereeckenen wel twintigh Geslaghten van Walvisschen. Soo een grouwlijcke Muyl hebbense, datse die ('k spreeck nu alleen van de gemeene Spitsberghsche) vier of vijf vademen-wyd konnen open doen. De lippen weegen ontrent ses duysend Pond. De Tongh is langh ontrent aghtthien, breed ontrent thien voeten; en weeghd over de ses-duysend ponden. Wanneerse op 't Land leghd, kan geen Man daer over heenen sien. Gemeenlijck sijn die van 't Vrouwlijck Geslaght grooter als de Manlijcke; tegens den aert van andere Dieren. Kirchbaumius de Piscib. pag 317. Capel Vorstellung des Norden pag. 200.

In 't Jaer 1554. viel Polylector hier in, ⁺ vondmen te Genua aen den Oever leggen 't Hoofd eens Walvischs, 't welck van de binnenste Kaeck tot voor aen de Mond aghtthien schreeden langh was. Vlimmeri Histor. Ital. pag. 207. Sachs Kaiser-Chronick vierdter theil, fol. 370.

+ Liefde tot de reuck van Teer.

+ Geweldighe meenighte.

+ Sonderlinge Aenmercklijckheden van de Walvisschen.

+ Walvisschen Hoofd te Genua.

[p. 562]

'k Stae verbaesd, liet Juffer Honesta hier op hooren, ⁺ dat'er sulcke verschricklijck-groote Visschen in de Zee sijn. Wegen (alleen van de kleyne Spitsbergensche, niet meer als Dwergen, in vergelijckingh met de grootste) de lippen ses duysend, de tongh sesduysend ponden, hoe veel honderd duysend ponden moet dan den geheelen Romp niet ophaelen.

Noch meer heeftmen sigh te verwonderen, ⁺ bejegende Polylector haer, dat'er Menschen sijn, welcke geloven, dat een eenigh Man voor een ontbyt soo een geheele Walvisch heeft ingeswolgen.

Wat sijn 't voor Narren, ⁺ vraeghde de Heer Honorius, die sigh sulck een afgrijslijcke Leugen laeten in de hand stoppen, en wijs maecken?

De Turcken antwoordede Polylector. ⁺ Deese hebben een onuytspreecklijck-grooten Reus verdight, en te gelijck een wonderlijcke Fabel van den selven. Haere woorden, van de vermaerde Kircherus uyt 't Arabisch vertaeld, luyden aldus. ‘De reus Og, levende voor en nae de Sondvloed, had een onversoenlijcken haet tegens Noach; dien hy oock geduerigh soght te dooden. Noach niet maghtigh sijnde, soo een groot Mensch tegenstand te doen, verschool sigh in de Hoolen der Bergen; ⁺ door welcke de Reus niet kon inkoomen. 't Gebeurde eens, dat hy Noach vervolghde: Doch vermits hy hem niet kon aghter-haelen, soo trock hy sijnen Baerd uyt, en wierp hem nae Noach. Terstond heeft dien Baerd 't omgelegene Land beset als een Cederbosch. Yeder Hayr was als een Cederboom; van welcke Noach d'Arck heeft gebouwd.' Voorts seggense, deese Reus soo groot geweest te sijn, dat hy, ten tijde der Sondvloed Noachs Arck soeckende, niet dieper als tot de Knyen toe in 't Water stond. Vermits hy nu honger had, soo vingh hy Walvisschen; briedse tegens de Son, en slocktese op.

Flus hoorden wy, ⁺ borst Juffer Honesta hier op los, de Joodsche Fabel van den verschricklijck-vergrooteden Behemoth. Hier de Turcksche, van den grouwlijck-grooten Og. Men doe'er by die van de Roomsch-gesinde, aengaende haeren grooten Christoffel; en men sie dan, wie van alle behendiger liegen kan.

In 't Jaer 1577., ⁺ begon de Heer Honorius weer, wierd in de Schelde, thien uyren van Antwerpen, een Walvisch gevangen, hebbende de lenghte van aght-en-vijftigh, de hooghte van sesthien voeten. De Staert had de breedte van veerthien; de ruymte tusschen d'oogen en 't eynd van de Snuyt, was van sesthien voeten. 't Onder Kaeckebeen was

+ Gewigt van Lippen en Tongh.

+ Tusschen-invoegingh

+ Van een sotte,

+ Belagchlijcke Fabel der Turcken,

+ Aengaende de Reus Og, Noach, en de Walvisschen.

+ Aenmerckingh.

+ De Walvisch in 't Jaer 1577. in de Schelde gevangen, is geen reghte Walvisch geweest.

[p. 563]

aen weersijden thien voeten; gewapend met vijf-en-twintigh Tanden; welcke konden geberghd werden in vijf-en-twintigh Gaten des bovensten Kaeckebeens, 't welck Tandeloos was. De langhste deeser Tanden was maer alleen van ses duymen: Dit was wel een maghtigh-groote Walvisch; maer echter noch seer kleyn by sulcke van drie, vier, ses honderd, jae duysend voeten.

't Is, berightede Marinus, niet eens een Walvisch geweest, ⁺ maer een ander slagh der groote Zee-visschen, vermits de reghte Walvisschen geen Tanden hebben. 'k Moet hier nu een seldsaeme kloeckmoedigheyd, indien niet liever vermeetenheyd, van menschen tegens een Walvisch invoegen. 't Gebeurde, dat een deeser Visschen quam speelen rondom 't Schip van een Hollandsche Groenlands-vaerder; wrijvende met sijne sijde en rugg' soodaenigh tegens 't Boord, dat'er de slib bleef aenhangen.

Misschien, wierp Juffer Honesta hier tusschen, ⁺ was dit Schip eerst onlanghs geleeden met Teer besmeerd; welckers reuck, gelijck wy gehoord hebben, deese Visschen seer aengenaem is.

Somtijds oock, vervolghde Marinus, stack hy sijn Hoofd op in de hooghte, spuytende een geweldige meenighte van Water uyt sijne Blaes-gaten. Nu boogh hy sijnen rugg' tot de gestalte van die eens Kameels. Dan lightede hy met sijnen Staert 't Roer van 't Schip op. Ontrent anderhalf uyr langh bedreef hy veelerley seldsaeme Potsen; welcke ons Scheeps-volck aen de Walvisschen noyt meer gesien had. ⁺ Twee van de Maets wierden hier door soo stout, datse op sijn lijf sprongen, en met haere Messen daer in staecken, om te sien, hoe hy sigh houden sou. Soo vrymoedigh (maghmen 't soo noemen) toonde sigh de Kock, dat hy sijn Mes totaen 't heght toe in des Vischs neck stack; doch hy liet gantsch geen beweegingh hier over blijcken. Doe hy nu sigh stelde, om voort te swemmen, sprongen de twee Matroosen weer in 't Schip. Ten laetsten gingh hy al speelende door; 't Boots-volck wat verlustighd, en des Kocks (quaelijck soo genoemde) dapperheyd beproefd hebbende. Indien men hem ontrent 't Land gehad had, men sou wel een ander Spel met hem gespeeld hebben. Petri de Lange Batavische Romeyn, pag. 173.

Waer blijven, vraeghde Juffer Honesta, ⁺ de wonderlijcke Visschen van dit slagh, welcke Polylector ons belooft heeft? 'k Heb een vry groot verlangen nae deselve.

'k Salse, antwoordede deesen, u spoedigh geven. ⁺ In 't Jaer 1537.

+ Ongemeene stoutheyd,

+ Of liever

+ Van twee Hollandsche Matroosen gepleeghd tegens een Walvisch

+ In Groenland.

+ Seldsaeme en seer groote Visch, van 't geslaght der Walvisschen,

[p. 564]

heeft de Zee een seldsaem Zee-wonder geworpen aen den Engelschen Oever, genoemd Thinnemouth. Om 't selve te besien, is Olaus Magnus (uyt wien de Schrijver, die 'k nu gebruyck en volgh, dit heeft) in eygener persoon derwaerts getrocken; en bevond, dat hy noyt een diergelijck Monster had gesien, noch daer van hooren spreecken. 't Had de lenghte van tnegentigh; de dickte van veertigh Ellen. De mond was aghtthien voeten wyd. 't Hoofd soo swaer en dick, als een grooten Eyckenboom. 't Alderverwonderlijckste was, datmen in sijne Kaecken dertigh keelen telde; van welcke de vijf groot, d'andere kleyn waeren. De Buyck was niet doorgaens-gelijck; maer verdeeld in drie deelen, als in drie diepe Hoolen. Aen de sijden had hy twee sulcke dicke, groote Vinnen, dat thien Ossen nauwlijcks eene der selve souden konnen beweeghd hebben. Aen elcke sijde had hy dertigh Ribben; soo dick als groote Balcken. ⁺ De Tongh was twintigh voeten langh. De ruymte tusschen beyde d'oogen bestond uyt negen handen breedt. d'oogen en Neus-gaten waeren soo kleyn, datmen deselve nauwlijcks kon kennen. Op 't Hoofd had hy twee Holle Canalen, of Blaes-gaten, koomende tot beneden in de Keel. Men vertrouwde, dat hy door deselve immers soo veel Water had uytgeworpen, als de Physiter gewoon is te doen. Gantschlijck geen tanden had hy. Sijn Gemaght was onmaetigh groot. Dit bevestighd de genoemde Oogh-getuyge uyt eygener ondervindingh; en beroept sigh noch daer-en-boven op eenige sijner Lands-lieden, welcke nevens hem dit onguere Monster gesien hebben. Torquemade Hexamereon Dial. 6.

Indienmen, ⁺ seyde Juffer Honesta, door de geduerige ervaerenheyd niet verseeckerd was, dat'er waerlijck sulcke groote, jae noch grooter Zee-wonderen in de Zee werden gevonden, men sou dit verhael gewisselijck voor een Chimera, en enckel verdightsel houden.

Hoor nu, hernam Polylector, yet anders, ⁺ 't welck vry wonderlijcker is. 't Sy men 't wil houden voor een Mis-schepsel, of voor een sonderlingh werck Gods, om sijne naeckende oordeelen te doen voorkondigen; immers, 't is seer vreemd. In Bloeymaend des Jaers 1563. wierd by de Stad Ceuta (soo genoemd van de Spaenjaerden; anders oock Septa en Aceuta, gelegen in Africa, op een Heuvel, in 't Noorderdeel van 't Koninghrijck Fez, in 't Landschap Habut, aen de Mond der Straet Gibraltar) een Walvisch aengeworpen; ⁺ niet alleen verwonderlijck in aenmerckingh van de grootte, maer insonderheyd vermits hy van de Natuer, d'uytmuntenste konstenaerster, op 't aldercier-

+ Aen den Engellandschen Oever geworpen,

+ In 't Jaer 1537.

+ Aenmercklijk verhael,

+ Van een Walvisch,

[p. 565]

lijckste was beschilderd. Op beyde sijne sijden saghmen veele Galeyen, met haere Riemen, Mast-boomen, Seylen, Touwen, en Geschut, oock Scheeps-volck op 't selve; alles met levendige verwen op 't alder-nauwkeurighste voorgesteld; daer-en-boven noch sulcker wijs, als ofse van de Baeren wierden voortgedreeven. ⁺ Eenige deeser Scheepen scheenen een seer groot Galey t'omringen; even als ofse voorneemens waeren in een Geveght te treeden. Sommige der gebeeldede Menschen tasteden (nae de Haecken aengeworpen te hebben) die van d'andere Scheepen aen; en vertoonden gantsch eygentlijck een hittige Zee-slagh. Al deese dingen scheenen, door een Natuerlijcke en hooghst-verwonderlijcke konst, de Huyd en 't Vleesch deeses Vischs ingelyfd, en met hem van jonghs af opghewassen te sijn. Stengelius de Monstris & Monstrosis cap. 1.

Waerlijck, ⁺ liet de Heer Honorius hier op hooren, deese Visch schijnd van God selfs deese Teeckeningen op een bysondere wijs ontfangen te hebben, om te sijn een Voorteecken, een Verkondiger van de bloedige Oorlogh, korts daer nae seer grimmigh gevoerd, soo te Water als te Land, tusschen de Christenen en Turcken.

Eenige evenwel, ⁺ berightede Polylector, geven een Natuerlijcke reden van deese seldsaemheyd; en even een soodaenige oorsaeck, als de geene is, waer door onder de Menschen misgeboorten voortkoomen; naementlijck d'Inbeeldingh. Vermoedlijck is 't, seggense, dat de Moeder van deese Visch, terwijlse hem noch in haer Ligchaem droegh, door een van haer gesiene Zee-slagh hevigh verschrickt geworden is; en alsoo, door een stercke Inbeeldinghs-kraght, haere Vrught heeft in een aengedruckt de Figueren, welcke haer verscheenen waeren.

Dat d'Inbeeldingh, ⁺ hervattede de Heer Honorius, ontrent de nu ontfangende of alreeds beswangerde Vrouwen wonderlijcke uytwerckselen heeft, is yeder genoegh bekend. Dats' oock ontrent de Beesten vry wat vermagh, blijckt uyt 't bedrijf van Jacob Gen. XXX. Want hy nam Roeden van groen Populier-hout, Haselaer, en Kastanien. In deese schelde hy witte streepen, 't wit onder den bast ten deelen ontblootende. Deese dus geschelde, en met streepen voorsiene Roeden leyde hy in de Waterback, waer uyt 't Vee quam drincken. Als dan de kudde by deese Roeden hittigh wierd, soo wierpense, door d'indruckingh deeser bonte tackskens, gesprenckelde, gespickelde en gepleckte Lammeren. Maer of dit oock in de Visschen geld, weet ick

+ By de Stadt Ceuta aengesmeeten;

+ Sijnde seer wonderlijck

+ Over 't Ligchaem op 't alderkonstighste beschilderd

+ Met figueren van Scheepen, Menschen, Geschut, e.s.v. vertoonende een Zee-geveght,

[p. 566]

niet; alhoewel 't verhaelde tot een Voorbeeld daer van sou konnen bygebraght werden. Maer schoon dit de Natuerlijcke reden daer van waere, sulcks sou echter niet verhinderen, 't selve oock te mogen houden voor een van God bestemd Voorteecken van yets 't geen volgen sou.

Wat de geschelde Roeden belanghd, merckte Marinus hier aen, waer op 't Vee gepleckte jongen Lammerde, 'k sie hier in meer op 't werck Gods, die Jacob wou rijck maecken uyt Labans Vee; als op 't middel, 't welck hy gebruyckte; alhoewel God doemaels als door dit middel geliefde te wercken. ⁺ Natuerlijcker wijs sou 't wel eens konnen gebeuren, dat een Beest op sulck een gesight een diergelijck jongh wierp, maer niet soo geduerigh, niet soo algemeen, als hier, sou 't willen aengaen. Indien oock Labans Soonen even 't selve hadden gedaen, 't sou haer echter niet geluckt hebben. Ondertusschen evenwel wil ick de kraght der Inbeeldingh in d'onreedlijcke Schepselen niet gantschlijck ontkennen. ⁺ Eene met jongen sijnde Kat, op een Stoel slaepende, wierd een doode Haes schielijck op 't Lijf geleght. Sy, hier over ontwaeckende, verschrickte geweldigh; en heeft naederhand vier jonge Katten voortgebraght, onder welcke d'eene een Nauerlijcke Hasenkop had. 'k Heb dit misschepsel met eygener oogen gesien. d'Eygenaer seyde my, dat d'oude Kat, doese den Haes op 't lijf kreegh, noch maer drie of vier daegen van haere loopsheyd had afgelaeten. Schlingeri Mirabil. mund. pag. 129.

By een andere gelegenheyd, begon Polylector weer, konnen wy breeder van deese Stof handelen; en de gegevene oorsaeck der Inbeeldingh wat naerder overweegen. ⁺ 'k Sal nu noch een andere geschilderde Visch deeser tegenwoordige Eeuw te voorschijn brengen; over welcke ghy geen minder reden van verwonderingh sult hebben. Op den aghtsten der Herfstmaend des Jaers 1623. wierd in de Weixel-Vloed, dight by de Poolsche Stad Warschouw, een seer onguere Visch gevangen. Sijne lenghte was van ses-en-dertigh voeten. De dickte of breedte, van drie Ellen en 't vierde deel eener El. De hooghte van thien Ellen en een halve. Hy had een Hoofd als een Mensch; geheel vleeschaghtigh. Jae oock 't overige des Ligchaems was als menschen-vleesch; saght; doch met sulcke harde en scharpe schubben overkleed, datmen deselve wel sou gehouden hebben voor Hoorn. Van 't Hoofd over den Hals saghmen allerley Kruycen verstroyd staen, hebbende de gedaente van Steenen. Dit was noch 't minste Wonder aen deese Wondervisch. ⁺ Geen Pallas heeftmen oyt soo gewapend afgebeeld gesien; jae oock Mars

+ En wat de Natuerlijcke oorsaeck hier van had konnen sijn.

+ Seldsaem geval met een

+ Andere wonderlijck gestelde, en

+ Met veel Oorloghs-gereedschappen beschilderde Visch,

[p. 567]

selfs, in sijnen harden Diamanten Rock, snuyft soo niet van Oorlogh en Oorloghs-toerustingh, als hy deed. Want op sijnen rugg' stond een groot Geschuts op Raderen; keerende den mond wel voorwaerts, om Vyer uyt te spuygen; maer aghter aen was een Staert, als die van een Draeck. Aen de Vinnen hingen ronde Kogelen, onder en boven doorboord. 't Ontbrack niet aen Hellebaerden, welcke Kruys-wijs stonden, en gelijck als twee Vaenen afteeckenden. ⁺ Op d'eene Vaen stonden deese Letteren: A. D. I. H. Op d'andere F. R. F. Boven dien saghmen op deese Visch een Swaerd; een langh Roer, wel toegeright om te schieten; en een Doods-Hoofd, waer van Huyd en Vleesch gantsch wegh was. Allerweegen wierdmen Buylen, Wonden en Wond-teeckenen gewaer. De Staert was bloedverwigh; en soodaenigh gekloofd, als ofmen veele kleyne Pylen tot een Bos had t'saemgebonden. Twee voeten had dit Wonder-Dier, doch malkander ongelijck. d'eene was als die van een Arend; d'andere als die van een Leeuw. Stengelius de Judic. Divinis, tom. 2. cap. 47. num. 10.

Heeft, vraeghde Juffer Honesta, ⁺ 't Koninghrijck Polen hier op swaerigheden van Oorlogh moeten uytstaen?

Geen weynige, antwoordede Polylector, en geduerigh op malkander volgende. In 't Jaer 1626. vielen de Sweeden in Pruyssen, verscheydene Steeden inneemende, en al voortgaende; ⁺ soo datse de Poolsche Standen gantsch in verwarringh braghten. Even in 't selve Jaer, dat deese Visch sigh liet sien, reghteden de Tartaren een groote verwoestingh in dit Rijck aen. In 't tweede deel mijner Kronijck der Kronijcken, pag. 52., heb ick verhael gedaen van Visschen, ⁺ gevangen by Valencen in Portugal; welcke op haer Schubben hadden geprent de Letteren A E R A; met byvoegingh van de beduydingh derselve. 't Sal hier nae te pas koomen, om te spreecken van andere soo wonder als verschricklijck-gestelde Visschen.

Ghy hebt, hernam Juffer Honesta, ⁺ in uwe beschrijvingh des Wonder-vischs, aen den Engelschen Oever gesmeeten, ghewagh gemaeckt van den Water uytwerpenden Physiter. Wat is dit voor een Zee-Schepsel?

Men betreckt hem, berightede Polylector, onder 't Geslaght der Walvisschen, alhoewel hy in eenige dingen van deselve verschild. ⁺ Doch eerst sal ick yets seggen van de Visch, by Jonstonus genoemd Balaena vulgi. Meerendeel is hy ses-en-dertigh Ellebogen langh, en aght hoogh. d'openingh der Mond is aghtthien voeten wyd; sonder Tan-

+ In deese Eeuw by Warschouw gevangen.

+ Wat daer op

+ In Polen gevolghd is.

+ Andere Visschen met Letteren.

+ Beright van

+ De Visch Balena vulgi

[p. 568]

den: ⁺ Maer in derselver plaets staen in de Kaeckbeenderen swarte, hoornaghtige Platen, die allenxen in Hayren, als Varckensborstelen, aflaeten. d'oogen staen vier Ellen van malkander. Van buyten toonense sigh kleyn; maer binnenwaerts sijnse wel soo groot als eens Mans Hoofd. Aen de sijden heeft hy twee seer groote Vinnen, met welcke hy swemd; oock in tijd van nood sijne Jongen daer onder verberghd. Op den rugg' staen'er geen. Kort is hy van Snuyt, sonder Waterbuys. De Staert vergelijckt sigh met die van den Delphin. Als hy deselve beweeghd, beroerd hy de Zee soodaenigh, dat de kleyne Scheepjens om en om gewenteld worden. In sijne Maegh vindmen slym, schuym, stinckend Mosch, Water en Amber. Eenige oordeelen hier uyt, dat hy geen Visch ter spijs gebruyckt. De sijne werd oock van geen Mensch genuttighd, behalven alleen de Tongh; welckemen, gesouten sijnde, seer prijsd. ⁺ Soo groot isse, datmen'er dickmael twee of drie-en-twintigh Tonnen meê kan vullen. Aldrovandus de Cetis, cap. 7. Belangende nu de Physiter, Somige stellen hem eenerley nae de Phyzalus van de Roode-zee. Andere, ⁺ met beeter opmerckingh, onderscheydense van malkander. Hier door 't is, datmen somtijds verschil onder de Schrijvers vind, aengaende de grootte en eenige Eygenschappen. Jae, eenige vermengen hem wel geheel met de Visch Pustes. Of 't een reghte Physiter is, van welcke Torquemada spreeckt, en hem seer groot maeckt, weet ick niet, vermits hy geen eygentlijcke beschrijvingh van des selven gantsche gestalte doet, waer uyt men eenighsins sou konnen oordeelen, door vergelijckingh van d'eene met d'andere. ⁺ Daer is, seght hy, noch een andere Visch, genoemd Physiter, seer verschricklijck, en voor de Zee-vaerende gevaerlijck. Sijne lengte is van twee honderd Ellen. Een seer groote Kop en wijde Muyl heeft hy. De Staert is in 't midden geklooft, en begrijpt honderd Ellen van 't eene Spits tot 't andere. Een seer breed lijf heeft hy, en geen Neusgaten; maer in derselver plaets boven twee openingen, of Canalen. Wanneer hy een Schip nae hem toe siet koomen, suypt hy sigh vol Water; ⁺ en werpt dan 't selve door deese Blaes-gaten weer uyt; dickmael veel stercker als een sware Plasregen sou konnen neervallen; en even als of men met een Brouwkeetel geduerigh Water in 't Schip neerplofte; 't welck hier door in't uyterste gevaer van te versincken staet; gelijck sijn Ooghmerck schijnd te sijn; en oock dickmael gebeurd.

Waerlijck, viel Marinus hier in, is 't een Visch van een seldsaeme grootte. ⁺ 'k Heb gesien, dat yeder van haer soo veel Water uyt

+ En beschrijvingh van deselve.

+ Geweldige Tongh.

+ De geweldigh-groote Visch Physiter;

+ Seer gevaerlijck voor de Zee-vaerende,

+ Wijl hy, door Water spuytingh

+ Uyt sijne Water-buys de Scheepen doet sincken

[p. 569]

sijne Buys schoot, datse, door den overvloed desselven, een Schip nae de grond deeden sincken. Tarnebus, by Jonstonus, van de Visschen fol. 174. Uyt 't geen ick tot noch toe gehoord heb, kan ick niet anders oordelen, of de Schrijver spreeckt van een eygentlijcke Physiter; onder welcke Visschen eenige bovenmaten groot sijn. Oock blaesense veel meer Water uyt, als de Walvisschen.

Wanneer, vervolghde Polylector, ⁺ deese sijne Water-stortingh 't Schip niet soo terstond wil doen sincken, soo gaet hy met geweld daer op los; verheft sigh nae om hoogh; leght sigh met 't halve deel sijns Ligchaems daer op, en ruckt het alsoo nae beneden. Even 't selve kan hy met sijnen Staert verrighten. Als hy daer meê tegens een Schip aenslaet, vlieghd alles in Spaenderen. Dickmael souden deese onguere Dieren seer groote schaede aen de Zee-vaerende toevoegen, indienmen niet had ondervonden, datse wegh te drijven waeren, door 't lossen van Geschut; selfs oock alleen door 't geschal van Trompetten. ⁺ Voorts verhaeld hy 't volgende geval. Seeckere Galey, waer in Ruyvaz Pereyra Hoofd-man was, dight by 't Hoofd der goede hoop met een voorspoedige Wind en volle Seylen daer heenen vaerende, bleef plotslijck onbeweeghlijck staen. Al de daer in sijnde, saegen niet anders als de dood voor oogen; meenende, datse dus onvoorsiens gestrandet, of op een drooghte geraeckt waeren. Stracks daer nae bevondense, dat 't Schip weer vlot was, doch van een Physiter wierd opgehouden; die sigh daer aen had gehangen, (of, soo andere hebben, 't selve op sijnen rugh droegh); gelijckmen sien kon aen sijne hoogh-uytsteeckende Vinnen. Eenige wilden op hem los schieten; doch de Hoofdman begeerte sulcks niet te gedoogen; vreesende, wanneer de Visch smerte sou gevoelen, dat hy 't Schip nae de grond moght trecken. ⁺ 't Uyterste middel was (nae 't Bygeloof der Roomsch-gesinde), dat de Priester sijn gewyd Kleed aentrok, en eenige Gebeeden en Besweeringen ('t sijn de woorden des Schrijvers, een Spaensche Religieus) daer over sprack: Waer op de Visch sigh allenxen van 't Schip afsonderde, en sijne Kop liet sien; die soo groot was als een Brouwkuyp. Uyt de Blaesgaten des selven spuytede hy soo een geweldige meenighte van Water over 't Schip, als of een Wolck geborsten waere. Echter ontquaemense 't gevaer, en danckten God voor deese verlossingh. Torquemade Hexamereon Dial. 6. Een even diergelijck geval, doch met wat meer omstandigheden, verhael ick in 't tweede deel mijner Groote Historische Rariteit-kamer pag. 512. 'k Sou meenen, dat het deselve Geschiedenis was, indien de Hoofd-

+ Oock op noch een andere manier haer nae de grond send.

+ Wonderlijk en gevaerlijck Geval eens Schips

+ Met eene deeser Physiters.

[p. 570]

man des Schips, hier geheeten Ruyvas Pereyra, daer niet was Rodrigo Vaz.

'k Kan, pastede Marinus hier op, meer als eenmael gebeurd sijn. ⁺ Op onse Toght nae China bejegende ons bynae even 't selve. Plotslijck voelden wy ons Schip by een goede voorwind stil staen. Deselve gedaghten van op eenige Plaet of Klip te sijn geraeckt, hadden wy oock. Maer wel haest wierden wy de Physiter gewaer. Groot was onsen anghst. 't Geluckte ons echter, dat hy binnen een uyr tijds van selfs afweeck. Korts daer nae saegen wy hem van verre weer afkoomen. Doe gebood onse Hoofdman, 't Geschut te lossen. Flucks sonk hy, uyt schrick, nae beneden; en wy vernaemen hem niet meer. Soo langh hy sigh aen 't Schip had gehangen, derfden wy niet schieten; vreesende, dat hy in sijne verbaesdheyd ons nae den afgrond moght getrocken hebben. Friderich von Zeitz Asiatischer Reise-beschreibung pag. 516.

Onder de groote Visschen, hernam Polylector, ⁺ behoord oock d'Orka; soodaenigh van de Latijnen geheeten, wegens sijne gelijckheyd met een Wijn of Oly-Vat. Sommige Schrijvers houden hem voor eenen van 't grootste Geslaght der Tonynen. Sijn Ligchaem is wel twintighmael grooter als dat van de Delphin; insonderheyd ontrent den Buyck, welck wit-Roosverwigh; ter sijden blauwaghtigh, maer den geheelen rugg' swart is. Hy heeft een kromme opwaerts-geboogene Snuyt. d'onderlip is soo dick, datse, de Visch voor over leggende, van de bovenste werd afgescheyden. In den Beck staen veertigh vervaerlijcke Tanden; de voorste dun en stomp; d'aghterste dick en scharp. Kleyn sijn d'oogen. De Vinnen, nae gelijckmaetigheyd van 't Lijf, niet groot. Glad en effen is de Huyd. De Staert gebogen-rond, als een halve Maen. Plinius seght, dat hy door sijne Buys veel Water uytgeeft; en verhaeld'er dit volgende Geval van. ⁺ In de Haven van Ostia heeftmen een Orka gesien, die van Keyser Claudius bevoghten wierd. Onder 't bouwen der gedaghte Haven was hy daer ingekomen; aen gelockt door 't Aes eener Schip-breuck, uyt Franckrijck daer aengedreeven. ⁺ Veele daegen langh versaedighde hy sigh van 't selve. In de grond had hy een Kuyl gemaeckt, welcke door de Vloed soodaenigh was vergroot, dat hy sigh op geenerley wijs kon omwenden. Terwijl hy nu sijn Aes vervolghde, wierd hy door de Golven op den Oever geworpen. Met sijnen hoogh-verhevenen rugg' lagh hy boven water als een omgekeerde Kiel. De Keyser gaf bevel, datmen tusschen de Boorden der Haven veele Netten sou spannen. Hy selfs, met de voornaemste Benden des Krijghs-volcks,

+ Andere diergelijcke bejegeningh.

+ Beright van d'Orka. Oock uyt sijne Buys veel water werpende.

+ Eene derselve koomd in de Haven van Ostia;

+ En geveght van Keyser Claudius met denselven.

[p. 571]

op treckende, vertoonde aen 't Roomsche Volck een Schouwspel. De Soldaten vielen 'er met Piecken op aen, uyt d'op 't water swevende Scheepen, van welcke wy (segt mijnen Schrijver) eene saegen versincken, door de daer op uytgeblaesene Watervloed deeses Diers. ⁺ Deese Orca is de grootste vyand der Walvisschen. Schoon hy juyst soo groot niet is, soo heeft hy echter voordeel door sijne geswindheyd, toornigheyd en boosheyd. Met sijne scharpe tanden grijpt hy den swaersten Walvisch aen, om hem den Buyck op te scheuren: Die, 't gevaer van den Orka willende ontvlieden, in een ander voor hem oock doodlijck valt; vermits hy op 't Sand geraeckt; daer hy vast blijft, en van de Visschers omgebragt werd. Van de strijd tusschen deese twee Zee-Dieren geeft de gedaghte Plinius dit beright: De Walvisschen dringen oock door tot in onse Zeeën. In de Gaditaensche werdense, gelijckmen seght, niet voor de Winter gesien. Maer in de Somer verbergense sigh in seeckere stille, ruyme Inham; daerse met vreughd haere Jongen voortbrengen. Dit weet oock d'Orka, haeren grooten vyand: Wiens Figuer niet beeter kan uytgedruckt werden, als door de voorbeeldingh van een onmatigh-groote Vleesch-klomp, met seer vreeslijcke Tanden. ⁺ Deese vallen uyt haere Schuyl-plaetsen, en verscheuren der Walvisschen Jongen: Oock de noch swangere, en eerst-verlostede Wijfkens. Gelijck als met de Snuyt der lighte Scheepen schietense op haer in. Deese, sigh niet behoorlijck bewegen konnende om te wenden, door haere swaerte overlaeden; daer-en-boven swanger, of door den arbeyd des Baerens onmaghtigh geworden; en alsoo allesins onbequaem om te veghten, hebben geen andere toevlught, als nae de diepte te wijcken; en sigh daer ter weer te stellen. In deese Strijd werd de Zee, alhoewel anders stil en effen, sonder eenige Wind bewoogen; oock door 't blaesen en slaen deeser Dieren soodaenigh ontroerd, dat geene Draey-winden deselve soo seer souden konnen ontstellen. Aldrovandus. Kirschbaumius. Torquemada. Plinius. Jonstonus; &c.

'k Heb, ⁺ seyde Juffer Honesta, over drie of vier Jaeren seer veel hooren spreecken (als yet wonders) van een Walvisschen-vanghst hier in ons Gewest by S. Annenland. Kanmen my niet een eygentlijck beright daer van geven?

Vermits'er, ⁺ bejegende Polylector haer, nu ontrent twee Jaeren geleeden een bysondere genoeghsaem-breede Beschrijvingh van uytgekoomen is, soo kond ghy deselve daer in omstandelijck leesen. ⁺ Wijl 'er evenwel dingen in sijn, waerdigh, om in een altijd-duerende on-

+ d'Orka is de grootste vyand der Walvisschen.

+ Welcke hy aenval, beveght, en met sijne vreeslijcke Tanden haer den buyck opscheurd.

+ Kort-ingedrongene

+ Voorstellingh

+ Van d'ongeluckige bejegeningen

[p. 572]

vergeetenheyd te blijven, soo sal ick my bemoeyen, om deese seldsaeme Geschiedenis u met d'ingedrongenste kortheyd voor te stellen. Ghy sult noch wel in geheugenis hebben, hoe in dien swaeren storm op den ses-en-twintighsten der Loumaend des Jaers 1682. de Noord-Zee geweldigh op Zeeland indrongh. Van de schaede, door dit onheyl deese Provintie overkoomen, willen wy hier niet spreecken, als voor soo veelse oock den persoon raeckt, die 't Voorwerp deeses verhaels is. Op maendagh, ontrent tusschen ses en seven uyren, liep 't Water twee voeten over de Kruyn der Zee-dijcken: Insonderheyd over die voor 't Dorp Nieuw-Vosmeer. Hier wierden de Huysen, staende even soo hoogh als de Dyck, stracks soodaenigh met Water gevuld, dat de Menschen sigh tot over de knyen daer in bevonden. ⁺ Een weynigh van 't genoemde Dorp af, aen de Zee-dyck, stond 't Huys van Abraham Janssz van Oelen, Schipper; en dat van Thys Janssz. Kleermaecker. Deesen siende, dat sijn Huys met stucken begon neer te vallen, vlughtede met Vrouw en Kinderen nae dat van sijnen Buerman Abraham; op wiens Solder sigh nu twintigh Menschen onthielden. Haest daer nae was 't voor haer hier oock onveyligh. Abraham stack met een Haeck nevens sijne Muer neer; maer vond geen grond. Flucks riep hy de gesolderde toe: Koom af; ons Huys moet 'er oock aen. Elck begaf sigh op den Dijck, in 't Water. ⁺ Binnen een half uyr tijds stortede 't Gebouw met een grouwlijck gekraeck ter neer, en stroomde t'eenemael wegh. Niet eene Spaender van een hand grootte was'er van te vinden. Stracks geraeckten drie Krom-stevens Schuyten gaende. De grootste behoorde Abraham. Door de Water-woede wierdense door 't gat van den Dijck Landwaerts in geworpen, en in de grond geboord. ⁺ Dus sagh Abraham binnen twee uyren tijds sigh beroofd van Huys, Huysraed, Schip, en alles wat hy had. Hy stond op den Dijck. Niet op 't drooge, maer tot de knyen toe in 't felkoude soute Water; soodaenigh stroomende, dat hy nauwlijcks op de beenen kon blijven. Hy begaf sigh wel agter een Schuertje; maer nae een uyr tijds was 't oock al weg. Doe was'er noch Huys noch Schuer meer aen den geheelen Dijck, waer in hy en die by hem waeren sigh hadden mogen bergen. In 't Dorp hoordense een deerlijck gekerm van Menschen, een vreeslijck gekraeck der van een scheurende Huysen; doch deese ellendige konden noch andere helpen, noch van andere geholpen worden. Tusschen haer en 't Dorp gingh soo een verschricklijcke Stroom, dat onmogelijck was, daer door te koomen. Abraham en Thijs overleyden, wat haer best te doen stond, om de dood te mogen ontgaen. Thijs wou op den Dijck ver-

+ Eens Zeeuwschen Schippers:

+ In d'ellendige Watersnood des Jaers 1682.

+ Huys, Schip, Goederen en alles verliesende.

[p. 573]

waghten, wat uytkoomst God sou gelieven te geven. Abraham hier tegens seyde, datse, tot haer middel toe nat sijnde, in deese lange winternaght souden verstijven. Wou sigh derhalven nae een Molen vervoegen, staende ontrent een uyr gaens van daer. Dit geschiedede oock.

Doe Job, ⁺ viel Juffer Honesta hier in, alles verlooren had, sat hy op een Mesthoop. Maer deese hadden 't noch soo goed niet; wijlse op den Dijck in 't bitter-koude Water stonden; voor en aghter haer niet anders als de Zee hebbende.

Jae maer, ⁺ beantwoordede de Heer Honorius haer, Job was deerlijck geplaeghd met boose Sweeren; maer noch meer van sijn boos Wijf. Deese daer tegens hadden noch gesonde, alhoewel buyten twijffel gantsch verkleumde Ligchaemen. Van haere Vrouwen weet ick niet te seggen. Maer laet ons de voortgangh en uytgangh deeser aenmercklijcke saeck hooren.

Abraham, ⁺ vervolghde Polylector, sigh in de Molen wat gewarmd en gedrooghd hebbende, liet Vrouw en Kinderen in deselve. Gingh in de Naght weer nae 't Dorp Nieuw-Vosmeer. Kon niet geraecken door de gaten in den Dijck. Keerde weer nae de Molen. Nam'er drie Mannen van daen, om 't daer ontrent gestrand sijnde Schotsche Jol hem te helpen vlot krijgen. Voer doe in die selve naght noch nae 't Dorp vindende de daer noch staende Huysen vol van Water, leedigh van Menschen; behalven eenige Solders, beset met gevlughtede. Hy sagh op een Tas koorn sijne Suster, haere Dochter, en noch drie andere. Deese reddede hy, en bragtse aen den Dijck; van waerse oock nae de Molen gingen. Hy selver bleef twee daegen en naghten in een leedigh Huys des Dorps, behoorende sijnen Broeder. Alles was hy quyt, behalven de Kleederen aen sijn Ligchaem, en dertigh guldens aen geld in sijne Dgiesack. Een Bed, en twee Packen Kleederen had hy ter nauwer nood noch uyt 't Water opgevischt. ⁺ Sijne Schuyt was met Garst en Tarwe bevragt. Doe 't Water gesackt was, vraeghde hy d'Eygenaers, wat hy met deese nu verdorvene Graenen doen sou; welcke hy had aengenoomen, voor haer nae Bergen op den Soom te brengen. Raedloos stonden deese bedroefde. Verkoghtense aen Abraham; de Garst voor 16.; de Tarwe voor 20. stuyvers de Sack, gereeckend nae de maet, soo alsse droogh ingelaeden waren. Hy, nu eygenaer, heeft stracks dese Graenen overgescheept. Voer nae Bergen op den Zoom. Verkoght de Garst voor 24.; de Tarwe voor 40. stuyvers de Sack, dus nat uytgemeeten. Ruym soo veel won hy aen de Maet (wijl 't koorn seer geswollen was), als aen de Prijs der in-

+ Sijnen jammerlijcken

+ En gevaerlijcken staet,

+ Tot over de knyen op den Dijck in 't Water staende.

+ Hoedaenigh hy geluckigh weer aen een deel gelds geraeckte,

[p. 574]

koop. Voor de Winst koght hy Bier en Taback; verkopende deese Waeren aen de geene, welcke aen den Dijck arbeydeden. Daer-en-boven nam hy met sijnen Broeder aen, een gat in den selven digt te maecken; voor 75. gl. de Roede. Hier op schoot voor haer beyde 400. gl. over. ⁺ Deeser wijs weer aen geld geraeckt sijnde, koght hy een Jaght; om daer meê op Marckten te vaeren; Rogg' op te koopen; deselve tot Mestingh, oock tot Meel te laeten maelen; en beyde te verkoopen. Door deesen handel soght hy eerlijck sijne kost te winnen. Somtijds nam hy oock wel een Vraght aen, om deselve van 't eene Eyland nae 't andere te voeren. 't Gebeurde op den vijfden der Wijnmaend desselven Jaers, dat van 't Goessche Diep een Walvisch ('t was een Vinvisch) wierd gesien. Abraham met sijnen Soon Jan uytgevaeren sijnde, gingh, in 't weer nae Huys keeren, ontrent S. Annenland Mosselen rapen, op den volgenden sevenden der genoemde Maend. ⁺ Sijnen Soon, in 't Jaght gebleven, sagh ter middagh-tijd dit onguere Zee-dier vry hoogh boven 't water opschieten; dan weer duycken; flucks weer opkoomen; t'elckens een strael water, wel een arm dick, ter hooghte van vijf-en-twintigh voeten uyt spuytende. ⁺ Hy riep derhalven: Vader, Vader, koom! hier is een seer groot Visch. Abraham schoot toe. Hy en Jan naemen elck een Haeck met een Touw in de hand, en liepen ('t was laegh Water) te voet derwaerts. Twee andere daer ontrent sijnde Schippers, met haere Kneghts, oock Mosselen rapende, snelden op dit gerught aen. 't Was een vry steyle kant, daer de Visch doe stil en dight aen lagh. Hy bequam eenige steecken met Haecken. Schoot doe van de kant nae de diepte, en alsoo buyten bereyck. d'andere gingen weer nae haere Scheepen. Abraham en sijnen Soon oock nae haer Jaght. Alleen deese volghden den Visch. Nae ontrent een uyr quam hy boven Water. Abraham seylde hem vlack op 't Lijf. De Visch lagh in ly. 't Jaght was boven wind. ⁺ Flucks sneed hy een stuck, van ontrent vijf duym breed en seven duym langh, uyt de meergedaghte Visch. Bevond 't Speck ontrent drie duym dick, schijnende als van een welgemest Varcken. In deese openingh settede hy de Dregge van 't Jaght. Doch hy schoot wegh; ruckende d'eene poot der in sijn Lijf steeckende Dregg' aen stucken. Dus geraecktense hem weer quyt. Saegen hem op nieuws. Seylden'er andermael tegens aen. Setteden de groote Dregge van een-en-dertig ponden in 't selve gat. Hy schoot weer voort. Een daer aenkoomende Schipper van Bergen losten'er sijn Roer op, doch sonder voordeel. Deesen wierd den Buyt half beloofd, indien hy helpen wou; doch aen

+ Soo dat hy een Jaght kopen, en alsoo met Vrouw en Kinderen sigh weer onderhouden kon.

+ Seldsaeme ontmoetingh

+ Van een Wal of Vinvisch

+ By S. Anna-Landt, of tusschen d'oude Syp en Philipsland,

[p. 575]

de vangst wanhopende, soo vervolgde hy sijne Reys. De Visch deed niet anders als Water-blaesen, en met de Staert slaen. Abraham stiet'er eens met sijn Mes in soo diep als hy kon; sneed 't gat laeger nae den Buyck toe, en wroetelde met den arm daer in tot de schouder. ⁺ Alleen Vader en Soon waeren'er nu by. De Walvisch had de groote Dregg' in 't lijf. 't Ander eynd van 't Touw was aen de Mast vast gemaeckt. Dus sleepte hy 't Jagt allerweegen meê. Als hy ophield van swemmen, staecken en sneeden deese twee soo veel alsse konden, om hem dood te krijgen. Korts daer nae quam hy (de Visch) met de Buyck om hoogh; waer in Abraham hem een andere steeck gaf: Maer doe stiet hy met de Neus 't Roer des Jaghts af; en brack de Helmstock aen stucken. ⁺ Voorts spartelde hy soo geweldigh, dat Vader en Soon niet wisten, waerse haer lijf souden bergen. De Jongelingh, vry beanghst werdende, had geerne gesien, datmen dit Monster had verlaeten: Doch d'oude begeerde niet. Nae een uyr seylens quaemense weer by hem; en vonden hem nu bynae dood. Hy sloegh noch wel met de Staert, maer blies geen Water meer. Oock sonck hy wel haest nae de grond; leggende ses voeten onder Water; en met de Vloed al soetjens opdrijvende. Wel vijf-en-twintigh maelen keerde hy sigh onder 't Water om; en rolde met de stroom allenxen opwaerts; tot dat hy eyndlijck quam op de Plaet tusschen Oud-Sijp en Philips-land, ter tijd de Son ondergingh. Men sagh hem noch leven; doch haest was 't geheel met hem gedaen. Dus wierdense Meesters en Eygenaers van deese Wal of Vinvisch. Hoedaenigh sy 't Speck daer van sneeden; en naederhand verkoghten, alhoewel, door onkunde van de waerde, niet tot de meeste prijs; ⁺ en al de verdere omstandigheden, kanmen vinden in een daer van uytgegeven Beright, door P.P .v. S., onder den Titel van Seldsaeme en noyt gehoorde Walvisch-vanghst, voorgevallen by S. Annaland den sevenden October 1682. Een groot deel volcks quam van alle kanten toeloopen, om soo de Visch als 't Speck-snyden te sien.

Waerlijck, ⁺ liet de Heer Honorius sigh hier hooren, dit is een sonderlingh-seldsaem en altijd-geheugenis-waerdigh Geval. Een noyt meergehoorde saeck is 't, dat sulck een maghtigh-groote Visch, soo diep Landwaerts in, twaelf mylen van de Noord-Zee, onder ons niet alleen gesien, maer oock gevangen en gedoodet is: Niet van een deel volcks, niet met Harpoenen en andere bequaeme Wercktuygen, gelijck by Spitsbergen geschied; maer alleen van twee Menschen, een Vader en sijnen vijfthien-jaerigen Soon; onvoorsien van de hier toe noodige din-

+ Alleen van deese Man en sijnen Soon

+ Aengevallen, gedood; 't Speck daer afgesneeden, e.s.v.;

+ Sijnde een geheugeniswaerdigh geval.

+ Korte aenmerckingh op de wonderlijckheyd van 't selve; te meer wijl de Vinvisschen veel woester sijn als de Walvisschen.

[p. 576]

gen. Waer by noch koomd, dat dit een Vinvisch was; sijnde ongelijck wilder en woester als de Walvisschen; oock in grootte, alhoewel niet in dickte, haer gelijck-vormigh; doch veel stercker Water blaesende; veel gevaerlijcker om 't leven te brengen; wijl hy sigh veel geswinder kan beweegen, keeren en wenden; sulcker wijs met Staert en Vinnen van sigh stootende, dat onse Groenlandsvaerders met haere Chaloupen niet dight ontrent hem derven koomen. Friderich Martens Spitzbergische oder Groenlandische Reise-beschreibung pag. 125.

'k Heb, ⁺ seyde Marinus, deese Vin-visschen genoegh in Groenland gesien. In de felste koude deeses Gewests, ontrent Wintermaend, soeckense buyten twijffel elders een gemaetighder lught. Want in de Maenden December en Januarius der Jaeren 1671. en 1672. heb ick haer vernoomen in de Spaensche Zee. Oock daer nae, in Lentemaend des Jaers 1673. voor d'Enghte of Straet van Gibraltar, in de Middellandsche Zee. Idem Friderich Martens ibid pag. 108. Misschien loopense dan van Spitsbergen wegh, niet soo seer om de koude, als wel, om dat de Vorst de Zee daer allerweegen beslooten heeft; en sy onder 't Ys niet konnen dueren, wijlse geduerigh moeten boven koomen, om adem te haelen; soeckende derhalven een opene Zee.

Maer, ⁺ vraeghde Juffer Honesta, kanmen my niet yets berighten van de gesteltenis en lengte deeses by ons dus wonderlijck-gevangenen Vischs?

De gedaghte Schrijver, ⁺ hernam Polylector, geeft'er ons dit beright van; waer ontrent ick 't geen gintsch en herwaerts verstroyd staet, by een sal trecken. De lengte was van vijftigh voeten. De dickte en breedte bynae als die van een geheele Treck-schuyt. Een eenige der Graten deeses Vischs woegh honderd ses-en-veertigh ponden. Men verstae hier 't eene Kaeckebeen, 't welck thien voeten langh was. Sommige maeckten gissingh, dat hy meer als honderd-duysend ponden moest weegen. ⁺ Op de rugg' was hy swart; nae 't midden toe wat bleecker, blauwaghtigh als Ley-dack; nae den buyck toe witter, en onder aen de selve glad als een Kabelliauw; sonder schubben. Midden op den rugg' had hy een Vin, hoogh twee, breed vier voeten. Aen beyde de sijden een andere, van eens Mans lenghte, en drie voeten breedte; soo swaer als yemand kon draegen. De Beck was ruym een Vadem langh; doch 't Keel-gat niet ruymer, als dat'er een Arm door kon. De Tongh kort en dick; even als ofmen tegens een oor-kussen had aengesien; seer saght in 't aentasten; van verwe gelijck eens Menschen-tongh. 't Scheen,

+ In de Winter soecken dese Visschen warmer Zeeën; met Voorbeelden.

+ Beright,

+ Van de lenghte, dickte,

+ En verdere gesteltenis deses Vischs

[p. 577]

als of aen elcke sijde der Tongh een langh ruygh Varcken had geleegen; met juyst Varckens-hair; waer aghter de Balynen verborgen laegen, vast sijnde aen 't Kaeckebeen. ⁺ Tusschen deese twee ruyge sijden lagh de Tongh; en 't Verwelfsel, (de grond) daerse op rustede, was gantschlijck als een Bed van blauwe Teeckt, waer op gemacklijck twee Menschen nevens een hadden konnen slaepen; soo saght en bol, dat eens Princenbed niet saghter moght sijn. En even soo suyver als saght was 't; 't eenemael sonder smeerigheyd, slym of stanck; soo klaer, als of men schoon Cottoen had aengetast. ⁺ De gedaghte Abraham (Vanger van deese Visch) uyt sijn' armoede, wegens een schielijcke Zee-verwoestingh, terstond en onverwaght (door een onvoorsien geluck) weerhersteld tot den staet van sijn onderhoud eerlijck te konnen winnen; en nu noch meer gestijfd, door 't geld, 't welck hy van deese Vanghst maeckte, werd voorgesteld, te sijn van meer seedigheyd en vroomheyd, als men gemeenlijck onder 't vaerend volck vind; oock geduldigh, doe hy alles had verlooren in deese erbarmlijcke Zeeuwsche algemeene Landplaegh. Idem P.P. v. S. ibid.

Vermits, ⁺ seyde de Heer Honorius, de Walvisschen nu afgedaen sijn, soo dunckt my, dat wy behoorden te koomen tot derselver vyanden, jae doodlijcke vyanden, de Swaerd-visschen.

Van deselve, ⁺ berightede Polylector; hoedaenigh sy gesteld sijn; haere vyandschap tegens de Walvisschen; hoese met deselve veghten; en een Voorbeeld daer van: Hoese, een Walvisch gedood hebbende, alleenlijck desselven Tongh eeten, heb ick verhandeld in mijne vertaelde en doorgaens vermeerderde Noordsche Weereld, pag. 284. 285. 302. Hoedaenigh sy van de Messineesen door Gesangh-woorden van een onbekenden inhoud werden opgeroepen, en alsoo gevangen: Met ondersoeck, of sulcks natuerlijcker wijs sou mogen toegaen, dan of 'er Toveraghtige Besweeringen onder vermenghd sijn, is van my voorgesteld in mijn Groot Historisch Schouw-tooneel, eerste deel, pag. 387. 389. Doch vermits in Rondeletius, Oppianus, Aelianus en Jonstonus noch eenige aenmercklijckheden, in d'aengeweesene Wercken niet aengeteeckend, voorkoomen, soo sal ick deselve hier noch eens, en op een andere wijs; oock wat breeder beschrijven. ⁺ Hy werd van de Griecken genoemd Xiphias, Xiphius; van de Latijnen Gladius; by ons Swaerd of Zaegh-visch. By eenige Schrijvers voerd hy de naemen van Schiphias, Kuya, Thorenea, Thranis, Miles, en Thurinus, In mijne Noordsche Weereld werd de grootte gesteld van twee tot twintigh voeten. Rondeletius verschild hier van

+ Aenmercklijckheyd van de Tongh.

+ Lof, van den vanger deeses Vischs.

+ Overgangh

+ Tot de Xiphias, of Swaerd-visch.

+ Sijne verscheydene Naemen.

[p. 578]

niet, als hy seghd, dat hy dickmael thien Elleboogen langh werd. Plinius maeckt hem grooter als de Delphin. Strabo vergelijckt hem by een Bootje. ⁺ Hy heeft een rond ligchaem; terstond van 't Hoofd af seer dick; daer nae tot de Staert toe dunner. Aen 't eynd, voor 't begin van de Staert, vertoond sigh een uytpuylingh. Friderich Martens steld de gestalte van 't Hoofd af tot de Staert toe sigh eenighsins te vergelijcken met die van eens menschen blooten arm. Nae de Staert toe is de Huyd glad; nae den beck toe, rauw, of ruygh. Onder de Huyd sijn veele verborgene schubben. Op den rugg' heeft hy Speck als een Varcken. Beyde de Kaeck-beenderen hebben een Snuyt; doch de bovenste is beenaghtiger, harder, en somtijds wel twee Elleboogen langh. Athenaeus maecktse soo langh als 't geheele lijf. d'onderste is korter, en drie-hoeckigh. ⁺ 't Swaerd is scharper als Yser; doch 't verderfd, soo haest als de Visch dood is. Gillius getuygd, met desselven punt de harde Steenen te hebben uytgehouwen. Frederick Martens seght, dat 't gedaghte Swaerd een langh breed Been is, aen de Neus vast; met spitse lange Tanden aen beyde de sijden voorsien, schijnende een Zaegh, of beeter, Kam gelijck. In plaets van Tanden heeft hy langhaghtige scharpe beenen in 't verheemelt. d'oogen sijn rond en uytpuylende, gelijck die der Haeyen. De rugg' is Asgrauw-swart, blinckende als Sijde. De Huyd is seer dun. De Buyck Silver-wit. De Staert heeft de vorm van de Hoosberden der Breysters; en is ongekloofd. Selden komense aen Strand; maer onthouden haer in de Zee. ⁺ By Messina werdense overvloedigh veel gevangen. Men schrijft, datse oock in den Donauw gevonden werden; en in Deenemarcken bekend sijn. Met haere Snuyt doodense de Visschen welckese eeten. In 't begin der Hondsdaegen werdense ellendigh gequeld van de Water-Paerds-vliegen; haer soodaenigh plaegende, datse dickmael in de voorbyvaerende Scheepen springen.

'k Sie wel, ⁺ merckte Juffer Honesta hier aen, dat'er geen Schepselen sonder verdriet sijn. Werden de Menschen op der Aerden van Luysen, Vlooyen en Muggen; de Beesten van Vliegen e.s.v. gepijnighd, soo sijn oock de Visschen in de Zee van diergelijcke quaelen niet bevryd.

Haere Snuyt, ⁺ gingh Polylector voort, gebruyckense voor een Swaerd. In d'Indische Zee doorboorense dickmael de Portugeezsche Scheepen daer meê, tot op anderhalve voet toe. Men heeft hem in de Middellandsche Zee ontrent een Schip sien swemmen, 't welck hy met

+ Beschrijvingh van sijne gestalte.

+ Seldsaemheyd van sijn Swaerd.

+ Veelheyd by Messina: En waerse al meer sijn.

+ Aenmerckingh

+ Groote kraght in haere Snuyt of Swaerd.

[p. 579]

de Snuyt half doorsloegh. Verscheydene sijn'er, welcke getuygen, datse de Griecksche spraeck weeten t'onderscheyden van d'Italiaensche: Voor de Griecksche niet vreesen, maer voor d'Italiaensche vlieden. Jonstonus van de Visschen fol. 8. Rondeletius. Aelianus. Friderich Martens. Oppianus. ⁺ Met haere voeten vallense op een Walvisch aen, gelijck de Vliegen op een Paerd; en beoorlogen hem alleen aen sijnen Staert; van welcken sy hem by stucken beroven, hoe seer hy oock van sigh slaet, en hem verweerd. Als hy deselve gantsch quyt is, heeft hy sijne sterckte verlooren. Dan doodense hem voorts; kruypen hem in den Mond, en eeten alleenlijck de Tongh. Geen andere sijner Deelen roerense aen. Ter plaetsen daermen Swaerdvisschen vind, behoeven de Groenlands-vaerders op geen vanghst van Walvisschen te hoopen, wijl deselve, uyt vrees voor deese haere vyanden, sigh van daer hebben weghgemaeckt. Capel Vorstellung des Noorden pag. 202. Somtijds veght een eenige Swaerdvisch wel tegens een Walvisch; waer van Voorbeelden te vinden sijn in de gedaghte Noordsche Weereld pag. 285.

Op seekere tijd in 't Jaer, ⁺ begon Marinus hier, begeven de Swaerdvisschen sigh uyt de breede Zee nae d'enghte tusschen Sicilien en Calabrien ontrent Messina. Eenige meenen, datse dit doen, om hier verseeckerd te sijn voor de groote haer vervolgende Visschen. Indien sulcks waeraghtigh is, soo vallense, 't eene gevaer schouwen willende, in een ander: En Scylla ontweecken sijnde, soo vergaense in Charybdis; wijlse hier in meenighten van de menschen gevangen werden. Deese Visch-jaght is van een vermaecklijcke aenschouwingh; en meenigte van Menschen koomen, om deselve te sien. 'k Hebse eens bygewoond; en sal u deselve verhaelen soo alsse my voorgekomen is. ⁺ Altijd sijn twee kleyne Scheepkens aen malkander vast, leggende op Ancker. In eene derselve is een Boom of Mast; waer op een Man staet, of sit, sijnde in 't swart gekleed. Soo haest hy een Swaerdvisch gewaer werd, begind hy luydkeels te roepen; en gaet daer in voort, soo langh als hy de Visch sien kan. Deese roepers sijn dickmael soo heesch van schreeuwen, datse nauwlijcks geluyd meer slaen konnen. 't Derde Scheepken, by de twee andere leggende, vaerd af, soo haest 't geroep begind, en vervolghd op 't selve den Visch met vier Roeyers.

Veellicht, ⁺ viel Polylector hier' in, sullense tot dit geroep, of Gesangh, gebruycken de woorden; welcke ick in 't eerste deel mijns Grooten Historischen Schouw-tooneels heb voorgesteld; te weeten: Mamassu di pajanu, Pallettu di pajanu, Majassu stigneta. Palletu di pajanu Palè

+ Vyandschap tegens de walvisschen; en geveght tusschen dese beyde.

+ Omstandig verhael van.

+ En eenige ingevoegde

+ Aenmerckingen op

[p. 580]

la stagneta Pro nastu varitu pressu du visu, è da terra. 't Is noch Griecks, noch Italiaensch, noch eenige andere bekende tael. Niemand weet de beduydingh, als alleen de Visschers; welcke deselve aen niemand willen openbaeren. Onse bedenckingh hier over hebben wy in 't genoemde Werck opengeleght. En te gelijck geseght, dat de Swaerd-visschen, op 't gehoor deeser woorden, gelijck als gelockt werden, om uyt de diepte nae boven te komen.

'k Moet bekennen, ⁺ hernam Marinus, dat ick op de woorden haers geroeps, en of ʼt schreeuwen dan of ʼt singen was, soo nauw geen aght heb genoomen: Gelijck oock niet, ofse juyst op ʼt hooren deeser stem nae boven schieten, of dat de Roeper eerst begind, wanneer hy een Visch in ʼt gesight krijghd. Vermits ick nu niet nauwkeurigh genoegh op deese omstandigheden gelet heb, soo kan ick voor my selven het van u gestelde noch ontkennen noch bevestigen. Ondertusschen echter lightlijck vermoeden, dat de van u bygebraghte voornaeme en geleerde Mannen, opsetlijck sigh nae deese Visch-vanghst begeven hebbende, om alles nauwkeurigh tʼondersoecken, veel nauwer hebben gelet, en hebben konnen letten, op alles wat sigh daer ontrent toedroegh, als ick, die maer by geval dit aenschouwde, en met ʼt uyterlijck bedrijf my vergenoeghd hield.

Dat deese Roeper, ⁺ seyde de Heer Honorius, juyst in ʼt swart gekleed moet sijn, versterckt, nae mijn oordeel, ʼt gestelde van Polylector; te weeten, dat onder deese Visschers ten minsten een ingewickelde Tovery moet schuylen. Maer laet ons voorts hooren, hoe ghy voor u selven deese Visch-vanghst hebt aengemerckt.

In ʼt midden van ʼt gedaghte derde Schipje, ⁺ vervolghde Marinus, is oock een kleyne Mast; waer op een Man sit, of staet, om nae den Visch te sien. Voor aen, op de Snuyt van de Chaloup, bevind sigh de Harpoenier, of Visch-schieter; de Pyl in sijne hand hebbende. Sy vaeren op den Visch aen. De Harpoenier de kans schoon siende, werpt ʼt Harpoen uyt, ʼt welck in ʼt Ligchaem des Vischs blijft steecken. ʼt Is een kleyne Lans, of groote Pijl. Onder met Yser beslaegen; voor aen scharp, met eenige weerhaecken. Aen ʼt aghsterste eynd is een lange Lijn vastgemaeckt, welcke in de Chaloup in ʼt rondʼ opgewonden leght, om altijd klaer en buyten verwarringh te sijn. ⁺ De Visch sigh gequetst gevoelende, duyckt schightigh met een groot geweld nae de grond. Indien hy voortswemd, soo volgdmen hem al roeyende, tot dat hy eyndlijck magtloos werd, en boven koomd, ʼt sy geheel dood, of noch slap-

+ De seldsaeme, en voor d'Aenschouwers

+ Vermaecklijcke

+ Swaerd-visschen-vanghst

+ Der Messineesen

[p. 581]

lijck levende. Dan werd hy in ʼt Schip getrocken. Een halve Italiaensche Myl weghs van daer leggen weer twee andere deeser Scheepjens op Ancker; oock een Chaloup by haer hebbende; met welckese de Visch, wanneer hy daer ontrent koomd, vervolgen. Op deselve wijs en tusschen-wydte leggen meer andere Scheepkens; beslaende een plaets van drie of vier Mylen. ⁺ Derhalven deese Visschen seer beswaerlijck de dood konnen ontgaen. Niemand magh sijnen Visch verder vervolgen, als tot dat hy by andere Scheepkens koomd. Somtijds siense drie of vier Visschen te gelijck. Dan ontstaetʼer een geroep, ʼt welckmen ter wijdte van een half uyr kan hooren. Eenige slaen op Trommelen, andere schieten met Roers, om de Visschen te verschricken. Die dan onder ʼt Water geen rust vindende, geduerigh boven koomen, en gesien werden. Eenen vingensʼ 'er in onse tegenwoordigheyd, van ontrent twee-honderd ponden gewight. Sy booden hem ons Scheeps-volck aen voor thien Patacons; doch wy koghtenʼer alleen een stuck van, voor een Patacon of twee. ⁺ ʼt Is een leckere kost; en werd derhalven dier verkoght. Echter winnen deese arme Menschen weynigh daer meê. De geheele dagh moetense staen in de brandend-heete Son. Door ʼt roeyen werdense gantsch vermoeyd; en dickmael arbeydense dus den gantschen dagh over, sonder yets te vangen. P. Antonii Gonsales Nieuwe Jerusalemsche Reys, tweede deel, pag. 476.

Eenige Schrijvers, ⁺ deed Polylector hier by, beschrijven de Xiphias, in aenmerckingh van sijn Swaerd, op een andere wijs; ʼt sy door misverstand; ʼt sy om dat een ander slagh van deesen aert gevonden werd. Wy hebben, uyt veele ooghgetuygen, gehoord, dat ʼt gedaghte Swaerd hem aen de Neus geheght is, en van daer voorwaerts uytgaet. Maer andere geven dit beright. Men vind noch een andere Visch, genaemd Xiphias; welcke sigh eeniger maeten vergelijckt met den Walvisch. Wanneer hy de Muyl openspalckt, is deselve soo groot en diep, dat dʼaenschouwers sigh daer over verschricken. Grouwlijcke oogen heeft hy; ⁺ en ʼt Rugge-grad scharper, oock schaedlijcker, als een Swaerd of Mes; waer meê hy de Scheepen in tweeën snyd, op dat hy de daer in sijnde Menschen moght opslocken. Torquemada, Hexamereon pag. 601. Hier werd ʼt Swaerd van de Xiphias niet aen de Neus, en voor uytsteeckende; maer op den ruggʼ gesteld: En ʼt selve sulck een sneede toegeleghd, dat het selfs Scheepen in stucken sou kloven. ʼk Sou my op deese Schrijver niet derven verlaeten. Maer vinde oock by Kirschbaumius, de Piscib. pag. 411., dat ʼer somtijds, alhoewel selden, een slagh van

+ By Messina.

+ Deese Visch is een leckere kost.

+ Ander slagh van Swaerd-visschen:

+ Hebbende haer scharp-snydend Swaerd op den ruggʼ.

[p. 582]

Swaerd-visschen is gevonden, wat grooter als andere van dien Naem; oock van een vreeslijcker aenschouwingh, in opsight der oogen en wyde Muyl; welcke een seer scharp-snydende Zaegh, of Swaerd, op den ruggʼ hebben; sigh uytstreckende van ontrent een hand breed aghter den hals (daer dit Geweer sigh begind te verheffen) tot op een Span nae by de Staert.

In Brazil, ⁺ hernam Marinus, vindmen oock een slagh van Swaerd-visschen, doch deselve hebben haer Swaerden al meê aen ʼt Hoofd, gelijck dʼeerst gedaghte. Men noemd deese Visch daer in de Braziliaensche Tael Arauoaoua. Hy heeft de lenghte van aght voeten, somtijds noch meer. Hard is de Huyd. Aen de Kop sit een Swaert van twee of drie voeten; waer meê hy dʼandere Visschen om ʼt leven brengd. Een andere soort werd geheeten Panapan. Tusschen deese beyde vindmen geene, immers weynige verschillendheyd. Sijn Swaerd is twee voeten langh. De Laet Beschrijvingh van West-Indien, fol. 448. Kirschbaumius de pisc. pag. 413.

Van de Hayen, ⁺ seyde de Heer Honorius, sal weynigh te seggen vallen, wijl Polylector al taemlijck veel daer van geschreeven heeft. In ʼt eerste deel sijner Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderens-waerdige dingen, van pag. 368. tot 372., steld hy ons voor haere grootte; soo dat somtijds Mond en Keel wyd genoegh is, om aen een dick-lijvigh Man met sijn gantsche Ligchaem den doortoght te vergunnen. ⁺ Wat onderscheyd daer is tusschen Walvisschen en Hayen. Haere gestalte: En groote begeerte nae Menschen-vleesch. Hoedaenigh een Hollandsch Boots-gesel in de Haven van Goër jammerlijck van een Hay wierd mishandeld; en de wraeck daer over genoomen. In ʼt tweede deel heeft hy beschreeven de gestalte der seer gevaerlijcke Hayen in Brazil, pag. 558. In de Noordsche Weereld vertoond hy de Groenlandsche, oock andere Hayen. Hoese in Spaenje werden gegeten. Hoemen een Oly van de Lever maeckt. Hoemen deese Visschen vanghd. De vraetigheyd deeser Menschen-vreeters. De meenighte haerer Tanden, en dʼorde op welckese geschickt staen. Hoese Eyeren hebben; en veele Jongen tʼeener tijd voortbrengen. De meenighte der Hayen in West-Indien: Nevens ʼt jammerlijck Geval eens Boots-gesels, van ʼt eene Schip nae ʼt andere swemmende, van pag. 285. tot pag. 289.

Daer is, ⁺ begon Marinus, verscheyden slagh van Hayen; en derhalven konnense onder eene Beschrijvingh niet vervat worden. ʼt Sou

+ Swaerd-visschen in Brazil

+ Gespreck van de Hayen,

+ Aenwysingh wat wy van haer in andere wercken hebben geschreven.

+ Eenige aenmercklijckheden van de Hayen in ʼt gemeen.

[p. 583]

te langh, oock te verdrietigh vallen, al derselver onderscheydene gestalten te willen verhaelen. ʼk Sal derhalven maer alleen eenige bysonderheden van deselve voortbrengen. ⁺ Al tʼsaemen sijnse seer vrughtbaer, en koomen uyt Eyeren voort; welcke in de Lijf-moeder werden gekoesterd. In de selve sijn groote, kleyner, noch kleyner, wederom kleyner, en al kleyner Eyeren. Uyt de groote komen Jongen, terwijl de min groote allenxen grooter werden, en dan weer Jongen geven. Dus houdmen voor waeraghtigh, datse in eene Maend dickmael baeren. Eenige der Hayen sijn van een geweldige grootte; waerom sommige haer gesteld hebben onder ʼt geslaght der Walvisschen. Deese hebben by dʼoude Schrijvers de naem van Canis. Kirschbaumius de Piscib. pag. 421. Met de Zee Honden treedense in een hard Geveght. Al wat wit is, vervolgense; insonderheyd de Tonynen. De Tanden van deese, in Silver geset, seghtmen te geneesen de tand-pijn der jonge Kinderen. Een ander slagh, niet soo groot, somtijds ontrent honderd ponden weegende, brenghd Eyeren voort, gelijck als die van de Hoenderen. Met groote hittigheyd vallense op de swemmende Menschen aen. ⁺ ʼk Sal nu een weynigh breeder spreecken van ʼt slagh, ʼt welckmen noemd Tuberons, of Kruys-Hayen. Deese Visch is eene der groote, uyt de soort der langwerpige; een Inwooner der groote Zee; somtijds wel elf of twaelf voeten langh; en dicker als de dickte van twee Mannen tʼsaemen. De mond heeft de rondte eener halve Maen; staende thien duymen onder de Snuyt. Gantsch vraetigh; daer by seer geswind, en listigh genoegh is hy: Boven is sijnen Beck gewaepend met drie ryen scharpe Tanden, sluytende in malkander als een Zaegh: Beneden met vier ryen. Ter wydte van aghtthien duymen kan hy gapen; somtijds noch meer. Hy heeft een Huyd, die, gespannen sijnde, voor geen slaegen wijckt. Verwonderlijck is ʼt, dat aen ʼt Manneken twee Beenaghtige, holle, witte Teelleeden hangen; yeder ter lenghte van negen duymen; en, in plaets van een knoop, beset met drie lange spitsen; waer meê hy alles, wat hem voorkoomd, lightlijck afsnyd. Seer begeerigh is hy nae Menschen-vleesch: ⁺ En van soo een taey leven, dat hy, aen dunne stucken gesneeden, en aen ʼt spit gestoocken sijnde, de dood noch schijnd te trotsen. Sijn Hert, schoon kleyn, uytgeruckt, en in veele deelen gesneeden, leeft noch seer langh. Jonstonus. Kirschbaumius. Franciscus Hernandez. Nierembergius, &c. Aen alle Kusten van Indien sijn seer veel Tuberons, of Hayen, doende seer veel quaeds; en meenigh Mensch levendigh in ʼt Water op eetende; derhalven men daer niet veel derf swemmen, uyt vrees

+ Haerʼ Eyeren; en daer uyt voortkoomende Jongen.

+ Breeder beright van de Tuberons, of Kruys-Hayen.

+ Taey leven van deselve.

[p. 584]

voor deese Visschen. ⁺ Johannes van Twist Beschrijvingh van Gusuratte pag. 78. Boven de beklaeghlijcke Voorbeelden, door Polylector hier van bygebraght, moet ick noch dit voorstellen. Terwijl ons Schip in de Rivier van Cochin lagh, en wy ons bereydeden om nae Portugal te vaeren, waeren wy eens bemoeyd, om ʼt Roer, ʼt welck wy wat verholpen hadden; weer in de klammen op sijne behoorlijcke plaets te hangen. De Schipper stond in de Boot aghter aen ʼt Schip, met vier of vijf Boots-gesellen. Eene derselve was met een Touw aen ʼt Schip vastgemaeckt, hangende alsoo aen ʼt Roer tot over sijn middel toe in ʼt Water, om ʼt een en ʼt ander daer aen te helpen. Flucks quam eene deeser Hayen; die hem met eene Hap ʼt geheele Been tot boven de halve Dgie glad afbeet; onaengesien de Schipper met een Roey-Riem op hem toesmeet. ⁺ Deesen ellendigen stack de hand nae beneden, om nae de wonde, en wat hy verlooren had, te voelen; maer terstond was hy deselve, nevens den halven Arm, en een stuck uyt sijne Bil, oock quyt. Al de geene, die in de Boot waeren, en de Hay genoegh saegen, konden dit onheyl niet beletten, schoonse met Stocken en Riemen op ʼt vinnighste sloegen. Dʼongeluckige lydelingh wierd in dien erbarmlijcken staet nae ʼt Gasthuys gebraght; daer wy hem, vermits wy ʼs anderen daeghs ʼt seyl gingen, hebben gelaeten. Wy hadden weynigh hoop; hy oock noch weyniger verlangen, dat hy ʼt leven sou mogen behouden. ⁺ Diergelijcke gevallen met de Tuberons gebeuren bynae daeghlijcks in Indien, soo in de Zee, als in de Rivieren; insonderheyd onder de Paerel-visschers; van welcke een goed deel deeser wijs jammerlijck om ʼt leven geraecken. Linschoten Jtinerarium, eerste verdeelingh fol. 71. Niet weynighmael gebeurd het, dat hy met een geheel Mensch gantschlijck nae de grond schiet, en hem op sijn gemack t'eenemael verslind. ⁺ Geduerigh is de Hay vergeselschapt van seven of aght kleyne Vischkens, Suygers genoemd; niet grooter als een Haringh. Dese houden sigh met haere boven platte en gefronstede Hoofden aen den Hay vast, tot dat hy wat gevangen heeft. Dan maeckense oock haer deel daer van te krijgen; swemmende hem uyt en in den beck, sonder dat hy haer eenigh leed toe voeghd. Eerste Schipvaert der Hollanderen nae Oost-Indien, des drucks van Janssonius, pag. 30.

Men sou, ⁺ merckte Juffer Honesta hier aen, deese Suygers konnen stellen ten Sinnebeeld der Huygchelaers, Pluymstrijckers, Teljoorleckers en Tafel-vrienden onder de Menschen; doch ʼk wil voor ditmael hier door uwe Redenen niet afbreecken.

+ Sijn Menschen-vreeters.

+ Beklaeghlijck Geval;

+ Doch welckers gelijcke sigh dickmael toedraegen.

+ Vischkens, de Haeyen volgende om ʼt genot.

+ Aenmercking.

[p. 585]

In ʼt Hoofd deeser schaedlijcke Dieren, ⁺ hernam Marinus, sitten drie of vier, somtijds oock wel meer Steenkens, wit van verwe, taemlijck groot, en swaerwightigh; soo datse dickmael twee ponden weegen. Doch sy laeten sigh lightlijck schaven, of wrijven. Geenerley smaeck werdmenʼer aen gewaer. Echter sijnse boven-maten dienstigh voor de Lenden-Steen, tot verdrijvingh derselve; gelijck soo wel de Spaenjaerden als Indianen, door veelerley Proeven, hebben ondervonden. Monardes Hist. de Simpl. Med. cap. 32.

Maer, ⁺ viel Polylector hier in, Clusius houd het daer voor, dat deese Steenen, de Hayen toegeeygend, veel meer moeten gehouden werden te sijn van de Visch Manati. Hy beroept sigh op dʼAuthoriteit Oviedi; welcke schrijft, datmen in ʼt Hoofd van de Visch Manati twee Steenen vind, soo groot als een kleyne Kaets-bal; somtijds grooter, nae gelegenheyd van de grootte des Vischs; evenwel niet rond; maer ontrent soodaenigh gevormd als ʼt Been, ʼt welck de Pees op den Boogh houd. Alsmen deese Steenen, of Beenen, verbrand, of kleyn wrijfd, en dan eenige daegen nae den anderen vroegh-morgens inneemd in stercke witte Wijn, soo werden de Steen-smerten in de Menschen weghgenoomen, door verbreeckingh en afdrijvingh des Lenden-Steens. ⁺ De gedaghte Oviedo bevestighd dit door dʼondervindingh van verscheydene persoonen, deeser wijs geneesen. Clusius, in Annotat. ad cap. 32. Doch dit heb ick alreeds in ʼt tweede deel mijner Curieuse Aenmerckingen pag. 922. aengeweesen.

Veellight, ⁺ liet Marinus weer hooren, hebben soo wel de Hayen als de Manati deese, beyde even-kraghtige, Steenen in ʼt Hoofd. ʼt Kon oock wel sijn, datmen den Manati toe-eygend ʼt geen den Hay, of den Hay ʼt geen den Manati in dit geval behoord.

Laet nu, ⁺ seyde de Heer Honorius, de wreede Crocodillen voor den dagh gebraght werden.

ʼk Heb, ⁺ berightede Polylector, gesproocken van de Crocodil, genoemd Jacare, de Schild-padden bynae gelijck, in ʼt eerste deel mijner Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderens-waerdige dingen, pag. 83. Van een Crocodil in Brazil, welcke, van jonghs af met een kind opgevoed sijnde, ʼt selve naederhand van een Tyger verlostede. Van onschaedlijcke Crocodillen in West-Indien en Guinea, de Menschen gantschlijck geen leed toevoegende, indiense van deselve niet eerst beleedighd werden. Maer daer tegens oock seer schaedlijcke Crocodillen in ʼt selve Guinea. Van kleyne en groote Crocodillen;

+ Steenen in ʼt Hoofdt der Hayen,

+ Of der Manati; dienstigh tot afdrijvingh der Lenden-steen.

+ Verschil onder

+ Eenige Schrijvers.

+ Aenwijsing,

+ Waer, en wat wy

[p. 586]

soo datʼer gevonden sijn van honderd en twintigh voeten lenghte. ⁺ Van seeckere Steenkens in de Crocodillen, gehouden voor een treflijcke Artzeny. Gesteltenis der Crocodillen-Eyeren, en hoe deselve gegeeten werden. Bysonderheden van haer Vet en Ballen; welrieckend gelijck Muscus. Met byvoegingh, dat de Leviathan in ʼt Boeck Jobs niet de Walvisch, maer de Crocodil is; en vertooningh van de seldsaeme over-een-koomingh des Crocodils met ʼt getal tsestigh; nevens eenige andere vreemdigheden der Crocodillen, in mijnen Historischen Oceaen, van pag. 111. tot 118. ⁺ Van de Crocodillen in de Philippinische Eylanden, die dʼeen dʼander eeten; sonder welcke selfs-vernielingh onmogelijck sou sijn, dit Gewest te bewoonen: En van de Guineische Crocodillen, welcke noch door Swaerd noch door Geschut gewond konnen werden, in mijne Groote Historische Rariteit-Kamer, pag. 116. 205. Evenwel gedenckt my niet, dat ick ergens een nette beschrijvingh van de gantsche gestalte deeser Dieren heb gedaen, volgens de berighten der geleerde Natuerkundige.

Soo sullen wy dan, ⁺ pastede de Heer Honorius hier op, deselve nu verwaghten. Daer nae kan Marinus ons seggen, hoe hy de Crocodillen heeft aengemerckt.

De Griecken, ⁺ begon Polylector weer, noemden dit Dier Krokodeilos; somtijds Krekodeilos. De Latijnen hebben dien naem behouden met seer kleyne veranderingh. Over de beteeckeningh deeses woords valt verschil. Voor ditmael willen wy geen ondersoeck daer op doen. By dʼEgyptenaeren is sijne Benoemingh Chempsan, of Champsan: Maer Kayman by dʼIndianen. By sommige Schrijvers vindmen hem voorgesteld onder de naemen van Tylen, Demdriten, Pharos, Tenchea, Suchus. Van de Turcken werd hy geheeten Kimsack; afkoomstigh van ʼt Egyptisch Chempsan. Men betreckt hem tot ʼt Geslaght der Haeghdissen: Met welcke hy oock in gestalte vry seer over-een-koomd. ⁺ Hy vertoond sigh Saffraenverwigh, behalven dat de Buyck witaghtigh is. Onder aen de selve is de Huyd saght; en derhalven kanmen hem daer lightlijck een wonde geven: Maer aen d'overige deelen isse soo hard, datse aen geen Handbus-kogel eenige doorgangh vergund. Hy heeft een seer breed Hoofd. De Snuyt van een Varcken. De Mond is hem gespleeten tot dʼooren toe. Dʼoogen hebben oock over-een-koomingh met die van een Swijn. De Tanden sijn groot, wit, en sterck; kams-wijs geschickt. Eenige getuygen (waer onder oock Gesnerus is) datsʼ 'er tsestigh hebben geteld. De meeste der boven-kaeck steecken neerwaerts uyt; soo dat-

+ In eenige andere onser Wercken van de Crocodillen

+ Hebben gehandeld.

+ Breeder beright hier van.

+ Naemen des Crocodils by verscheydene Volckeren.

+ Beschrijvingh vande gestalte des Crocodils.

[p. 587]

se, oock selfs met een toegeslootene Mond, werden gesien. Van sijne Tongh heeft hy geen gebruyck. Alleenlijck beweeghd hy ʼt bovenste Kaecke-been. De Milt is kleyn. De Ballen hangen inwendigh aen de Lendenen. ⁺ ʼt Rugge-grad bestaet uyt tsestigh Wervelen; tʼsaemgebonden van tsestigh Senuwen. Beenen en voeten sijn gewaepend met gantsch scharpe Nagelen. De Staert is even soo langh als ʼt geheele Ligchaem. Aen ʼt agterdeel derselve heeft Gesnerus een Vin, ter lenghte van seven vingeren, aengemerckt. ʼt Wijfje leght tsestigh Eyeren; soo groot als die van een Gans. Sy broed deselve tsestigh daegen; nae welcke tijd de Vrught volmaeckt is. Of, gelijck ick uyt andere in mijnen Historischen Oceaen heb aengeweesen, tsestigh daegen waght sy van dʼeene tijd tot dʼandere, eerse haer Eyeren te voorschijn brenghd. Tsestigh Eyeren leghtse aghter malkander; en in tsestigh daegen broedse deselve uyt. Alhoewel Gillius seght aengemerckt te hebben, datse dʼEyeren in ʼt Sand begraefd; waer uyt de Jongen (nae tsestigh daegen) sonder broedingh voortkoomen. Hier by koomd noch, dat, volgens veeler berighten, de Crocodillen in yeder Jaer tsestigh daegen souden vasten. Jonstonus van de viervoetige Dieren, fol. 170. De Mey Wercken fol. 879. Daer-en-boven seghtmen, datse tot aen haer tsestighste Jaer leven; ondertusschen tot haere dood toe geduerigh grooter werdende.

Dit is, ⁺ viel Juffer Honesta hier in, een vry seldsaeme over-een-koomingh tusschen de Crocodillen en ʼt getal tsestigh. Belangende de tsestigh Rugh-wervelen; tsestigh Senuwen; tsestigh Tanden; tsestigh Eyeren; dit sijn dingen diemen tellen. en de seeckerheyd daer van uytvinden kan. Maer of dʼandere tsestigen soo gewis gaen, sou ick, sonder twijffelingh, soo niet konnen aenneemen; ten waere een naeuwkeurigh ondersoecker my daer van vergewiste uyt eygener ondervindingh. Ondertusschen is dit wonderlijck, dat uyt een Ey, niet grooter als een Gansen-Ey soo, een geweldigh Dier voortkoomd.

De Natuer-kundige, ⁺ gingh Polylector voort, hebben even alsoo aengemerckt, datʼer geen Dier is, ʼt welck uyt sulck een kleynen beginssel aengroeyd tot sulck een geweldige grootte. Want men heeftʼer gesien, niet alleen van vijf of ses-en-twintigh voeten; maer, gelijck ick in mijnen Historischen Oceaen heb verhaeld, selfs van honderd-en-twintigh voeten lenghte.

Sulcke onmaetigh-groote Reusen, ⁺ wierp Marinus hier tusschen, sijn my noyt voor ʼt gesight gekoomen. In de Wateren der West-Indische Provintie Guatemale sijn seer veel Crocodillen. Meenighte heb ickʼ er

+ Sijne verwonderlijcke over-een-koomingh met ʼt getal tsestigh.

+ Aenmerckingh hier op.

+ Geen ander Dier groeyd uyt soo een kleyn beginssel tot sulck

+ Een geweldige grootte aen.

[p. 588]

gesien van twintigh, niet weynige van dertigh voeten lenghte. De Laet Beschrijvingh van West-Indien fol. 232. ⁺ Eens heb ick een doode gemeeten, welcke langh was seven-en-dertigh maet-voeten. Melchior Blum Americanischer Reise-beschreibung pag. 319. En een andere van negen-en-dertigh voeten, seven duymen; Idem Blum pag. 327. Maer van grooter weet ick uyt eygener ervaerenheyd niets te spreecken; alhoewel geloofwaerdige persoonen my wel verhael van noch veel grooter hebben gedaen. Schlingeri Mirabil. mund. pag. 400. Glimmeri Collectanea pag. 217.

Plinius, ⁺ hernam Polylector, heeft al in sijne tijd geschreeven, dat de Crocodillen gemeenlijck langer als aghtthien Elleboogen werden. DʼElleboogh genoomen tot anderhalve voet, sou maecken seven-en-twintigh voeten; en gemeenlijck soudensʼ 'er boven wassen. Echter seght Melton (of de Schrijver onder dien naem) ons, dat verscheydene Crocodil-Jaegers in Egypten hem hebben verseeckerd, dat hy yeder Jaer niet meer als een Elleboogh aengroeyd; en ʼt twaelfde Jaer bereyckt hebbende, niet meer wast. Dus sou de langhste Crocodil maer van twaelf Ellebogen (of aghtthien voeten) konnen sijn. Melton Zee en Land-Reys pag. 29. ⁺ Waer tegens uw eygene oogen in West-Indien Crocodillen van by de veertigh voeten hebben gesien. Andere verseeckeren ons, datʼer ontrent de Stad Panama werden gevonden van honderd voeten. Jonstonus van de vier-voetige Dieren fol. 170. ʼt Selve getuyghd oock Franciscus Lopez de Gomara cap, 197.; met uytdruckingh, dat eenen soodaenigen by de genoemde Oost-Indische Stad gedoodet wierd, hebbende de gemelde lenghte; en in sijne Maegh veele Steenen. Datse niet langer als tot nae ʼt twaelfde Jaer souden aengroeyen, strijd tegens de berighten van andere, welcke willen, datse tot aen haere dood toe wassen, Plinius, lib. 8. Hist. Nat. cap. 25. Kirschbaumius de Piscib. pag. 360. Op ʼt seggen der Egyptische Jaegers is juyst geen vaste staet te maecken. Alhoewel oock misschien de Nyl-Crocodillen niet soo groot souden konnen werden, als wel anderweegen: Echter sijnʼer, volgens veeler getuygenis, die de maet van twaelf Ellebogen al vry veel overtreffen.

ʼk Sal, ⁺ liet Marinus hooren, hier nae een beright van de Nyl-Crocodillen geven uyt eygener ondervindingh. Laet Polylector sijne begonnen Reden eerst afgedaen hebben.

De gedaghte Melton, ⁺ vervolghde deesen, verschild oock in ʼt getal der Tanden; welcke hy niet tsestigh, maer twee-en-tseventigh steld, groot en scharp; ses-en-dertigh in ʼt bovenste, en ses-en-dertigh in ʼt

+ Seer groote Crocodillen.

+ Verschil onder de Schrijvers hier over.

+ Gelijck oock over den tijdt haerer aenwassing: Met een aenmerckingh op Melton.

+ Ander verschil

+ Over ʼt getal der Tanden.

[p. 589]

onderste Kaeckebeen. ⁺ Men vind deese Dieren in Africa, Asia, en America; insonderheyd in de Nyl, en de daer bygelegene Poelen. In de Niger, of Swarte Rivier. In de Ganges, ontrent Bengala. In de Vloed Bambot, ontrent den Bergh Atlas. Oock niet verrʼ van Chalcedo; doch deese sijn kleyn, Jonstonus ibid. In America soeckense de warme Wateren: Doch werden niet gevonden in Peru, tot Pakra toe. Maer van daer af weer dies tʼovervloedigher. Acosta Hist. Ind. Occid. lib. 3. cap. 15.

ʼk Moet, ⁺ viel Marinus hier in, als yet seldsaems hier tusschen voegen, datmen aen ʼt hoogh-eynd van Alkair een groote meenighte van Krocodillen in de Nyl vind, welcke een grouwlijcke schaede veroorsaecken. In tegendeel sijnʼer aen ʼt laege eynd seer weynigh. Jae oock, de geene, die' ʼer noch gevonden werden, seghtmen niet gevaerlijck te sijn. Twee oorsaecken geven de Mooren hier van. Dʼeerste, dat eenen haerer Heylige, Sidi Jbrahim il Zughi, deselve heeft beswooren, om haer te beletten voor by Cairo te loopen, en de Menschen quaed te doen. Dʼandere, datʼer een Talisman onder de Zuyl van Mikias is; die haer, soo haestse daer koomen, doet sterven. Idem Melton ibid pag. 31.

Wat doch, ⁺ vraeghde Juffer Honesta, is Talisman by de Mooren voor een dingh?

Hier van, ⁺ antwoordede Polylector, kond ghy beright vinden in ʼt eerste deel mijner Groote Historische Rariteit-kamer, van pag. 505. tot 510.; daer ick verhandel, wat dit woord beduyd. Dat dʼeerste Vinder deeser Talismannen een groote Toveraer is geweest. Hoedaenigh deselve werden toegeright. Waer toe van de heylloos-bygelovige gebruyckt. Hoe selfs voornaeme en geleerde Heydenen aen dit Toveraghtigh overgeloof vast sijn geweest. ⁺ Van de Ringen, en Figueren, op goudene Plaetjens toegeright tegens veelerley kranckheden, swaermoedigheyd, boose Geesten, e.s.v. Dat deese schendige Talismannischen grouwel der Heydenen en Turcken oock by veele genoemde Christenen in swangh gaet; en dat insonderheyd Paracelsus daer ontrent seer beesigh is geweest. ʼk Sal nu in dʼonderhanden sijnde Stof voortgaen. ⁺ DʼEyeren der Krocodillen bepaeld de gedaghte Melton oock niet juyst tot ʼt getal van tsestigh, maer seghd (echter niet uyt eygene ondervindingh) datse somtijds tot ʼt getal van dertigh, noyt tot honderd koomen. Oock maeckt hy deselve soo groot, als die der Struys-vogelen; dat is, driemael grooter als een Gansen-Ey. Daer-en-boven seghd hy, dat altijd eenige deeser onder ʼt Sand begravene Eyeren bederven; uyt welcke dan

+ Waerse gevonden werden.

+ Seldsaemheyd tʼAlkair, en wat voor reeden de Mooren daer van geven.

+ Talismannen;

+ Watse sijn,

+ En waer toe deselve gebruyckt werden.

+ Verschil over ʼt getal en de grootte der Crocodils-Eyeren.

[p. 590]

de Haeghdis voortkoomd. Deese verschricklijcke en schaedlijcke Dieren heeftmen voortijds in ʼt Gebied van Arsinoë voor Heyligh gehouden. ⁺ De Priesters voededen deselve met Brood, Vleesch en Wijn. Strabo verhaeld, datmen haer Koecken, gebraeden Vleesch, en Wijn offerde.

Noch hedensdaeghs, ⁺ berightede Marinus, werdense van sommige Indianen seer geeerd; en daer ontrent een groot Bygeloof ghepleeghd; waer van ick naederhand eenigh breeder gewagh sal maecken.

De Crocodil, ⁺ hernam Polylector weer, heeft vyandschap tegens verscheydene der viervoetige Dieren; Vogelen; Visschen, en selfs oock tegens de Menschen. Onder dʼeerstgenoemde is sijnen vyand den Jchneumon; welck Dier sijnʼ Eyeren vertreed, daer-en-boven, als hy in de Son slaept, hem in den Mond kruypt, en ʼt Ingewand traght te doorbyten.

Wat is, ⁺ vraeghde Juffer Honesta, deesen Jchneumon voor een Beest? ʼt Moet niet seer groot sijn, wijl ʼt hem door de Keel kan kruypen.

ʼt Is, ⁺ berightede Polylector, dʼEgyptische Muys, van andere genoemd Rat. Men geeft hem de naem van Jchneriein, dat is, door-snuffelaer; om dat hy alle schaedlijcke dingen vlijtigh doorsnuffeld; en ʼt goed voedsel van ʼt quaede of vergiftige seer wel weet tʼonderscheyden. De Griecken noemden hem ʼt Varcken; vermits hy in ʼt snuffelen de Muyl, gelijck de Swijnen, in dʼaerde steeckt. Hedensdaeghs werd hy geheeten dʼEgyptische Muys; oock wel dʼEgyptische Otter. Hy is ontrent soo groot als een Kat; doch wat langer, met harde Wolfs-hayren; vol streepen wit, geel en vael door malkander gemenghd. De Snuyt is als die van een Swijn. Hy werd alleen in Egypten gevonden, aen de sijde des Bergs Atlas, en aen dʼoorsprongh van de Nyl. ʼt Is derhalven niet vreemd, dat de Crocodil-beschrijvers in andere Gewesten van dit Dier niets met allen weeten; ʼt welck sommige veroorsaeckt heeft, voor een Fabel te houden, dat hy in den Krokodil sou kruypen. Jonstonus van de viervoetige Dieren, fol. 125. Quackii Descript. Aegypt. pag. 123.

ʼt Is, ⁺ deed Marinus hier toe, gantslijck waeraghtigh, dat deese Muys of Rat (alhoewel van een taemlijcke grootte) door des Crocodils keel toe in den Buyck kruypt; ʼt Ingewand aen stucken bytende. Doch even ʼt selve doet hy oock aen de Kemelen, Buffels, en andere Dieren, wanneerse slaependʼ op ʼt Veld leggen. Melton Zee en Land-

+ Eere en Offerhanden

+ Aen deese Dieren.

+ Vyandschap der Crocodillen tegens

+ Andere Gedierten.

+ In-geworpen beright van den Jchneumon, of dʼEgyptische Muys,

+ En desselven sonderlinge Eygenschappen.

[p. 591]

reys pag. 30. Men heeft my geseght, datse seer begeerigh sijn nae de lever der Crocodillen, houdende deselve voor een lecker-beetje. Maer boven dien isʼer een sonderlinge vyandschap tusschen beyde deese Dieren: Waerom oock dʼEgyptische Muys al de Crocodillen-Eyeren, welcke hy vinden kan, verbreeckt: Doende hier door dʼEgyptenaeren een seer grooten dienst; wijlʼer anders noch veel meer Crocodillen souden sijn. By ons brengen de Katten de Muysen om ʼt leven. Maer hier vernielen de Muysen de Katten. Met drie slaegen helpt hyʼer een aen kant. Selfs valt hy wel Paerden en Kemelen aen. Jacob Zack Reise durch Egypten, pag. 97.

Behalven den Jchneumon, ⁺ gingh Polylector weer voort, heeft de Crocodil oock vyandschap onder de viervoetige Dieren met de Buffel en Tyger. Onder de Vogelen met den Havick. Onder de Visschen met de Waterslangh, de Varckensvisch, en meer andere: Oock met de Scorpioen, en met de Mensch. Van de Buffel werd hy verslaegen. In America heeftmen gesien (volgens ʼt getuygenis van Acosta, lib. 3. cap. 25.) dat een Tyger eenen op sijnen ruggʼ leggenden Crocodil den buyck openscheurde. Sulck een afkeer heeft hy van de Waterslangen, dat hy de persoonen, welcke derselver Gal by haer draegen, niet beschaedigen, maer haer ontvlieden sal. Als een Delphin in de Nyl koomd, soo duyckt hy diep onder Water, om den Crocodil de Buyck, daer hy weeckst is, op te rucken. Melton echter meend, datʼer noyt Delphinen in de Nyl gesien werden; maer dat mogelijck de Tirse werd gemeend; rond als een Schild, of Beuckelaer; welcke dʼeenighste Visch sou sijn, die hem den Oorlogh aendoet. Ondertusschen getuygen aensienlijcke Schrijvers, dat Babillus, voortijds Overste van Egypten, de Strijd tusschen een Delphin en Crocodil met eygener oogen heeft aenschouwd. ʼt Kruyd Potamogeton kan hy niet verdraegen: Derhalven de Duyckers ʼt selve by sigh neemen, als een Bewaermiddel tegens de Crocodillen. ⁺ In tegendeel sou hy vriendschap houden met de Vogel Trochilus. Welcke, als de Crocodil sigh sat van Visch heeft gegeeten, en dan, met de Mond vol spijs, sigh tot slaepen op ʼt Land begeeft, hem in den beck koomd; eerst de mond in ʼt rauw suyverd; daer nae oock de tanden, tot binnen in de Keel-gaten. Sulcks valt de Crocodil soo aengenaem, dat hy gaept soo wyd als hy kan. Dit is ʼt beright van Plinius. Doch Leo Africanus schrijft, dat deese Vogelkens eeten de wormen, welcke den Crocodil, door ʼt verslinden van soo veel Visch, tusschen de Tanden groeyen. Wanneer hy nu voeld, dat hy al deselve quyt is, traght hy ʼt Vo-

+ Vervolgh van de vyandschap der Crocodillen tegens andere Gedierten.

+ En sijne vriendschap met de Vogel Trochilus; welcke hem de tanden reynigd.

[p. 592]

gelken in te slocken: Doch sigh gestoocken bevindende van desselven scharpen op ʼt Hoofd staenden Angel, soo opend hy den mond, en laet hem wegh vliegen. Jonstonus van de viervoetige Dieren fol. 170. Seneca, Natural. quaest. lib. 4. Plinius lib. 6.

Men sou, ⁺ merckte Marinus hier aen, hedensdaeghs al langh in Egypten moeten vraegen, eer yemand daer van de Trochilus-vogel yets sou weeten te seggen. Doch dickmael heb ick daer gesien den Saksak, geduerigh ontrent den Krokodil sijnde; om dat hy sigh geneerd van dʼ overblijfselen, welcke hy tusschen sijne tanden vind. Misschien is deese Saksak deselve Vogel, die Plinius heeft geheeten Trochilus. Melton Zee en Land-Reys pag. 30.

Haeren haet tegens de menschen, ⁺ hervattede Polylector, of veellight beeter, haere begeerte tot Menschen-vleesch, is genoegh bekend. Petrus Martyr verhaeld, in ʼt tweede Boeck der Gesantschappen nae Babylonien, dat een Crocodil wierd gevangen, die drie jonge Kinderen in had. Marinus sal uyt eygener ervaerenheyd breeder hier van konnen spreecken. Ondertusschen houdmen ʼt daer voor, dat dit Dier wreed en vervaerlijck is voor de geene, welcke voor hem vlieden; maer bloode tegens de sulcke, die stoutmoedigh op hem aen gaen. ⁺ ʼt Geen Plinius schrijft van dʼInwooners eens Eylands in de Nyl, genoemd Tentyriten, verhaeld hy wel met groote verseeckerheyd, maer luyd echter seer wonderlijck. Alleen deese lieden, seght hy, derven tegens de Crocodillen staen. Jae, sy swemmen selfs in de Rivier; gaen hem, als Ruyters, schryelinghs op ʼt Lijf sitten; stooten hem een knods in den Muyl; en brengen hem, als gemuylband, aen Land. Alleen met haere stem verschrickense hem; en dwingen hem oock, de varsch-ingeslockte Ligchaemen weer uyt te braecken, om deselve te begraven. Ter dier oorsaeck konnen de Crocodillen ontrent dit Eyland niet dueren. Door den reuck deeser Menschen werdense verdreeven, gelijck de Slangen van de Psylli. M. Scaurus was den aldereersten, die te Romen Crocodillen in de Speelen deed vertoonen. Dese waeren door de genoemde Tentyriten derwaerts gebraght: Diese oock uyt ʼt Water nae de Schouwplaets, van de Schouwplaets weer nae ʼt Water voerden. ⁺ Eenige berighten ons, datse verschricken voor eens Menschen stem: Datse vlieden voor de geene, die haer volgen. Datse, een Mensch opgegeeten hebbende, desselven Beenderen vermorsselen door haere Traenen, om ʼt daer in sijnde Margh te moogen opslocken. De geene, welcke de Nyl opvaeren, sijnse schaedlijckst; vermits dat gedeelte deeser Rivier door de Visschers seer

+ Bevestiging van dit verhaelde.

+ Der Crocodillen groote begeerte nae Menschen-vleesch.

+ Wonderlijck verhael van de Tentyriten; welcke de Crocodillen niet ontsien, maer vangen en bedwingen:

+ Nevens andere aenmercklijckheden.

[p. 593]

van Visch werd ontbloot: Welcke haer ontbreeckende, soo werdense noch veel wreeder tegens Menschen en Beesten. Niet min woedense, wanneer de Nijl, nae dʼovervloeyingh, weer afloopt nae haeren oorsprongh, wegens ʼt Visch gebreck, ter oorsaeck van dʼondiepte. Idem Jonston. ibid. Quackii descript. Aegypt. pag. 132. Sal ick nu, voor mijn deel, van de Crocodillen afscheyden, of noch yets verhaelen van haere loosheyd en voorsightigheyd?

ʼt Geen ghy, ⁺ liet de Heer Honorius hooren, tot noch toe verhaeld hebt, is my aengenaem, en aenmercklijck geweest: Doch ghy moest nu ʼt aenmercklijckste van allen niet voorbygaen.

Soo hoor dan, ⁺ begon Polylector weer, watʼer van geschreeven werd. Soo haest de Crocodillen haerʼ Eyeren hebben gelegt, draegense deselve op ʼt een of ʼt ander Eyland van de Nyl. Maecken met de voorste klauwen een Hol; verbergense daer in; deckense met Sand toe; en maecken de plaets weer soo gelijck, of effen, alsse te vooren was geweest; op dat niemand die sou konnen vinden. ⁺ Hier laetense deselve leggen, tot datse, door natuerlijcke ingeevingh, weeten, de Jonge haere volmaecktheyd te hebben bekoomen. Dan ontdeckense die weer; breecken de Schalen met haeren beck; en dus koomenʼer de jongen uyt; welcke terstond nae de Nijl loopen. Melton ibid. pag. 29. Sommige maecken van haer bedrijf ontrent haerʼ Eyeren een Voorbeduydingh. Want altijd leggense deselve op een plaets, tot welckers hooghte de Nijl van dat Jaer niet sal opvloeyen. Jonstonus ibid. fol. 170. Alsse uyt de Nijl op ʼt Land koomen, sullense altijd in haer oude voetstappen loopen. Petrus Martyr van de Gesantschappen nae Babylonien lib. 2. ⁺ Wanneer hy hongerigh, of begeerigh nae menschen-vleesch is, soo bedeckt hy sigh met slijck, en loerd op de geene, welcke koomen om te drincken. Sy volgen dʼopwaerts vaerende Schuyten. Wanneer nu de Stierman op sijnen Stock (of Boom) leund, om de Schuyt voort te drijven, smytense met een geswinde slagh haeren Staert tegens deselve aen; soo dat hy met de Stock in ʼt Water moet vallen, en haere Spijs werd. Van den aert haerer Jongen oordelense uyt ʼt roven van haer Aes. Idem Jonstonus ibid. ⁺ Selsaem is ʼt geen Calius Aurelianus beschrijft. De Letterkundige Artemidorus eens onverwaght een Crocodil gewaer werdende, verschrickte daer over soodaenigh, dat sijn verstand gekrenckt wierd. Al sijne Geleerdheyd verloor hy; en kreegh daer tegens dʼinbeeldingh, schoon hy gantschlijck niet verseerd was, dat dit Dier hem sijn lincker-been had afgebeeten.

+ Der Crocodillen

+ Listigheyd en voorsigtigheyd,

+ Ontrent harʼ Eyeren.

+ In ʼt beloeren der Menschen.

+ Seldsaem geval.

[p. 594]

Deese Dieren, ⁺ seyde Juffer Honesta, eeten de Menschen: Maer werdense oock van de Menschen gegeeten?

Herodotus, ⁺ antwoordede Polylector, verhaeld, dat dʼApollonopoliten, uyt kraght haerer wet, verplight waeren, Crocodillen-vleesch tʼeeten.

Sulck een Wet, ⁺ liet Juffer Honesta weer hooren, moest een oorsaeck hebben. Wat was doch deselve.

Eenige, ⁺ berightede Polylector, stellen de reden daer van, om dat de Dochter des Koninghs Psammeneti van een Crocodil was verscheurd, en verslonden; welckers dood gewroocken wierd door ʼt eeten van Crocodillen-vleesch. Andere meenen, dat sulcks geschiedede uyt haet van Typhon; die, volgens de verdightselen der Heydenen, in een Krokodil wierd veranderd. Leo Africanus getuyghd, dat sommige in Ethiopien deese Dieren eeten. In verscheydene Gewesten van Indiën geschied desgelijcks: En gebraeden sijnde, koomdmense voor een goede kost te houden. In Florida werdense gedrooghd, en dan ʼs Winters opgedischt. Oock worden dʼEyeren genuttighd. ⁺ Haer afsiedsel is bysonder goed tegens den beet der Spinnen. Haere Honds-tanden met Wieroock opgevuld, verhinderen dʼaenvallen van de Koorts. Haer bloed sou ʼt gesight verklaeren, en de wonden der Slangen geneesen. Met haer Vet werden de koortsige tegens ʼt beven bestreecken. ʼt Selve helpt oock verouderde wonden en kanckerige Gesweeren. De gebrandede Huyd, met droessem van Oly vermengd, opgestreecken sijnde, verdoofd de leeden soodaenigh, datse geen snydingh gevoelen. ⁺ ʼk Sal eyndigen, met te seggen, datmen deese woeste Dieren oock tam kan maecken: En getemd sijnde, soo verstaense de menschlijcke stem. Wanneermense dan met de handen streeld, soo gedoogense, met een gapende Muyl, dat haere tanden met eenen doeck gesuyverd werden. ⁺ In de Stad Anteum heeftmen een oud Wijf by een Crocodil te bed gevonden. Jonstonus ibid. Aelianus lib. 4. cap. 3. Gillius. von Zeitz. Blum, &c. Laet ons nu hooren, wat Marinus op sijne Reysen van deese Dieren heeft aengemerckt. Buyten twijffel sullen wy al veel vernemen, ʼt welck sal dienen, of tot naerder beright, of tot beeter verklaeringh.

In America, ⁺ begon deesen, sijn tweederley slagh van Crocodillen. Men noemdse daer Jacare. In hooghte koomense een mensch tot aen sijne Heup, en sijn vry langh. Dʼeene soort is onschaedlijck. En soo weynigh behoefdmen sigh daer voor te vreesen, dat de Huysen der Wil-

+ Deese

+ Mensch-eetende Dieren

+ Werden

+ Veelerweegen van de menschen weer gegeeten:

+ Haer gebruyck in de Geneeskonst

+ Konnen getemd werden.

+ Seldsaemheyd.

+ Americaensche onschaedlijcke en tamme Crocodillen.

[p. 595]

de dickmael vol van deese Dieren sijn. De jonge Kinderen speelenʼer meê. Maer oock andere sijnʼer, van een boosen aert. Dʼover wegh treckende persoonen konnen sigh met haere Pylen nauwlijcks tegens haer verweeren. Wanneerse een Mensch gewaer werden, springense uyt ʼt Ried, en vallen hem gantsch onstuymigh aen. Al de Crocodillen, welcke ick in Brazil sagh, hadden een groote wyde mond; en stonden op taemlijck-hooge voeten. Lerii Schiffahrt nach Brazil fol. 157. ⁺ De West-Indianen eeten de Crocodillen, daer Kaymans genoemd; doch de Spaenjaerden willenʼer niet van proeven. Maer de Hayen gebruyckense ter spijs. Gage Reys door de Spaensche West-Indien, pag. 27. Seer veel sijnʼer in de Rivier de Nyl; en veele worden oock in deselve gevangen. ʼk Heb een groot deel groote en kleyne binnen de Stad Alkair levendigh te koop sien brengen. Wanneerse langer sijn als vijf of ses voeten, soo wil niemand der Turcken die koopen, want ʼt vleesch is dan niet goed om tʼeeten; en de Vellen konnen niet bereydet worden sonder veele moeyte en onkosten. ʼk Heb gesien, dat een Crocodil van twaelf voeten langh in koop verlaeten wierd voor ses Maddinen, maeckende ontrent negen onser stuyvers; echter begeerde niemand hem voor dien geringen prijs. Hoese kleyner sijn, hoese meer gelden. Dan kostense wel een gulden, of halve Rijcksdaeler. Deese werden gesouten en gedrooghd; ʼt vel opgevuld, en nae andere Landen versonden. ʼt Is een verschricklijck Dier, gewaepend met scharpe klauwen. ⁺ De Huyd is soo hard als Steen. Geen pyl schoot kanʼer opvatten. Geen houw of steeck kanse beschaedigen. Met sijne seer scharpe tanden verscheurd hy Menschen en Beesten, die te nae by de Nijl koomen. Haeren beet is giftigh, en kan niet wel geneesen worden. ⁺ ʼt Geen geseght werd, dat de Crocodil seer stout is wanneermen de vlught voor hem neemd; maer dat hy verbaesd werd, en te ruggʼ wijckt, als hy siet, dat yemand sigh tegens hem wil stellen, sou ick niet voor een Fabel derven houden. Immers, dit heb ick tot verscheydene maelen toe bevonden waeraghtigh te sijn, dat hy van natueren vreesaghtigh is. By den Heere Hollandschen Consul hebben wy somtijds een Crocodil twee of drie daegen langh levendigh in een Kamer gehouden: Doch de Mond was met een Ysere Ringh, of een Touw , gebonden, op dat hy niet moght byten. Echter gaf hy door den Neus soodaenigh een geluyd, dat sommige, koomende om hem te besien, bevreesd wierden. Wanneerse dan aghterwaerts weecken, volghde de Crocodil haer nae. Maer als wy, sijnen aert kennende, onvertsaeghd nae hem toe traeden, soo sloop hy aghterwaerts nae de muer,

+ Verscheydene berighten van de Crocodillen, en derselver aenmercklijckheden

+ Door oogh-getuyghen.

+ Hy is stout tegens de bloode; en bloode tegens de stoute.

[p. 596]

en derfde sigh niet verroeren. ⁺ Jae, daer sijn eenige Mooren en Arabiërs, die, een Crocodil op 't Land siende, snellijck op hem toeloopen. Indien hy in de Nijl springhd, soo springense hem nae. Duycken onder 't Water. Vatten hem flucks aen, en brengen hem gevangen op 't Land. 't Crocodille-vleesch gebruyckense tot haere spijs. P. Antonii Gonsales nieuwe Jerusalemsche Reys, tweede deel pag. 479.

Soo behoefdmen dan, ⁺ merckte Juffer Honesta hier aen, niet soo lightvaerdigh voor beuselingh te houden, 't geen Polylector ons uyt den ouden Schrijver Plinius heeft verhaeld van de Tentyriten, inwooners van een Eyland des Nijls, genoemd Tentyre. Even gelijck in dit stuck de Crocodillen, soo draegen sigh oock sommige onder de menschen. ⁺ Wanneerse ontrent vreesaghtige staen, soo maeckense groote Rodomontaden; schijnen enckele Yser-vreeters te sijn, en dreygen drie mannen seven armen af te houwen. Maer koomd'er dan yemand, die oock bauw tegens haer kan seggen, soo krimpense terstond in haere scholpen, en slaen een gantsch anderen toon.

Terwijl ick, ⁺ hernam Marinus, t'Alcair was, heb ick voor datmael geen grooter Crocodillen gesien, als van derthien of veerthien voeten lenghte. Echter seydemen my, dat'er gevonden wierden van twintigh en vier-en-twintigh voeten. Als yemand niet gantsch onvoorsiens van haer werd besprongen, maer dat hy haer by tijds siet aenkoomen, soo kan hy haer, en 't gevaer, genoegh ontloopen, vermitsse korte beenen hebben. Wanneer de Nijl, nae d'overvloeyingh, weer binnen sijne Palen loopt, blijven'er ontrent Alkair seer veele in de Graghten en Poelen. Derhalven werden'er dan een goed deel met kleyne moeyte gevangen. ⁺ Men heeft my (doch ick geloof 't niet) verhaeld, dat de Crocodil, wanneer hy de Menschen wil bedriegen, om deselve te verscheuren, de stem van een krijtend kind naebootst, om haer derwaerts, daerse 't gejammer hooren, aen te locken. Idem ibid. Van Cairo afgescheyden sijnde, trad ick, met vier Fransche Reysigers, te Boulak in een Boot, vaerende langhs de Nijl. d'aenmercklijckste Steeden, welcke wy saegen, waeren Salmona, Pharesene, Fova en Abdan. De gedaghte onse Boot had een dubbele kant, rondom beset met Ysere Pinnen, om bewaerd te sijn voor de Crocodillen: Welcke gemeenlijck op de Schuyt springen, en een Mensch onverwaght daer uyt rucken. ⁺ Evenwel werden dese groote mensch-vernielende Dieren alleenlijk van een Water-Rat omgebraght. Met groot vermaeck-speelens'er meê; doen haeren vreeslijcken mond wyd op; en laeten de Rat daer binnen loopen. Dan slickense

+ Sonderlinge voorbeelden daer van.

+ Aenmerckingh,

+ En toepassing.

+ Grootte der Crocodillen in de Nyl.

+ Haere schalckheyd.

+ Werden van een Water-Rat om 't leven gebraght.

[p. 597]

deselve door de Keel. Doch hy wroeteld door de breede sijde haers Buycks; koomd alsoo uyt, en laet de Crocodil aghter hem dood. Litgouw, Negenthien-jaerige Reys pag. 180. De gestalte der Crocodillen koomd over-een met die der Haegh-dissen. Doch sommige werden ongelooflijck groot; ⁺ onaengesien d'Eyeren niet grooter sijn als die van Gans (Gonsales pag. 480.), of anderhalfmael soo groot als een gemeen Hoender-Ey (Melchior Blum pag. 320.), of niet overtreffende die van een Kalkoen (Sandijs pag. 85.): Derhalven Melton, pag. 29. wat te grof gaet, als hy deselve maeckt gelijck die der Struys-vogelen, bynae driemael soo groot als der Gansen. ⁺ De Mond is, opgespalckt, soo wijd, dat hy een geheel Kalf kan inslocken. Overdagh is hy gemeenlijck op 't Land, sigh baeckerende in de Son. Staert en Ligchaem sijn van eenerley lenghte. Met de Staert omvanghd hy sijnen Roof, en sleeptse in de Rivier. ⁺ Dickmael werden deese Dieren ontrent Alkair in Putten gevangen, en dan, gemuylband sijnde, binnen de gedaghte Stad gebraght; daermen deselve nuttighd, behalven 't Hoofd. De Huyden werden, als een rariteit, nae de Christenheyd vervoerd. Sandijs Voyagie pag. 86. ⁺ Plinius heeft geseght, dat de Crocodillen langh sonder eeten konnen blijven. 't Is oock waeraghtigh. 'k Heb'er selfs d'ondervindingh van. Een had ick'er in mijn Cabinet, ruym eene voet langh. Een andere van ses voeten in mijne kelder; doch met een sterck Touw den Muyl toegebonden, op dat hy de geene, welcke hem quaemen bekijcken, geen leed moght toevoegen. Beyde leefdense bynae een Maend tijds, sonder yets t'eeten. De Mooren seyden my, datse 't veertigh daegen, sonder eenigh voedsel te gebruycken, konden harden. Melton Zee en Land-Reys pag. 30.

Soo sijnse dan, ⁺ boertede Juffer Honesta, hier in veele van ons geringh Volckje gelijck, die dapper brassen konnen, en Sinte Martens avond houden, soo haest alsse wat hebben. Dan weer een wijl tijds toekijcken en vasten moeten. Treflijck is 't, als men overvloed heeft, die wel te konnen gebruycken; en in gebreck sigh daer nae te voegen. Weynige kennen deese konst.

'k Sal u nu, ⁺ hervattede Marinus, meê deelen de netste aenmerckingen, welcke ick onlanghs geleeden van de Nijl-Crocodillen gemaeckt heb. De Nijl-Rivier is niet seer Visch-rijck. T' Alkair aten wy maer eenerley slagh van goede Visch, welcke sigh in deese Vloed onthoud, genoemd Variole; en deese is'er noch qualijck genoegh te bekoomen. d'oorsaeck deeser schaersheyd is buyten twijffel de groote meenighte der Crocodillen, welcke de Visch verslinden. Dit sijn

+ Crocodillen-Eyeren.

+ Wyde mond.

+ 't Vleesch gegeeten.

+ Konnen seer langh sonder voedsel leven.

+ Boertery.

+ Nauwkeurige aenmerckingen op

[p. 598]

Dieren, levende beyde op 't Water en op 't Land. ⁺ Sy hebben 't Hoofd boven en onder plat. d'oogen taemlijck groot, maer seer duyster: 't Welck dan veele heeft doen seggen, datse, van den tijd haerer gevanghnis af, geduerigh weenen. Dit is een verdightsel. De Muyl is langh en spits; wel voorsien van lange, scharpe, tanden; doch sonder tongh. De rugg' is bedeckt met verhevene schubben; gelijck als met de Hoofden der groote Spijckers, diemen aen de Carossen siet; doch grauwaghtigh van verwe; en soo hard, datmense met geen Stael kan doorbooren. Langh is de Staert, en met schubben bedeckt, soo als 't Ligchaem. Onder de buyck is de Huyd wit, en taemlijck saght. Hare vier poten sijn kort, doch taemlijck dick. Aen yeder der twee voorste sietmen vijf vingeren. De twee aghsterste hebben'er elck maer vier. Kortlijck, de Crocodil is de Haeghdis seer gelijck-vormigh. Hy groeyd altijd, soo langh als hy leefd. Daer sijn'er van meer als twintigh voeten lenghte. De kleynste, welcke my oyt sijn voorgekoomen, waeren van een halve voet. Dit Dier is, behalven 't Water-Paerd, 't eenighste, 't welck in 't eeten 't bovenste, niet 't onderste Kaecke-been verroerd. ⁺ 't Heeft een seer groote kraght. 'k Heb'er d'uytwerckingh van gesien, doe ick eenen derselve, maer alleen aght voeten langh, deed villen. Nae datmen hem op den rugg' had geleghd, gingen vier Mannen, terwijlmen hem den buyck sou opsnyden, yeder met beyde de knyen op hem sitten. Doch hy verroerde sigh met sulck een geweld, dat hy haer alle vier van sijn Lijf afwierp. Hy is oock seer taey van leven. Alsmen hem nu villen sal; de Strot t'eenemael afgesneeden, de buyck geopend sijnde, sou noch de beck, wanneerse maer yets vatten kan, 't selve noyt verlaeten. ⁺ 'k Heb'er een Voorbeeld van gesien aen een my wel bekende Moor. Hy had'er een gevild voor een Franschman, die 't Vel bewaeren wou. Als hy hem nu de Muyl wou ontbinden, kreegh noch deselve vat aen sijn' eene vinger, welcke hy afbeet; onaengesien de Strot gantschlijck van 't Hoofd afgesonderd, en 't Vleesch alreeds wegh gesneeden was; niets anders als de Huyd en Kop, welcke hy nu oock meende te gaen villen, overigh sijnde. ⁺ 't Crocodille-vleesch is wel niet quaed, maer wat onsmaecklijck. Gantsch niet giftigh, gelijck veele meenen; want ick selver heb 't geproefd, en goed bevonden. De Barbaeren eeten 't seer geerne; en sullen, alsse dit hebben, de beste spijsen laeten staen. Geweldigh veel houden dese Dieren van Menschen-vleesch; en maecken sigh derhalven seer gevreesd. Niet alleen de kleyne Jongens, alsse op den Oever der Nijl haer gevoegh gaen doen, werden

+ En beschrijvingh van de Nyl Crocodillen.

+ Hare geweldige kraght;

+ En seldsaeme Voorbeelden daer van.

+ Crocodille-vleesch goed ter spijs.

[p. 599]

dickmael van haer betrapt en verslonden (vermitsse sig seer behendig verborgen weeten te houden); ⁺ maer oock selfs de Mannen weervaerd sulcks; welckese somtijds in Schuyten en Barquen onvoorsiens overvallen. By nagt loerense; en een goede gelegenheyd verspiedende, soo steeckense de Muyl in 't Vaertuygh, en rucken yemand daer uyt; met wiense, hem in 't water hebbende, wel haest raed weeten. Ter dier oorsaeck sal niemand lightlijck waegen, in de Nijl te gaen swemmen. Dat de Crocodil 't schreyen eens Kinds sou naebootsen, om de Menschen tot sigh te locken, en dan te verslinden, is een verdightsel. Immers, men weet'er hier niet van te spreecken. ⁺ Om deese Dieren te vangen, graeftmen aen de Waterkant meenighte van kuylen; bedeckt met Blaederen en ander ruyght. Wanneer nu de Krocodillen daer over gaen, insonderheyd als de Nijl wast, vallens' 'er in, en konnen'er niet weer uytkoomen. Dan laetmen haer eenige daegen honger lijden. Waer nae men haer seeckere Stricken, met Schuyf-knoopen, om den Muyl werpt; die door deselve soo vast werd toegeneepen, datsese niet konnen openen. Voorts treckt mense dan uyt de kuylen, en men brenghdse waermen wil. Thevenot Reysen, eerste deel, pag. 416. Dus veel van d'Egyptische of Nijl-Crocodillen. Gelieft u nu oock yets te hooren van d'Oost-Indische, ick kan'er al meê eenigh beright van geven.

Gewisselijck, ⁺ seyde Juffer Honesta, deese moesten hier niet voorby gegaen werden.

Te Pegu (begon Marinus weer) ⁺ een groote vermaerde Koopstad in 't Koninghrijck Pegu, leggende in 't Noord-Ooster-deel van Oost-Indien, sijn in de Stads-Graghten veele Crocodillen. ⁺ 'k Heb'er eenige gesien van dertigh voeten lenghte. Selden gaet'er eenen dagh voorby, waer in niet sommige lieden van haer verslonden werden. Echter werdense van deese dwaese, bygelovige Menschen in groote waerde gehouden, en seer geeërd. Wanneer een Crocodil yemand der haere verslind, soo seggense, dat desselven ziel terstond uyt deese Weereld in 't Paradijs is gegaen. Soo gantsch arghlistigh sijn deese Dieren, datse sigh onder 't kroos of onder in 't Water groeyend ruyght verbergen. Als dan de lieden over dagh koomen met haer kruycken om Water te scheppen, vattense haer by de hand, of voet, en treckense in de Graght. 'k Heb gesien, dat sulcks een Vrouws-persoon bejegende; welcke, dus van een Crocodil in 't Water getrocken werdende, haere handen op stack, en om hulp riep; doch te vergeefs. De Koningh, de wreedheyd deeser Beesten niet langer verdraegen konnende, liet (onaengesien 't sotte By-

+ Hare groote begeerte nae Menschen-vleesch.

+ Hoese gevangen werden, in daer toe gemaekte kuylen.

+ Crocodillen

+ In Oost-Indien.

+ Te Pegu, in de Stads-Graghten: En eenige aenmercklijckheden.

[p. 600]

geloof) eene derselve, en die, welckemen seyde de meeste schaede gedaen te hebben, vangen, oock dooden Hy was bovenmaeten groot en verschricklijck. Daer nae hoordemen van soo veel ongelucken niet meer. ⁺ DʼInwooners drincken geerne van ʼt Water uyt deese Graght; meer door ʼt gedaghte Bygeloof, en gewoonte, als uyt nood of gebreck van ander. Men meend, datse met voordaght in deese Graght sijn geset, op dat niemand de stoutheyd moght neemen, om over deselve te swemmen. Caspar Balbi, Jtinerar. cap. 35. Tweede Voyagie onder den Admirael vander Haegen nae Oost-Indien, pag. 12. des drucks by Janssonius.

Arsinoë, ⁺ viel Polylector hier in, voortijds genoemd Crocodils-Stad, was eene der voornaemste Steeden van geheel Egypten. In deselve wierd een Crocodil als God aengebeeden; en voerde ter dier oorsaeck de gedaghte naem. In een groote Poel ontrent deselve onthield sigh een uytneemend-groote Crocodil; seer veel schaede doende door ʼt verscheuren van Menschen en Beesten: Derhalven dʼInwooners ten laetsten geraedsaem vonden, hem voortaen te doen spijsigen door eenige daer toe gestelde Mannen. ⁺ Veelerley leckernyen wierden hem toegebraght. Op een bestemde tijd quam hy uyt de Poel; en sigh sat gegeeten hebbende van de hem voorgeleyde portie, keerde hy weer nae den selven. Duysenden van Menschen quaemen om hem te sien, vermits hy, overvloedigh spijs genoegh vindende, nu niemand meer beschaedighde; hielden hem voor een God; en deeden hem Offerhanden van hem behaeghlijcke kost. Strabo. Jonstonus. Gonsales. Kellerus, &c. ⁺ Derhalven moet ons niet ongelooflijck duncken ʼt geen Aelianus verhaeld, dat in de door konst gemaeckte Poelen der Omliten Crocodillen wierden opgevoed, met voorwerpingh van al de Hoofden der Offer-dieren; welcke ter dier oorsaeck tam waeren.

Op Ceylon, ⁺ vervolghde Marinus, en doorgaens op de vaste kust, sijn seer veele Crocodillen. Op sommige plaetsen werdense gevonden van aghtthien voeten lenghte, en soo dick als een Oxhoofd. Vier voeten hebbense, gewaepend met kromme Nagelen. De Huyd is bultigh, en met Schubben. Op den ruggʼ sijnse soo hard, datse dickmael een Musquetschoot konnen uytstaen. Alderbest kanmense dooden onder in den Buyck, of in d'oogen. ʼt Kleynste Kaeckebeen is onbeweeghlijck. De keel seer wyd, en beset met scharpe tanden. Aen ʼt Rugge-grad heeft hy geen Wervelbeenderen; soo dat hy reght uyt gaet, sonder ʼt Ligchaem te konnen omdraeyen. ⁺ Derhalven men oock dit Gedroght, van ʼt selve vervolghd sijnde, alderbest kan ontkoomen met

+ Bygeloof, ontrent deselve.

+ Wierden tʼArsinoë (voortijds Crocodils-Stad, als God aengebeeden.

+ Hoe onderhouden:

+ En tam gemaeckt.

+ Beright van de Crocodillen

+ Op ʼt Eylandt Ceylon en op de vaste kust.

[p. 601]

swieren en valsche Sprongen te maecken. Met verwonderingh heb ick deese Crocodillen dickmael op 't Water sien leggen; sulcker wijs, dat ick niet anders meende te sien als een oud stuck houts. Wanneer hy verhongerd is, en op Mensch of Beest loerd, soo sluyt hy sijn oogen ten halven, en drijft soo tusschen Lught en Water. Als dan Vee of Mensch koomd om te drincken, schiet hy schielijck toe, en ruckt sijnen Roof nae de grond. Op Jafnapatan sijnse overvloedigh veel; sigh onthoudende in Poelen en Putten. Als dan 't Water uytdrooght, maeckense diepe hoolen in d'Aerde, en verbergen sigh daer. Kleyne Crocodillen werden gegeeten van Chineesen; die deselve seer wel weeten te bereyden. ⁺ Baldai Beschrijvingh van Ceylon fol. 200. ‘k Heb verhaeld, hoese in Oost-Indien en aen de Nijl werden gevangen. 'k Sal nu oock seggen, hoe d'Americaensche Floridanen hier ontrent te werck gaen. Aen den Oever der Rivier bouwense een Huysje, of liever Hutje, vol ronde gaten. Binnen 't selve staet een Schildwaght. Deese een Crocodil siende, waerschouwd thien of twaelf sijner Medgesellen, gewapend met een stuck houts, vol korte scharpe tackjens. ⁺ Als nu 't Dier wyd-gapend op sijnen gewaenden Roof aenloopt, steeckense deese Prickelknods hem in den Beck, en smyten hem alsoo op den rugg'. Dus leggende, kan hy niet weer opkoomen. Dan schietense hem den Buyck vol Pylen, en slaen hem voorts met haere stocken dood. Montani America, fol. 151. De Rivier, welcke door Mechoacan en Zacatula in de Zuyd-Zee valt, is soo vol Crocodillen, datse eenige Plaetsen jammerlijck hebben ontvolckt. Vermits deese Stroom weynigh Visch geeft, soo sijnse hier wreeder tegens de Menschen, als elders. Onder 't Slijck sigh verborgen houdende, vallense de Water-halers op 't Lijf. De Canoës, of Schuytjens vervolgense, en slaen den Roeyer met haeren Staert om verr' in 't Water. Idem Montanus ibid. fol. 252.

Sulcke gevallen, deed Polylector hier by, draegen sigh dickmael toe. ⁺ In 't Gewest Panama sijn in alle Rivieren veele Crocodillen, of Caymans; seer groot. d'eerste ontdeckers en inneemers deses Lands moesten groote schaede van haer lijden. Eenige Menschen atense op. 't Gebeurde dat een Man was t'scheep gegaen, dight aen 't Huys der Koninghs van Panama. Een Cayman ruckte hem wegh van 't aghterste des Schips, en braght hem op een Rots, om hem daer op t'eeten. Als hy nu had begonnen deesen ongeluckigen te verscheuren, wierd hy met een Roer (vermoedlijck in den Buyck) getroffen, en voorts dood geslaegen. Soo veel voordeel had dien stervenden Mensch noch

+ Hoedaenigh deese Dieren

+ In 't Americaensche Byland Florida werden gevangen.

+ Een Crocodil ruckt een Man van 't Schip af, en verslind hem,

[p. 602]

hier van, dat hy ('t sijn de woorden van een Roomsch-gesinde) de Sacramenten van de Kerck ontfingh. Herrera Beschrijvingh van West-Indien fol. 45. ⁺ Desgelijcks verhaeld de Reysiger Vincent le Blancq, dat de Knegt eens Burgermeesters t'Alexandria, meenende dat hy een stuck hout op 't Water sagh drijven (want soo konnense, gelijck Marinus alreeds geseght heeft, sigh doen schijnen), van dit boose Dier nae de grond wierd geruckt.

Doe ick, ⁺ begon Marinus weer, in 't Jaer 1649. op Negumbo, in 't Eyland Ceylon, by naght nae een Rivier wierd uytgesonden ('k was doemaels in Krijghsdienst), begaf eenen mijner goede Vrienden sigh, om de tijd te verdrijven, by klaere Maeneschjn yets in 't Sand te teeckenen; terwijl ick en d'andere sliepen. Onder deesen sijnen arbeyd sloop een Crocodil van aghteren op hem toe, en maeckten 't soo snel met hem uyt, dat de Schildwaght op 't Punt Hoorn hem niet meer als tweemael hoorde roepen: O God! ô God! ⁺ Nae verloop van twee Maenden vonden wy eerst sijne Kleederen en Deegen op een kleyn Eyland, ontrent een halve Myl van Negumbo. 't Selve weêrvoer mijnen Medgesel Willem van Helmond. Hy begaf sigh in de gedaghte Rivier, om te baeden; sittende ter halver Lijf in 't Water. Als hy nu meende sijn Hoofd eerst met Eyeren, daer nae met Citroenen te wasschen, en dan met Boomwol-blaederen af te droogen, gelijck daer de gewoonte is, quam een Crocodil, die hem plotslijck wegh nam. Noyt hebben wy yets 't minste van hem weer gesien. Hans Jacob Saar Ost-Indische Kriegesdienst pag. 65. 66. ⁺ Ondertusschen was dit volgende seer wonderlijck. Doen wy 't Jaer 1658. Jafnapatan belegerden, en oock de Portugeezen ontweldighden, liepen de Crocodillen (die anders hier seer schaedlijck sijn) by naght onse Soldaten dickmael over 't Lijf, sonder yemand eenigh leed toe te voegen. Baldaei Beschrijvingh van Ceylon fol. 200. 'k Heb alreeds yets voorbeeldlijck gesproocken van 't taeye leven der Crocodillen. Hoor noch een ander geval hier van. Thien Mylen van Punte de Galle Madre gingh de Gemaelin van onsen Capitein Marcus niet verr' van haer Huys tegens den avond wandelen. Tot haer geluck wierdse by tijds een Crocodil gewaer, die alreeds op haer toeschoot: Echter ontquamse 't noch door de vlught. ⁺ Terstond deed de Hoofdman een Smit haelen; die in alderhaest een grooten Angel moest maecken. Te gelijck liet hy een Hond dood schieten. Deesen sloegh hy aen den Haeck, en hingh hem met een stercke keten in de Rivier. Twee uyren daer nae liet de Crocodil sigh weer sien. Slockte 't Aes; maer oock te gelijck

+ Ander diergelijck Geval.

+ Wederom een ander.

+ En noch een ander.

+ Seldsaeme vreemdigheyd, onder de Belegeringh van Jafnapatan.

+ Aenmercklijck Voorbeeld van 't taeye leven der Crocodillen.

[p. 603]

den Angel in. Dit saegen wy. Liepen spoedigh toe. Trocken hem op 't Land. Sloegen hem met d'Ysere Stangen, waer meê men de Stucken Geschuts uyt en in set, meer als half dood. Vulden een grooten Hoorn vol Buskruyd; stietense hem in de Kaecken. Maeckten van verre een loopend Vyer; en deeden de gedaghte Hoorn dus in sijnen beck en keel barsten, met een groote slagh. Doe wy hem den volgenden dagh wouden opsnyden, bevonden wy, dat hy sigh noch bewoogh, schoon hy aght uyren tijds dus geleegen had. Idem Saar ibid.

Sou 't waer sijn, ⁺ vraeghde Polylector, dat de Crocodillen niemand, die met Crocodillen-vet besmeerd is, souden vervolgen.

Uyt eygener ondervindingh, ⁺ antwoordede Marinus, kan ick niets hier van seggen. Maer dit is my wel voor gewis verhaeld, dat Firmus, een Dwinghland in Egypten, sigh met Crocodillen-vet bestreeck, en dan midden onder deese schaedlijcke Dieren swom, sonder eenighsins van haer beleedighd te worden. Jongstonus van de viervoetige Dieren fol. 172. Jacob Zack Reise durch Egypten pag. 101. Datse souden vlieden voor de geene die een Slangen gal by sigh draeghd, hebben wy voor heenen gehoord.

Op 't eyndigen deeser woorden noodighde de Heer Honorius sijne Gasten, ⁺ om op te staen; sigh met hem in d'Eet-Sael te begeeven, en daer aen Tafel te gaen sitten, om d'avondmaeltijd te houden. 't Geschiedede. 't Gebedt wierd gesproocken: De Spijs aengetast. Alsse nu een weynigh gegeeten hadden, quam 't gespreck van de Visschen weer op de baen; en Marinus begon eerst aldus. Ontrent de Crocodillen sijn wy langh genoegh beesigh geweest. Echter moet ick noch een sonderlinge Eygenschap van deselve verhaelen.

Wel, ⁺ viel de Heer Honorius hier in, dit woord maeckt my gaende, om van de vrienden te versoecken, onse Gespreck-houdingh soodaenigh te willen aenleggen, dat wy voortaen handelen van eenige aenmercklijcke vreemdigheden der Visschen, boven de geene, welcke alreeds verhaeld sijn: Waer ontrent ick vertrouw, dat al vry veel seldsaeme dingen sullen voorkomen, wijl'er soo een groote verscheydenheyd deeser Schub-gedierten is.

Waerlijck, ⁺ pastede Polylector hier op, is onder de Visschen een seer groote verscheydenheyd, soo in grootte, in gedaente, als in eygenschappen. Plinius verhaeld honderd ses-en-tseventighderley slagh derselve. Sommige sijn bedeckt met Le'er en Hayr, gelijck de

+ Die sigh besmeeren

+ Met Crocodillen-vet, souden voor haer bewaerd sijn,

+ De Gesprekhouders gaen aen Tafel

+ Ter avondmaeltijd.

+ Meenighvuldige

[p. 604]

Zee-Kalveren en Zee-paerden. Andere alleen met Le'er, gelijck de Delphinen. Wederom andere met Schalen, gelijck de Schild-padden. Met prickelen, gelijck de soo genoemde Echini, of steeckelige Visschen. Met Schubben, gelijck de Karpers. Met een ruyge harde Huyd, gelijck de Zee-Egel; ⁺ wiens Vel diend tot de polystingh des Elpenbeens. Sommige sijn plat, gelijck de Schollen; of langh, gelijck de Snoecken. Eenige hebben haere Schubben nae den mond toe gekeerd, gelijck de Steur: Alle andere nae de Staert. Doode Alen drijven niet boven Water: Andere Visschen doen 't tegendeel. Eenige sterven soo haestse uyt 't water sijn, gelijck de Botten; jae d'Alen ses geheele daegen. Eenige komen voort door vermengingh van Manneken en Wijfken; andere buyten deselve. Sommige hebben Vrouwlijcke Borsten, gelijck de Delphinen; andere niet. In de Roode Zee werd een Visch gevonden, genoemd de Harpslaeger. ⁺ Van de Staert af tot 't Hoofd toe heeft hy verscheydene getrockene Linien, vertoonende Musicale Snaeren; waer van daen hy de gedaghte Naem heeft bekoomen: Andere hebben sulcke Figueren niet. Eenige staet de mond midden in 't Ligchaem, gelijck de gedaghte Echinus: Andere aen 't Hoofd. Deese sijn wonder-langhsaem, gelijck de Steeckel-Rogch: Die weer bovenmaeten geswind, gelijck de Groot-kop. Sommige sijn onguer-groot, gelijck de Walvisch: Andere seer kleyn, gelijck d'Encraulis. In 't gemeen sijn de Visschen bequaem om te swemmen, ⁺ niet om te vliegen: Echter sijn'er eenige die 't beyde doen. Alle Visschen geneeren sigh soodaenigh, dat d'eene d'ander verslind: Maer de Cestreus onthoud sigh van deesen roof. 't Meerendeel der Visschen hebben koud; eenige warm bloed; en de Blackvisch in plaets van 't selve gelijck als een swarten Inct. By nae alle Visschen sijn in 't aenraecken seer koud: Maer de Starrevisch seghtmen soodaenigh heet te sijn, dat hy brand alles wat hy aenroerd. De meeste Visschen leggen haer' Eyeren in 't Water. Maer sommige, gelijck de Schildpad en Crocodil, op 't Land. Doch wanneer sou ick gedaen hebben, indien ick al de verscheydenheden der Visschen tegens malkander wou stellen.

Wat is doch, ⁺ vraeghde Juffer Honesta, de sonderlige eygenschap, welcke Marinus in de Crocodillen heeft aengemerckt?

Deese, ⁺ antwoordede hy, dat de geene, welcke in de Voor-Eylanden van America sigh in soete Wateren onthouden, seer sterck nae Muscus riecken. Baldaei Beschrijvingh van Ceylon fol. 200. De Nijl- Cro-

+ Verscheydenheden der Visschen,

+ Kortlijck, en maer ten deelen

+ Tegens malkander gesteld.

+ Crocodillen.

+ Een stercke Muscusreuck van sig gevende.

[p. 605]

codillen geven een andere geur van sigh. Wanneerse loopen, insonderheyd de Wijfkens, laetense een seer aengenaeme reuck aghter haer, gelijck sijnde die van d'Arabische kruyden. Jonstonus van de viervoetige Dieren, fol. 171. By 't West-Indiaansche Eyland Maragnan vindmen een slagh van Visch, welcke van d'Inwooners werd gegeeten Ouyry. ⁺ Hij heeft de lenghte van ontrent drie of vier voeten; een breed Hoofd; en twee Vinnen op den rugg', yeder ruym een halve voet langh, en gantsch scharp. Der selver steeck is seer sorgelijck. Anders is 't eene der beste Visschen om t'eeten. In de Rivieren vindmen van even dit slagh, welcke seer nae Muscus riecken. De Laet Beschrijvingh van West-Indien, fol. 447. 'k Heb in Brazil eens een Visch gevangen, doch weet niet, hoedaenigh een naem deselve by de Brazilianen voeren magh, wijl niemand van 't Scheeps-volck een diergelijcke oyt meer gesien had. ⁺ Doe ick hem opende, om 't Ingewand uyt te haelen, quam my een stercke Muscus reuck in de Neus. Hy was ontrent een voet langh. Had de gedaente van onse Baersen, behalven dat de Schubben die van de Karpers gelijckvormigh waeren. Melchior Blum Americanischer Reise-beschreibung pag. 171.

De Rhijn in Hooghduytschland, ⁺ voeghde Polylector hier toe; 't Meir Lemanus in Switserland; de Floha by de Miseners; de Ticinus, Abdua en Ambra in Italien, geven de Thymallis, of Thym-visch. Hy heeft deese Naem bekoomen nae sijne reuck. Want verscheydene Schrijvers getuygen, dat hy gantsch eygentlijck rieckt nae 't Kruyd Thym. Onder veelerley andere schrijft'er Aelianus dit van: De reuck des gevangenen Thymalli is verwonderens-waerdigh. Hy rieckt niet Visch aghtigh, gelijck andere Visschen; maer die hem in de hand heeft, sou meenen 't varssche kruyd, waer nae hy den naem draeghd, in de vuyst te hebben. Soo een lieflijcke reuck heeft hy, dat yemand, hem niet siende, sigh sou inbeelden, dat'er ergens ontrent hem Thym was. Beyde reuck en smaeck is aen hem behaeghlijck. Salvianus. Ambrozinus. Aelianus. Jonstonus. Kirschbaumius, etc.

In de monden der Rivieren, ⁺ hernam Marinus, welcke in de Zee uytvloeyen, als by Rouan, Antwerpen, e.s.v., werd in veelheyd gevangen seeckere Visch, genaemd Eperlan, wegens sijne heldere verwe, de Paerlen gelijck sijnde; maer by d'Engelsche Schmelt. Niet weynige meenen, datmen hem veel bequaemer de naem van Viool-Visch sou mogen toevoegen; wijl hy even soo lieflijcken reuck van sigh geeft, als de Violen doen. Rond en dun sijnse van gestalte; somtijds een halve

+ Andere nae Muscus-rieckende Visch.

+ Noch een andere.

+ Visschen rieckende even gelijck 't Kruyd Thym.

+ En noch andere, gelijck de Violen.

[p. 606]

voet langh. Doorschijnigh is hy van Ligchaem, behalven een swarte streep, hangende aen 't binnenste van 't Ruggegrad. Wegens deese helderheyd kanmen lightlijck in sijn Hoofd sien leggen de ronde witte Steenkens in 't aghterste der Herssenen. Jonstonus van de Visschen, fol. 84.

Ghy hebt, ⁺ liet Polylector sigh hooren, doe wy van de Crocodillen spraecken, een Voorbeeld van derselver seer groote kraght bygebraght. Dit maeckt my indaghtigh de sterckte van de Steur; waer van Kentman by Gesnerus aldus spreeckt. De Steur is in 't Water een gantsch stercke Visch; desgelijcks oock op 't Land, wanneer hy op sijnen Buyck steund. Met een slagh sijns Staerts werpt hy een sterck Man ter neer. Jae oock groote stucken houts breeckt hy midden door. Wanneermen hem op 't Land heeft getrocken, slaet hy dickmael de Steenen met soodaenigh een geweld, dat'er 't Vyer uytspringhd. Voorsightigh moeten derhalven de Visschers ontrent hem te werck gaen, op dat haer de Beenen niet in stucken gesmeeten wierden. Voorsightigheydt moetense oock gebruycken in hem op te haelen; anders sou hy 't Net scheuren, en dwars van een slaen, schoon't noch sesmael dicker en stercker was. Idem Jonstonus ibid. fol. 87.

Wat my belanghd, ⁺ viel de Heer Honorius hier in, daer koomd wel somtijds een Steur op onse Visch-marckt, maer 'k salse niet lightlijck op mijne Tafel laeten verschijnen. 'k Heb'er eens by een Vriend van gegeeten; maer bevond deese kost hard, slijmigh, en swaer om te verteeren.

Evenwel, ⁺ pastede Polylector hier op, hebben de Romeynen seer veel daer van gehouden. Ten tijde des Keysers Trajani waerense te Romen in soo een groote waerde, datse met Fluytspel en Kroonen op den Disch wierden gebraght. Brauweri Chronicon fol. 101. Oock segt Horatius, dat de Tafel van Gallonius daer door vermaerd wierd. In de Caviaer, uyt de kuyt gemaeckt, had Paus Julius de tweede seer groote smaeck. Jonstonus van de Visschen fol. 88. Onder deese Visschen werden'er gevonden van een geweldige grootte. De Heer Jonstonus heeft'er een vereerd aen Johannes Baptista Campegius, Bischop van Majorca, wegende honderd en veertigh ponden. ⁺ Ten tijde van Johan Frederick Keurvorst wierd'er een gevangen van meer als twee honderd ponden; die dese Vorst voor even soo veel guldens koght. Idem Jonsonus ibid. T'Antwerpen op de Marckt was'er een van twaelf voeten, die vierhonderd en twintigh ponden woegh. Erichii Gulichischer Chronick fol. 271. Maer al-

+ Geweldige kraght der Steuren, in haere Staert.

+ By d'oude Romeynen

+ In een hooge waerde geweest.

+ Sommige derselve sijn van een onguere grootte.

[p. 607]

dergrootst is geweest de Steur, van welcke ick spreeck in 't eerste deel mijns Grooten Historischen Schouwtooneels pag. 384., in 't Jaer 1661. gevangen in d'Elve, wiens Hoofd alleen honderd en seven-en-twintigh ponden opwoegh. De geheele lenghte was van seven Ellen. Aght stercke Mannen konden hem nauwelijcks draegen.

De Steuren, ⁺ deed Marinus hier toe, welckemen in de Saone en Loire bekoomd, sijn somtijds aghtthien voeten langh. Eens wierd'er eene gevangen van aghtthien voeten en aght duymen. Femmers Reise durch Frankreich pag. 121. Wonderlijck is 't geen sommige van d'Alen voorgeven, aengaende haere geweldige kraght. Heymlijck in eens Menschen boesem gekroopen sijnde, soudense desselven Ligchaem soodaenigh konnen omvangen, en met d'omvangingh soo hevigh drucken, datse hem de dood veroorsaecken. Jonstonus van de Visschen fol. 94. My aengaende, dit kan ick seggen, dat een Ael, weynigh langer als twee Spannen, en niet dicker als eens grooven Boeren duym, sigh eens om mijnen Arm wond; en deselve met sulck een kraght druckte, datse meer als een uyr langh (wijl ick my soo haest van deesen omwinder niet kon ontslaen) als gantsch verdoofd was. Jchthovius de Occult. Nat. pag. 119.

Heeft, ⁺ liet Polylector sigh hooren, een kleyne Ael sulck een sterckte, wat souden dan de groote niet konnen doen. By de Schrijvers werd als yet sonderlinghs aengeteeckend, dat in 't soo genoemde Doode Water van 't Fransch Narbonne de Palingen, of Alen, soo dick als eens Menschen arm worden. Doch dit is ons niet yet wonderlijcks. 'k Heb'er selver gehad, die deese dickte overtroffen.

Evenwel, ⁺ seyde de Heer Honorius, vertrouw ick, dat ghy noyt sulcke hebt gesien, als in de Poel van Mompelliers, genoemd Latera, uytleverd. Want hier sijnse drie, jae vier Elleboogen langh. In de Rivier Tarnus, maekende een gedeelte van de Garonne, sijnse soo overvloedigh veel, dat'er op eenen dagh sesthienduysend in de korven sijn gevonden. Echter heb ick, in dit Gewest sijnde, hier noyt sulcke groote sien vangen, als wel in de gedaghte Poel Latera. Femmers Reise durch Franckreich pag. 122.

In Italien, ⁺ begon Marinus weer, werden'er dickmael bekoomen, welcke twintigh ponden wegen; doch swaerder verneemdmense niet. Jonstonus van de Visschen, fol. 71. In de Zee werdense wel gevonden, maer groeyen'er niet in. Weynige noch niet volwassene sijn'er. Groote volwassene geene, als seer selden. Uyt de Rivieren, daerse

+ Kraght der Alen; door welckese een mensch, hem omvattende, konnen dooddrucken.

+ Groote, dicke

+ En seer swaren Alen, of Palingen.

+ Alen van twintigh ponden in Italien.

[p. 608]

haeren oorsprongh hebben, loopense wel in de Zee, maer werden'er niet in voortgebraght. Seldsaem is 't geen Nauclerus en Albertus verhaelen; te weten: ⁺ In alle Rivieren onthouden sigh Alen. Maer in geen Vloeden, welcke in den Donauw loopen, werdense gesien. In tegendeel sijnse overvloedigh in die, welcke in den Rhyn vloejen; schoonse dickmael met d'andere even deselve oorsprongh hebben.

Veellight, ⁺ merckte Polylector hier aen, is de koude des Donauws d'oorsaeck hier van: Wiens Wateren voor d'Enghten der Alpen van 't Westen nae 't Oosten vloeyen. 't Grootste deel koomd uyt de koude Alpen. Als voortijds de Baeotiers een Ael of Palingh van ongemeene grootte hadden bekoomen, soo hebbense deselve (op de wijs der Offerdieren gekroond en bestroyd sijnde) de Goden opgeofferd. ⁺ Seldsaem luyd 't geen verscheydene Schrijvers en Natuerkundige bevestigen; te weeten: Als een Water-Raven een Ael geheel heeft ingeslockt, datse hem terstond, door haere schielijcke, snelle beweegingh, en gladheyd, weer aghter uyt schiet, somtijds toe negenmaelen toe, eer hy haer kan inhouden. Voor den Donder sijnse seer verschrickt. ⁺ Datmen haer temmen kan, om uyt de hand te komen eeten, getuygen Plinius, Athenaeus, en Aelianus geschied te sijn in de Bron van Jupiter Lebradius; en in de Rivier Arethuza. Deese wierden, gelijck Plutarchus seght, geheylighde Alen geheeten. Apollodorus getuygd in sijne Geschiedboecken, dat de Snoecken en groote Alen in de Rivier Elorus soo tam waeren, datse 't brood uyt der menschen handen quaemen haelen. ⁺ Eenige onder de Romeynen telden d'Alen onder de voornaemste Leckernyen. De geene, welcke Alen vingen of verkoghten, wierden van de wellustige Sybariten Tolvry gehouden. Phiterus noemde ellendigh sulcke Rijcke lieden, die (uyt kaerigheyd), geen Ael aten. De Geneeskundige echter houdense weynigh dienstigh voor de gesondheyd, als sijnde taey en slymerigh; ontsteeckende de Longe; en yets in sigh hebbende, 't welcke bynae doodlijck is. ⁺ 't Arghste aen de selve werd gehouden 't Hoofd, de Staert, en een langhwerpige swartaghtige ader, lopende over den rugg'. Jonstonus van de Visschen fol. 95. Immers moet'er Platina niet veel van gehouden hebben. Want nae dat hy heeft beschreeven een heerlijcke toemaeckingh der Alen, voeghd hy daer by, datse, dus toebereyd, de vyanden behoorden voorgesteld te worden; vermitsse niet goeds in sigh hebben. ⁺ 't Geen ick van de Water-Raven heb gesegt, moet niemand vreemd duncken; vermits de geleerde Gesnerus getuyghd, dat een hem seer wel bekende Schipper een gantsch levendige Ael inslockte, welcke hem weer levendigh agh-

+ In den Donauw alleen

+ Geen Alen, en de reden waerom.

+ Selfsaemheyd.

+ Komen uyt der Menschen handen eeten.

+ Hooghaghtingh by d'oude.

+ Sijn echter niet gesond.

+ Levendige Ael-inslicker.

[p. 609]

ter uytquam. Hoemen Alen in groote meenighte, met lighte moeyte, door konst, kan doen voortkoomen, hebben wy gisteren gehoord. Daer is noch een ander slagh van Ael, ⁺ genoemd Kongrus, Konger, of Zee-Ael; beeter Zee-Palingh. Langh, glad en slibberigh is hy. Dickmael werdense vier of vijf Elleboogen langh. De geleerde Scaliger, ad Hist. An. Arist. 2. c. 16. getuygd, dat hy eene derselve heeft gesien, welcke men met beyde de handen niet kon omvatten. 't Is derhalven niet ongelooflijck, dat'er, volgens Strabo, in Sysione werden gevonden, soo swaer, dat een Man eene deeser Palingen nauwlijcks draegen kan. Ontrent Carteja soudense over de taghtigh ponden weegen. ⁺ Over den geheelen rugg' is hy rond: Aen de sijden en den Buyck wit. Twee Vinnen vindmen op den rugg'. d'oogen sijn grooter als die van de Palingen. Op 't eynd van de Muyl heeft hy twee korte velaghtige Hoornkens. Kleyne Tanden, welcke Kruys-wijs in malkander sluyten. Aen beyde de sijden twee Kuwen. Al t'saemen levense in de Zee; insonderheyd die ontrent de Rivieren sijn; waer in oock de jonge schieten. Men geloofd, datse somtijds op 't Land koomen.

'k Geloof, ⁺ viel Marinus hier in, dat deese Konger-ael gelijck-slaghtigh is met een Visch, welcke in de Zee ontrent d'Eylanden der Canibalen werd gevangen; groen van Huyd, schoon gesprickeld, met een wyde Mond en scharpe tanden.

Eenige, berightede Polylector, ⁺ staen in sulck een gevoelen; doch ick kan daer in niet wel toestemmen, wijl de Visch, van welcke ghy spreeckt, soo giftigh is, datse de daer van eetende dickmael de dood veroorsaeckt. Hier tegens hebben de Griecken seer veel van de Konger of Zee-Ael gehouden; insonderheyd alsse van Sysione quaemen. In sulck een hoogh-aghtingh waerense, dat eenen Nereus van Chio deselve voor de Goden koockte. Dorion, een uytsteeckende leckerbeck, beval sijnen Jongen, al de beste Visschen te noemen, ⁺ Als hy nu oock onder deselve van de Konger-ael gewagh maeckte, seyde hy: 'k Heb u gebooden, de Naemen van Visschen, niet van Goden uyt te spreecken. Jonstonus van de Visschen fol. 11. Van seecker Grieck werd verhaeld, dat hy in elf Jaeren tijds voor sijn eygene Mond aen Konger-ael had verteerd twee-duysend goudene Kroonen. Kirschbaumius de Piscib. pag, 300. Hedensdaeghs sijnse weynigh geaght, behalven by de Spaenjaerden. ⁺ De kleyne werden van d'Engelsche gegeeten met Asijn en Mostaert. Van de Palingen verschillen niet veel in gestalte de Murenen, of Negenoogen. Bynae twee Elleboogen sijnse langh. In sommige Gewesten, als by Karteja,

+ Kongrus, Konger, of Zee-Ael.

+ Beschrijvingh.

+ Aenmerckingh

+ Voortijds in groote waerde,

+ En voor een kost der Goden gehouden.

+ Hedensdaegh weynigh geaght.

[p. 610]

heeftmen'er gevonden van taghtigh ponden. Gemeenlijck evenwel haelense niet boven thien ponden op, alsse al seer groot sijn. Hy is langh, glad, slibberigh; in gedaente een Slangh gelijck. ⁺ De Huyd is dun, en verscheydentlijck geverwd. Somtijds sijnse goud-geel. Oock doncker-bruyn; of met swarte en geele plecken besprenckeld. S'onthouden sigh wel in de Zee, ontrent Klippige Gronden; maer schijnen echter oock nae den Mond der Rivieren te lopen. Dickmael begevense sigh op 't Land, en werden soo gevangen. Menschen-vleesch eetense alsse 't bekoomen konnen. ⁺ Waerom oock Pollio, een Roomsch Ridder, dickmael eenen sijner Slaven liet dooden, en in sijnen Vyver werpen, op dat de daer in sijnde Murenen, door 't nuttigen van Menschen-vleesch, te vetter, en leckerer moghten werden. Poli Schauwplatz litt. E. 16. Vliegerii Miscellan. pag. 511. Tertullianus, etc. Soo gantsch vet sijnse, datse in Sicilien boven op 't Water drijven. In de Vyvers konnense somtijds de Visschers wel onverwaght aenvallen, en haer uyt de Schuyt in 't Water stooten. Een Hoofd-wonde doet haer geen deer. Maer in de Staert gequetst sijnde, stervense terstond. ⁺ Datse Leersaem en te temmen sijn, blijckt in de Murena van de Roomsche Tughtmeester L. Crassus; die, met een Keeten vol gesteenten, even als een treflijcke Juffer, vercierd sijnde, sijne stem kende; op deselve nae hem toe swom, en met teeckenen van blijdschap sijn uytgestreckte hand gelijck als omhelsde. Doe hy gestorven was, betreurde Crassus hem in den Rouw, even als had hy sijne Dochter verlooren. Met de Konger-ael voerd hy vyandschap. Door 't proeven van Edick werdense geheel raesend. ⁺ Seldsaem is, 't geen Aelianus van de Mureen seght; te weeten: Als hy eene wonde heeft ontfangen, blijft hy stil leggen. Maer wanneer hy'er meer gevoeld, begind hy te woeden. Voortijds wierdense van de Romeynen wonderlijck hoogh geaght, 't sy om datse deselve voor ongemeen-lecker hielden; 't sy om datse langh in de Vyvers konden leven. C. Hirtius heeft aen 't voeden van een eenige te kost geleght twaelf-duysend Sestertien. ⁺ Aelianus lib. 8. cap. 4. lib. 1. cap. 37. Varro lib. 3. cap. 17. Jonstonus van de Visschen fol. 13. Deeses Hirtii Land-goed en Vyvers in 't selve, gelegen by Napels, wierd nae sijne dood verkoght voor thienmael honderd-duysend Kroonen. Niet 't Land-goed, 't welck kleyn was, veroorsaeckte sulck een hooge prijs, maer de Visch-Vyvers. Newmeyers Italianisch und Spanisch Reisebuch pag. 333. Men hield voor d'alderheerlijckste Avondmaelen de sulcke, by welcke wierden opgedischt Murenen, of Negen-oogen: Snoecken: En de Visch Myxion. Vlimmeri Histor. Ital. pag. 81.

+ Beright van de Mureenen.

+ Van de Romeynen seer hoogh gewaerdeert.

+ Geliefd als een eygene Dochter.

+ Seldsaeme eygenschap.

+ Andere aenmercklijckheden van de Murenen.

[p. 611]

Ondertusschen hebben deese Visschen by de Geneeskundige een sleghten Lof, ⁺ aengaende 't gebruyck ter spijs. Galenus echter steld de geene, welcke in suyvere Wateren werden gevangen, voor middelmaetigh.

In geheel Duytschland, ⁺ deed de Heer Honorius hier toe, werden geen Murenen gevonden, als alleen in de Poel (of 't Meir) Madduje gelegen in Pomeren. Hier werdense gedrooghd, en nae andere Landen versonden. Haere lenghte is van vier en vijf spannen. De smaeck werd gepreesen. Micrelii Beschreibung des Landes Pommeren pag. 387.

Wy hebben, ⁺ hernam Polylector, al tot eenige maelen toe gesproocken van verscheydene soorten der Visschen, welcke soo tam gemaeckt waeren, datse uyt der Menschen handen quaemen eeten. 'k Sal'er nu noch by doen 't geen een voornaem Schrijver verhaeld. Dight by Epidamne is een Eyland, Atheenen genoemd; bewoond van Visschers. Deese voeden in een stil staende Water een meenighte van tamgemaeckte Makreelen. Tot een danckbaere erkentnis voor haer onderhoud loopen deese Visschen, sigh t'saemen vergaederende, door seeckere Enghte diep in Zee; omringen daer d'andere Makreelen, en leydense in de Netten der Visschers. Welcke, deese haere goede Jaegers kennende, deselve op nieuws spijs geven, en weer nae den Poel laeten keeren. d'andere neemense op tot haer voordeel. Camerarii Meditat. Hist. tom. 1. lib. 2. cap. 1.

't Magh, ⁺ merckte Juffer Honesta hier aen, danckbaerheyd tegens haere weldoeners genoemd werden, maer ondertusschen is 't oock verraed tegens die van haer geslaght. Men moet sigh tegens d'eene niet danckbaer willen toonen tot schaede van andere.

Van den Delphin, ⁺ gingh Polylector voort, is geseght, dat hy een groot beminner van de Musijck is. Even 't selve werd getuyghd van d'onder ons seer wel bekend sijnde Visch d'Elft. De vermaerde Rondeletius verhaeld gesien te hebben in de Stad Marrigne, gelegen in Auvergne, daerse op 't speelen van een Cythar quaemen aenswemmen, en gelijck als Dansteden. Aelianus schrijft even 't selve de Trissa toe, lib. 6. cap. 32. Oock Athenaeus de Trichis. Waer op evenwel Jonstonus aenmerckt, dat hy buyten twijffel Trichis voor Trissa heeft geschreeven. ⁺ d'Elft is een Zee-visch. Maer in 't begin der Lente loopt hy uyt deselve in de Rivieren: Ontrent de Somer weer in Zee. De vloeden van Franckrijck en Spaenje geven gantsch groote; de Maes in Holland seer aengenaeme Elften. In de Rivier van Auvergne, ontrent de genoemde Stad

+ Sijn de gesondste spijs niet

+ Mureenen in Pomeren.

+ Seldsaemheyd van tam gemaeckte Makreelen.

+ Aenmerckingh

+ Elft, koomd op Cythar-spel aenloopen, en schijnd als te danssen.

+ Andere sonderlingheden van den Elft.

[p. 612]

Marrigne, vanghdmen'er somtijds twaelf honderd met eene treck. In Bloeymaend schrickense soodaenigh voor den Donder, datmen'er veele aen d'Oevers dood vind leggen. In 't Hoofd hebbense een Steenken, gelijck een Graen; 't welck met 't afgaen van de Maen aen de lincker sijde gebonden sijnde, de derde daeghsche Koorts sou verdrijven. Jonstonus. Kirschbaumius. Vliegerius, etc. ⁺ Wy hebben oock gehoord, dat de Delphinen de Menschen lieven, en sommige derselve uyt de Zee aen Land gedraegen hebben. Niet min wonderlijck is 't geen verhaeld werd van seeckere seer groote Rogchen in de Noordsche-Zee. Soodaenigh (seghd mijnen Schrijver) beminnense de Menschen, datse deselve in Nood-gevallen te hulp koomen. Indien yemand, ('t sy door een ongeluckige afvallingh, of door Schip breuck) op Zee daer heenen drijft, en eene deeser Rogchen daer ontrent is, soo sal hy sigh terstond onder 't Ligchaem van dien in 't uyterste gevaer sijnde voegen, en hem soo langh draegen, tot dat hy te Land kan koomen. Naederen ondertusschen eenige andere Visschen, om dien Mensch te byten, soo steld hy sigh, t'sijner beschuttingh, tot de dood toe tegens deselve. Torquemade Hexamereon, Dial. 6. pag. 602. Olaus Magnus heeft een Voorbeeld hier van bygebraght.

Van sulcke Mensch-lievende en Mensch-bewaerende Rogchen, ⁺ seyde Marinus, weet ick niet te spreecken. Maer in Braziliaensche Zee heb wel verwonderlijcke Rogchen gesien, met seer lange, dunne Staerten. Daeghlijcks leggen de Wijfjens een Ey, met een Schael gelijck de Hoender-Eyeren. Beyde Wijfkens en Mannekens swemmen sonder Vinnen. Sy sijn vol giftige steeckels. Verscheyden slagh werd'er van gevonden: Onder welcke de voornaemste werden gehouden de Narinari en Jalebari. d'eerste heeft een groot, drie kantigh Lijf. Weersijds breede quabben. 't Hoofd is in grootheyd en gestalte dat van een Varcken gelijckvormigh. De Mond rondaghtigh en Tandeloos. De Harssenpan vol Harssenen. ⁺ Aghter de ronde oogen staen twee wijde Blaes-gaten; soo groot als een gemeenen Appel: De verwe is Yseraghtigh, met witte stippelen. De Staert heeft de lenghte van vier voeten; aghter geduerigh smaller toeloopende. 't Vleesch houdmen voor gesond. Aen eene deeser Rogchen Narinari konnen veertigh Menschen haer bekoomst eeten. De Jalebari is van deselve grootte en smaeck; doch de Huyd kael en doncker-geel. De gedaente vertoond die van een Ploegh-Yser. Beyde onthoudense haer dight by 't Strand. Haere lange Staerten slaense om de Visschen, welcke haer ter spijs willen doen die-

+ Seldsaem verhael van mensch-beminnende en mensch-behoudende Rogchen.

+ Verwonderlijcke Rogchen in Brazil.

+ En soo groot, dat veertigh Menschen sigh aen eene der selve konnen versaedigen.

[p. 613]

nen. Sy steecken met een giftige Angel: Welcke steeck onlydlijcke pijn veroorsaeckt. 't Genees-middel is de Lever van deese selve Visch, of de gebrandede Asch des Angels op de wonde geleght. Montani America, fol. 389.

De Lever van alle Rogh, ⁺ deed'er Polylector by, is seer goed tegens 't Jeucksel. De Gal seer dienstigh voor d'ooren. 't Geen eenige Schrijvers van de Crocodillen verhaelen, datse de stem eens krijtenden Kinds souden naebootsen, om de Menschen t'haerwaerts te locken, heeft Marinus voor een verdightsel gehouden, wijlmen in Egypten daer van niet weet te spreecken. Evenwel beright ons Martinus Martinii in Atl. Sin., dat in de Chineesche Provintie Honang by de Stad Changte seeckere Visch is, genoemd Hajul; soo veel als 't kleyne Kind. Want als hy gevangen werd, geeft hy een geluyd van sigh, als dat van de krytende Kinderen. Als ick, seght een voornaem Reysiger, eens langhs den Oever gingh wandelen, hoorde ick, gelijck my daght, een kleyn Kind by 't water schreyen. Maer toeloopende, sagh ick, dat het een Visch was, welcke eenige Visschers hadden gevangen. Friderich von Zeitz Asiatischer Reise-beschreibung pag. 437.

Even 't selve, liet Marinus hier op hooren, ⁺ is my oock gebeurd. Niet alleen slaet hy sulck een geluyd, wanneer hy gevangen is, maer oock wel nu en dan op andere tijden; 't sy wanneer hem yets ontbreeckt, of dat hy sigh niet wel gevoeld. Want oock de Visschen sijn haere sieckten onderworpen. Nottham Descript. China pag. 111. Vermits nu tusschen deesen Hajul en de Crocodil weynigh onderscheyd is; als bynae deselve gestalte, een diergelijcke Staert, en vier voeten hebbende, Nuzzii descript. Chinae pag. 212. soo kan lightlijck hier uyt sijn ontstaen, 't gemeene seggen, dat de Crocodillen kryten gelijck een Kind. En derhalven is 't by de Schrijvers, welcke sulcks verhaelen, of oock getuygen, niet soo seer een onwaerheyd, als wel een misverstand, wijlse den Crocodil toeeygenen 't geen den Hajul behoord. ⁺ Van 't Visch-geslaght, genoemd de Zee-druyf, heeft Polylector ons geseght, datse, in Wijn geleght sijnde, de drinckers deeser Wijn een afkeer van dien dranck veroorsaecken. Even 't selve doet d'Erythrinus. Alsmen deese Visch in Wijn laet verrotten, en deselve dan te drincken geeft aen een onmaetige Wijnslaef, of oock aen andere, die dien dranck maetigh gebruycken, soo sullense al t'samen een walgh en afkeer daer van bekomen. Kirschbaumius de Pisc. pag. 402.

'k Sal, seyde Juffer Honesta, ⁺ nevens den voorgaenden oock

+ Visch in China, de stem eens krijtenden Kinds naebootsende.

+ Waer van veellight ontstaen is 't geen men den Crocodil toeschrijft.

+ Visch, die in de Menschen

+ Een walgh en afkeer

[p. 614]

deesen raed onthouden, om deselve ter gelegener tijd bekend te maecken aen eenige goede Vrouwen, welcker suypsughtige Mannen meer met de Mond in Wijn en Bier verteeren, alsse met de Hand winnen.

Waerom oock, boertede de Heer Honorius, ⁺ deselve niet gegeven aen de goede Mannen, welcker Vrouwen de geheele voormiddagh Brandewijn, de naemiddagh bier en wijn suypen; geduerigh met een los Hoofd loopen; al 't geld, 't welckse bekoomen konnen, t'soeck maecken: Als haer 't selve ontbreeckt, de kas open slaen; de Waeren uyt de Winckel; jae selfs, Hembden, Hoosen, oock de Linten uyt haers Mans Schoenen, tegens Brandewijn verwisselen? Alles binnens Huys versuymen; de Kinderen laeten verstincken, jae half verrotten; en alsoo een welgestelden Boedel gantsch ten ondergangh brengen? Maer wat is dit voor een Visch?

Hy werd, antwoordede Polylector, ⁺ anders genoemd de roode Zee-braessem; wijl hy rood is, en de gedaente onser Braessemen heeft; met een spitse beck, niet seer langh. De Mond is voorsien met middelmatige tanden: 't Hoofd weersijds plat. Daer is noch een ander slagh van Zee-braessem, genoemdt Scarus. Aen de Stranden van Asia in Grieckenland tot Sicilien toe werd hy overvloedigh genoegh gevonden. ⁺ Oock in de Carpathische Zee; doch aldermeest in de Roode Zee. Voortijds telden de Romeynen hem onder de leckerste Spijsen. De Lever hield de Keyser Vitellius voor d'eerste der Delicatessen. Kirschbaumius de Pisc. pag. 347. Ten tijde van Keyser Claudius wierd deese Visch aldereerst te Romen bekend; en van Pontus Euxinus, of de swarte Zee, daer heenen gevoerd. Ter dier oorsaeck wierd hy gehouden voor de raerste Visch. Plinius lib. 9. cap. 17. De Barbeel was by de Romeynen oock wel in een groote agtingh; maer op verre nae by den Scarus niet te vergelijcken. Vermits nu een Barbeel by haer honderd en vijf-en-tseventigh, eyndlijck oock twee-honderd Kroonen gold, Plinius lib. 9. cap. 17. Salmuth in Panciroll. T. 1. tit. 51.pag, 254., ⁺ soo kanmen lightlijck gissen, datse noch veel meer voor een Scarus hebben gegeven. Van deese schendlijcke overdaed en verquistingh kanmen naesien Joh. Bruyerinus de re cib. lib. 3. cap. 2. lib. 19. cap.2. Hortensius, volgens 't beright van Varro, voedede haer seer sorghvuldigh op in sijnen Vyver. Geen moeder is over haere Kinderen soo bekommerd, als hy was over sijne Barbeelen. Doese, gelijck Jovius verhaeld, van de gemeene Roomsche Burgers tegens Silver wierden opgewoogen (wanneerse langer waeren als eene voet),

+ Van de Wijn veroorsaekt; sijnde d'Erythrinus;

+ Of Roode Zee-braessem.

+ Ander-slagh van Zee-braessem, geheetenScarus;

+ Te Romen seer hoogh geaght,

[p. 615]

moestense al vry gemeen sijn geworden. ⁺ Azinius Seler, onder Keyser Claudius, koght'er eens een voor aghtduysend penningen, bedraegende ontrent vier-honderd Carolynen. d'Egypenaer Crispinus, door Domitianus uyt den staet van Slaef verheven tot de waerdigheyd der Ridderschap, gaf voor een andere ses duysend Sestertien; doende honderd en vijftigh Kroonen; of twee honderd vijf-en-twintigh Rijcksdaelers. Gemeenlijck weegense niet boven de twee ponden. Echter heeft'er Publius Octavius (van Keyser Tiberius nae de marckt gesonden) een gekoght van ruym vier ponden voor vijf-duysend Sesterien. ⁺ Drie andere golden dertigh-duysend penningen, maeckende ontrent vijfthien-honderd Caroliners. De Schaelen, in welckese gewoogen wierden, waeren verguld, of met kostlijcke Gesteenten ingeleght. Meer of min goldense, nae de plaetsen daerse van daen wierden gebraght. Die van Jonien, en van ontrent Hercules Pilaeren quaemen, wierden meest gepreesen. Plinius lib. 9. cap. 27. Suetonius in vit. Tiber. Jonstonus van de Visschen fol. 46. Kirschbaumius de Pisc. pag. 399. Vlimmerus in Histor. Ital. noemd deese Zee-Barbeel Barbus, of Barm, en steldse eenerley: Doch qualijck.

Wat my belanghd seyde Marinus, ⁺ 'k wou voor de Barbeel niet soo veel penningen geven, als de Romeynen daer voor Rijckdaelers uytschooten. Schoon de smaeck taemlijck goed is, soo sijnse echter de gesondheyd niet seer bevoorderlijck. 'k Heb verstandige Geneeskundige hooren seggen, datse de Speenen verwecken; en te dickmael gegeeten, een swack gesight veroorsaecken. De Wijn, daer een Barbeel in gestickt is, maeckt de Mannen onmaghtigh; de Vrouwen onvrughtbaer. Evenwel is hy, gebraeden sijnde, sonderlingh goed voor de Buyck-krimpingh. Jonstonus. Kirschbaumius. Wat de Barm belanghd, die veel in Poelen, noch meer in Rivieren gevangen werd, ⁺ hy laet sigh eeten, wanneer hy uyt een heldere, steenaghtige Vloed gehaeld is; doch valt my te moeylijck, door de veelheyd der kleyne Graeden. Aengaende de kuyt, 'k sal my wel waghten, van deselve weer t'eeten.

Syt ghy dan, vraeghde Juffer Honesta, ⁺ eens quaelijck daer over gevaeren?

Jae gewisselijck, ⁺ antwoordede Marinus. 'k Had hooren seggen, dat de kuyt des Barms vergiftigh is, insonderheyd in Bloeymaend. 'k Wou'er de Proef van neemen, en at'er maer alleen twee Beeten van. In volle twee uyren tijds daer nae gevoelde ick gantsch niet quaeds. Maer doe wierd ick een groote opblaesingh in de Mond van de Maegh gewaer. Om deselve te verdrijven, gebruyckte ick Annijs-zaedt, doch te ver-

+ En bovenmaeten dier-betaeld:

+ Met eenige Voorbeelden, hoe veel voor een Barbeel gegeven wierd.

+ Welck echter d'eeters schaede kan veroorsaecken.

+ Schaedlijckheyd

+ Van de kuyt.

+ Met een sonderlingh

[p. 616]

geefs. Nae verloop van weer een uyr vertoonde sigh mijn aengesight als dat van eenen die onmaghtigh werd. ⁺ d'omstanders verwonderden sigh hier over, en vreesden voor mijn leven. Ondertusschen vernam ick niet alleen in Maegh en Buyck, maer te gelijck in al d'uytwendige leeden een groote veranderingh. Hier op overquam my 't Bert, tot dat eyndlijck de kuyt my van onder en boven afschoot, met groote benauwdheyd, verswackingh van kraghten, en levens-gevaer. Garcias, by Jonston. fol. 203. By Kirschbaumius, pag. 395. In sommige Rivieren werden Barmen gevonden, die ses, seven, oock wel aght ponden weegen. Maer in de Nijl vindmense soo dick, datse somtijds twintigh ponden gewight ophaelen. Doch tusschen de Nijlsche en d'andere is onderscheyd; en deselve is onse Braessem veel gelijcker. Bellonius de Pisc. lib. 1. Seer begeerigh sijnse naer 't vleesch van doode Ligchaemen.

Naest de Scarus, ⁺ hernam Polylector, had by de Romeynen de tweede plaets in haere leckerste Visschen de Lamprey, sijnde een lange Visch, gelijck de Palingh: Behalven 't Hoofd seer wel over-eenkoomende met de Mureenen, of Negenoogen. Daer sijn'er, die uyt de Zee in de soete Wateren loopen; en dan, die noyt in de Zee koomen. Van 't Zee-geslaght sijn'er kleyne, groote, middel-matige. Deese laetst-genoemde werden by ons Pricken genoemd. Eenige meenen, dat'er geen verschil in de soort, maer alleen in den ouderdom, en door deselve in de grootte is. De kleyne sijn van een voet; de middelmatige, of Pricken, van een Elleboog; de groote van twee Ellebogen. Hoe dier d'oude Romeynen deselve betaelden, koomd my nu niet in gedaghten: Maer oock 't Roomsche Geestlijck Hof heeft sigh niet ontsien veel gelds daer voor uyt te geven. Platina, den Pauslijcken Historischrijver der Pausen, seght, datse dickmael wierden verkoght voor vijf, ses, jae seven goudene Kroonen. Seecker Kardinael gaf'er twintigh voor.

En dan noch, ⁺ voeghde Marinus hier by, kost de bereydingh niet weynigh. De toemaeckingh brenght haer meer smaeck aen, als de Visch. Men smoordse daer in Cretische Wijn. De Mond werd ghevuld met een Muscaet-noot. In de seven gaten ter sijden de Kuwen steecktmen seven Kruydnagelen. Men wenteldse in Orego; en men koocktse op een matigh Vyer met gestootene Haselnoten; kruym van Wittebrood, Cretische Wijn, en allerley Speceryen.

Paus Leo de thiende, ⁺ pastede Polylector hier op, noch in laeger staet sijnde, bedroogh, door sulck een Saus, om sijn geselschap

+ Voorbeeld daer van.

+ Lampreyen; groote, kleyne, middelmaetige; welcke laetste van ons Pricken werden ghenoemd.

+ Seer kostlijk in Italien toebereyd.

+ Klught-geval hier ontrent, tusschen Paus Leo de thiende, en een Nar.

[p. 617]

te verlustigen, eens den Nar Marianus. Hy deed een deel vlos Touw soodaenigh binden, als of 't een Lampray waere geweest; voorts een Sop maecken op de gehoorde wijs, en deesen Hennip-bosch daer in leggen. Marianus was een goede Slemper, en geweldige Vraet. Met'er haest slockte hy een groot deel van dit leckere Nat in 't lijf. Daer nae begon hy een stuck der gewaende Lampray in de Mond te steecken. Hy knauwde op dit vlasschigh goed met harde beeten; maer 't bleef hem tusschen de Tanden; ten deelen oock in de Keel sitten. Dapper moest hy worstelen, eer hy dien bras daer weer uyt kreegh. Ondertusschen begonden al de daer tegenwoordige dapper te lagchen; en hem woest genoegh te bespotten. Doch hy seyde tot haer: 'k Wou my wel dickmael dus bedroogen sien. Want met sulck een Sop, als dit is, sou ick niet alleen een Touw, maer oock wel met groote lust op eeten d'Ysere boeyen, met welckemen sulcke gecken, als ghy lieden sijt, pleegh te binden. Quirini Apophthegm. illustr. vir. pag. 107.

Hier is, ⁺ hervattede Marinus, 't Nat niet alleen soo goed, maer veel beeter als den Ael. Seecker, met sulcke Soppen sou ick oock selfs de Persiaensche Visch der Caspische Zee wel smaecklijk konnen eeten?

Is dan, ⁺ vraeghde de Heer Honorius, de Visch in deese Zee niet soo goed, als anderweegen?

Op verre nae niet, ⁺ antwoordede Marinus. Hoedaenigh ick my, uyt nieuwsgierigheyd, op de Caspische Zee begaf, om deselve nauwkeurigh t'ondersoecken, heb ick gisteren verhaeld. 'k Had bevel gegeven, datmen tegens den tijd, op welcke ick weer nae den Oever wou keeren, een goede soode Visch sou gereed maecken; wijl ick my altijd had ingebeeld, ⁺ dat deselve hier seer treflijck moest sijn. Doch 'k vond my daer ontrent bedroogen; en magh seggen, dat ick in dit Gewest noyt Visch heb gegeeten, welcke my wel behaeghde; of waer in een persoon, die de Visch onser Zeeën gewoon is, een volkoomen genoegen sou konnen scheppen. De beste Visschery geschied aen de Mond van de Vloeden: Doch men vanghd'er bynae niet anders als Salm. Welcke, schoonse dus varsch gegeeten werd, echter mijns oordeels noch soo wel niet smaeckt, als de gesoutene, die in Italien werd gebragt. Ondertusschen is dit de beste en leckerste Visch van alle diemen hier bekoomen kan. Somtijds vanghdmen wel eenige Steuren, doch soo quaed van smaeck, datmense nauwlijcks kan in 't Lijf krijgen. Noch drie of vierderley slagh van andere Visch werd'er opgedischt; doch my onbe-

+ 't Sop beeter als den Ael.

+ De Visschen

+ In de Caspische Zee

+ Sijn van een seer

[p. 618]

kend; en gesaementlijck van een quaede smaeck; soo dat niet alleen de Visch van onse Landen, maer oock die in Mesopotamien, ⁺ in 't woest Arabien, in d'Euphrates, en in de Tygris, veel beeter is. 'k Heb aengemerckt, dat de Visschen, welckemen hier vangd, seer groot sijn. Bynae geen kleyne sietmen'er; 't sy dat'er geen andere als groote sijn; 't sy om dat d'Inwooners de kennis niet hebben, van de kleyne te vangen. Niet alleen was al de Visch hier seer onaengenaem van smaeck, soo dat ick'er gantsch niet van kon eeten; maer oock seer vet. De vermoedlijcke oorsaeck hier van is, dat de grond der Caspische Zee, gelijck oock selfs haer' Oeveren, in plaets van Steenaghtigh of Sandigh te sijn, gantsch slijckerigh is; veellight wegens de meenighte der daer in schietende Vloeden van soet Water. Reysen van Della Valle, tweede deel pag. 167.

Veellight, ⁺ seyde Polylector, soumen uyt even deese Zee wel goede Visch konnen bekoomen, indienmen deselve midden in sogt. Doch de Persianen derven niet waegen, soo diep in te vaeren. Hebben oock geen bequaem gereedschap, om daer de Visch-vanghst aen te stellen. Welckese alleen aen d'Oevers en de Monden der Rivieren verrighten. Buyten twijffel willen de beste Visschen sigh niet soo nae aen 't Strand begeven; te meer, wijl deese geheele Zee soo gantsch ondiep is, datse niet anders kan bevaeren werden als van de kleyne Schuytjens, daer wy gisteren van gesproocken hebben. ⁺ Van verscheydene Schrijvers werd aengemerckt, dat de Visschen hier in 't gemeen grooter vallen als in andere Wateren. Men vind Karpers in deese Zee, over de twee Ellen langh. Braessemen, aldaer Chascham genoemd, van een sonderlinge grootte, schoon niet soo hoogh van rugg' als d'onse. Haringen, Seecker slagh van Barbeelen, draegende de naem van Schivit, ter grootte van twee Ellen. Echter werden al de geene, die de lenghte van een half el overtreffen, niet gegeeten, wijl 't Vleesch al te hard is. ⁺ Seeckere soort van Salm en Voorn werd'er gevangen, welcke de Persianen souten en roocken. Wanneerse die dan eeten willen, gaens'er aldus meê te werck. Sy winden deese geroockte Visch in een Doeck van Lynwaed, of Cottoen. Leggense op den heeten Haerd, en laetense onder de heete Asch braeden. Eenige getuygen, datse, dus toegeright, een lieflijcke smaeck hebben. ⁺ In 't geheele Land vindmen noch Snoeck, noch Ael. De Vischvanghst in de Stroomen en in de Zee werd verpaght; brengende den Koningh jaerlijcks een ongelooflijck-groote som gelds op. Deese Paght, met den aenvangh der Herfstmaend beginnnende, duerd tot in Lente-maend. De Paghters schieten de Rivieren een stuckweghs van de Zee

+ Onaengenaeme smaeck.

+ Aenmerckingh.

+ Vallen in 't gemeen grooter als in andere Wateren.

+ Hoe d'Inwooners van Persien haere geroockte Salm bereyden.

+ Verpaghtingh der Visch, brenghd den Koningh veel op.

[p. 619]

met Staecketsels af. Tusschen deese Afpaelingh en de Zee magh, geduerende de gedaghte tijd, niemand Visschen, als alleen de geene, welcke de Paght hebben; doch wel daer aghter, of in d'opene Zee; oock nae 't uytgaen van de tijd des Paghts wel daer binnen. Dappers Asia, in de Beschrijving van Persien, fol. 61. Van de schaedlijcke Visch Naka in dese Caspische Zee kan hier nae gesproocken werden.

In Mengrelien, ⁺ vervolghde Marinus deese Stof, sijn veele Rivieren, welcke verscheyden slagh van Visschen uytleveren, insonderheyd Steuren, van driederley soorten. Die van d'eerste, genoemd Zutki, weegen noyt boven de vijftigh ponden. Vermits deese de beste sijn in smaeck, soo werdense aen den Koningh gebraght, en in de Spijs-Kameren opgeleght. 't Tweede slagh, Angiakia, verschild weynigh van 't eerste, behalven in de gestalte des Hoofds. Is oock veel grooter, en niet soo goed van Vleesch. Noch grooter, en min smaecklijck, is de derde soort, Poronci. Somtijds wijckt hy in de grootte voor een Buffel niet. De Mengrelianen snyden deese Visschen aen Mooten; soutense, en droogense in de Son. Van d'Eyeren deeser Steuren maeckense Caviaer. Sy besprengen deselve met Sout, ⁺ nae datse die in een houten Vat hebben gedaen. Stellense dus in de Son; roerense yeder dagh dickmael om; en alsse sigh dan eenighsins tot een Ligchaem hebben geset, doense deese Compost in andere Vaten over. Van de Buyck deeser Steuren werd de Vischlym gemaeckt. De manier der Steurvanghst is deese: Yeder Visscher heeft een Schuyt; en een Net, soo langh als de Schuyt is, te weeten, ontrent veertigh Palmen. Dit Net laetense aen den mondt der Rivier door daer aen gebondene Steenen op de grond sacken; en dese swaerte verhinderd, dat het niet weghgesleept werd. ⁺ Aen de twee eynden deeses Nets sijn twee Touwen geheght; vastgehouden van twee Mannen; staende d'eene voor, d'andere aghter op 't Schipje. Wanneerse nu gevoelen, dat'er een Steur in is, haelense, door middel der Touwen, 't onderste deel geswindlijck nae boven; en trecken deeser wijs de Visch in de Schuyt. ⁺ Flucks doense hem een ander Touw om den Hals: Werpen hem weer in Zee, aen haer Vaertuygh vast-gemaekt sijnde; en houden hem soo een lange tijd in 't leven. Somtijds sietmen veel Haringen in deese Zee. Is de meenighte groot, soo staet een rijcklijcke; isse kleyn, een sleghte Steur-vanghst te verwaghten. In 't Jaer 1642. had de Zee een groote meenighte deeser Haringen tusschen Trebisonde en 't Land der Abkassen aen den Oever opgeworpen; soo dat 't Strand ter hooghte van drie Palmen, even als een Dijck, daer van be-

+ Steuren in Mengrelien van driederley slagh.

+ Caviaer van haer' eyeren gemaeckt.

+ Op hoedaenig een wijs

+ Deselve hier gevangen werden.

[p. 620]

deckt lagh. ⁺ Oesteren sijn'er oock; doch de Visschers, deselve in haere Netten vindende, werpense weer in Zee. Sommige hebben rossche Paerlen in sigh. Dappers Asia, in de Beschrijvingh van Georgia fol. 14. Kirschbaumius de Pisc. pag. 319. Onaengesien de Visch hier oock de beste niet is, soo weeten echter de Visschers groote voordeelen daer van te trecken, wanneerse daer meê ter Marckt koomen.

d'onse, ⁺ en noch veel meer onse Vischmarckts-Wijven, boertede de Heer Honorius, konnen deese konst oock wel. En wat nood waer 't noch, datse wat veel wilden winnen, indiense niet, wanneer'er op eenen dagh te veel Visch werd gebraght, deselve over behielden tot op den volgenden, jae derden dagh, wanneer'er niet of weynigh koomd; en dan deese oubackene, half verdorvene, doch van haer wat opgepronckte waer voor varsch-aengekomene verkoghten.

Van de Wet te Venetien, ⁺ berightede Polylector, gebiedende de Visch-verkoopers, haere Visch staende, met bloote voeten, en ongedekten Hoofde te moeten verkoopen; op dat d'ongemacken van hitte en koude haer moghten dwingen, de hand wat te lighten, om haest los te werden, heb ick gesproocken in 't eerste deel mijns Grooten Historischen Schouwtooneels pag. 373. ⁺ 'k Sal'er nu by doen, waer toe te Verona de Visch-verkopers verbonden werden. Dusdaenigh luyden de Woorden in de Veronensische Wetten lib. 9. cap. 16.: Wy ordonneeren en gebieden, dat geenen Visscher, Visch, Krab of Kreeft-verkooper sigh sal onderstaen, deselve sittende te verkoopen; of op 't Hoofd sal hebben een Hoed, ⁺ of Sack, of yet anders, buyten 't geen waer meê hy daeghlijcks gewoon is sijn Hoofd te bedecken. Aen sijne Voeten sal hy niet anders mogen hebben als Socken; en onder deselve niets als de bloote Aerde. Soo dickmael yemand hier tegens koomd te doen, sal hy verbeuren tsestigh Ducaten. Geen Visscher of Visch-verkooper sal de Kuyt, Lever of ander Ingewand der Visschen mogen brengen nae een andere plaets, als daer de Visch gewoonlijck verkoght werd; en sal 't moeten verkopen op even den selven dagh dat hy 't uyt de Visch gedaen heeft: op even-gelijcke Boete. ⁺ Yeder Vischkooper, die varssche Visch te verkoopen heeft, sal gehouden sijn, aen al de Visschen, welcke hy ter Marckt brenght, terstond de halve Staert af te snyden, en deese dus besneedene stracks soo varsch te verkopen. Maer die hy souten wil, sal hy met de geheele Staerten moeten souten.

Deese Wet, ⁺ merckte Juffer Honesta aen, diend niet alleen, om de Visch-verkoopers te dwingen, haere Waer voor een reedelijcke

+ Oesteren.

+ Ingeworpen beright

+ Van de Wet te Venetien:

+ Insonderheyd te Verona,

+ Op de Visch-verkopers; haer dwingende,

+ Haere Visch tot een reedlijcke prijs,

+ En varsch, sonder bedrogh, te verkoopen.

[p. 621]

prijs te geven; maer beneemd haer oock 't middel, om oud-gewordene Visch, die alreeds op de Marckt geweest is, nu half verdorven sijnde, te souten, en dan voor goede te verkoopen. Vermitsse de ter Marckt gebraght Visschen terstond de Staert afsnyden; diese souten willen, met geheele Staerten souten moeten, soo konnense hier ontrent geen bedrogh pleegen; gelijck maer al te veel onder d'onse geschied.

Wat voor een Visch, ⁺ vraeghde de Heer Honorius, waer aen men eenige songerlinge eygenschap verneemdt, sal nu voor den dagh koomen?

'k Sal u, ⁺ antwoordede Polylector, om weer te beginnen, voor eerst de Pompilius geven. Sommige noemen hem de Heylige; andere de Leyd-Visch. Deese laetste naem voeghd hem alderbest. Plinius en andere hebben hem gesteld onder 't Geslaght der Tonynen. Boven en tusschen d'oogen is hy Goud-geel. De Staert eyndighd in een spits; niet verdeeld, oock niet gevormd op de wijs van een halve Maen. S'onthouden haer in 't diepste van de Zee. ⁺ Dickmael volgense de vreemde Scheepen nae met een sonderlingh vermaeck. Eenige uyren langh blijvense by deselve, onaengesien men met den Elgar nae haer schiet. Doch soo haestse Land verneemen, keerense weer te rugg'. De Schippers sulks gewaer werdende, houden dit voor een Teecken, datse dight by Land sijn. Jonstonus van de Visschen, fol. 7.

Op mijne Togt van Malta nae Alexandria in Egypten (voeghde Marinus hier toe) vingen wy met een drie-tandige Gaffel een Visch, ⁺ welcke Fanfre wierd genoemd. Van de gedaente was hy gelijck een Makereel; ontrent van deselve lenghte en dickte. Niet bysonders kon ick'er aen vinden, als dat de geheele rugg' met streepen, beslaende de breedte van ontrent twee vingeren, was geteeckend. Eene derselve was doncker-Violet, bynae swart; d'andere blauw. Dit gingh soo beurt om beurt; nu een Violette, dan een blauwe, van 't Hoofd af tot de Staert toe. De Buyck was wit. ⁺ De Zee-lieden seyden my, dat deese Visch, wanneer hy sigh eens op de sijde van een Schip heeft gevoeghd, 't selve geduerigh volghd, sonder daer van af te wijcken, voor dat het in de Haven is gekoomen. Doe wy deesen vingen, was een andere diergelijcke by hem sijnde Visch 't gevaer ontvlooden. Twee daegen daer nae kreegen wy noch een Fanfre. 't Scheeps-volck beweerde, dat hy was de Macker des eersten; die niet afgelaeten had 't Schip te volgen. ' Is, immers nae mijne Mond, en nae 't oordeel van al de geene, die'er van aten, een Visch van seer goede smaeck. Thevenot Reysen, tweede deel, pag. 5.

+ De Visch

+ Pompilius, anders de Leyd-Visch,

+ Volghd de Scheepen.

+ Andere Visch, genoemd Fanfre,

+ Een onaflaetlijcke Schipvolger.

[p. 622]

De Turdus, ⁺ hervattede Polylector, kan verstrecken ten Sinnebeeld van reghte Houwlijcks-liefde. Hy werd gereeckend onder de Klipvisschen; en oock Zee-Lijster genoemd. Te Mompelliers draeghd hy den naem van Menestrier, of Fluyter. Van verscheydene gedaenten sijnse. Rondeletius teld'er wel twaelfderley. Sommige sijn meerendeel Goud-geel; met rood en blauw doormenghd. Andere groen, met een witten Buyck. Noch andere bloedrood, met Goud-geel doortrocken. Wederom andere geheel rood: Of goudverwigh met groene plecken, e.s.v. De grootste onder dit verscheyden slagh koomd in grootte bynae de Snoeck gelijck. Hy is rood geverwd, besprenckeld met groote swarte plecken. Wanneer 't Manneken gestorven is, koomen de Wijfkens uyt haere Hoolen voort, en sterven met hem deselve dood. Oppianus lib. 4. v. 240. Kirschbaumius de Pisc. pag. 317.

Soo verr', ⁺ liet de Heer Honorius hier op hooren, behoefd de Houwlijcks-liefde onder de Menschen sich niet uyt te strecken. 't Is ten vollen ongeoorloft, niet alleen sigh reght-draeds om 't leven te brengen; maer oock soodaenigh te treuren, om 't verlies van een Echtgenoot, dat de dood daer door veroorsaeckt sou werden. 'k Wil wel, dat mijne Honesta my bemin terwijl ick leef; maer geenssins, datse te seer sigh sou bekommeren wanneer ick dood ben.

De Wijfkens van de Merula, ⁺ of Zee-zeelt, deed Marinus hier by, weeten 't beeter te klaeren, en sijn wijser, als die der Zee-Lijsters. De Mannekens houden 't met de Polygamie, wijlse yeder veel Wijfkens hebben. Daer-en-boven sijnse seer yversughtigh over haer. Wanneer de Wijfkens t'huys broeyen, passense op de deur, op dat haer geen laegen moghten geleght werden. ⁺ Als 't Manneken gestorven is, koomen de gedaghte Wijfkens, die by sijn leven altijd binnens Huys moesten blijven, uyt haere Schuyl-hoecken te voorschijn, en gebruycken de vryheyd, van welckese beroofd waeren. Idem Kirschbaumius ibid. pag. 319.

Onder de Visschen, ⁺ begon Polylector weer, van een mismaeckt seldsaeme gedaente, magh gesteld werden de geene welkemen Mola noemd; 't sy om dat hy een ongevormde Klomp of Klont schijnd; of om dat hy in de rondte van 't Lijf sigh vergelijckt met een Molensteen. Die van Marsilien noemen hem Luna, of de Maen; misschien om dat hy, behalven de Vinnen, met 't geheele Ligchaem, als een volle Maen vertoond; of om dat 't uyterste des Lijfs de vorm van een gehoornde Maen uytdruckt. Hy heeft, wegens sijne kortheydt, geen gestalte van een

+ Turdus, de Zee-Lyster, of Fluyter, een Voorbeeld der Houwlijcksche-liefde.

+ Aenmerckingh.

+ Merula, of Zee-zeelt.

+ Yversught der Mannekens.

+ Mola, een seer wonderlijcke en mismaeckte Visch; by naght schitterende als een Vyervlam.

[p. 623]

Visch; maer schijnd een enckel Hoofd te sijn: Echter weeghd hy dickmael meer als honderd ponden. Met een seer scharpe Huyd is hy gedeckt; silver-wit; boven asgrauw. T'eenemael kraeckbeenigh is hy. Deese groote Visch-klont, Vischlomp, Visch-klomp, heeft een seer kleyne Mond; en maer alleen twee tanden, welcke desselven beyde delen besetten. Doorgaens sijnse seer breed. Gantschlijk geen Staert is'er aen; maer evenwel ontrent 't eynd staen Vinnen; breed; niet langhwerpigh. Tusschen de Huyd en 't Vleesch is veel vet, gelijck aen een Varcken. 't Selve gesmolten sijnde, is seer bequaem om Kaerssen van te maecken; doch derselver Vischaghtige reuck is onaengenaem. Als hy gevangen werd, sou hy een gegnor van sigh geven. Wanneermen hem 's naghts van verre siet, schittert uyt sijn innerlijcke deelen een blauwaghtige glantsch, gelijck een Vyervlam. Jonstonus van de Visschen fol. 20. Kirschbaumius pag. 251. ⁺ Een ander slagh van een Visch was 't, welcke Cadamustus sagh; bynae een Varcken gelijck: Soo dick als een Ton, maer wel eens soo langh; rond van vorm; met een Varckens-huyd; kleyne oogen; tandeloos; de voeten geklauwd; de Kuwen grooter als een Arm; de Staert langh en breed. Plinius heeft oock gesproocken van een Visch, bestaende uyt enckel Hoofd, gelijck de Mola. Hy noemd hem Orbis. ⁺ Een andere bynae diergelijcke, genoemd de Zee-Egel, vindmen in d'Egyptische Zee; oock in de Mond van de Nyl. Wegens d'ongemeenheyd sijner gestalte werd sijn' afgetrockene Huyd met Wol gevuld, en voor wat raers opgehangen. Maer dan ('t welck voor een sonderlinge seldsaemheyd moet gehouden werden) wijst hy altijd met den Beck nae 't gewest des Hemels, van waer de wind koomd. Waeydse Oost, of Noord, of West, of Suyd; soo sal de Beck deeses dus opgehangene Vischs nae 't Oosten, of Noorden, of Westen, of Suyden staen. Een andere Visch van dit geslaght verdiend beeter de naem van Zee-Egel; wijl hy soo veel pinnen heeft, datmen hem met de hand niet kan aentasten, als alleen aen 't uyterste der Staert. Jonstonus fol. 16.

Op onsen Toght onder den Admirael Jacob van Neck nae Oost-Indien, ⁺ seyde Marinus, vingen wy een Visch van een seer wonderlijcke aenschouwingh. Hy was ontrent een halve El langh. Soo weeck als Slym. Had een scharpen Beck. Leefde langh in ons Schip, en borst eyndlijck aen stucken. Hadmen hem hier in 't Land gehad, men sou geld konnen winnen hebben, met hem te laeten besien. Roelof Roelofsz Journael van de tweede Schipvaerd der Hollanderen nae Oost-Indien pag. 1., des drucks by Janssonius.

+ Andere seldsaeme Visch.

+ Noch een andere; en sonderlinge seldsaemheyd.

+ Wederom een andere vreemde Visch.

[p. 624]

Verschricklijck, ⁺ vervolghde Polylector, was de Visch, of 't Wonderbeest, gesien onder de Regeeringh van Philips de tweede, Koningh van Spaenje. In de groote Zee seylde hy daer heenen, als een Schip, met twee vleugelen. Door een schoot ontfingh hy een wonde. Doe liep hy, gelijck als raesende, door de Straet Gibraltar; huylende met een afgrijslijck geloey. De Middellandsche Palen van Spaenje doorschietende, quam hy te Valentia aen; en wierd daer gekreegen. Men bevond hem langh te sijn honderd en twaelf; dick vijf-en-tseventigh voeten. De holligheyd der Harssenen kon seven Menschen omvangen. In den Beck kon een Man te Paerd sitten. De Kaeck-beenderen werden noch heden in 't Klooster Escurial bewaerd. Seventhien voeten sijnse lang. Twintigh Tanden staen'er in; de grootste van anderhalve voet; de kleynste van negen Duymen. Twee Menschen-ligchaemen vondmen in sijne Maegh. Nierembergii Hist. Natur. lib. 11. cap. 6. Kelleri Chronicon fol. 491. Jonstonus van de Visschen fol. 170. Udens Reise durch Franckreich, Italia, Spania und Portugal pag. 219.

In 't Chineesche Landschap Quantung by de Stad Kaocheu, ⁺ hernam Marinus, vindmen een seer seldsaem slagh van Visschen. Want de Natuer heeft deselve voorsien met vier oogen; en ses voeten. Lever-verwigh sijnse, en spouwen dickmael Paerlen uyt. Erasmi Francisci Ost und West-Indischen Lustgarten fol. 1422.

Sulcke Visschen, boertede Juffer Honesta, sijn geld waerd. Konden sommige Juffers een dousijn der selve in haere Vyvers wenschen, men sou wel haest haer gantsche gewaed met Paerlen beset sien; al veel dighter als de Staets-rock der Koninginnnen van Franckrijck is; van welcke wy gisteren spraecken. Ondertusschen is 't wat vreemds, datmen Paerlen in eygentlijcke Visschen, buyten d'Oesteren, vind.

Gantschlijck niet vreemd is 't, ⁺ antwoordede Polylector. Deese Paerlen groeyen niet in de Visch: Maer vermits hy sigh geneerd van Oesteren, soo moet hy de Paerlen, te hard voor hem om te verdouwen, weer uytgeven. Kircherus schrijft hem niet alleen vier, maer noch meer oogen toe, welcke hy op den rugg' heeft. De voeten, die der Schildpadden gelijckvormigh, dienen hem niet om daer op te gaen, maer om daer meê te swemmen. De gedaghte Kircherus houd hem voor een slagh der Zee-Spinnen; de Schildpadden, of de Slaep-visch Torpedo, niet ongelijck.

Slaep-visch! ⁺ viel Juffer Honesta met verwonderingh hier in, wat is dit voor een Zee-Gediert?

+ Wonderlijk verhael van een seer grote, seldsaeme en afgrijslijcke Visch onder de Regeeringh van Philips de tweede.

+ Paerel-uytgevende Visschen in China,

+ Met vier oogen, en ses voeten.

+ Andere

[p. 625]

Als wy, ⁺ bejegende Polylector haer, stracks hier nae sullen handelen van de giftige Visschen, seldsaeme uytwerckselen veroorsaekende, sal oock deese Torpedo niet aghter blijven. Eerst moet ick seggen, datmen somtijds eenige Vreemdigheden aen Visschen gewaer werd, welcke niet eygen sijn aen een bysonder slagh derselve, maer gehouden moeten werden of voor Vischlijcke misgeboorten, of voor Voorbooden van eenige volgende swaere onheylen over een Land. Wy hebben'er alreeds eenige Voorbeelden van gehoord. Deese kanmen'er noch by doen. In 't Jaer 1598. wierd in Spaenje een Visch gevangen, ⁺ ontrent van de grootte eener Cabelliauw; hebbende aghter, even voor den aenvangh der Staert, een verheven uytgewas; sigh natuerlijck vergelijckende met eens Menschen voet. De vorm der Teeën, en de Nagelen op de selve, vertoonden sigh gantsch levendigh. 't Geheele Ligchaem van deese Visch was donckerbruyn; alleen de voet gantsch wit, gelijck die van een Mensch. Brauweri Chronicon fol. 625. In Bloeymaend des Jaers 1602. ontstond in 't Eyland Cyprus een seer verschricklijcke Aerdbevingh, onder welcke een groot Geberght open borst, en Vyervlammen uytwierp. Ter selver tijd wierd een groote Zee-Visch opgehaeld; hebbende eens Menschen hand op den rugg'. Men heeft hem den Bassa van Nicosia toegesonden. Sachs Newe Kaiser Chronick vierdter theil, fol. 486. ⁺ In 't voorige Jaer wierd by Alkair een Nijl-visch gevangen, van 't geslaght der geene, welckemen Variolen noemd; sijnde wit gelijck Sneeuw; en somtijds wel tsestigh ponden wegende. Deese had 't gewight van vijf-en-veertigh ponden. Was in alles gesteld gelijck andere Variolen, behalven dat hy op den Kop had een verheven reght-overeynd staende gantsch natuerlijck Doods-Hoofd, van een Kraeckbeenige Stof; ruym soo groot als eens Mans vuyst. Vijf Maenden daer nae ontstack inde genoemde Stad Alkair sulck een grouwlijcke Pest, dat een tijd langh daeghlijcks ontrent drie-duysend Menschen stierven. Jacob Zack Reise durch Egypten pag. 234. ⁺ Op den tweeden der Slaghtmaend des Jaers 1599. heeft seeckere Visscher in 't Land van Holstein, by Gottorf, niet verr' van 't Hertoglijk Hof-houdinghs-Slot, in de Rivier Sclit met den Angel seeckere Visch opgehaeld, van blauwe en bruyne verwe. Mond, Staert en oogen waeren bloed-rood. Rondom den hals had hy een groote, dubbele kraegh, of Lob, van sulck een vorm, gelijckse Mannen en Vrouwen ter dier tijd uyt enckele Hovaerdy droegen. Op d'eene sijde stond een uytgestreckte Menschen-hand, in welcke hy hield een lange, scharpe, wijd uytbreydede Gard, of Roede. Deese Wondervisch en straf-prediker

+ Seldsaeme Visschen.

+ Eene met een natuerlijck-witte Menschenvoet op 't doncker-bruyne lijf.

+ Eene met een Doods-Hoofd op den Kop; en grouwlijcke daer op gevolgde Pest.

+ Eene met dubbele kraegh om den Hals; en aen de sijde een uytgestrekte menschenhand, met een Gard in deselve.

[p. 626]

wierd nae Lubeck gesonden, aen den Heer Doctor Bensinger, Vorstlijcken Holsteinschen Raed. Die hem heeft doen afbeelden, en in druck uytgegeven: Of misschien de Menschen daer door in haer selven hadden mogten gaen, om reght te bedencken den grouwel der Hovaerdige praght, d'eerst-geboorne Dochter des Duyvels. Hoedaenigh de Heere onse God korts daer nae sijne drie boose Gerigten uytsond; den Oorlogh, doende de Helden in den strijd vallen; de Burgeren plonderen; de Vrouwen schenden: De Honger, waer door in veele Gewesten reynigheyd der Tanden was: En de Pest, 't Wraeck-swaerd Gods om de wraek des Verbonds te wreecken; soo dat de Menschen neerstorteden gelijck 't Gras voor de Zeyszen der Maeyers, kanmen naesien in de Geschiedboecken. ⁺ In 't Jaer 1609., in Ooghstmaend, wierd te Neusz in Silesien een wonderbaere Visch gevangen; hebbende op 't Ligchaem deese Letteren M, R, T; en voorts de volgende Characteren, of Teeckenbeelden, by de Starrekundige gebruycklijck in 't voorstellen der Planeeten, of Dwaelstarren, ♄, ☿, ♂, ☾, ♃.Vliegerii Miscellan. pag. 235. 'k Stae in twijffel, of ick niet in eene mijner wercken gehandeld heb, van de wonder-seldsaeme en verschricklijcke Visch, ⁺ gevangen bij Constantinopol in 't Jaer 1452. 'k Sal derhalven deselve alleen met weynige woorden voordragen. Op 't Hoofd saghmen een Keyserlijcke Kroon, doch midden door gebroocken. Op 't Ligchaem een Turcksche Sabel, en aen de Staert een Tulleband. In 't volgende Jaer wierd Constantinopol van de Turcken veroverd, en alsoo een eynde van 't Griecksche Keyserrijck gemaeckt. Kirschbaumius de Pisc. pag. 501. Van de vreeslijck met allerley Oorloghs-Wapenen beteeckende Visch, in 't Jaer 1623. by Warschauw in Polen bekoomen, hebben wy hier boven gesproocken. ⁺ Even voor den aenvangh des Boheemschen Oorloghs wierd in den Rhijn, niet verr' van Mentz, een Visch gekreegen, hebbende op den Rugg' twee Swaerden; twee Piecken, twee Kruyd-Hoornkens, twee Pistolen. Op 't Hoofd de gedaente eener Trommel. Op de Staert een van malkander gekloofd Menschen-hoofd. Glimmeri Collectanea pag. 321. Veel meer andere diergelijcke Voorbeduydende Wonder-Visschen sou ick konnen voortbrengen; doch my moeten niet te langh op eene Stof blijven staen. ⁺ Van seeckere Prophaetische Visch in d'Eiffel, die sigh somtijds laet sien; maer waer op dan altijd gevolghd is de dood van eenen der Erfgenaemen des Ulmschen Huys, kanmen naesien mijn Groot Historisch-Schouw-tooneel, eerste deel, pag. 384.

Onder de seldsaeme soorten van Visschen, ⁺ begon Marinus

+ Eene met seldsaeme teeckenbeelden.

+ Eene met wonderlijcke voorbeduydende Figueren.

+ Een andere diergelijcke.

+ Voorkondigende Visch.

+ Gehoornde Visschen in China, in een Hol eens Berghs, gehouden

[p. 627]

weer, maghmen oock stellen de gehoornde. Vermits Polylector genoegh van de Narhual, of Zee-Eenhoorn, en desselven hoorn, in eenige sijner Wercken heeft gehandeld, soo sal ick geen nieuw verhael daer van doen, maer van sommige andere Hoorndraegers spreecken. Behalven de gehoornde tegens de Land-Koeyen veghtende Zee-Koeyen in China, waer van voor deesen Beschijvingh is gedaen, vindmen oock in dit Gewest op den Bergh Hujang, by Queilin, in de Provintie Quangsi, viergevoetede en gehoornde Visschen in een groot gat of Hol des gedagten Berghs, met Water gevuld. Nieuwhof. Martinus Martinii, etc.

De Chineesen, ⁺ wierp Polylector hier by, aghten deese Visschen voor een Heylige Spijs, en noemense de leckernyen van den Draeck. Op levens-straf mogense van niemand gedoodet werden. Kircheri China Illustrata fol. 202.; of in 't Nederlandsch fol. 244.

Op onse Australische Navigatie, ⁺ gingh Marinus voort, gekoomen sijnde op de hooghte van 4. Graeden 48. Minuten, hoorden wy voor aen 't Schip een seer groot gedommel. Die beneden is 't selve waeren, lieten sigh voorstaen, dat het tegens een Klip stiet; doch buyten uyt kijckende, saegense, dat de Zee rood geverwd was. Seer verwonderd bevondense sigh hier over, en wisten niet watse dencken souden. Maer als wy nu in Porto Desire quaemen, wierden wy wel haest d'oorsaeck gewaer; welcke was, dat eenigh gehoornd Zee-Monster met sijnen Hoorn tegens 't Schip had aengestooten, seven voeten onder Water; soo dat de gedagte Hoorn daer in was blijven steecken. De dickte vondmen een gemeene Elephans-tand niet ongelijck. Wel een halve voet diep stackse in 't Hout; en een kleyne halve voet daer buyten. ⁺ Met een groot geweld wasse kort afgebroocken; en even hier om had dit Zee-dier sulck een meenighte bloed uytgestort. Le Maire Australische Navigatie fol. 11. Deese Hoorn was niet hol, maer vol; van gantsch sterck, vast en seer hard been. Sy was gegaen door drie Huyden van 't Schip heenen; te weeten; door twee dicke Plancken van Greynen, en een andere dicke Planck van Eycken-hout. Sijnse voorts noch gedrongen in een Inhout; daerse op afgekeerd was, tot ons groot geluck. Want soose tusschen d'Inhouten tot in 't Schip waere door gegaen, 't sou een groot gat gemaeckt , en ons alle in sinckens-gevaer gesteld hebben. Australische Voyagie, door Willem Schouten, pag. 75. des drucks by Janssonius.

De Spaensche Schrijver Torquemada, ⁺ berightede Polylector, verhaeld, dat in de Noordsche Zee een Visch is, welcke hy de naem van Monoceros, of Eenhoorn geeft; seer groot van Ligchaem; met een

+ Voor Heylige Spijs.

+ Hoornvisch steeckt met sijnen Hoorn bynae

+ Gantschlijk door een Schip

+ De Hoornvisch Monoceros.

[p. 628]

grooten en seer spitsen Hoorn aen 't Voorhoofd, waer meê hy de Scheepen doorboord, en nae grond doet sincken, wanneer 't een stille Zee is; 't welckmen echter daer selden verneemd. Doch wanneer de Baeren maer een weynigh onstuymigh sijn, gelijck meest altijd geschied, soo is deese Visch t'eenemael luy en langhsaem in 't swemmen; derhalven de Scheepen hem lightlijck konnen ontseylen. Buyten twijffel meend hy de Visch Narhual, of de Zee-Eenhoorn. ⁺ Hy spreeckt van noch een andere Visch, by hem Serra genoemd; wijl hy op 't Hoofd een Kam heeft, gelijck een Haen; of een ry prickelen, gelijck Doornen; soo gantsch scharp en hard als Diamant. ⁺ Deese swemd onder de Scheepen, en saeghd met sijne scharpe steeckels, welcke hem oock over den rugg' heenen loopen, de Kiel soodaenigh door, dat alles sou moeten te grond gaen, indien men niet by tijds aght daer op nam. Torquemada Hexamereon, Dial. 6. 'k Sou wel in 't vermoeden geraecken, dat hy de Xiphias, of Swaerd-visch, meend; te meer, wijl 't Latijnsche woord Serra eygentlijck een Saegh, niet een Haenen-kam beteeckend; doch hy maeckt uitdrucklijck onderscheyd tusschen de Xiphias en Serra; haer stellende tot tweederley slagh van Visschen. Doe wy van de Swaerd-visschen spraeken, hebben wy voorgesteld 't verschil der Schrijvers ontrent de selve; d'eene hem 't Swaerd voor aen 't Hoofd, d'andere over den rugg' gevende. Veellight hebben de laetste de Serra voor de Xiphias genoomen, indien'er tweederley Geslaghten deeser Zaegh-visschen sijn. ⁺ Von Zeitz verhaeld, dat op sijn' Oost-Indische Toght van Java nae China 't Scheeps-volck eens een Visch vingh, bynae geheel rond; anderhalve voet langh, en dicker als een Man met beyde sijne handen omvangen kon. 't Hoofd had de gedaente van dat eens Snoecks; doch in 't midden desselven gingen twee Hoornkens op; onder nauwlijcks een stroo breed wydte van malkander staende, doch soo schuyns van een afloopende, datse boven een tusschen-ruymte van meer als een Span hadden. ⁺ Sy waeren een weynigh gedraeyd; en boven aen den Top met een kleyn ringhsken omgekromd. Niemand in 't geheele Schip had oyt een diergelijcke Visch meer gesien, of daer van hooren spreecken. Soo veelmen aen alles kon afneemen, moest hy noch jongh sijn. De lenghte van yeder Hoorn was vier Duymen. Hard waerense; doch niet so hard, of men konse noch eenighsins buygen. Misschien soudense, by toeneemingh van ouderdom, vaster geworden hebben. Friderich van Zeitz Asiatischer Reise-beschreibung pag. 411.

Op de Wilde kust, of Guiana, hernam Marinus, ⁺ vindmen in

+ De Zaegh-visch Serra

+ De Kielen onder van een snydende.

+ Wonderlijcke

+ Twee hoornige Visch.

+ Wonderlijcke Visch, met twee Gesighten in yeder Oogh.

[p. 629]

de Zee veelerley slagh van Visch in groote overvloed; als, Steen-Braessems, Molenars, Tongen, Scharren, Rogchen, Swaerd-visschen, Steuren, geele Salm, Kreeften, en Garnaten; oock Oesters, hangende aen de tacken der op 't Strand staende Boomen. Onder al deese is verwonderlijck de Cassoorwa; niet veel grooter als een Spieringh. Want in yeder Oogh heeft hy twee Gesighten. Swemmende houd hy 't eene altijd boven, 't ander beneeden 't Water. Montani America fol. 547. Inde Vloed S. Laurens, anders genoemd Riviere de Canada, vindmen een slagh van Visschen, soo groot als de Bruynvisch; maer wit als Sneeuw. 't Hoofd is als dat van een Haes. De Wilde noemense Adhothuys. ⁺ De Laet Beschrijvingh van West-Indien, fol. 53. In Finmarck loopt een Rivier, voortkoomende uyt de Noordsche Geberghten, sonder datmen evenwel desselven oorsprongh weet. 't Water is swartaghtigh; en van deselve verwe sijn al de daer in sigh onthoudende Visschen. Ter deeser oorsaeck werd hy de Swarte Vloed geheeten. In deese Stroom is een onuytspreecklijcke meenighte van Salm; oock van andere Visch, soo soet en welsmaeckend, datmen nergens beetere sou konnen aentreffen. ⁺ Onder deselve heeft de Visch Trevion een sonderlinge en verwonderlijcke Eygenschap. 's Winters is hy swart. 's Somers wit. Wanneermen hem insoutet; 't Vet aen een Touw vastmaeckt, en 't selve laet tot op de grond neersincken in een Rivier, waer in Goud-Sand leght, soo sal 't Goud sigh daer aen hangen, en werd met 't Vet boven getrocken, hoe groot en swaer de Kornen oock sijn moghten. Eenige van dit geheym kennis bekomen hebbende, wisten 't seer wel tot haer voordeel te gebruycken. Van de gedaghte Swarte Vloed werd yets verhaeld, 't welck by weynige geloof sal vinden. Wat my belanghd, 'k laet in twijffel, of 't een enckel Verdightsel, dan of 't een Duyvelsche Spoockery is. ⁺ Men schrijft voor gantsch gewis, dat somtijds midden onder de Golven deeser Rivier sigh een Man vertoond, gaende gintsch en weer wandelen voor yeders gesight, en seer lieflijck op de Viool speelende. Wanneermen hem nu op 't nauwkeurighst besightight, duyckt hy nae de grond; en terstond hoordmen aen den Oever 't geluyd van Trompetten, Trommelen en andere soo Blaes als Slagh en Speeltuygen. Niemand kan bemercken van wien dit geschal koomd. Men houd het ondertusschen voor een quaed voorteecken van eenigh groot ongeluck; en men getuyghd, dat d'ervaerenheyd dit dickmael heeft bewaerheyd. Torquemeda Hexamereon Dial. 6. Schlingeri mirabil. mund. pag. 321.

Yet diergelijcks, ⁺ deed Polylector hiertoe, werd geseght

+ Seldsaeme eygenschap

+ Der Visch Trevion in de Finmarksche swarte Vloed.

+ Vreemde Spoockery by deese Rivier.

+ Musicate Maeghdenstemmen onder Water.

[p. 630]

van de Cantrabrische of Boscaische Zee (andere stellen Meir). Hier soumen op seeckere tijden des Jaers in 't water hooren seer lieflijck-klinckende Musicale Maeghden-stemmen. Men houd het daer voor, dat sulcks sou geschieden van de Zee-menschen, wanneerse t'saemen koomen, om Jongen te teelen. Nierembergii Histor. Nat. lib. 11.cap. 1. Erasmi Francisci Ost und West-Indischen Lustgarten fol. 1415. Wat my belanghd, indien dit waerlijck sigh toedraeghd of toegedraegen heeft, soo moet ick 't daer voor houden, dat dit eene der Guychelryen des Satans is. Wonderlijcke Voorbeelden hier van heb ick verhaeld in 't derde deel mijns Grooten Historischen Schouwtooneels, van pag. 387. tot 404.; en te gelijck mijne bedenckingen daer over geuyt.

Met verwonderingh, ⁺ seyde de Heer Honorius, heb ick verscheydene aenmercklijckheden van de Water-bewooners hooren verhaelen. Maer 'k moet hier een Vraegh doen: Werden de Visschen wel soo oud als de Land-dieren?

Volgens de berighten van verscheydene, ⁺ en onder deselve aensienlijcke Schrijvers, antwoordede Polylector, moetmen jae seggen, en oock selfs, datse veel langer leven als de Beesten des Velds. Van de Snoeck, door Keyser Frederick de tweede in een staende Water geset, met 't Jaer wanneer, in een Ringh, of Halsband, hem aengedaen, gesneeden, en nae twee-honderd seven-en-tsestigh jaeren noch levendigh weer gevangen, heb ick gesproocken in 't eerste deel mijns Schouw-tooneels; ⁺ en hoe hy drie-honderd en vijftigh ponden heeft gewoogen. Van de honderd en aghtthien-jaerige Schil-pad in een Klooster te Keulen; van een andere honderd en derthien-jaerige; en hoe deese Dieren tweehonder Jaeren oud konden werden, is voor heenen gesproocken. In Campanien, niet verr' van Napels, heeft Vedius Pollio in de Vyver, welcke Caesars naem droegh, een Visch geworpen, die eerst nae tsestigh Jaeren dood quam boven drijven. Weberi Quellen erster theil pag. 338.

Soo heeft dan, ⁺ wierp Juffer Honesta hier in, deese Visch den ouderdom der Gansen bereyckt: Wijl ick by seecker Schrijver (Albertus Magnus) eens geleesen heb, dat een Gans over de tsestigh Jaeren oud was geworden.

Gratarolus, hernam Polylector, ⁺ gaet al vry hooger, en spreeckt van eenen, die 't twee-honderdste levens-Jaer bereyckte. Aldrovandus echter wil 't niet geloven, schoonmen oock daer op Steen en Been swoer. Cardanus houd het in tegendeel voor geen Verdightsel; wijl deese Vogelen een sterck en taey Vleesch hebben. 't Moet al een

+ Eenige Visschen

+ Koomen tot een seer hoogen Ouderdom.

+ Voorbeelden daer van.

+ Gansen van tsestigh,

+ Selfs oock van tweehonderd Jaeren.

[p. 631]

oude Gast sijn geweest, van welcke Jonstonus in Thaumatographia schrijft, datmen hem ('t was een wilde) geheele drie daegen langh liet koocken, sonder dat hy murw wou werden. Alsmen hem de Honden voorwierp, hebbense hem niet eens willen aenroeren. ⁺ Maer schoon een Gans twee-honderd Jaeren kon leven, soo verschild dit noch verr' van de twee-honderd en seven-en-tsestigh Jaeren des Snoecks van Keyser Frederick; waer van seeckerder blijck is. De Karpers konnen oock seer oud werden. Gesnerus verhaeld, van een geloofwaerdigh Man te hebben verstaen, dat in de Sloot ontrent de Burght by de Plaets Michiel in den Keurvorstlijcken Paltz, een Karper was, die 't honderdste Jaer had afgeleght. Datmen Karpers van vijf of ses ponden vind, is niet ongemeen. Jonstonus seght, dat'er van twintigh ponden sijn. ⁺ In 't Neder-Hessische Ampt Vrouwensee sijn twee staende Wateren, of Poelen, welcke geen Uytvloed hebben; waer in dickmael Karpers werden gevangen van dertigh ponden swaerte. Oock Snoecken van een gelijck gewight. Zeileri Handbuchs ander theil pag. 64. Maer Jovius, vry hooger gaende, verhaeld, dat in 't Meir Lar Karpers van twee-honderd ponden swommen; sijnde de grootste aller Visschen, die in 't selve voortkoomen.

Van de Snoecken, voeghde de Heer Honorius hier tusschen, ⁺ heeft een geloofwaerdigh persoon my dit klught-geval verhaeld. Doe hy door Franckrijck reysde, voerde hy sijnen Esel eens aen de Rivier Rhodanus, om te drincken. Terwijl dit Dier 't Water inslorpte, wierd sijn onderlip van een Snoeck aengevat. 't Beest, de beet der scharpe tanden gevoelende, begon met groote verbaestheyd te loopen; slingerde oock soodaenigh met sijnen Kop, dat de gedaghte Snoeck op d'aerde neerviel; en alsoo wierd den Buyt van des Esels meester. Kirschbaumius de Pisc. pag. 404. Deese Visschen sijn bovenmaeten vratigh. En waerlijck moetense oock een groote Maegh hebben. ⁺ 'k Heb selfs een groote Snoeck gesien; die'er een andere groote in had sitten; en deese weer eenWater-muys in de sijne. Seecker Polack verhaeld, dat hy twee jonge Gansen in eens Snoecks Maegh heeft gevonden. In een andere een Water-Hoen. Jonstonus van de Visschen fol. 127.

Gesnerus, vervolghde Polylector, houd de kuyt van Snoecken soo gevaerlijck als die der Barmen, van welcke Marinus uyt eygener ondervindingh heeft gesproocken. ⁺ By ons echter werdense sonder naedeel der gesondheyd, voor soo veel bekend is, gegeeten. De Kaeckbeenderen uyt een Snoeck tot Stof gemaeckt, sijn dienstigh tegens den

+ De Snoeken echter maeken 't veel langer.

+ Karpers, seer oud, en seer groot.

+ Klught geval van een Esel met een Snoeck.

+ Seldsaemheyd.

+ Artzenyen van de Snoeken genoomen.

[p. 632]

Steen, 't beswaerlijck Water-maecken, en 't Pleuris; of Sijde-wee. Wy souden nu oock konnen spreecken van de Sympathie en Antipathie, natuerlijcke vriendschap en vyandschap, treck en afkeer veeler Visschen met en tegens eenige dingen; oock onder malkander selfs; doch onse weynige noch overige tijd sou hier toe veel te kort vallen.

Dit moet ick evenwel seggen, liet Marinus sigh hooren, dat de Taback haer doodlijck is. ⁺ Voor weynige Jaeren hebben wy hier van een gedenckwaerdigh Voorbeeld en bewijs gesien. Op de Reede van 't Eyland S. Christoffel laegen eenighe Scheepen, met Taback bevraght, gereed om te vertrecken. Terselver tijd quam een vreeslijcken Orcaen, of Stormwind, welcke al deselve nae de grond joegh, met verlies van al de daer in sijnde Waer'. Hier door wierd 't meeste deel der Visschen op de sijde, daer de Scheepen met Taback vergaen waeren, soodaenigh vergiftighd, datse swack, en met den Buyck om hoogh, boven dreven; aen den Oever wierden geworpen, en daer stierven. 't Water was hier van doode Visschen t'eenemael bedeckt. Grundmans Geist und Weltlicher Geschicht- Schulen erster theil pag. 629.

Waer blijft, vraeghde Juffer Honesta, ⁺ de beloofde Visch, genoemd Torpedo, of Slaep-visch.

'k Heb, berightede Polylector, ⁺ hier van alleen met weynige woorden gesproocken in 't tweede deel mijner Groote Historische Rariteyt-kamer: Derhalven kan Marinus 't geen hy van haer aengemerckt heeft wat breeder voorstellen, en te gelijck ons een beschrijvingh van deese Visch geven.

De Torpedo, begon deesen, ⁺ anders oock genoemd Stompvisch, ten aensien van sijne gestalte, en Kramp-visch, Slaep-visch, Zidder-visch, in opsight van sijn' uytwerckselen, behoord onder de platte Kraeckbeenige; en werd betrocken onder de Geslaghten der Rogchen. 't Ligchaem, behalven de Staert, is rond; bedeckt met een saghte, gladde Huyd. De Buyck is witaghtigh; de rugg' geelaghtigh, hellende nae 't rood. De Deelen ontrent de Staert vertoonen sigh lyviger als de middelste. ⁺ De Mond is in 't bovenste deel kleyn; en voor deselve sijn twee Neusgaten. Kleyn sijn de Tanden, doch gesaeghd. Kleyn oock d'oogen voor in 't opperdeel; aghter welcke twee gaten staen, grooter en wyder als d'oogen, 't verhemelt doorboorende. Sonder Tongh sijnse; niet sonder Harssenen. Ontrent de Staert staen twee Vinnen. Van binnen hebbense een vleesschige Maegh. Een bleecke Lever, gedeeld in twee Quabben. Nauwlijcks meer als ses ponden weegense. S'onthouden

+ Meenighten van Visschen vergiftight door Tabak, in gesonckene Scheepen.

+ Beright

+ Van de Visch Torpedo;

+ Anders Stompvisch, of Kramp-visch.

+ Beschrijvingh van desselven gedaente.

[p. 633]

sigh in de Moddergronden der Zee. Worden oock in de Nyl gevonden. Haere Spijs is Visch, welckese weeten te vangen op een sonderlinge manier. ⁺ Want sy verbergen sigh onder 't Slijck. Alle Visschen, welcke over haer heenen swemmen, verstijven terstond, en werden alsoo haer Aes. Jonstonus van de Visschen, fol. 20. Niet al t'saemen sijnse van eenerley verwe. Aen sommige vindmen vlecken, aen andere niet. De gevleckte verschillen oock. Aen eenige sijnse wit, aen andere swart. Sommige deeser plecken sijn rond; andere vijfhoeckigh. P. Gasp. Schottus lib. 10. Mirab. Animal. aquat. cap. 49.

Ghy moet my, viel Juffer Honesta hier in, ⁺ wat breeder beright geven van de manier, op welcke hy de Visschen bekoomd, en sigh ter spijs maeckt.

Hy leght sigh, hervattede Marinus, ⁺ verborgen in 't Sand, in de Modder, of een andere plaets, daer de Visschen met groote meenighte heenen swemmen. Soo veele derselve als hem naerderen, doet hy soodaenigh verstijven, datse sigh in 't alderminste niet konnen beweegen. Dan werdense hem ten buyt en ter spijs. Deeser wijs kan d'aldertraeghste Visch (want hy swemd seer luy en beswaerlijck), d'aldergeswindste overwinnen. ⁺ Even soodaenigh een treck betoonense oock de Menschen, van deselve maer alleen met een Stock aengeraeckt sijnde. Want terstond werd oock selfs d'aldersterkste Man overvallen van een Kramp in Armen en Beenen, soo dat hy beweeginghloos, immers niet bequaem om te gaen, of sigh te verroeren, is. Erasmi Francisci Ost und West-Indischen Lustgarten fol. 1422.

Over al, merckte Polylector hier aen, sijn deese Visschen in haere schaedlijcke werckingh niet van eenerley groote kraght. ⁺ d'Europaeische Slaep-visschen doen maer alleen de hand of voet der geene, welcke haer aenraecken, verstijven. Oock duerd deese Kramp niet seer langh, maer werd lightlijck verdreeven door de beweegingh des Ligchaems. Hier tegens getuygdmen van de Moorenlandsche Krampvisschen, datse niet alleen 't geheele Ligchaem der Menschen verlammen, maer oock een onlijdlijcke pijn veroorsaecken. Daer-en-boven, alsmen hier een levendige Kramp-visch onder een deel alreeds gestorvene andere Visschen leght, soo werden deese doode, door een geheyme innerlijcke treckingh, sulcker wijs bewoogen, datse schijnen weer levendigh te sijn geworden. Kircherus de Magnetismo Anim. fol. 526. Godignus de rebus Abyssin. Kirschbaumius de Piscib. &c.

De Braziliaensche Slaep-visschen, gingh Marinus voort, ⁺ ver-

+ Hoedaenigh sy Visschen weeten

+ Te vangen,

+ En haer ter spijs te maecken.

+ Wonderlijke eygenschap

+ Deese Vischs, om de Menschen, hem met een Stok aenraeckende, aen handen en voeten voor een tijd lam te maecken.

+ Over al is deese sijne kraght niet even sterck.

[p. 634]

gelijcken sigh met d'Europaeische: En koomen met deselve, gelijck in andere eygenschappen, oock in deese over een, dat de door haer veroorsaeckte Kramp niet boven een paer uyren duerd; en op deselve wijs werd verdreven. Piso, Histor. Natural. Ind. Occid. lib. 5. cap. 14.

d'oude, deed Polylector hier weer toe, hebben dit oock geweeten. ⁺ Aelianus, lib. 14. cap. 6. getuyghd, dat de geene, welcke maer alleen 't Net aenraecken, waer in een Stompvisch gevangen is, Lam werden. Eenige meenen, dat dit gif, of deese schaedlijcke hoedaenigheyd, in de geheele Visch leght. Andere, maer alleen in eenigh deel. ⁺ Sommige schrijven deese kraght een verborgene oorsaeck toe, vermits hy, dood sijnde, van deselve beroofd werd; sulcker wijs, datmen hem, sonder naedeel, kan eeten. Te Venetien is hy wel, door d'opsighters der gesondheyd, verbooden ter marckt te brengen; doch te Marsilien, Genua en anderweegen werd hy van de gemeene lieden gekoght en genuttighd. Jonstonus van de Visschen fol. 21. ⁺ 't Schijnd een enckele bygelovige Fabel te sijn 't geen Plinius seghd; te weeten, wanneer hy gevangen werd, als de Son in de Waegh is, en datmen hem dan drie daegen langh in de lught bewaerd, soo sou hy, by een in arbeyd-sittende Vrouw gebraght sijnde, haer een lighte baeringh veroorsaecken. Alhoewel sommige hier in een Natuerlijcke Reeden meenen te sien; als of hy, de pijn versaghtende, de Natuer versterckte tot de voortdrijvingh der Vrugt. Maer indien dit gelden sou, soo moest hy levendigh sijn. Want deese kraght heeft hy verlooren wanneer hy dood is.

Daer sijn, begon Marinus weer, Visschen van een ander slagh, maer van even deselve werckingh. ⁺ In de Bothnische Zee werd een sonderlinge Visch gevonden, van taghtigh tot honderd voeten langh, en niet veel dicker als den arm eens Kinds; swart van verwe. Die hem met de hand aengrijpt, gevoeld terstond, dat sijner gantschen Arm verdoofd; alle gevoellijckheyd verlooren hebbende. Schoon men hem weer los laet, soo blijft echter deese Lamheyd en Kramp noch een lange tijd. Torquemada Hexamereon Dial. 6. 'k Sal'er noch eenige andere Visschen byvoegen, van een seer schaedlijcke en giftige hoedaenigheyd voor de Menschen. De Zee-Pastinaca is een Rogch oock seer gelijckvormigh; echter in eenige dingen verschillende. ⁺ Sy leven in de Modder-gronden der Zee. Eeten vleesch; en Moorden uyt haer' heymlijcke Schuyl-hoecken de voorbygaende, deselve met haeren Angel doorsteeckende. Niemand tastense aen, als diese deeser wijs gequetst hebben. Geen giftiger vergif is'er, als 't geen in haeren Angel sit. Indien hy in de Wortel van

+ Verdere berighten hier van.

+ Dood sijnde, verliesense dese kraght; en werden gegeeten.

+ Bygelovige Fabel, immers soo 't schijnd.

+ Andere seer lange Visch, van een diergelijcke werckingh.

+ Giftigheyd der Pastinaca Marina, bovenmaeten fel en afgrijslijck.

[p. 635]

een Boom steeckt, soo sal de Stam terstondt dood sijn. Dit gif doorboord selfs de Wapenen gelijck een Pijl. Leonidas daer van geraeckt sijnde, moest sterven. 't Geneesmiddel hier tegens is, d'Asch van sijnen Angel, met Asijn gemenghd, op de wonde gestreecken. Kirschbaumius de Piscib. pag. 398. ⁺ De Zee-Draeck geeft oock een giftige steeck, veroorsaeckende quaedaerdige geswellen, koorts en ontsteeckingh. De verseeringh van een doode is niet soo gevaerlijck als van een levendige. Wonderlijck is 't geen Aelianus van hem schrijft; te weeten, als de Visschers hem met de reghterhand optrecken, dat hy geweldigh tegenspartelen; maer met de linckerhand, gewilligh volgen sou. Gillius verhaeld oock, uyt 't getuygenis veeler Visschers, dat hy sigh selven een wonde maeckt, waer uyt dan veele Vischkens voortkoomen. Jonstonus van de Visschen fol. 70. ⁺ In Virginien is een soort van Rogch, hebbende op de Staert een seer giftigen Angel. d'Engelsche Hoofdman Smith, voorby Toppanapeck op de drooghten, aldaer leggende, geraeckt sijnde, wierd'er van gestoocken. Terstond swol hand, arm, schouder, en een gedeelte des Ligchaems soodaenigh op, dat yeder niet anders als sijne dood verwaghtede. Echter wierd hy noch geneesen door seeckere Oly, welckese tot alle geluck hadden meê genoomen. Deese plaets noemdense Stingeray-Eyland. De Laet Beschrijvingh van West-Indien, fol. 102. ⁺ In Brazil vindmen een andere Plat-visch, hebbende al meê de gedaente van een Rogch, doch veel grooter. Men noemd hem daer Yavebouyre. De lenghte is van ruym twee Vademen, of twaelf voeten; de breedte niet minder; de dickte van ontrent eene voet. De Staert is wel anderhalve Vadem langh; met een scharpe Pin (van meer als een voet uytstreckingh) in 't midden. De wonde, door deselve veroorsaeckt, is soo gevaerlijck, datmen dickmael genoodsaeckt werd, 't gewondede deel des Ligchaems af te setten. Een andere Plat-visch alhier, genoemd Narinnary, heeft de lenghte en breedte van ses voeten. De Staert is van deselve uytgestrecktheyd; swart en wit gestreept. De scharpe Pin is van eene voet; en desselven steeck is soo gevaerlijck als die van de voorgaende. Caramouron schijnd in gedaente een Palingh gelijck. Hy is ontrent alderhalve Vadem langh. Werd onder de Rotsen gevonden. Is wel goed om t'eeten, doch sijnen beet seer sorgelijck. ⁺ Maer boven alle verneemdmen een sonderlingh Natuer-wonder aen de Visch Pourake. Men vind hem in de Rivieren. Hy is wel vier voeten langh; geschaeckeerd met blauwe, roode, groene en witte verwen. Hy vreest geene slaegen met een Rappier, vermits 't selve hem niet kan quetsen. Indien hy onder 't slaen sigh koomd te verroeren, soo

+ Van de Zee-Draeck; veroorsaeckende verscheydene quaelen.

+ Virginiaensche giftig-steeckende Rogch.

+ Braziliaensche Plat-visch, van een geweldige grootte met een gantsch giftige pin.

+ Sonderlingh Natuer-wonder van de Rivier-visch Pourake.

[p. 636]

veroorsaeckt hy de geene, die de slaegen hem toebrengen, soodaenigh een pijn in den arm, datse van onlijdlijcke smerten ter aerden neervallen. Idem de Laet ibid. fol. 449. ⁺ In Peru werd seer veel Visch gevangen; en onder deese oock een soort van Boniten; sijnde een seer sleghte spijs, vermitsse Koortsen en anderen quaelen veroorsaeckt. Op 't grootste deel deeser Kust krijgen de Menschen seeckere roode Wratten, soo groot als Noten, aen't Voorhoofd, de Neus, en andere deelen des Ligchaems. Men houd d'oorsaeck te sijn 't eeten van seeckere Visch. Idem de Laet ibid. fol 311.

Vermits nu Marinus sweegh, soo vattede Polylector 't woord weer op, en seyde: ⁺ In een groot Meir in Nieuw-Franckrijck, wel taghtigh of honderd Mylen, vindmen een slagh van Visch, genoemd Chaousarou; niet alleen seer schaedlijck voor de geschubde Dieren, maer oock selfs voor de Vogelen; welcke hy met een bysondere listigheyd weet te vangen. De gedaente is bynae als die van een Snoeck; doch sommige derselve sijn wel thien voeten langh. Een langh Backhuys heeft hy, met een dubbele ry seer scharpe tanden. De Schubben sijn soo geweldigh hard, datmen'er nauwlijcks met een Dolck kon doorsteecken. Grijs is hy van verwe; en seer vraetigh. Deese Chaousarous verslinden al d'andere Visschen deeses Meirs; oock der Rivieren. Met een doortrapte list weetense de Vogelen te verrasschen. Sy leggen sigh tusschen de Biesen, of 't Riet, 't welck aen de kanten wast. Houden sigh gantsch stil, en den Beck boven 't Water. Dan komen de Vogelen daer op sitten, neemende de gedaghte Beck voor een Struyck. Flucks weetense deselve by de beenen te vatten; onder water te trecken, en haer ter spijs te maecken. Idem ibid. fol. 56. ⁺ In de Canibalische Eylanden onthouden sigh de Snoecken, genoemd Becune; immers, een Snoeck niet ongelijck sijnde. Doorgaens sietmense aght voeten langh. Gelijck een raesenden Hond valt hy op de swemmende Menschen; en byt groote stucken Vleesch uyt derselve Ligchaem; waer op onvermydlijck de dood koomd te volgen. In 't Eyland Deseada vindmen oock de seer vreeslijcke Landt-Snoecken. ⁺ In plaets van met Vinnen te swemmen, kruypense voort op vier Krullens-wijse Pooten. De grootste sijn van vijfthien duymen. Haere Huyd gantschlijck beset met kleyne Schubben, schitterd met een grauw-silverige glantsch. 's Naghts maeckense in de Hoolen en Klooven der Rotsen een niet min vervaerlijck als helder geluyd. Montani America fol. 194. Melchior Blum Americanischer Reise-beschreibung pag. 539.

+ Andere seer schaedlijcke Visschen.

+ Sonderlinge list eener Snoeck-gelijcke, doch seer groote Visch, om Vogelen te vangen.

+ Andere voor de swemmende Menschen doodlijck-bytende Visch.

+ Vreeslijcke Land-Snoecken.

[p. 637]

Dat, viel Juffer Honesta hier in, ⁺ een groote vyandschap is tusschen de Snoecken en Kick-vorsschen, heb ik geleesen in 't eerste deel uws grooten Historischen Schouwtooneels, pag. 382; met een daer bygevoeghd seldsaem verhael eens wonderlijcken Kamps tusschen deese beyde; in welcke echter de kleyne Kickert, door sijne sonderlinge list, de groote Snoeck eyndlijck overwon. Wijl nu deese spotlijck soo genoemde Zeeuwsche Naghtegalen sigh oock in 't Water onthouden, soo laet ons al meê hooren, of ontrent deselve niet yet aenmercklijcks waer te neemen staet.

Vermits, antwoordede Polylector, ⁺ dit wyd-ghebeckte Diertje genoegh onder ons bekend is, soo wil ick van desselven gestalte hier niets met allen seggen. In de wateraghtige Gewesten van Egypten sijnse soo meenighvuldigh, datse daer alles souden vervullen, indiense van d'Oyevaers niet verslonden wierden. Sy geneeren sigh van d'op 't Water swemmende Beestjens; van Byen, en doode Mollen; vermoedlijck oock van Kruyden. Indien wy Plinius geloven, soo is dit een sonderlinge eygenschap aen haer, datse tegens 't aenkoomen van den Herfst, een geheel half Jaer langh, veranderen tot een slagh van Slym, 't welck niemand gewaer werd; maer met 't Lente-water haer' oude gedaente weer aenneemen. ⁺ Deese veranderingh en hergroeyingh sou, op een verborgene wijs, yeder Jaer geschieden. De beeter en nauwkeuriger ondersoeckers der Natuerlijcke dingen betrecken dit alleen op de Kick-vorsschen, welcke maer weynigh tijds dueren; want d'andere leven oock 's Winters in de warme Wateren. Om datse de warmte beminnen, singense haer brekebek koacks koacks alleen in de Somer: In de Winter verbergense sigh. In 't Eyland Cyrene plegense voortijds stom te sijn. Men oordeelde, dat d'oorsaeck hier was de koude des Waters. Doch naederhand heeftmen anders bevonden: Want als'er van uyt de Binnen-landen roepers gebraght waeren, soo heeft dit Geslaght tot nu toe daer geduerd. Aelianus getuyghd oock, datse stom sijn in 't Eyland Seriphus, en in seecker Meir van Thessalien.

Wel, liet Marinus hier hooren, ⁺ 'k sou my wel derven vermeeten, deese onaengenaeme schreeuwers, waerse oock sijn moghten, stracks de mond toe te doen houden, even als ofse dood waeren.

Wat voor een konst, vraeghde de Heer Honorius, ⁺ woud ghy hier toe gebruycken?

'k Behoefde, antwoordede Marinus, ⁺ maer alleen aen de kant van de Sloot, in welckese sigh bevinden, en haer onse Ooren vervee-

+ Vyandschap tusschen de Snoecken en Kickvorsschen.

+ Beright van de Kickvorsschen;

+ En sommige aenmercklijcke seldsaemheden ontrent deselve.

+ Konst, om deese

+ Onaengenaeme

+ Schreeuwers gantsch stom te maecken.

[p. 638]

lend Koaxat musiceeren, eenigh light te stellen. Terstondt sullense niet alleen stom sijn, maer oock sigh niet beweegen; soo datmense gemacklijck met de handen kan vangen. Schlingeri Mirabil. mund. pag. 200. Jchthovius de Occult. Nat. pag. 531. Jonstonus van de viervoetighe Dieren, fol. 157.

Door langhduerige ervaerenheyd, hernam Polylector, ⁺ heeftmen bevonden, datse tegens den tijd des regens veel meer geschal maecken als nae gewoonte; 't sy om datse dan 't water kouder gevoelen, of om datse nae 't varsche water verlangen, en een sonderlingh vermaeck daer in hebben. Plinius, lib. 8. cap. 24. verhaeld, datse, door haere geweldige meenighte, d'Inwooners eener Stad in Franckrijck hebben wegh-gejaeghd. ⁺ Indienmen de Mannekens van de Wijfkens wil onderkennen, soo prickele men haer met een Naeld in den rugg'. Uyt 't Manneken salmen rood bloed; uyt 't Wijfken geel Water sien koomen. Idem Jonstonus ibid. Kirschbaumius de Pisc. pag. 511.

In Aegypten, wierp Marinus hier tusschen, hebbense een groote vyand aen de Water-slangen, wijlse van deselve werden verslonden. ⁺ Doch om dit gevaer t'ontgaen, gebruyckense een sonderlinge list. Soo haestse eene der gedaghte Water-slangen gewaer werden, neemense een stuck van stijf Ried dwars in den mond; 't welck veroorsaeckt, dat haeren vyand haer niet kan inslocken. Quackii Descript. Aegypt. pag. 171.

Datse van de Menschen gegeeten werden, vervolghde Polylector, is genoegh bekend. ⁺ Sommige nuttigen 't geheele Ligchaem, sonder 't Hoofd; 't sy gesooden of gebraeden; andere alleen d'aghterpooten; welcke aldermeest vleesschigh sijn: Maer voor mijn deel, 'k begeer'er noch 't een noch 't ander van, alhoewel eenige Genees-meesters willen, dat het een light verteerd werdende en goed sap gevende kost is; doch koud en voghtigh. Mijne Natuerlijcke afkeer van deese Dieren maeckt my afgrijslijck 't gebruyck derselve ter spijs. Wat sou konnen gebeuren ter Artzeny, weet ick noch niet. ⁺ Want verscheydene Genees-kundige houdense sonderlingh goed tegens veelerley gebreecken. Een Kickvorsch op de Kaecken gebonden, neemd de Tandpijn wegh. In Edick gesooden, souden de losse tanden daer door vast gemaeckt werden. 't Sap eener Kickvorsch, vermenghd met Asijn, houdmen seer dienstigh tot de geneesingh van quaede, geswollene Keelen, en ontstoockene Amandelen. Kickvorsschen-Vleesch, met dat van Kapoenen, Pynkoornen en Suycker, sou een goed middel sijn tegens de Teeringh. In Oly gesooden, gebruycktmense tot versaghtingh der pijn-

+ Maecken tegens den tijds des regens meer geschal als anders.

+ Waernemingh.

+ Haere sonderlinge list.

+ Werden van de Menschen gegeeten.

+ Gebruyck tegens veelerley gebreecken.

[p. 639]

lijcke Senuwen. ⁺ d'Asch eener gebrandede Kickvorsch stempt, volgens 't getuygenis van Galeatius de Sophia (by Jonstonus, van de viervoetige Dieren fol. 157.), d'uytvloeyingh des bloeds met sulck een geweld, dat, als eens yemand deselve had gebonden aen den Hals van een Hoen, en daer op dit Dier de Kop geheel afsneed, geen bloed uyt de wonde liep.

Dit brenghd my, seyde Juffer Honesta, weer in gedaghten, ⁺ 't geen verhaeld is van de verwonderlijcke kraght des bloed-stempens, gelegen in de Tanden van 't Zee-paert, en in de Beenderen der Zee-Mannen en Zee-Vrouwen. Maer waer toe is de Kickert noch al meer nut?

Tegens 't hevigh Neus-bloeden, hernam Polylector, ⁺ behoefdmen van de gedagte Asch maer alleen yets in de Neusgaten te blaesen, volgens 't beright van Habdarrhamanus Asiutensis, de propriet. anim. cap. 41. Andere willen, dat de Kickvorsschen-oogen, in een Syden-doeckje om den hals gehangen, souden geneesen de quaede, loopende oogen der menschen. Dat een Kickvorsschen-hert op 't hert gebonden, seer dienstig is tegens heete Koortsen. Dat de Longh, door den rugg' uytgehaeld; in een Koolsblad gewonden; in een Pot gebrand, en soo ingenoomen, sou te reght brengen de geene, welcke met de vallende Sieckte behebt sijn. Andere evenwel schrijven dit de Lever toe. Jae, men verhaeld, dat de Paltzgraef Keurvorst door even dit middel van 't gedaghte ellendigh Evel geneesen is. 't Poeyer van de Lever werd met nut en voordeel ingenomen tegens 't aenkoomen der vierdedaeghsche koorts. Hartman. in Prax, Chim. Jonstonus, &c. ⁺ De Gal sou de Bloedloop geneesen; oock de Wormen in vervuylde Sweeren dooden. 't Zaed der Kickvorsschen is een goed hulpmiddel tegens de Roos, en andere ontsteeckingen. Stopt 't bloed, 't welck uyt de Neus vloeyd: Verdrijft allerley schurft en wild vyer. Kickvorsschen-Water neemd wegh de roodheyd des Aengesigts. Hoedaenigh 't gedaghte Water bereydet werd, kanmen leesen by den vermaerden Quercetanus. By sommige vindmen, dat 't Hert de huyveringh der koorts verminderd: Oock de loopende Sweeren geneest. Desgelijcks de Kropsweeren. 'k Heb u verhaeld, 't geen by Galenus, Porta, Galeatius, Habdarrhamanus, Plinius, Villanova, Quercetanus, Jonstonus, Kirschbaumius en andere te vinden is van 't gebruyck der Kick-vorsschen tot Artzenyen. De gebrecklijcke, oock de nauwkeurige, mogen door de proef de waerheyd ondersoecken. ⁺ Ondertusschen aght ick voor een bygelovigh verdightsel 't voorgeven van sommige; te weeten; wanneermen van een levende Vorsch de Tongh uythaeld, sulcker wijs, dat'er niets van 't overige des Ligchaems blijft aenhangen; deselve in 't Water

+ Verwonderlijcke kragt

+ Tot Bloedstempingh.

+ Vervolg van de Geneesmiddelen

+ Genoomen van de Kickvorsschen.

+ Bygelovigh Verdightsel.

[p. 640]

werpt; daer nae op 't hert eener slaepende Vrouw leght, datse dan sonder bewimpelingh of aghterhoudingh rondelijck sal antwoorden op alles wat haer gevraeghd werd.

Dat, begon Marinus hier, ⁺ deese Dieren in 't Eyland Seriphus stom pleegen te sijn (en veellight is'er dit geslaght noch), schijnd genoeghsaem te blijcken uyt 't gemeene Spreeckwoord der oude Griecken; 't welck ick, in Grieckenland sijnde, oock noch al somtijds heb hooren herhaelen; te weeten: Van een mensch, die seer weynigh sprack, waerense gewoon te seggen: Sie daer een Vorsch uyt Seriphus. 'k Heb eens van een geleerd Doctor gehoord, dat tegens ingenoomen vergif sonderlingh goed is Vorsschen in Wijn en Edick gesooden. ⁺ Dat een paer Vorsschen, gekoockt in twee mingelen Zee-Water, doch soodaenigh ingekoockt, dat 't Water in dickte gelijck Honigh is geworden; en dan d'Erf-schurftheyd daer meê besmeerd, deselve binnen weynigh tijds sou geneesen. Michael Herr Beschreibung aller vierfussigen und ander Thier fol. 52. In de Bergen van Stockhorn in 't Landschap Bern, sietmen twee Meiren, waer in Kickvorsschen werden gevonden met ongemeen-groote Hoofden, en lange Staerten.

Deese Dieren, seyde de Heer Honorius, sien wy, sonder groote opmerckingh, ⁺ of in 't Water swemmen, of op 't Land huppelen: Maer wonderlijck en vreeslijck is 't, datse somtijds in meenighten uyt de lught regenen, en op de Velden neervallen.

In Hoogh-Elsas, pastede Polylector hier op, ⁺ ontrent de Keyserlijcke Stad Colmar, viel in 't Jaer 1549. met een swaeren Regen te gelijck uyt de lught sulck een meenighte van Kickvorsschen en Padden, al t'saemen levendigh, dat de Boeren eenige daegen aghter een werck hadden, om dit ongedierte met stocken dood te slaen. Op dat nu de lught daer van niet besmet moght werden, gaf d'Overigheyd bevel, deselve by een te vergaederen, en in groote Kuylen te werpen. Goulartii Cabinet der Historien, eerste deel, pag. 756. ⁺ Hoedaenigh sulcks natuerlijcker wijs kan toegaen, heb ick aengeweesen in 't eerste deel mijns grooten Historischen Schouwtooneels, pag. 312.; alwaer ick oock verhael eenige andere diergelijcke Voorbeelden. Van seeckere Beestjens, genoemd Lemmer, die, wanneer 't in Noorweegen Donderd, uyt de lught vallen, en alle groente opeeten, gelijck de Springh-haenen; op een seeckere tijd weer sterven; maer dan soodaenigh een stanck en besmettingh veroorsaecken, dat'er groote Sieckten uyt ontstaen, kanmen naesien mijne vertaelde en doorgaens vermeerderde Noordsche Weereld, pag. 6.

+ Spreeckwoord, genoomen van de Kickvorsschen in Seriphus.

+ Andere Artzenyen.

+ Een seer geweldige meenighte

+ Van levendige Kickvorsschen,

+ Viel met een swaeren Regen uyt de lught op d'Aerde, in 't Jaer 1549.

[p. 641]

'k Wil, liet Marinus hier op hooren, ⁺ de gegevene Natuerlijck oorsaecken van Asch, Padden en anderer Ongedierten-Regen, niet tegenspreecken; maer ondertusschen streckt sulck een vreemde saeck meerendeel de Menschen tot een straf, verweckende of Pest of andere ongelegenheden. Jae magh oock, als'er andere dingen by koomen, wel aengemerckt werden voor een voorboode van naeckende onheylen en wel-verdiende Land-plagen. ⁺ In 't Jaer 1603. regende het in 't Gebied van Aughsburgh en andere Gewesten van Duytschland, nevens Bloed, een seeckere Stof, als dick bestald Bloed, by stuckjens, vertoonende de gedaente van Doods-hoofden. Te gelijck oock een ontelbaere meenighte van Kickvorsschen. Als 't Bloed, en de bloedige Doods-hoofden, een wijl tijds op d'aerde hadden geleegen, veranderde alles sigh in Water: Doch de Kickvorsschen bleven soo opgehoopt op 't Land, datmense met Karren moest wegh voeren. Pauli von der Elst Relat. Hist. pag. 41. Kelleri Chronicon fol. 612. Sachs Neuwe Kaiser-Chronick fol. 493. im vierdten theil. Wat ellenden hier op volghden, weeten de geene, welcke de Geschiedenissen diens tijds bekend sijn.

Noch vreeslijcker is 't, hernam Polylector, ⁺ dat Kickvorsschen uyt 's Menschen Ligchaem koomen. Paulus Fischer, Student in 't Collegie der Abdy S. Esmeran, een lange tijd sijnde gequeld geweest met seer vreemde Maegh-smerten, wierp een hoop Kick-vorsschen uyt, waer nae hy sigh gantsch gesond gevoelde. Martinus Rulandus, by Goulartium, Cabinet der Historien eerste deel, pag. 905. Een my wel bekend Jongelingh ('k gebruyck de woorden mijns Schrijvers) had tot sijn aghtthiende Jaer toe in goede gesondheyd geleefd: ⁺ Maer van dien tijd af gevoelde hy sigh seer gequeld van Maeghpijn en andere inwendige ontsteltenissen. Dit duerde tot op sijn een-en-twintighste Jaer; ter welcker tijd hy bynae gantsch uytgeteerd was. Alle aengewendede middelen waeren te vergeefs geweest. Eyndlijck gaf seecker Genees-geleerde hem een sonderling-bereydede Suyverdranck in; waer op hy in d'eerste Stoelgangh lostede twee levendige Kickvorsschen. In de tweede drie doode. In de derde noch twee doode. Van dien tijd af aen heeft hy sigh seer wel te pas bevonden. Schlingeri mirabil. mund. pag. 203. Van d'oorsaecken, waer uyt Slangen, Vorsschen en ander' ongedierten in den mensch konnen ontstaen, hebben wy heden gehandeld. Wydlopiger heb ick 't noch gedaen in eenige andere mijner wercken. ⁺ 'k Sal deese Stof besluyten met een Geval 't welck de gedaghte Martinus Rulandus verhaeld uyt eygener ondervindingh; en vry aenmercklijck is, alhoewel 't juyst geen Kick-

+ Andere Kick-vorsschen-Regen;

+ Met sommige daer bygaende vreeslijkheden, in 't Jaer 1603.

+ Eenige wonder-gevallen,

+ Van Kickvorsschen, uyt de Ligchaemen van Menschen gekomen.

+ Gelijck oock een levendige Haeghdis.

[p. 642]

vorsschen raeckt. Onlanghs geleeden was een arme Weduw te Reinsburgh een geruyme tijd gequeld geweest met groote walgingh, hoest, enghborstigheyd, Hert en Hoofdpijn. Nae veelerley te vergeefs aengewendede hulpmiddelen heeftse eyndlijck ingenoomen eene door my ('k gebruyck de woorden des genoemden Schrijvers) bereydede substantie van Turbith. Hier op geraecktese een seer leelijcke vuyligheyd quyt; en lostede te gelijck van aghteren een Haeghdis, gantsch levendigh. Stracks daer nae volghde haere gesondheyd.

Sijn'er, vraeghde de Heer Honorius, ⁺ nu noch niet eenige andere seldsaeme eygenschappen van Visschen voor te stellen?

By den voorheenen gedaghten Torpedo, antwoordede Marinus, ⁺ kanmen doen seeckere Visch, welckemen vind in 't Eyland Mauritius. In gedaente koomd hy seer wel over een met de Karper; doch heeft deselve eygenschap van de Krampvisch, om 't menschlijck lid, 't welck hem aenraeckt, lam te maecken. Mandelslo, lib. 2. cap. 14.

Een andere, deed Polylector hier toe, ⁺ doch niet min wonderlijcke en schaedlijcke kraght bemercktmen in een andere Visch. 'k Heb anderweegen een breed beright hier van gegeven: 'k Sal echter, wijl 't hier te pas koomd, hem met weynige woorden weer op nieuws voorstellen. Pater du Tertre, eenen uyt der Predick-heeren Orden, verhaeld in Historia Antillarium, dat in eene der Eylanden van de nieuw-ontdeckte Weereld een Visch is, schynende wel seer koud te sijn; ⁺ doch soo haest yemand hem aenroerd, veroorsaeckt hy in desselven arm sulck een hevige smert en vyerige brand, als ofse tot de schouder toe in siedend-heeten Oly stack. By deese seldsaemheyd koomd noch een andere in den geenen die de gedaghte Visch heeft aengeraeckt. Ontrent de middagh neemd by hem de pijn hoe langer hoe meerder toe: Doch met d'afwijkingh der Son vergaetse allenxen; en met Sonnen-ondergangh houdse gantschlijck op. De gemelde Schrijver verhaeld dit niet van hooren seggen; maer getuyghd, dat dit hem selfs in eygener persoon is weervaeren.

Indiën, hernam Marinus, ⁺ heeft een Vischje, niet grooter als een Span; van verwe roodaghtigh en grauw: Soo t'eenemael giftigh, dat, wanneer eenigh mensch hem aenvat, yeder vinger des Hands wonderlijcker wijs een harde krack geeft. Journael van Heemskerck pag. 20. ⁺ In de Persische Zee sweefd een groote Visch, genoemd Naka; beteeckenende soo veel als Verslocker. Een groote Kop en Buyck heeft hy. Desgelijcks een groote Beck, en ronde Staert, ter dickte van twee, drie,

+ Krampvisch

+ Van een andere gedaente.

+ Ongemeen-seldsaeme

+ Vreemdigheyd aen een Visch.

+ Wederom aen een andere.

+ De Visch Naka in de Persische Zee, seer gevaerlijck voor de Visschers.

[p. 643]

oock wel vier Ellen. Seer gevaerlijck en schaedlijck is hy voor de Visschers. Want gemeenlijck laet hy 't Hoofd beneedenwaerts in 't Water hangen, en slaet met de gedaghte sijne Staert eene niet ten besten voorsiene Boot gantschlijck om. Een gelijck gevaer hebbense te verwaghten van de Wit-visschen, welcke hier in meenighten gevonden werden. Aldermeest onthoudense sigh in Kilan, tegens over den Bergh Sabehelan. Men seght, datse gevangen en aen Land getrocken worden, met 't Aes van Ossen en Schapen-Lever, aen een Haeck met een Touw gedaen. Dappers Asia, in de Beschrijvingh van Persien, fol. 61. ⁺ 'k Heb voor heenen (sie hier boven pag. 462.) gewagh gemaeckt van Zee-Katten; doch alleen gesproocken van haere gelijckvormigheyd met de Land-Katten. 'k Sal'er nu by doen, datmen in Japan een ander slagh deeser Zee-Dieren vind, van een sonderlinge eygenschap. Want de Japonsche Goudsmeeden wrijven derselver gebeente tot Stof; vermengen't met Speecksel; en bedwingen hier door 't vlughtige Quick-silver soodaenigh, dat het onder den Hamer gebuyghsaem werd. ⁺ Aenmerckens-waerdigh is, hier te sien, hoe Yser, Lood, Stael, Tin, Koper en Silver op Quicksilver driftigh blijven; daer alleen 't Goud neersinckt, en een Silveraghtige verwe aenneemd; welcke door niet anders als door Vyer kan uytgebrand werden: Echter niet sonder vuyle stanck, en schaedlijcke verdovingh van de Ligchaemen der omstanders. Wanneer de Japonneesen 't Silver willen vergulden, soo besmeerense 't selve met Quicksilver, getemperd door de gewreevene Beenderen eener Zee-Kat. Montani Gesantschappen nae Japan, fol. 426. 'k Heb eens geleesen (Kirschbaumius de Pisc. pag. 471.) dat d'oude Japonneesen de Zee-Kat Godlijcke Eere betoonden.

'k Weet wel, braght Polylector hier op in, dat de Heydenen veelerley Gedierten voor God hielden, of Godsdienstige Eere betoonden. Sulcks deeden d'Egyptenaeren aen een Os, van haer genoemd Apis; desgelijcks aen een Kat. Wanneer een Huys-Kat stierf, soutedense deselve, en braghtense met een praghtige lijckstatie nae Bubastis, om in deese van haer Heyligh geaghtede Stad begraven te werden. Men kan hier van naesien Plinius, Herodotus, Diodorus Siculus, Plutarchus, Cicero, Juvenalis, en meer andere. ⁺ De Mendesiers hadden een Geyten-Bock tot haeren God opgeworpen, volgens 't beright van Strabo: Waer by Herodotus noch voeghd, dat al de Mendesiers gesaementlijck den rouw aennaemen, wanneer een voornaem Geyten-hoeder gestorven was, vermitsse al de Geyten Godsdienstige Eere beweesen. 't Selve deeden de Thebaners aen een Schaep: Die van Leopolis aen een

+ Seldsaeme eygenschap der Japonsche Zee-Katten:

+ Quick-silver door derselver gebeente onder den Hamer gebuyghsaem gemaeckt.

+ Vogelen en Visschen,

[p. 644]

Leeuw: De Lycopolitaners aen een Wolf: d'Athribiten aen een Diertje, voortkoomende van een Weesel en een Muys. ⁺ Om hier ontrent meest alles in weynige woorden te begrijpen, soo sal ick u Strabo, Geograph. lib. 17. doen hooren. Sommige Gedierten wierden van al d'Egyptenaers gelijcklijck geëerd. Als, drie op der Aerde; te weeten, d'Os, Hond, en Kat, Uyt de gevleugelde, de Havick, en een Slangh-eetende Vogel. Uyt de geschubde, de Visschen Lepidetus en Oxyrinchus. Maer dan oock waeren'er, die alleen van bysondere wierden geeërd op een Godsdienstige wijs; ⁺ als, 't Schaep van de Saiten en Thebaners: De Visch Latus van de Latopolitaners: De Wolf van de Lycopolitaners: De Bavianen van de Hermopolitaners: d'Aep van de Babyloniers: d'Arend van de Thebaners: De Leeuw van de Leontopolitaners: De Geytenbock van de Mendesiers, e.s.v.

O wat een grouwlijcke Godsdienst, riep Juffer Honesta hier uyt! en wat een reghtvaerdigh oordeel Gods over haer! ⁺ 't Geen van God (uyt de Natuer, buyten 't geopenbaerde Woord Gods) kenlijck is, was in haer openbaer (was haer gemoed ingedruckt; was onder haer door haere Wijse geleerd); want God had het haer geopenbaerd, (soo door de Wet der Natuer, als door 't aenschouwen der Wercken Gods): ⁺ Doch sy God (op sulck een wijs) kennende, hebben hem niet als God (volgens de kennis diese van hem hadden) verheerlijckt of gedanckt; maer sijn verydeld geworden in haer' overleggingen; en haer onverstandigh Hert is verduysterd geworden. Haer (haere Geleerde, haere Philosophen) uytgevende voor wijse, sijnse dwaes geworden; (jae vervallen tot de snoodste, tot d'uytsinnighste dwaesheyd); de heerlijckheyd des onverderflijcken Gods veranderende in de Gelijckenis eens Beelds van een verderflijck Mensch; en van Gevogelt; en van viervoetige, en kruypende Gedierten. e.s.v. Rom. I. Gave God! dat oock deese woorden niet langer in veelen toepasselijck moghten sijn op een groote meenighte in de Christenheyd.

Dat, hervattede Polylector weer, ⁺ oock de Crocodillen van veele der Heydenen Godlijck geeerd wierden, hebben wy onlanghs geleeden gehoord. Deese waeren d'Egyptenaeren. Evenwel niet alle, Want sommige, jae een groot deel onder deselve, droegen deese Eer' op aen d'Egyptische Muys, waer van voor deesen is gesproocken. Doch de Crocodil-eerers vervloeckten de Muys, en verfoeyden haere Dienaers, om dat hy d'Eyeren der Crocodillen vertreed; jae oock de Crocodillen selfs de dood veroorsaeckt. De Muysen-eerers daer tegens lasterden de Crocodillen, wijlse soo gantsch schaedlijck sijn voor de Men-

+ Van de Heydenen tot Goden gemaeckt,

+ En Godlijck vereerd.

+ Korte aenmerckingh hier op

+ Uyt de woorden des Apostels, Rom. I.

+ Verdeeldheyd tusschen d'Aegyptische Crocodillen, en Muysen-vereerers.

[p. 645]

schen; en dienden haere Muysen, welcke deese verdervende Dieren, gelijck oock d'Adders, aen kant hielpen. Hier valt my yets in gedaghten, 't welck voor u niet aghtergehouden diend. Seecker Vrouws-persoon in Egypten voedede een jonge Crocodil op met seer groote sorghvuldigheyd. d'andere Egyptenaeren roemden haer hier over voor gantsch gelucksaligh, wijlse een God geneerde en groot maeckte. Meenighte van Menschen quaemen daeghlijcks aen haer Huys, om deesen schoonen God te vereeren, en sijne Voedster te Zeegenen. Sy had een Soon, met de Crocodil van een gelijcken ouderdom. Eenige Jaeren lang speelde hy seer gemeensaem met dit Ondier, sonder eenigh leed van hem t'ontfangen. ⁺ Maer eyndlijck bleeck hier de waerheyd van 't gemeene spreeckwoord: De Wolf verlaet sijnen Aert niet. Als de Crocodil tot sijne kraghten was gekoomen, ⁺ heeft hy eens ('t sy uyt eygener beweegingh, en lust tot menschen-vleesch; 't sy onder 't speelen wat onsaghtlijck aengeraeckt, en daer over woedend geworden sijnde) dit kneghtje jammerlijck verslonden. Soo weynigh ontsettede of bedroefde sigh de Moeder over dit verlies haers Soon, datse in tegendeel hem en haer selven op 't hooghste geluckigh aghtede; wijl hy verwaerdighd was te koomen in 't Ligchaem haers Huys-Gods; en sy een Soon had ter Weereld gebraght, die deese Eer had genooten. Maximus Tyrius, Dissert. 38. Quackii Descript. Aegypt. pag. 357.

Diergelijcke dwaes-overgelovige, op dat ick niet segge onsinnigh-afgodische Menschen, pastede Marinus hier op, ⁺ vindmen in 't Pausdom. In een Spaensch Dorpje, eenige Mylen van Madrid, gingh een verblind-aendaghtige Vrouw voorby een groot Marien-beeld van swaer Hout; haeren vijfjaerigen Soon aen de hand hebbende. Terwijlse nu neerknielde om aen te bidden, viel bygeval dit onder aen de voet vermolmde Block op 't Kind, en verpletterde 't selve 't Hoofd. In plaets van sijne jammerlijcke dood te betreuren, verblydedese sigh ten hooghsten; seggende: Dat hem geen grooter geluck, geen saliger sterf-uyr, had konnen toekoomen. Johan Udens Reise durch Franckreich, Italien, Spanien und Portugal, pag 471.

In Spaenje en anderweegen, merckte Polylector hier aen, ⁺ daer 't Pausdom op den Throon sit, en alleen heerscht, werden de menschen meer onder 't jock der Afgodery gehouden, als in de Landen, daer 't light des Euangeliums op den Kandelaer staet, of selfs maer eenighe schitteringen in de duysternis laet schijnen. Doch dit loopt van onse Stof af. 'k Wil derhalven uyt den Roomsch-gesinden Trigautius maer alleen hier

+ Aenmercklijck geval

+ Van dwaese, Afgodische Aendagt der Heydenen.

+ Waer by vergeleecken werd een ander Geval in 't Pausdom.

+ Aenmercklijck beright,

[p. 646]

eenige woorden voorstellen. Laet naederhand uwe gedaghten daer over gaen; en ick verseecker my, dat ghy een aenmercklijcke vergelijckingh en toepassingh tusschen en op 't Chineesche Heydendom en 't Roomsche Christendom sult konnen maecken. ⁺ Of wel de Chineesen (te weeten, de geleerde onder haer, waer uyt oock d'Overigheyd bestaet; aen welcke de Priesters, even als 't gemeene Volck, onderworpen sijn) de Beelden weynigh geloof geven, soo houdense echter niet voor quaelijck gedaen, sigh daer voor te buygen. De Voorstanders eens Kloosters bekende, in de tegenwoordigheyd eeniger Jesuiten, dat de Beelden geen Eere waerdigh waeren: Doch men had voor deesen waergenoomen, dat de Religie (de Heydensche) by 't gemeene Volck niet kan onderhouden werden sonder Beelden. [Wy derven ons verseeckeren, dat veele geoeffende en Groote in 't Pausdom van 't selve gevoelen, en van deselve Maxime sijn.] ⁺ Hierom is 't dat by haer [want d'overigheyd, welcke beter weet, heeft hier 't oppergesagh] niemand, insonderheyd geenen Vreemdelingh, tot de Beelden-Eer gedwongen; niemand oock in Religions-saecken geweld aengedaen, maer yeder sijne vryheyd des gevoelens gelaeten werd. d'Overheden en Geleerde houden niets van de Beelden. Maer de Papen maecken 't Volck wijs, dat oock selfs d'aldersnoodste Booswight, als hy maer de Beelden eerdt, de pijn der Hellen ontgaet. Nicol. Trigautius, de Christ. Expedit apud Sinas suscepta à Societ. Jesu; edit. in 4. lib. 3. cap. 1. pag. 244. cap. 9. pag. 292. 642.

Seecker, seyde de Heer Honorius, 'k sal dit beright wel onthouden; en my dunckt, dat ick daer op wel eenige aenmercklijcke Toepassingen sal konnen maecken. ⁺ Maer nu, den afgebroockenen Draed weer aen een geknoopt.

De Voorn, hervattede Polylector, ⁺ is een onder ons genoegh bekende Visch. In de Rivieren, waer in Goud onder 't Sand leght, trecktse oock Goud binnen haer. Kirschbaumius wil, dat sulcks geschied uyt een sonderlinge Goud-liefde: Maer Jchthovius meend, datse maer alleen by geval eenige kleyne schilfertjens en sandekens van Goud inslicken. 't Sy nu soo 't wil, immers Kircherus, in Mund. subterr. tom. 2. lib. 9., getuyghd, datmen somtijds in de Maegh der Voornen, alsse gebrand waeren, Goud heeft gevonden.

Waer onder, vraeghde de Heer Honorius, ⁺ salmen den Otter stellen? Is hy Visch of Vleesch? Want hy swemd en duyckt soo wel in 't water, als hy wandeld op 't Landt.

De Carthusers in 't Pausdom, ⁺ antwoordede Polylector hier

+ Van de Beelden-eeringh

+ Der Chineesen.

+ Weerkeeringh tot de Visschen,

+ Voornen, die Goud in haere Maegh hebben.

+ Verhandelingh

+ Van d'Otters.

[p. 647]

op, mogen, volgens haeren Regel, geen Vleesch nuttigen, maer moeten al haer leven langh sigh daer van onthouden; selfs oock in swaere Sieckten. Hospinianus de Monachis lib. 5. cap. 7. Evenwel is haer, volgens 't getuygenis van Gesnerus, toegestaen en geoorlofd, Otters te mogen eeten. ⁺ Soo moeten dan de Roomsch-gesinde deese Dieren voor Visch houden. Maer andere aghtense gantschlijck Vleesch, wijl aen haere geheele gestalte gantsch niet Vischaghtigs is. Datse in 't Water swemmen, om haeren Roof nae te jaegen, 't selve konnen oock de Honden wel. Wanneerse onderduycken, moetense weer nae boven schieten, om adem te haelen en lught te scheppen. ⁺ 'k Wil hier geen tijd versuymen, om te verhaelen d'oorsaecken, waerom hem toegevoeghd sijn de benoemingen van Lutra, Cytra, Enhydris, Elydris, Kyon Potamies, e.s.v. Allerweegen sijnse niet even groot, of van juyst deselve gestalte. Hoese by ons sijn, weeten wy. Hoese Jonstonus beschrijft, sal ick u voordraegen. ⁺ Dunner en langer van Lijf is hy als de Beeren. 't Hoofd is als dat van een Hond. Tanden eens Jaght-Honds staen in de vierkante Mond. d'ooren sijn als die van een Bever. De Beenen als die van een Vosch; doch wat dicker, en d'aghterste plat; voorsien met een Vlies, en met een Huyd, min dick als die der Beveren; vol kort en dick Hair, treckende een weynigh nae 't Castanien-bruyn. Een langhwerpigh-ronde Staert heeft hy, welcke spits afloopt. Jonstonus van de viervoetige Dieren fol. 124. ⁺ Men vindse door de geheele Christenheyd. Met meenighten sijnse in 't Koninghrijck Napels; oock by d'Oder-Vloed, en anderweegen in Duytschland.

In America, viel Marinus hier in, ⁺ voornaementlijck in Camanda, vindmense meer als te veel.

Tot haere spijs, gingh Polylector voort, ⁺ gebruyckense de saghtste bovenste tippen der Kruyden; de Vrughten en schorssen der Boomen: Maer insonderheyd Visch; welckese met sulcke meenighten in haere Holen sleepen, dat niet sonder reden, wegens de stanck der verrottingh, een besmettingh der lught werd gevreesd. Wanneerse ergens een Hoender of Enden-nest konnen vinden, soo sijn d'Eyeren haer een lecker-beetje. Bellonius. Kirschbaumius, Jonstonus, &c. Nae datse jongh of oud sijn, sijnse kleyner of grooter. ⁺ In Duytschland sietmen'er van drie Ellen lenghte. En de vellen plegen hier verkoght te werden tot ses, seven, of meer Meeckelenburger guldens, nae gelegenheyd der grootte. Als hy sigh in 't Water begeeft, schiet hy gantsch snel nae de grond, gelijck een Snoeck, of Vorsch; kruypt over deselve heenen, dickmael

+ De Carthuser Monicken mogense eeten.

+ Verscheydene Naemen.

+ Beschrijving haerer Gestalte.

+ Meenighte

+ In America

+ Haere spijs

+ Otters in Hooghduytschland.

[p. 648]

wel ter wijdte van honderd voeten, en verslind een groot deel Visschen. Dan schiet hy geswindelijck weer om hoogh; steeckt den Beck buyten 't Water, en haeld adem met een seer groot gepruysch, soo datmen 't verr' daer van daen hooren kan. Waer op dan de Visschers sigh daer heenen vervoegen, en hem doodslaen, wanneerse by hem koomen konnen. Coleri oeconomia part. 2. lib. 14. fol. 597. ⁺ Een bewijs haerer voorsightigheyd is 't, datse in haer Hol ('t welckse ontrent de Rivieren, Meiren en Moerassen maecken) een Solderingh van Hout en Rijs vervaerdigen; waer opse 's naghts sigh ter slaep leggen, en dus haer verseeckeren voor nat te worden, Soo gantsch scharp van reuck sijnse, datse eenige Mylen weghs verr' uyt de stroom des Waters de lught van de Visch gewaer werden; veel eer echter met een toevloeyende stroom: Tegens welckese opswemmen, wanneerse nughteren sijn; maer alsse sigh sat gegeeten hebben, vallense met deselve af. Haere woede gaet tegens alle Visschen, diese bekoomen konnen; alhoewelse maer alleen de beste verslinden. ⁺ Lightlijck kan men haer tam maecken; en dan gewennen, nae 't Water te gaen, om voor haeren Heer Visch te vangen. In Sweeden werdense soodaenigh afgereght, datse, op den wenck des Kocks, de Visschen uyt de Vyvers gaen haelen, en wel manierlijck in de Keucken brengen. Scaliger. Kirschbaumius. Jonstonus. Colerus, &c.

'k Heb'er, deed Marinus hier by, ⁺ aen 't Hof eens Vryheers in Duytschland eenen gesien, die door 't Huys gingh, soo mack als een Huys-hond. Wanneer hem bevoolen wierd, Visch uyt een nae bygeleegen Meir te gaen haelen, soo vervoeghde hy sigh terstond derwaerts; braght'er drie of vier, in sijnen Beck geneepen, aen; en deed dit soo dickmael, als noodigh was, om een goede Soode te hebben. Schlingeri Mirabil. mund. pag. 391. In Hooghduytschland en Franckrijck werdense van de Boeren gegeeten; doch haer Vleesch is groof, taey en slymerigh. Jonstonus van de viervoetige Dieren fol. 124.

Hebben, vraeghde Juffer Honesta, ⁺ deese Dieren oock al gebruyck in de Genees-konst?

Jae gewisselijck, antwoordede Polylector. ⁺ Haer bloed, vermenghd met Asijn en Water, werd gepreesen tegens de geswollene Senuwen; en haere Ballen tegens de vallende Sieckte: Echter hebbense soo veel kraght niet als die van de Bevers, of 't soo genoemde Bevergeil. De Lever in den Oven gebraeden, sou de roode loop stoppen. Haere Vaght diend tot veelerley gebruyck. Wanneermen'er sit-kussens van maeckt, soo versaghtense 't gebreck, 't welckmen Speenen, of

+ Haere voorsightigheyd in haer Hol.

+ Konnen tam gemaeckt, en ter Vischvangst

+ Afgereght worden.

+ Gebruyck

+ Der Otters, en oock haerer Vellen,

[p. 649]

d'Ambey noemd. ⁺ De daer uyt bereydede Schoenen sijn seer goed tegens de pijn der voeten. Een muts van een Otters-vel op 't Hoofd gedraegen, of een Muts van andere Stof daer meê gevoederd, is seer nut voor de beroerdheyd; desgelijcks voor de swijmelingh en pijn des Hoofds. Ruyge daer uyt gesneedene Handschoenen bewaeren de handen seer wel voor koude. Men maeckt oock Moffen uyt 't geheele Vel, 't Hoofd en de Staert daer aen blijvende, Jonstonus ibid. Michael Herr, Beschreibung aller vierfussigen Thier, fol. 46. Eenige sijn'er, welcke oock de Su, in 't Land der Patagons, tot d'Otters betrecken; doch 'k heb geen eygentlijcke kennis van dit Dier.

't Heeft oock, berightede Marinus, de naem van Suckarath. ⁺ Su, soo veel als Water, werd het geheeten, om dat het sigh veel ontrent de Rivieren bevind. 't Is wreed; en in 't eerste aensien schijndt het de gedaente van een Leeuw te vertoonen: Want van d'Ooren af heeft het een grooten Baerd. De Staert is langh en breed, gelijck die van d'Eeckhoornen. De Patagons (Menschen, bynae Reusen in lenghte), bedecken sigh met de Huyden, wijl haere lught geen overvloed van warmte heeft. ⁺ Alsmen Jaght op hem maeckt, om sijn Vel te bekoomen, soo set hy sijne Jongen op den Rugg', bedecktse met sijnen Staert, en neemd soo de vlugt. Eenige schrijven hem een bysonder-groote liefde tot sijne Jongen toe; sulcker wijs, dat hy deselve met Bloemen en Kroontjens sou vercieren. Gevangen en opgeslooten sijnde, brenghd hy deese sijne Jongen om 't leven. Over d'oorsaeck valt verschil. Eenige meenen, dat sulcks geschied uyt verwoedheyd en ongeduld. Andere uyt groothertigheyd, of meedelijden, om haer niet gevancklijck en als in slaeverny te laeten. Nierembergius, by Jonstonus van de viervoetige Dieren, fol. 179. Maer laet ons yet anders seggen, 't welck waerlijck uw gehoor en verwonderingh niet onwaerdigh sal sijn. ⁺ In 't Japonneesche Rijck Goto is een Bosch; waer in gevonden werd (en oock nergens anders als alleen daer) seecker Dier, genoemd Maripet. De grootte is als die van een Hond; doch de Beenen sijn korter. De Huyd is voorsien met seer saghte Hayren; de verwe Goud-geel. Wanneer dit Beest oud is geworden, soo verlaet het d'Aerdbodem, en begeeft sigh in de Zee. Hier begind het van lid tot lid allenxen te veranderen; en dus de vorm eens viervoetigen Diers afleggende, werdt'er allenxen een Visch van. Terwijl 't noch een Beest is, werd het van d'Inwoonders des gedaghten Lands ghegeeten.

Gewisselijck, liet Polylector hier op hooren, ⁺ 't luyd t'eene-

+ Tegens veelerley gebreecken.

+ Aenmercklijckheyd van 't Dier Su;

+ Van sommige tot 't geslaght der Otters betrocken.

+ Ongemeene seldsaemheyd

+ Aen seecker Dier in Japon, genoemd Maripet.

[p. 650]

mael seldsaem; evenwel werd het van verscheydene Schrijvers bevestigd; onder welcke sijn Aloysius Almaida, Friderich von Zeitz, Nottham, en andere Reysigers door Asia. d'eerstgenoemde spreeckt'er van met een groote verseeckerdheyd; seggende, datmen somtijds, soodaenigh een Visch gevangen hebbende, heeft bevonden, deselve noch in al sijne deelen niet veranderd te sijn; wijl de daer toe noodigh sijnde tijd noch niet verstreecken was. Want 't eene gedeelte had noch de leeden eens viervoetigen Diers; 't andere was alreeds voorsien met Vinnen en Schubben. 't Is, voeghd hy voorts daer by, geen verdightsel, maer een gantsch bekende saeck; welckers waerheyd versterckt werd door de toestemming aller Inwooners.

Indienmen, seyde de Heer Honorius, dit voor waeraghtigh aenneemd, ⁺ soo behoefdmen oock niet te verwerpen 't geen ghy verhaeld hebt in 't eerste deel uwer Curieuse Aenmerckingen pag. 395. van de Visch, welcke gevonden werd in de Chineesche Provintie Quantung by de Stad Hoeicheu; die sigh ontrent de Somer veranderd in een bynae Saffraen-geele Vogel, lieflijck van smaeck, genoemd Hoangcyoyu; soo veel als geele Visch-vogel; vliegende rondom de Bergen heenen. Daer nae tegens den uytgangh der Herfst sigh weer nae de Zee begeefd, en een Visch werd. Martinus Martinii, Atlas Sin. in descript. Provint. Quantung. Nieuw-hof. Erasmus Franciscus, en meer andere. Wat my belanghd, wanneer ick betraght mijn eygene ondervindingh van de meenighvuldige veranderingen eener Rups, soo dunckt my, dat ick deese verhaelde dingen geen geloof behoef te weygeren, wijl deselve noch soo veel wonderen niet voorstellen, alsmen aen een Rups yeder Jaer in eygener persoon kan verneemen.

'k Wenschte, begon Marinus weer, Juffer Honesta, en voorts al de Vrouwen deeses Lands, ⁺ yeder toe een paer Chineesche Visschen, aldaer Xe genoemd; in onse Tael soo veel als de Steen.

Waer toe, vraeghde de gemelde Juffer, soudense my en d'andere dienen? ⁺ Om deselve t'eeten, behoevense van soo verre in mijne Keucken niet te koomen. Genoegh kan ick 't afsien met de geene die op onse Marckt te koop sijn. 'k Ben soo dertel niet, als dien Keyser Heliogabalus (wiens naem altijd in vervloecking sal blijven); die geen Visch begeerde t'eeten, als wanneer hy verre van de Zee was, en deselve met seer swaere moeyte en groote onkosten hem moest toeghebraght werden.

'k Wouse, hernam Marinus, ⁺ u toewenschen, niet juyst ter spijs,

+ Desgelijcks aen een Chineesche Vogel-visch.

+ Chineesche Visch Xe,

+ Door welcke de Motten,

+ Gantschlijk uyt de Kleederen werden gehouden.

[p. 651]

maer alleen wel gedrooghd, om dan van u tot Stof gestooten, en over uwe Kleederen gestroyd te worden; want dan sou'er nimmermeer de minste Mot in koomen. Doch in uwe Schotel gunde ick u somtijds wel de Chineesche swartaghtige Visch Cing, welcke gevangen werd in 't Meir Ming, by de Stad Yangcung; welckemen houd bysonder goed te sijn tot bewaeringh tegens, of geneesingh van veelerley sieckten. Dapper Gesantschappen nae China; inde Beschrijvingh van China fol 239.

'k Bedanck u, antwoordede Juffer Honesta, voor uwe goede genegenheyd te mywaerts. ⁺ Ondertusschen, als ick in mijne gedaghten hervatte 't geen hier van de Visschen verhaeld is; als ick aenmerck de veelerley seldsaemheden derselve; 't sy in opsight van haer' onuytspreecklijcke veelheyd in soo een onvrughtbaere Hoofd-stof als 't Water is, immers schijnd; 't sy in beseffingh van haere meenighvuldige verscheydenheyd, soo bevind ick in my een ootmoedige verbaesdheyd over de maght des Scheppers. Sie ick op de geweldige grootte van d'eene, op de subtile kleynheyd van d'andere; soo moet ick uytroepen: Dat de Heere onse God waerlijck groot is in de groote, en niet kleyn in de kleyne. ⁺ Slae ick 't Gemoeds-oogh, of op de sonderlinge gelijck als verstand-betooningh van deese; of op de seer vreemde gedaenten van die, of op de gantsch seldsaeme Eygenschappen van andere, soo tot voordeel als schaede der Menschen, soo stae ick verwonderd over de wijsheyd des Alderhooghsten. Sijne goedertierenheyd geeft ons deselve tot een smaecklijcke spijs; waer door veroorsaeckt werd, dat andere Eet-waeren dies te beter koop sijn; en den Voorraed des Lands dies te verder kan strecken: Daer-en-boven, tot onderhoudingh onser gesondheyd; en sommige tot herstellingh derselve, wanneerse of verlooren of verswackt is. Sijne reghtvaerdigheyd weet ons door deselve te straffen. Jae oock, somtijds doet hy haer dienen tot Voorteeckenen en Waerschouwingen sijns ontstoockenen Toorns tegens ons; door welcke hy verwoestingen over een Land en Volck wil brengen, indien 't selve sigh niet bekeerd. Van soodaenige Prophetische Visschen hebben wy oock al eenige Voorbeelden gehoord.

Men kon'er, seyde Polylector, noch deese by doen; ⁺ indien niet als Prophetische, immers als wonderlijck-gestelde, en wonderlijck geteeeckende aen te mercken. In Grasmaend des Jaers 1661. wierd by Napels een Visch gevangen, hebbende de gedaente eens Turckschen Sabels. De lenghte was van sesthien ellen. Een gekroonde hayrige kop had hy. Sijne seldsaeme gestalte veroorsaeckte onder de Menschen veelerley bedenckingen. P. de Lange Jaerboek der gedenckwaerdige Geschiedenissen,

+ Korte stigtlijcke bedenckingh

+ Over 't geen tot noch toe van de Visschen verhaeld is.

+ Wonderlijk gestelde,

[p. 652]

pag. 106. In de voorgaende Lentemaend desselven Jaers wierd uyt de Rivier de Moldauw een seldsaeme Visch opgehaeld. ⁺ De lenghte was van twee Ellen. De Huyd geschilfferd; in welcke sigh vertoonden vreemde Characters van verscheydene verwen. Tweemael stond op de Staert de Letter V V.; en op 't Lijf XXX. XXX. Meenighte van Menschen hebben deese Wondervisch gaen besien. Idem de Lange ibid. pag. 100. Hollandsche Mercurius, twaalfde deel, pag. 32. des drucks van Castelein. Meer andere Vreemdigheden hebben even dit selve Jaer aenmercklijck doen sijn. In Sprockelmaend saghmen boven Dantzick seven Sonnen. Schielijck vertoonde sigh een Staert-Star met 't aenbreecken van den dagh, oprysende ten Oosten van boven Sevenbergen, met de Staert uytgestreckt nae Stiermarck en Dalmatien. Wegens sijne spoedige loop heeftmen hem oock by ons gesien. Desgelijcks in Deenemarcken, Sweeden, Polen en Muscovien. Verscheydene andere Wonderteeckenen gae ick voorby. ⁺ In Sprockelmaend des Jaers 1597. wierd in Egypten een Crocodil gevangen, hebbende onder d'oogen op de Snuyt de twee Grieksche Letteren Δ, Π. Boven d'oogen op de Kop de twee Latijnsche, X, L, en op 't Lijf deese twee Maen teeckenen, tegens malkander aenstaende ☾ ☽. Quackii Descript. Egypt. pag. 77. Dit maeckt my indaghtigh een sonderlinge waerneemingh van de Crocodillen, welcke ick gemeend had te verhalen, doe wy van deselve handelden, doch door de veelerley tusschen-redenen vergeeten is gebleven. ⁺ Vermits'er dingen in koomen, welcke van ons noch niet aengemerckt sijn, soo vind ick niet ondienstigh, dit Dier noch eens op 't Tooneel onser Gespraecken te brengen. In 't Americaensche Eyland Hispaniola sijn een groote meenighte Caymans, Cayamans, of Crocodillen. Men heeft'er gevonden, welcke de lenghte van ses-en-tseventigh, de dickte van twaelf voeten hadden. Een wonderlijcke loosheyd gebruyckense, om haere kost te bekoomen. In de Monden der Rivieren drijvense op 't Water als een verrottede Boom. Houden haer aen de kant. Als'er dan een Swijn of wilde Koe koomd, om te drincken, soo vattense deselve aen; haelense nae de grond; doen haer versuypen, en verslindense dan. ⁺ Om te meer kraght hier toe te hebben, swelgense honderd of twee-honderd ponden steenen in. Want soo light sijnse, datse anders met haeren Roof niet nae de grond souden konnen schieten: Welckese drie of vier daegen laeten leggen, eerse die eeten; vermitsse dan gemacklijcker daer in byten konnen. De Huyden, ontrent de Wateren opgehangen om te droogen, treckense nae de grond; leggen'er Steenen op; laeten'er 't Hayr af-rot-

+ En wonderlijck-geteeckende Visch; beyde gevangen in 't Jaer 1661.

+ Seldsaem-gecharacteerde Visch.

+ Eenige sonderlinge

+ Waerneemingen, boven de voorheenen gestelde,

[p. 653]

ten, en gebruyckense dus ter spijs. Een Crocodil, door een sonderlinge list gevangen, had meer als honderd ponden Steenen, yeder ontrent soo groot als een vuyst, in sijnen buyck. ⁺ Deese Dieren konnen haer hier niet verborgen houden; want schoonmen'er niet kan sien, men kanse wel riecken; wijlse een stercke Muscus-reuck van sigh geven. Haer' Eyeren hebben de gedaente van Gansen-Eyeren; van binnen met een Doyer. De daer aan sijnde schael is ongelijck: De smaeck goed. 'k Heb, seghd mijnen Schrijver, dickmael twee of drie daegen na den anderen 't leven daer by moeten houden. De Jongen koomen'er uyt voort als jonge Kieckens, en gaen stracks nae 't Water. A. O. Americaensche Zee-rovers pag. 16.

Daer-en-boven, hernam Juffer Honesta, heb ick, uyt het tot noch toe verhaelde, behalven soo veel aenmercklijcke en waerlijck-seldsaeme dingen, ⁺ oock bespeurd de gevaeren, welcke de Zee-vaerende op deese groote Plas geduerigh dreygen. In de Zee schuyld 't verderf door verborgene Steen-Klippen, geweldige Draey-kolcken, onguer-groote Visschen; behalven haer' uytsteeckende kraght noch gewaepend met sterckstootende en de Scheepen doorboorende Hoornen; scharp-snydende en de Kielen doorvliemende Swaerden en Zaegen. Op de Zee hebbense den ondergangh te verwaghten door raesende Storm-winden; vernielende Orcanen; vreeslijcke Hoosen: En dan noch te vreesen de Buyt-soeckende wreede Zee-rovers; welcke haer toebrengen of de dood, of een Slaverny, arger als de dood.

Evenwel, antwoordede Marinus, vergaen (onaengesien al deese gevaerlijckheden) seer weynige Scheepen op de Zee, in vergelijckingh van de veele, welcke behouden over koomen. ⁺ Te vergeefs Waecken de Waghters, als de Heere 't Huys niet bewaerd. Ydel is al onse voorsigtigheyd, als hy onse helper niet is. Buyten de genaedige hoede Gods sijn wy nergens op 't Land verseeckerd. Onder de bewaeringh des Alderhooghsten sijn wy gantsch veyligh op de wilde Zee, hoe seer ook haere Baeren mogten bruysschen. Gelijck hy de geene, welcke hy wil, op't drooge beschermd, soo datse haeren voet aen geenen steen stooten; soo bewaerd hy oock haer, die hem betrouwen, en welcke hy onder sijne vleugelen wil houden, op de groote Wateren; soo dat de Golven haer niet verslinden. Hy maekt haer, onder duysend dreygende perijckelen, een verseeckerd pad in de Zee; een veylige loop in de Baeren. ⁺ Gelijck 't hem even veel is, door veele of door weynige een verlossende overwinningh tegens de Vyanden te geven; soo is 't hem oock even gereed, te behoeden en te behouden in meerder of minder

+ Aen de Crocodillen.

+ Herhaeling van de gevaeren der Zee-vaerende.

+ Echter bewaerd de Heere onse God

+ De Menschen soo wel op de woeste Zee,

[p. 654]

gevaeren. Jae, als wy nu al in de Kaecken der Zee sijn geworpen; in de handen der Zee-rovers sijn gevallen, weet hy noch middelen t'onser reddingh te verschaffen. Ontrent deese Stof sou ick een goed getal Voorbeelden konnen bybrengen: Doch 't begind laet te worden; en 'k sou derhalven niet anders als gebroockener wijs hier van meldingh konnen doen. Ondertusschen sou'er noch tijds genoegh konnen sijn, om een paer aenmercklijcke gevallen van Verlossingen uyt 't geweld der Zee-rovers te verhaelen: maer veellight sal uw gehoor, ter oorsaeck van sulcke langhduerige gespraecken, sigh al vry vermoeyd vinden.

Neen gewisselijck, seyde de Heer Honorius, ⁺ 't is noch soo wacker en onafgemat, als doe wy onse redenvoeringen den aenvangh gaven. Begin derhalven maer.

De Vryheyd, liet Marinus hier op hooren, ⁺ is soo een kostlijck Kleynood in d'oogen eens Vrygeboornen Menschs, dat hy Lijf en Leven niet te dierbaer aght, om 't selve daer voor te waegen. Hoe hooghwaerdigh deese Eedele Steen is, weet niemand uyt te reeckenen, als hy, diese verloren heeft, en nu de Molensteen der Dienstbaerheyd aen den hals draegd. De Gevancknis leght den mensch gelijck als in de schaduw des Grafs; daer sijn Hert al de levens-lust gantschlijck afsterft; wijl de Son sijns voorigen vryen levens hem niet meer beschijnd. En derhalven wenschen veele, liever te sterven, als in Slaverny een dood-gelijck leven te voeren. Een beslootene Vlam koomd alderhevighst te woeden; en breeckt met geweld door 't geen haer bedwongen houd. De hitte van een benauwd-werdend Vry gemoed soeckt lught te krijgen door de verbreeckingh en ondergangh des benauwers. ⁺ Die sulcke Vryheyd-lievende en soeckende Valcken aen 't Touw houd, magh wel toesien, datse hem met de Snavel niet eens in de hand picken, en soo prickelen, dat hy gedwongen werde, te moeten los laeten, tot sijn eygene schaede. De Gevangen-hoeder is niet seecker voor een gevangene, die in sijne Gevancknis alle minuten teld, en al de daegen sijner heghtenis voor sterf-daegen reeckend. De gestorvene Vryheyd soeckt sigh selven weer op te reghten uyt de dood, door te dooden den geenen, die haer den Toom aengeleghd, en de Strop der Slaverny om de Keel geworpen heeft. Dit geseyde vind gewisselijck sijne waerheyd, soo in een geheel Volck, 't welck door d'een of d'ander ingedrongene, of anders gewordene Dwinghland, van Voorreghten en Vryheden werd beroofd, als in een bysonder persoon, onreedlijcker wijs onder Dienstbaerheyd gebraght. ⁺ Uyt de wonden der Tyrannen moet sijn kraghtighste levens-balssem vloeyen. Sonder reght en

+ Als op 't Drooge.

+ Bedencking op d'onwaerdeerlijcke dierbaerheydt der Vryheyd,

+ d'ellendigheyd van 't verlies derselve;

+ En de gevolgen uyt de pogingh, om haer weer te bekoomen.

[p. 655]

billijckheyd, door woedend geweld, is hy gebraght onder 't jock van Menschen-plagers; die geen Aenspraeck op hem hadden, anders als door Ongereghtigheyd, Roofgierigheyd, en onreedlijcke Vyandlijckheyd. Niet vreemd is 't derhalven, dat hy sigh, op soodaenigh een wijs als hy best kan, soeckt los te maecken uyt den Dienst-oven sulcker Booswighten: Gelijck dan veele sigh hebben onderstaen dit te doen; en oock sommige wel geluckt is: 'k Heb'er een Voorbeeld van geleesen in Polylectors Handelingen en Geschiedenissen, voorgevallen tusschen den Staet der Vereenighde Nederlanden, en dien van de Zee-Rovers in Barbaryen, pag. 125. ⁺ Eenige andere sijn my selfs bekend; doch vermitsse meerendeel sijn geschied door wanhoopige onderneemingen en enckele geweld-daedigheyd, soo wil ick deselve hier voorby gaen, wijl 't noch vreemd noch ongemeen is, dat Vertwijffelde lieden een vertwijffeld Waeghstuck sigh onderwinden; en daer door oock dickmael wat groots koomen uyt te voeren. Liever wil ick vertoonen een geluckige verlossingh, door een sonderlinge en seer aerdige list, noch onlanghs geleeden voorgevallen. In Grasmaend des Jaers 1667. liep een Turcksche met veele Waeren gelaedene Galey van Scio nae Canea. Op deselve waeren eenige Christen-Roey-Slaven, ongeluckigh gevallen in de Handen der Barbaeren; en ellendighlijck gehouden tot een rampsaligen arbeyd. ⁺ Deese van haere Vryheyd beroofde Lijf-eygene beraedslaeghden onder malkander, hoese best met haere Heeren de Turcken eene voor haer geluckige Ruylingh moghten doen; sulcker wijs, dat de gevangene vrye; de vrye gevangene moghten werden. 't Verdroot haer, langer in 't sweet haers aengesights de Zee met Riemen te ploegen; en dan noch by sulck een erbarmlijck-swaer werck weynigh eeten, veele slaegen , noch meer boose woorden te krijgen. Dit haer vastgesteld voorneemen beslotense uyt te voeren, alsse gekoomen souden sijn by 't Eyland Polcandro, ontrent dertigh Mylen van 't Eyland Paris; alwaer sigh doemaels bevond de Venetiaensche Capitain-Generael, Heer Andraeas Cornaro. Hier soghtense van Kneghten Heeren; van Heeren Kneghten te maecken. Tot haeren Aenslagh moest de Zee haer dienen en bevoorderlijck sijn. In 't verborgene boordense veele Gaten in de Galey; doch vervulden deselve weer met daer toe bequaem Stopwerck. Dit alles ging toe buyten eenige waerneemingh haerer Meesters. ⁺ Doese nu by een groote Klip, als een kleyn Eylandje, waeren genaederd, trockense de Stoppen uyt al de gedaghte Gaten; waer op 't Water met meenighte in 't Schip drongh. De Turcken meenden gantschlijck, dat de Kiel ergens

+ Sonderlingh Geval, van de behendige list

+ Eeniger Christen Slaven op een welgelaedene Turcksche Galey,

+ Om met haer' ongenaedige Heeren een verwisseling

[p. 656]

tegens Klip-grond had gestooten, en daer door was geborsten. De vrees van een snelle sinkingh bond haer vleugelen aen, om spoedigh in Zee te springen, en nae de gedaghte dight voor haer leggende Klip te swemmen; beveelende haere Slaven, datse 't Schip nae alle vermogen souden soecken te redden, en naerder aen de Rots te brengen. 't Eerste deel deeses Gebods gehoorsaemdense vlijtigh genoegh; maer tot d'uytvoeringh van 't tweede haddense gantsch geen lust. ⁺ Soo haest de Mahometaenen over boord waeren gesprongen (uytgedreven door 't inlopende Water), stoptense met de hooghste geswindheyd de selfs-gemaeckte openingen; maer d'aenvaert vergatense. Haer' ongenaedige Heeren lietense sitten op een plaets, daerse sonder behulp van Scheepen niet konden afgeraecken; en roeyden voor haer selven met alle geweld nae Paris, tot den gemelden Venetiaenschen Capitain-Generael; die haer seer vriendlijck ontfingh; haere daed prees; en haer met goede Vervarsschingen beschonck. Stracks daer op sond hy Lorenzo Cornaro, Hoofdman in de Golf, met twee Galeyen nae de gedaghte Klip, om de Turcken van daer af te haelen, en tot Slaven te maecken; gelijck oock geschiedede. Twee derselve sprongen, uyt vertwijffelingh, in de Zee, wijlse liever dood als dienstbaer sijn wilden. Erasmi Francisci Ost und West-Indischen Lustgarten fol. 220.

Sulcker wijs, merckte Polylector hier aen, konnen geswinde treecken en loose Invallen dickmael 't gebondene los maecken, en 't geen los is binden. ⁺ Harssenen van sleghte lieden konnen oock wel spits-vindige Krijghs-listen bedencken, en in 't werck stellen. De verwarde knoop der Slaverny laet sigh meerendeel gevoeghlijcker in stucken snyden door de behendige vond eens Lysanders, als door 't snydende Swaerd eens Alexanders. Deese Slaven maeckten sigh vry door een wel-bedaghte list, daer gantschlijck geen leugen bygingh; immers niet behoefde te gaen. Door een andere, evenwel niet soo suyvere list, onderhield een Slaef sijn leven, en kreegh noch middelen, om sijne vryheyd te koopen: Welck geluck hy insonderheyd sijne Pen had te dancken, voor soo veel 't uyterlijck middel betreft.

Ghy moet ons, seyde de Heer Honorius, verhaelen, ⁺ hoe dit toegegaen is.

'k Ben'er, antwoordede Marinus, gantsch gewilligh toe. ⁺ In de Beschrijvingh der Slaverny van Emanuel de Airanda, de Soon eens voornaemen Mans, geboortigh van Brugg' in Vlaenderen, door d'Algiersche Zee-rovers gevangen genoomen in 't Jaer 1640., werd verhaeld, dat,

+ Van haer' eygene tegens derselver vryheyd te doen.

+ Harssenen van sleghte lieden konnen oock wel listige Krijghs-vonden bedencken.

+ Op wat

+ Voor een wijs een Brabander

[p. 657]

geduerende sijnen Slaefschen Stand, by hem in de Gevanghnis van d'Algiersche Onder-Bassa, Aly Pisselingh, noch eenen anderen Brabander was, genoemd Francois de Vos; doch van d'andere Slaven genoemdt Frans de Student, wijl hy de Pen seer wel kon gebruycken. Deesen, om nae alle vermogen van sigh af te weeren de nood, die in sulck een ongelegenheyd gewisselijck hard genoegh druckt, stelde sigh gelijck als tot der Hooghduytschen en Nederlanderen (sijner meede-gevangenen) Secretarius; welcke meerendeel of gantsch niet, of seer weynigh schrijven konden. ⁺ Hy had niet soo veel vryheyd als d'andere. Want schoon hy in de Gevancknis van de genoemde Onder-Bassa was, soo behoorde hy echter eenen anderen Heer toe; die hem sulcke swaere Ketenen aen de voeten had doen slaen, dat deselve hem wel binnen de Mueren van de Bain (soo werd dit Gevangen-huys genoemd) deeden blijven; waer tegens sijne Slaverny-genooten wel door de Stad moghten wandelen. Hy schreef dan voor al de gedaghte Gevangene Brieven nae haere Vrienden of Lands-Heeren. ⁺ Hier staet te weeten, dat in de groote Gevancknissen t'Algiers veele Waerden sijn, bestaende selfs uyt de gevangene Christenen; welcke voor d'andere Bier of Wijn tappen, en haere winst daer op hebben. Voor sijne moeyte genoot hy altijd van de geene, voor welcke hy yets schreef, een goeden dronck. En de Waerd, in wiens Taphuys hy de Brieven vervaerdighde, gaf hem de kost, soo veel als hy eeten kom, om 't voordeels wil, 't welck hy door deesen Slaven-Secretarius trock. ⁺ Want de geene, welcke hem haere Brieven lieten schrijven, droncken ondertusschen eens frisch om, en d'eene moest nae d'andere waghten; soo dat de Herbergh, daer hy sigh bevond, bynae een kleyne Cancellery scheen te sijn. Frans de Vos wist oock, om sijnen Hospes voordeel in de beurs te jaegen, de geene, die hem van nooden hadden, dapper tot drincken aen te maenen. Dus verdiende sijne Pen hem voor eerst kost en dranck. Eyndlijck hield hy sigh hier meê niet te vreeden, maer wou oock soecken geld te winnen. Bedaght derhalven een andere greep. ⁺ Hy liet verluyden, dat hy voortaen sigh alleen by eenen Waerd wou houden. Hier door dwongh hy d'andere, hem een goed stuck gelds te vereeren, om by haer te blijven. Hy wou oock geen Brieven meer schrijven, enckelijck voor Vry-gelagh; maer bedongh een seeckere Som voor sigh, indien op deselve yets goeds quam te volgen. Door deese middelen vergaederde hy soo veel, dat hy in 't Jaer 1645. sigh kon los koopen. Buyten 't behulp sijner Pen had hy wel van Honger en Dorst mogen versmaghten; want de Turcken geven in sulcke Gevanghnissen

+ Sijnde, t'Algiers in Slaverny,

+ Een middel wist ter hand te vatten,

+ Niet alleen om onderhoud,

+ Maer oock om geld te bekoomen tot sijne verlossingh.

[p. 658]

de Slaven noch te byten noch te knagen; maer wel de vryheyd, om met eenigh handwerck, of met Steelen, haer onderhoud te mogen soecken. Die sigh van 't eerste of 't andere weet te bedienen, kan noch de kost; somtijds oock geld hebben, om eens de Keel te smeeren: Maer die van 't eene geen kennis, tot 't andere te veel Gewisse, of geen genoeghsaeme loosheyd heeft, moet dickmael smertlijck vasten.

Doe ghy, braght Juffer Honesta hier in, seydet, ⁺ dat de Vos van sijne Meede-Slaven, voor sijn Brief-schrijven, dranck genoegh bequam in de Herbergen, welckese voor hem betaelden, was ick voorneemens te vraegen, waer deese ellendige 't geld, hier toe noodigh, bequaemen: Maer 't laetste van uw verhael heeft my alreeds d'antwoord hier op gegeven, en deese mijne swaerigheyd weghgenoomen. Wijl haer van haere Heeren 't Steelen werd geoorloft, soo konnense somtijds wel een Buytje bekoomen. Want ick vertrouw, dat 't aghtste Gebod des Heeren onses Gods in der Slaven-Cathechismus selden te vinden is. 'k Geloof echter, dat deese Heeren in 't vergunnen van deese vryheyd sigh selven uytsluyten.

't Gebeurd somtijds wel, seyde Polylector, ⁺ dat een Patroon aen sijnen Slaef eenigh geld doet, om een Kroeghje van Wijn, Taback, of een Winckeltje van andere dingen op te setten: Waer meê dan deesen rampsaligen niet weynighmael soo veel wind, dat hy'er rijcklijck genoegh van leven kan.

't Is waer, berightede Marinus, ⁺ hy kan'er somtijds van leven; sou 't oock rijcklijck konnen doen, en noch wel wat overhouden. Maer de geld-leener, sijnen Heer, gaet met 't grootste voordeel door; want yeder weeck, of maend, moet hy, die 't geld ontfangen heeft, aen hem seeckere bestemde Som opbrengen. 'k Sal hier in 't kort verhaelen een aenmercklijck Geval, by andere wydlopigh beschreeven. Eenen William Okeley, Engelschman, in 't Jaer 1639. door d'Algirynen gevangen genoomen, had, door de geld-leeningh sijns Patroons, soodaenigh een Winckeltje opgereght. Echter verlanghde hy vyerigh nae sijne Vryheyd. Wou sijn leven waegen, om daer toe te mogen geraecken; en meende, hier toe een beqaem middel te hebben bedaght: doch 't selve was niet in 't werck te stellen sonder hulp-genooten. Openbaerde derhalven sijnen Aenslagh aen vijf sijner Lands-lieden, onder welcke John Antony, en eenen anderen John, Timmermans waeren. William Adams had in sijne Slaverny 't Tigcheldecken aengevangen. John Jephs had goede kennis van de Zeevaert. Gesaementlijck swoerense malkander getrouwheyd,

+ 't Steelen, de Slaven van hare Heeren wel toegelaeten.

+ Ander middel, om wat te winnen.

+ Aenmercklijck verhael

[p. 659]

en stilswijgenheyd. Vermits Ockely in een Huysje woonde, had hy gelegenheyd, om heymlijck in sijne Kelder een Bootje te doen toerusten van Plancken door de gedaghte twee Engelsche Timmerlieden. Niet sonder veel swaerigheden wierd dit verright. 't Hout was gereed, by stucken; en de Gaten daer in geboord, om de Nagelen daer in te steecken, alsmense in malkander sou voegen; en dan deselve t'overtrecken met gepeckt Canafas, om 't indringen des Waters af te keeren. William Adams, die voor Tigcheldecker werckte, braght deese dus bereydede Plancken allenxen by een of twee nae buyten. ⁺ Sonder quaed vermoeden der Algirynen geschiedede dit; wijl sijn Ambaght vereyschte, dat hy dickmael sulcke Houten moest draegen. Van twee Geyten-vellen maecktense Flesschen, of Sacken, welckese met varsch Water vulden. Deese verberghde William Adams buyten de Stad by de Plancken; te gelijck oock wat Brood en andere Voorraed, doch niet veel: Want deese reeckeningh maecktense, datse, in Zee sijnde, of spoedighlijck Land sien, of sincken, of haest aghterhaeld werden souden: En datse derhalven niet veel teerkost tot haere Reys behoefden meê te neemen.

Waerlijck, liet Juffer Honesta hier op hooren, dit was een bovenmaten stout-gewaeghd besluyt. ⁺ De gissingh, van spoedighlijck Land te sullen sien, kon haer wel deerlijck bedriegen. Met soo een gantsch swacke Boot nae den afgrond te vaeren, of terstond ontdeckt en weer gevangen te sullen werden, scheen seeckerder. 'k Ben seer begeerigh, om te verneemen, of haeren Aenslagh aenvangh nam, en indien jae, wat voor een uytgangh deselve kreegh.

Als nu ten laetsten alles klaer was, vervolghde Marinus, ⁺ en d'een d'ander moed had ingesproocken, soo begavense sigh tegens een bestemde tijd nae buyten de Stad, en verberghden sigh in Heggen, tot nae middernaght; wanneerse in allerspoed de Plancken der Boot in malkander voeghden; de Nagelen in d'alreeds geboorde Gaten staecken; met Touw bonden 't geen te binden stond, en 't gepeckte Kanafas daer over trocken. Vier der haere naemen deese avontuerlijcke Boot op haere Schouderen, en droegense nae de Zee; ontrent een half Myl weghs van daer. d'andere drie volghden. Aen den Oever gekoomen sijnde, soo ontkleededense sigh, en wierpen haere Gewaeden in dit Schuytje, om't selve soo diep in Zee te brengen alsse konden, op dat 't swacke Gebouw niet tegens eenige Strand-Klip in stucken moght stooten. Doe gingens'er alle seven in sitten: Maer terstond was d'arme Boot gereed om te sincken, wijl'er 't Water van alle sijden inliep. ⁺ Eenen onder deese

+ Eeniger Engelsche Slaven t'Algiers,

+ Om ter Zee

+ Uyt haere Slaverny t'ontvlieden.

+ Wat voor een seldsaem middel

[p. 660]

Waeghalsen 't gevaer siende, liet de moed vallen, en snelde sigh nae Land. d'overige stopten alles soo goed alsse konden, en begaven sigh weer in de Boot; die echter noch soo diep gingh, dat'er op nieuws eenen weer uytsprongh, wenschende sijne vijf medgesellen met traenen geluck op deese vertwijffelde Reys: Welcke, sonder Roer, sonder Stierman, sonder Ancker, sonder Compas, sonder eenigh ander behulp, op den dertighsten der Somermaend des Jaers 1644. in Zee staecken; haer beveelende aen de Godlijcke hoede met ernstige Gebeeden. Haerer vier roeyden onophoudlijck. De vijfde moest geduerigh uytscheppen 't Water, 't welck door 't Canafas heenen drongh. Met alle maght arbeydedense, om uyt 't gesight te geraecken. Echter waerense, doe de dagh aenbrack, noch in 't oogh der Scheepen die op de Reede laegen. De kleynheyd van dit Vaertuygh evenwel veroorsaeckte, dat het niet gesien wierd. ⁺ Met d'alderuyterste vlijt roeydense voort. Maer al stracks saegense, wat haer stond t'overkoomen. Sonder t'eeten was 't haer ondoenlijck dus t'arbeyden: En 't Brood, 't welck haer afgemattede kraghten moest verstercken, was gantsch doorweyckt van 't soute Zee-water. 't Meegenoomen varsch Water stonck seer lelijck nae de qualijck bereydede Geytenvellen. De hoop der vryheyd echter overwon 't verdriet van al deese tegenspoed. Soo langhse noch yets van 't verdorvene Brood hadden, toondense sigh wel te vreeden. Maer nae den derden dagh begon d'afgrijslijcke Draeck, de Honger, haer aen te vallen; en de Dorst haer te plaegen; om welcke te lesschen, 't Zee-Water haer geen dienst kon doen. ⁺ De Wind was haer soodaenigh tegens, datse haere verswackte kraghten te vergeefs verquisteden, om daer tegens op te roeyen. Doch deese veranderde, en wierd haer soo gunstigh, datse daer door eenige Mylen weghs voortgeset wierden. 't Kon echter weynigh helpen, wijl 't niet langh duerde. Sonder eenige rust-neemingh moestense roeyen, wildense niet verliesen door te rugg' te gaen. Ondertusschen was de hitte des daghs onverdraeghlijck. Om deselve eenighsins te verkoelen, wierp de vijfde Man, die 't Water uytschepte, 't selve over haere Ligchaemen. Over dagh waerense t'eenemael naeckt; maer 's naghts trockense haere Hembden en Rocken aen. Al haer andere Kleederen haddense, tot verlightingh van de Boot, aen Land gelaeten. Haere streeck steldense aen nae een kleyn Sack-wijsertje; 't welck haer by dagh ten Compas verstreckte. By naght roeydense op de Starren. ⁺ Vier daegen en naghten volhardedense kloeckmoedigh in haer ellendigh werck. Maer als op de vijfde dagh sigh noch geen Land vertoonde, gavense de hoop verlooren,

+ Sy hier toe ter hand neemen.

+ Moeten worstelen

+ Met d'alderellendighste.

[p. 661]

en smeeten de Riemen uyt de hand. Echter scheptense noch geduerigh 't Water uyt de Boot. Schoonse geen middel saegen om de dood t'ontgaen, soo traghtedense echter noch 't leven te behouden soo langh alsse konden. Nu wenschtense wel, dat haer eenigen Zee-rover had mogen ontmoeten, al waer 't oock den arghsten van geheel Algiers geweest. Terwijlse in d'uyterste Honger en afgematheyd elckander bedroefd aenkeecken, wierdense een in Zee slaepende Schildpad gewaer. Flucks naemense de Riemen weer in de hand: Roeyden in alle stilheyd nae desen Roof: Wierpen hem in de Boot: Sneeden hem 't Hoofd af: Vergaederden 't bloed, en droncken elck sijn deel daer van. De Lever atense. 't Vleesch soogense, en gevoelden hier door een verwonderlijcke herstellingh haerer kraghten. ⁺ Met een nieuw-opgeweckte moed vielense weer aen 't roeyen. Korts nae de middagh ontdecktense Land. Hoe uytsteeckend-groot haere blijdschap hier over was, is lighter in gedaghten te begrijpen, als met de tongh uyt te spreecken. Tegens den avond saegense een ander Eyland. 't Eerste was Majorca; dit Fromontera. Maer vermits 't laetste weynigh bewoond, en vol giftige Slangen is, soo beslootense, Majorca aen te doen. Dien geheelen naght roeydense op 't sterckste aen; oock de volgende dagh (sijnde den sesden der Hoymaend, en den sesden nae haer' afvaert van Algiers), tot 's avonds ten thien uyren; wanneerse onder 't Eyland quaemen; daerse de voet op 't drooge setteden; ⁺ en van de Spaenjaerden, meedelijden met haer ongeval hebbende, behoorlijck versorghd wierden. d'ellendige Boot, met welckese deese Reys hadden gedaen, heeftmen, tot gedaghtenis, te Majorca ter sijden van de groote Kerck opgehangen. Korts daer nae sijn deese vijf Engelsche al t'saemen behouden in haer Vaderland aengekoomen. P. Dan Historie van Barbaryen, pag. 140. P. Beauchamp Histoir. divers. pag. 591. Michaelides de Navigat. pag. 317.

In 't verhael, seyde de Heer Honorius, koomen verscheydene seldsaemheden by een. ⁺ Wonderlijck is 't, dat deese lieden soo een gewaeghd besluyt naemen; soo een gevaerlijcke Toght derfden aengaen. Wonderlijck, dat soo een gantsch swacke Boot over de woeste Zee behouden aen Land is geraeckt. Dat God haer soo ter reghter tijd een Schildpad voor haere Honger en Dorst deed ontmoeten. Voorts, dat alles sigh soo wel schickte tot haere behoudenis. Haddense maer eens een mistige Naght of betrockene lught gekregen, soo haddense oock lightlijck weer konnen vallen in de handen der ongenaedige Rovers, welckese ontvlooden. Had haer maer een stercke Wind bestooten (welcke voor

+ En wanhopighste rampen.

+ Eyndlijcke Verlossingh.

+ Korte aenmerckingh.

[p. 662]

haer teder Schuytje een geweldige Orcaen sou geweest sijn) gewisselijck moestense gesoncken hebben. Doemaels was de Middellandsche Zee vol Rovers; en echter ontmoetede haer niet eenen deeser wreede Barbaeren. Jae oock niet een eenigh Schip der Christenen.

Indien 't eerste geschied waere, merckte Juffer Honesta hier aen, soo haddense weer tot haer' oude, jae noch veel ellendiger Slaverny moeten keeren. Indien 't andere, soo soudense van deselve ingenomen sijn geworden; en dan sou de wonderlijckheyd der Godlijcke Bewaeringh en reddingh soo klaer niet gebleecken hebben, als nu. ⁺ Ondertusschen heb ick my dickmael verwonderd, waerom doch de Christenen niet t'saemen spannen, en de Barbarische Roofnesten, welcke de Christenheyd in 't gemeen soo veel schaede; meenighten van Menschen in 't bysonder soo veel' ellenden toevoegen, tot de grond toe verwoesten.

Om dit te verrighten, antwoordede Marinus, ⁺ behoefden al de Christenen niet t'saem-gevoeghd te worden. Engelland en Holland t'saemen, jae of Engelland of Holland, elck voor hem selven alleen, had hier toe kans en middelen genoegh. 't Ontbreeckt derhalven niet aen de maght, maer aen de wil. De Staets-aengelegenheyd ooghd alleen hier op, datmen voor sigh selven of Vreede met deese Barbaeren hebbe; of haer sleghts in toom houde. Seer wel maghmen lijden, datse andere Natien in 't Hayr sitten, en derselver Koophandel belemmeren, op dat de haere dies te beeter bloeye. Indien de gedaghte Roof-Steeden verwoest wierden, soo souden de Hamburgers en andere een al te vrye vaert op de Middellandsche Zee bekoomen; daer door te groot werden; en meede deelen van de Voordeelen der andere; jae wel gantschlijck 't beste vet van de Ketel haelen.

Mogen, vraeghde Juffer Honesta, ⁺ in deese Roof-nesten op Buyt uytgaen al de geene, die willen.

't Werd, berightede Marinus, niemand geweygerd. ⁺ Drie of vier Waeghhalsen, 't sy Mahometanen van geboorte, 't sy verloogchende Christenen, welcke kennis van de Zee en Schipvaert hebben, voegen sigh t'saemen, en maecken geselschap, om haer geluck (of veel meer Schelmstuck) te gaen versoecken. Deese sijn meerendeel in 't begin soo arm, datse sigh maer alleen een geringh Jaght-Schipje konnen te weegh brengen. 't Selve voorsiense met een Compas, Quadrant, en eenige lighte Wapenen. ⁺ Tot levens-voorraed doens'er in een Sack met Meel; wat Tweeback, of Scheeps-brood; een Kruyck met Oly; een andere met

+ Dat de Barbarische Roof-nesten van de Christenen niet verwoest werden,

+ Geschied niet uyt gebreck van maght, maer van wil: En waarom men sulcks niet wil.

+ Hoedaenigh

+ De Zee-Rovers

+ Haere Roveryen

[p. 663]

Honigh; eenige Bossen Knoploop en Uyen; oock Sout; van yeder soo veel als tot een Maend tijds haer genoegh is. Hier meê waegense sigh in Zee; stellende de Seylen derwaerts, daer de Noordsterr haerer hoop (Buyt en Winst) haer een wenck geeft. Valt de Wind haer tegen, soo datse gedwongen werden aen Land te treeden; stracks brengense haer Schipje desgelijcks op 't drooge, en bedecken 't met Boomtacken. Hacken eenigh Hout af, om Vyer te stoocken; en sieden, of braeden, of backen'er over op haere manier. ⁺ Selden feyld het, dat haer niet 't een of 't ander Schip, daerse meester van sien te worden, voorkoomd. Hoe geringh de Buyt oock sijn moght, evenwel verrycktse haer, en verweckt in haer de moed, om dieper in Zee te gaen muysen. Deese Pest kan in weynigh tijds uyt Africa in Europa overvliegen. Onvoorsiens konnense ergens Landen, en een deel Christenen meevoeren. Daer hebbense dan Roey-Slaven voor niet. Voor de bekoomene Buyt koopense een grooter Schip, en krijgen eyndlijck een Galey onder de Voeten. Erasmi Francisci Ost und West-Indischen Lustgarten fol. 1350. Ondertusschen helpen haere Vrouwen haer t'Huys met gebeeden en Offerhanden.

Wat voor Offerhanden sijn dit, ⁺ hervraeghde Juffer Honesta?

Buyten de Stad Algiers, ⁺ antwoordede Marinus, staet een Fonteyntje. Derwaerts begevense sigh door de Poort Bubaloy. Hier steeckense een kleyn Vyertje aen. Wieroock en Myrrhe werpens' 'er in. Daer nae snydense een Haen de Kop af; wiens bloed sy in 't gedaghte Vyer laeten loopen. De Veederen stroyense in de Wind, nae datse eerst 't Lijf in verscheydene stucken gebroocken; aen alle sijden verstroyd, doch 't beste gedeelte in de Zee geworpen hebben. Met een sonderlinge yver gaense hier ontrent te werck; wijlse geloven, dat haere Mannen hier door geluck op haere Reys genieten; veel buyt van de Christenen bekoomen, immers voor gevaer van gevangen te werden bevryd sijn sullen. P. Dan. Historie van Barbaryen, pag. 320.

't Was nu al taemlijck laet geworden: ⁺ Derhalven wierd de Danckseggingh gedaen; en men stond van de Tafel op. Polylector meende sijn afscheyd te neemen, om sigh nae Huys te begeven; doch de Heer Honorius seyde: Eer door uw heenen gaen onse Gespraecken voor ditmael werden afgebroocken, sal 't Marinus gelieven, ons nu beright te geven van een saeck, die gisteren wel voorgesteld, maer niet verhandeld wierd, wijl hy, 't geen hier toe noodigh was, niet by hem had; doch belofte deed, dat hy tegens heden sigh

+ Eerst beginnen; en allenxen magtiger werden.

+ Toveragtige

+ Ceremonien van de Vrouwen der Zee-Rovers, om haere Mannen geluck te doen hebben.

+ Opstaening van de Tafel.

[p. 664]

daer van sou voorsien. ⁺ Indien hy 't in geheugenis heeft gehouden, soo wenschte ick, dat dit stuck nu wierd afgedaen; te weeten, een nette voorstellingh van de wonderlijcke seldsaemheyd des Af en Toevloeds der Rivier Euripus.

'k Heb, liet Marinus sigh hooren, mijne toeseggingh hier ontrent niet vergeeten, en ben gereed, om u nae vermoogen te vergenoegen. ⁺ Voor eerst derf ick u verseeckeren, dat d'Ebb en Vloed des Euripi is eene der verwonderlijckste dingen des Weerelds. Alle verstandige moeten bekennen, datse voor 't Vernuf een reghte Afgrond, een aenstootende Klip is; vermitsse werd gesien in een Enghte des Archipelagi, welcke nergens anders eenige Toe of Afvloed gedooghd. Somtijds is de Beweegingh van deesen Euripus die des Oceaens niet ongelijck; hebbende tweemael Ebb en tweemael Vloed in vier-en-twintigh uyren. Maer op andere tijden geschied sulcks tot veerthien maelen toe. Twee daegen aghter den anderen sagh ick d'Ebb en Vloed met die van de Zee even gelijck te sijn; loopende yeder ses uyren nu tegens 't Noorden, dan tegens 't Suyden.

Du Loir in sijne Reys-beschrijvingh, merckte Polylector hier aen, ⁺ verseeckerd ons, dat d'Euripus geen andere Toe en Afvloed heeft. als den Oceaen; deese reeden tot bewijs daer van gevende, dat hy in eygener persoon sulcks bevonden had op den dagh, doe hy sigh by deese Rivier bevond. Maer buyten twijffel heeft hy juyst soodaenigh een dagh getroffen, op welcke deselve een rightige loop met de Zee houd. Op d'andere daegen is hy'er niet geweest; heeft derhalven de veranderingh niet konnen sien; en alsoo is sijne verseeckeringh ons niet seeckerheyd genoegh. Gillius, die de Constantinopolitaensche Reys-beschrijvingh heeft laeten uytgaen, spreeckt'er anders van. Doe hy te Negropont quam, wou hy deese verborgentheyd reght nae vorsschen. ⁺ Men vergewiste hem, dat d'Euripus tweederley beweegingh heeft: Somtijds gelijck die van den Oceaen; maer op andere daegen met dickmaelsche verwisselingh. Doch als hy sigh begaf, om nauwkeurigh waer te neemen, op welcke daegen deese meermaelige veranderingh gebeurde, quam'er een Turck by; die hem (schoon hy betuyghde, dat enckelijck sijne nieuwsgierigheyd hem aensettede, om deese vreemdigheyd nae te spooren) met dreygementen toeriep, dat hy een Bespieder was: Derhalven hy sigh van daer wegh moest snellen, indien hy in geen ongelegenheyd had willen geraecken. Dus is 't waeraghtige Beright tot noch toe verborgen gebleven.

+ Nauwkeurige

+ Waerneemingh van de tot noch toe verborgen geweest sijnde

+ Reghte gelegenheyd der Ebb en Vloed des Euripi

+ Voor 't Vernuf een Afgrond, en Klip.

[p. 665]

Evenwel sal ick 't u geven, hernam Marinus, en derf my beroemen, den eersten te sijn, die de nauwkeurige hier in ten vollen kan vergenoegen; als die twee jaeren langh my verleedighd heb, om 't onderscheyd deeser Ebb en Vloed waer te neemen. ⁺ Of wel d'Euripus een reght Sinnebeeld der onbestandigheyd is, soo moetmen hem echter dit Voorreght toestaen, dat hy niet geleeden heeft soo een mercklijcke veranderingh, als andere ons van d'Oude beschreevene dingen is weervaeren: Onder welcke sijn d'Oudheden te Smyrna; de Heerlijckheyd van Atheenen; de loop des Xanti, Simoides; d'aenmercklijckheden van soo veelerley voortijds bekende en beroemde Wateren; die of nu niet meer in weesen sijn; of soodaenigh een Aensien niet meer hebben, alsse ons van de Geschied en Weereld-beschrijvers sijn voorgesteld. ⁺ Door Aerdbevingen, door Zee-inbreeckingen, door andere Toevallen, sijn veele Rivieren gantsch verlooren, of in haer' Eygenschappen veranderd geworden. Doch d'Euripus staet noch in voorige Stand en Aert; onaengesien de geweldige verwoestingen van al de daer ontrent gelegene Landen en Steeden; ten trots van soo veel verloopene Eeuwen; van soo veel verschricklijcke Aerdschuddingen; die seer gemeen sijn in Boeotia en Euboea, welcke Landen hy doorloopt. Seer verschillende sijn de Schrijvers, aengaende de Verwisselingh deeses Vloeds; wijlse of d'Euripus selver niet gesien, of geen aght genoomen hebben op de verscheydene daegen der Maend, gelijck meenighmael van my met sonderlinge vlyt gedaen is. ⁺ 'k Beroep my derhalven in dit mijn verhael niet op 't geen ick by andere geleesen, van andere gehoord; maer op 't geen ick selver bedaghtlijck gesien heb. En mijn' opgestelde Aenmerckingen heb ick naederhand vergeleecken met die der geene, welcke Molens aen deese Enghte hebben; als die 't beste beright hier van konnen geven; wijl de Molen-raderen nu voorwaerts dan aghterwaerts werden ghedreven, nae den Af of Oploop des Waters: Bevindende, dat mijne Nae-spooringen met de haere juyst over-een quaemen.

Eer ghy voortgaet, liet Juffer Honesta sigh hooren, ⁺ wou ick wel, dat ghy my eerst eenigh beright van deese Rivier gaeft.

d'Euripus, antwoordede Marinus, ⁺ is een smalle Water-arm der Aegeische Zee, soo engh en ingeslooten, dat ter nauwer nood een Galey kan doorvaeren onder de Brugg', welcke over deselve leght tusschen de Vestingh en de Throon te Negropont. Deese Vloed werd niet alleen by de gedaghte Brugg' Euripus genoemd, maer oock noch thien of twaelf Mylen verder op beyde de sijden; daer sijn Canael wat breeder,

+ Een Sinnebeeld der onbestandigheyd:

+ Echter, ten trots van soo veel Eeuwen, sooveel aerd bevingen, soo veel andere Toevallen;

+ Tot noch toe in haer oude stand en seldsaeme eygenschap gebleven.

+ Kort berigt

+ Van de Rivier Euripus;

[p. 666]

en sijnen onbestandigen loop niet blijcklijck is. ⁺ De geheele ruymte, daer hy af en oploopt, is tusschen 't vaste Land van Boeotien en 't Euboeische Eyland; hedensdaeghs geheeten Negropont, nae de voornaemste Stad in 't selve. Soo langh deese thien of twaelf Mylen op beyde de sijden der Brugg' dueren, vindmen veel kleyne Golffen; daermen, door d'af en toeneemingh des Waters, de meenighvuldigheyd der Ebb en Vloed gantsch eygentlijck kan bemercken. De loop des Euripi moet betraght werden nae verscheydene tijden. Daer sijn aghtthien of negenthien daegen in yeder Maend (of beeter Maeneschijn), in welcke hy gantsch geregeld loopt. In d'overige elf daegen is hy ongeregeld. ⁺ Hy behoudt sijne kraght (of, hy is geregeld) van de laetste drie daegen voor nieuwe Maen, tot op den aghtsten dagh nae de nieuw-werdingh: Doch verderfd sijnen loop (of is ongeregeld) van den negenden dagh tot den veerthienden. Op den veerthienden koomd hy weer te reght, en tot voorige kraght. Maer van den een-en-twintighsten tot den seven-en-twintighsten dagh weer ongeregeld. Sie daer is de Tafel, gelijck ick deselve heb opgesteld uyt eygene nauwkeurige ondervindingh. Indien 't u geliefd, ghy kondse morgen wel afschrijven, en aen de verstandige voor wat raers toonen. ⁺ Ghy siet hier in elcke Maen-loop, van d'eene nieuwe Maen tot d'andere, de Vloed en Ebb des Euripi elf daegen rightigh, of geregeld, en aghtthien of negenthien daegen onrightigh, of ongeregeld. ⁺ Soo langh de daegen der ongeregelde beweegingh dueren, heeft hy in een natuerlijcken dagh van vier-en-twintigh uyren (niet sevenmael, gelijck d'oude hebben geschreeven, maer) elf, twaelf, derthien, jae oock veerthienmael Ebb, en even soo veelmael Vloed; gelijck ick met eygener oogen heb waer-ghenoomen. Eens bleef ick ontrent anderhalve uyr tijds in de Molen onder 't Slot; ⁺ en sagh, onaengesien de Wind taemlijck sterck blies, dat de loop des Waters sigh driemael in dit sesthiendedeel eens daghs veranderde. Dickmael bemerckte ick sulcks oock in de Haven, wanneer ick my op de Fransche Barquen had begeven. In d'aghtthien of negenthien daegen des geregelden loops maeckt het d'Euripus even gelijck den Oceaen, en de Venetiaensche Golf, tweemael ebbende en tweemael vloeyende in vier-en-twintigh of vijf-en-twintigh uyren. ⁺ Yeder dagh koomd de Vloed een uyr laeter, gelijck als in de Zee. Ses uyren brenghd hy toe met 't opvloeyen. Dan weer ses uyren met 't afneemen. 't Sy dat het Somer of Winter, windigh of stil is, altijd volghd hy deese orde op de geregelde tijden. Op d'ongeregelde daegen

+ En desselven loop,

+ Betraght nae de verscheydenheyd des Maens

+ Tafel van de geregelde

+ En ongeregelde Af en Toevloed

+ Deeser Rivier.

+ Met een verder beright van dese seer aenmercklijcke saeck.

[p. 667]

is de Vloed van ontrent een half uyr, d'Ebb van drie vierdedeelen eener uyr. Brieff von P. Babin an den Herrn Abt Pecoil; by Spon, Italianische, Dalmatische, Griechische und Orientalische Reise-beschreibung, ander theil, fol. 62.

[illustratie]

Dit is, seyde Polylector, ⁺ een seer nette, nauwkeurige Waerneemingh. En hier uyt sien wy, hoe verr' d'oude Schrijvers ontrent dese saeck sijn verdwaeld gheweest. Antiphilus Byzantinus seght in een Griecksch Gedight, dat d'Euripus sesmael af en toeneemd. Plinius, Suidas, Strabo, en veel andere, sevenmael. Mela spreeckt wel van veerthienmael; doch sijne woorden schijnen te luyden, als of hy geduerigh veerthienmael in yeder vier-en-twintigh uyren sou toe en afneemen. ⁺ Seneca schijnd in 't selve gevoelen te sijn gheweest. Wat Pomponius Mela belanghd, sijne woorden staen lib. 2. cap. 7. dusdaenigh: De Zee loopt aldaer seer snel nu ter eener, dan ter

+ Dwaelingh der oude

+ Ontrent den Euripus,

[p. 668]

anderer sijde; sevenmael 's daeghs, gelijck oock sevenmael 's naghts; terwijl de Vloeden met sulck een onstuymigheyd weerkeeren van waerse gekoomen sijn, dat oock de Wind haer niet kan tegens houden; jae datse selfs de Scheepen, met volle Seylen aenkoomende, in d'opvaert verhinderen. ⁺ Seneca schrijft in eene sijner Tragedien aldus:

Euripus undas flectit, instabilis vagas,
Septemque cursus flectit, & totidem refert,
Dum lassa Titan mergat, Oceano juga.

Waer uyt lightlijck af te neemen is, dat hy soodaenige seven af en oplopingen alleenlijck verstaet te geschieden over dagh; tot Sonnen-ondergangh. Maer hebt ghy noch niet eenige andere dingen aen de Rivier Euripus ondervonden?

Jae oock deese, antwoordede Marinus. ⁺ De Vloed des Oceaens kan wel rysen tot de hooghte van twintigh vademen; doch die des Euripi koomd gemeenlijck maer tot eene voet; seer selden tot twee maet-voeten. Ondertusschen evenwel staet hier aen te mercken, dat de Zee niet allerweegen soo hoogh oploopt. In de Bretagnische Haven vloeydse wel tot de gedaghte hooghte; doch in d'Americaensche Eylanden niet hooger als d'Euripus. Tusschen d'Ebb en Vloed deeser Rivier is een kleyne stilstand; geduerende welcke tijd 't Water sigh gantschlijck niet schijnd te beweegen, maer vlack stil te staen; soodaeniger wijs, dat selfs een Pluymken of Stroohalm onverroerlijck daer op blijft leggen; ten waere dat het van de Wind gejaeghd wierd. ⁺ 'k Heb oock noch dit onderscheyd gemerckt. Aengaende den Oceaen, wanneer 't Water weer afneemd, begeeft het sigh in de hooge Zee; daer 't in tegendeel sigh verheft, en meer Land bedeckt, als 't aen de sijden koomd. Gantsch anders gaet het met den Euripus. De Vloed koomd aen, wanneer desselven Water tegens d'Eylanden in den Archipelagus afloopt, alwaer de Zee grooter is. En d'Ebb geschied, als sijn Water nae Thessalien gaet, en sigh yld nae 't Canael, daer de Galeyen door heenen moeten, wanneerse nae Thessalonia willen. ⁺ Eyndlijck moet ick hier my stellen ten Voorspraeck der oude Schrijvers, tegens de geene, welcke haer vermeetelijck en lightvaerdigh beschuldigen van leugen-tael te hebben geschreeven. Al de geene, welcke Polylector heeft genoemd, en noch een groot deel andere, hebben gewisselijck de waerheyd ter neer gesteld; alhoewel juyst niet de waerheyd in volle leeden; door gebreck van volkoomene ondervindingh. By sommige is d'Euripus aengemerkt, wanneer 't geweld des Winds de Stroom overviel; en hebben derhalven

+ Door onkunde.

+ Twee bysonderheden

+ Deeser Rivier Euripus.

+ Verontschuldigingh der oude, tegens de geene, die haer vermeetelijck van leugenschrijvingh beschuldigen.

[p. 669]

soo van buyten de Vloed en Ebb maer ses of sevenmael in eenen dag konnen waerneemen. Andere saegen hem op d'ongeregelde daegen buyten verhinderingh, en wierden dan gewaer, dat hy elf, twaelf, derthien; jae veerthienmael vloeyde, en even soo dickmael oock Ebde. Derhalven hebbense met waerheyd geschreeven 't geense hadden ondervonden op den tijd doese haer' aenmerckingen maeckten. Idem Jaques Paul Babin ibid.

Dus hebben wy, begon de Heer Honorius hier, gisteren en heden gehoord een aen-een-knoopingh van veelerley Wonderen der Zeeën en Wateren. ⁺ Echter alleen gemeene Wonderen, voor soo verr' d'almaghtige deese seldsaemheden deselve als Eygenschappen heeft toegevoeghd, of door middelen haer deselve doet aenneemen, en daer in onderhoud op een gewoone wijs. Maer anders heeft oock de Heere onse God dickmael bysondere Wonderen, aen en door de Wateren verright, buyten de gemeene orde en loop; 't sy in toorn of genaede; tot vloeck, of tot Zeegen. ⁺ Doe hy eens sijne reghterhand wou verheerlijcken in maght, om aen d'eene sijde Israel te redden uyt de woede der haer hittighlijck-naejagende vyanden; aen d'andere sijde d'Egyptenaeren schielijck, snellijck, ellendighlijck te doen omkoomen, maeckte hy de Schelf Zee droogh; settede hy dit groote Water tot drooghte, en kloofde 't selve; soo dat sijn volck ingingh in 't midden der Zee op 't drooge; de Wateren haer een Muer waeren tot haere reghter en tot haere lincker hand. Maer als nu de Kinderen Israels waeren overgetrocken; en Pharao met sijn Heyr dien selven wegh nam, om haer t'aghterhaelen; sie, doe keerden de Wateren weer over d'Egyptenaeren, over haere Waegenen en over haere Ruyteren. ⁺ De hooge Wateren, welcke voor Israel als Mueren reght over eynd stonden, hebben sigh weer toegeslooten, en sijn op haer gevallen. d'Afgronden hebbense bedeckt. Sy sijn in de diepten gesoncken als een Steen. Door even deselve Hoofd-stof heeft hy t'eener tijd in genaede gereddet; in toorne gestraft. Door 't geblaes van sijnen Neus (de Wind) wierden voor Israel de Wateren opgehoopt: De Stroomen stonden over eynd als een hoop: d'Afgronden wierden stijf in 't Hert der Zee; soo dat Jacob drooghs voets daer door heenen trock. ⁺ Maer als oock Pharao ingingh, deed hy de Zee over hem weerkeeren; soo dat 't Paerd met sijnen Ruyter daer in omquam, Exod. XIV. XV. Als de Heere Josua en d'Israeliten wou doen koomen in 't Beloofde Land, om haer ten Erfdeel te geven de Besittingh der Canaaniten; maer dat nu de Rivier de Jordaen, vol sijnde aen al haer' Oeveren, haer in

+ Boven de Wonderen, van God in de Wateren geleght,

+ Werckt hy noch bysondere Wonderen door de Wateren,

+ Soo in toorn als in genaede:

+ Met eenige Voorbeelden uyt de Heylige Schrift.

[p. 670]

den wegh lagh, soo deed hy staen de Wateren, welcke van boven afquaemen, soo haest de voeten der Priesteren, draegende d'Arck, ingedoopt waeren in 't uyterste des Waters: Sy reesen op eenen hoop; sy wierden afgesneeden; soo dat geheel Israel op 't drooge gingh, tot dat al 't Volck geeyndighd had, door de Jordaen te trecken. Jos. III. ⁺ Hoe de Moabiten, alsse souden strijden tegens Israel en Juda [ontrent welcke laetste de saeck soo gevaerlijck stond, beyde wegens Water gebreck, en de meenighten der vyanden, dat Ioram, de Koningh Israëls, tot den Propheet Elisa seyde: De Heere heeft deese drie Koningen (over Israel, Juda, en Edom) geroepen, om in der Moabiten hand te geven]; hoe de Moabiten, segg' ick, 's morgens, als de Son over 't Water (van de Heere wonderlijcker wijs over 't Land gesonden) oprees, 't selve rood als bloed saegen; en wat daer op volghde, heeft de Heylige Geest ons doen beschrijven 2. Kon. III. ⁺

Hier was, seyde Juffer Honesta, niet anders als een Natuerlijcke reden, wijl deese roodschijnendheyd der Waters wierd veroorsaeckt door de Straelen der Son, schietende over 't selve.

Mijns oordeels, liet Polylector sigh hooren, is'er een wonderwerck des Heeren bygegaen. ⁺ De Moabiten, of de meeste, immers veele onder haer, was niet onbekend de natuerlijcke werckingh der Morgen-Son op 't Water. Daeghlijcks haddense sulcks konnen verneemen. Indien derhalven hier niet yet buyten-gewoons had geweest, soo soudense niet geseghd hebben: Dit is bloed: De Koningen (van Israel, Juda en Edom) hebben voorseecker sigh met den Swaerde verdorven, en d'een den anderen verslaegen. Nu dan, aen den Buyt, ghy Moabiten.

Soo meend ghy dan, hernam Juffer Honesta, ⁺ dat dit Water sigh had veranderd in bloed, gelijck in Egypten geschiedede, doe Moses met sijnen Staf 't Water der Riviere sloegh, Exod. VII. 17. 19. 20.

Gantschlijck niet, antwoordede Polylector. ⁺ 't Wonder, 't welck de Heere hier wroght, bestond niet in veranderingh des Waters tot bloed; maer daer in, dat 't Water sigh anders vertoonde, als 't in sijne natuer was, en de natuerlijcke werckingh van de weerschijn der Son kon veroorsaecken: 't Sy dan dat de Sonne-stralen boven-natuerlijcker wijs sulck een verwe aen 't Water hebben gewroght; of dat dit Wonder is geschied aen 't gesight der Moabiten; soo datse wat anders meenden te sien, alsse inder daed saegen. ⁺ Jae, schoon ick al toestond, dat hier ontrent geen andere werckingh is geweest, als de Natuerlijcke der Sonne-straelen, voor soo veel de roodheyd en bloedschijningh des Waters aengaet, soo is'er

+ Bedencking over de plaets

+ 2. Kon. III.

+ Hoedaenigh de Moabiten

+ 't Water saegen

+ Rood, gelijck als bloed:

+ En of daer in niet yet boven-natuerlijcks

[p. 671]

doch evenwel een Wonderwerck Gods bygegaen, daer in bestaende, dat de Moabiten, welcke deese natuerlijcke oorsaeck wel bekend was, niet eens om deselve daghten, maer sigh een gantsch andere inbeeldingh, en daer op een valsch Besluyt maeckten.

My belangende, seyde Marinus, ⁺ 'k sie hier wat meer als yet bloot-natuerlijcks in, tot heerlijckheyd onses Gods, die Wonderen, die alleen Wonderen doet.

Hier werd my, begon Polylector weer, indaghtigh, ⁺ dat d'Almaghtige, die in den eersten opgangh onser vryheyd en doorbreeckende Reformatie op soo meenigerley wijsen in genaede 't oogh over ons hield, door een diergelijck geval, 'k derf seggen Wondergeval, de Stad Gouda reddede van een jammerlijck gedreyghd verderf; en te gelijck den Staet, noch in haer eerste swacke Beginsselen, van een groot gevaer. Eenige uytgeweeckene Goudsche Inwooners maeckten een Eedgenootschap, om deese Stad, sijnde sonder Besettingh, weer te brengen onder de maght des Spaenschen Koninghs. ⁺ De voornaemste deeser t'saemensweeringh waeren Jan Hey; Claes Verhoef; Dirck Andriesz. en Meester Cornelis Hendricksz. Hey hield sigh t'Utrecht op; maer had heymlijck verstand binnen Gouda met sijnen Schoonsoon Adriaen Pietersz.; ter hulp hebbende ontrent twintigh andere Roomsch-gesinde persoonen. Onder deselve was eenen Arend Teeuwen, voortijds Slootmaecker der genoemde Stad; doemaels noch onder sigh hebbende de Sleutelen van 't Vlaminghs-poortje, niet verr' van de Doel-Thoorn. d'aenslagh was, deselve t'openen, om ses-honderd uytgeleesene vyandlijcke Musquettiers (welcke de kool haerer Lonten met koockers bedeckt souden houden) binnen te laeten: ⁺ Of, indien hier in verhinderingh quam, soo souden de Vloeckverwanten een toegemetseld gat in de gemelde Doel-thoorn, de plaets haerer versaemelingh, doorbreecken, en de Soldaten over de Graght helpen, door middel van daer toe gereed sijnde Schuyten: Diemen, om 't plassen in 't Water te verhoeden, sou aenhaelen met Touwen. De Heer van Noircarmes, doemaels Spaenschen Stadhouder over Holland en Utrecht, in plaets des gevangenen Graefs van Bossu, gaf, vermits hy ter dier tijd sieck lagh, de Heeren van Gonguis, Norves, en La Motte last, om de Verraeders de hand te bieden. Den vijfden der Sprockelmaend des Jaers 1574. was bestemd tot d'uytvoeringh deeser beslootene saeck. ⁺ Twee daegen te vooren gebeurden 't, dat Joncker Albrecht van Egmont met anderhalf honderd Besoldelingen in Gouda quam. Dit verbaesde de t'saemgespannene niet weynigh; vreesende ontdeckt te sijn.

+ Is geweest.

+ Een diergelijck

+ Seer aenmercklijck geval,

+ Met een Boer, Brenger

+ Eens verraederlijcken Briefs,

[p. 672]

Adriaen Pietersz. schreef aen sijnen Schoon-vader, dat d'Aenslagh een stoot had gekregen; niet met platte woorden, maer onder de bewinpelde voordraegingh, van de Kranckheyd eener Night; tot welcke een nieuwe quael was geslaegen; soo dat de geordonneerde genees-dranck voor dien tijd haer geen baet kon doen. Een Boer wierd bewillighd, deesen Brief te gaen overbrengen; over welcke eenigh Gaern, tot een kluwen, gewonden was.

Seecker, viel de Heer Honorius hier in, de vindingh, om de reghte Sin onder andere woorden te verbergen, was loos genoegh bedagt. ⁺ Maer een groote onvoorsigtigheyd was 't, dit schrift soo t'omswagtelen. Had hy van de Bode los heenen gedraegen geworden, men sou, schoon opgevangen en geleesen, veellight niet arghs vermoed hebben. Maer deese sorghvuldige verbergingh kon niet anders, in geval van ontdeckingh, als een quaed vermoeden veroorsaecken. Terwijl wy onder 't geweld der Francoisen sughteden, leerde Polylector my sommige greepen, om sonder eenigen arghwaen aen Vrienden in andere Provintien te mogen schrijven. ⁺ 'k Volghde sijn onderwijs, en deed de Brieven opentlijck aen de Post meester geven, welcke selfs met mijnen naem onderteeckend waeren; en dus sijnse al t'samen vry door gekomen. Indiense oock opgebroocken en geleesen waeren geworden, 'k ben verseeckerd, dat niemand eenige aghterdoght op yet anders, als de woorden luydeden, sou gehad hebben. Sommige Proeven deeser Geheymschrijvingh heeft hy voorgesteld in sijne Historische Oeffeningen ontrent allerley Aenmercklijcke, gewightige, nauwkeurige en gemoed-vervrolijckende Stoffen: Doorvloghten met een goed deel bysonderheden van Natuer en Konst.

De gedaghte Boer, vervolghde Polylector, ⁺ bevreest werdende, en aghterwaerts denckende, gingh eerst een wijl tijds in de Poort trantelen: Daer nae Stroom-waerts aen; staende met d'eene voet op 't Land; met d'andere in de Schuyt; niet weetende wat hy wou doen. De Waght dit gewaer werdende, en terstond yet sonderlinghs vermoedende, greepen hem aen, en braghten hem in 't Waght-Huys. Onder 't besoecken vondmen eenige penningen by hem, gelijck oock een Gaern-Kluwen. Meer was hy bekommerd, om dit laetste, als om 't geld weer te mogen hebben. Dit verweckte een nieuwe Arghwaen. Nae d'afwindingh des Gaerns quam de Brief te voorschijn. De Schrijver had sijne hand soo weynigh veranderd, datmen deselve terstond kende. De Boer gevraeghd sijnde, want hem dus beteuterd had gemaeckt,

+ Waer door de Stad Gouda bewaerd bleef

+ Voor den aenslagh der Roomsch-gesinde

+ Welcke deselve

[p. 673]

gaf tot antwoord: Hy had gesien, dat 't Water, als enckel bloed, tegens hem scheen op te rysen. 't Welck hem in sigh selven had doen seggen: Heere God! sou ick wel misschien een bloedige boodschap draegen? ⁺ 't Gerught hier van door de Stad verspreydende, soo maeckte Adriaen Pietersz. sigh terstond weg. Sond echter een Brief aen d'Overigheyd van Gouda; en gaf de woorden in 't Schrift aen sijnen Schoon-vader een verdraeghlijcken Sin. Doch gevangen sijnde, beleed hy daedlijck 't gantsche verraed. Wierd oock, nevens de Slootmaecker en eenige andere, onthoofd en gevierendeeld. Hoofds Nederlandsche Historien, negende Boeck, fol. 353. Borr Nederlandsche Oorlogen eerste deel.

Dit is, hernam de Heer Honorius, gewisselijck een aenmercklijcke saeck: ⁺ Echter houd de vermaerde Nederlandsche Geschied-schrijver Hoofd dit soo sleghts voor een Inbeeldingh des Boers, als hy seghd: Een bewijs van 't vermogen der Inbeeldingh over gemoeden van die weeckelijckheyd.

'k Laet hem, antwoordede Polylector, sijn gevoelen behouden: ⁺ Maer oock wil ick my, sonder overtuygende redenen, niet laeten beroven van 't mijne; 't welck is, dat de Heere onse God hier ontrent op een sonderlinge wijs en seer wonderlijck heeft gewerckt; doende 't Water aen den Brief-draeger schijnen, niet alleen als Bloed, gelijck sulcks de Moabiten was gebeurd, maer als enckel bloed tegens hem op te rysen: En daer by hem opvatten de gedaghten van wel misschien een bloedighe boodschap te mogen draegen. ⁺ Jae, schoon hy waerlijck niet yets bloedighs gesien had, maer dat alles een enckele Inbeeldingh waere geweest, soo moest echter sulcks gesteld werden onder de Wonderen des Heeren, wijl deselve niet voortquam uyt een langh-gevockte swaermoedigheyd, of uyt eenige onsteldheyd der Harssenen, maer uyt een inwendige Godlijcke werckingh, die door deese Inbeeldingh hem in verwarringh stelde, soo dat hy begon te dubben, wat hy doen sou of niet doen, ontrent de bestellingh des Briefs; en in deese dubbingh soodaenigh suckelde, sulcke verbaesde gebeerden maeckte, dat daer over in de hem siende Waght een Arghwaen veroorsaeckt, 't verraed ontdeckt, en de voorgenoomene uytvoeringh verhinderd wierd.

Ghy hebt geseght, begon Juffer Honesta, ⁺ dat de Brief was geschreeven onder de bewimpelde voordraegingh van de Sieckte eener Night. Indiense u in geheugenis is gebleven, soo wenschte ickse te moogen hooren, om de loosheyd van sulcke Sin-vermommingh te verneemen.

+ Aen de Spaenjaerden wilden overleveren.

+ Korte Bedenckingen

+ Op 't verhaelde seldsaem geval.

+ Waerlijck te houden voor een Wonder werck des Heeren.

+ Waer by dan oock

[p. 674]

't Schrift, berightede Polylector, ⁺ was wel nae een loose vindingh ontworpen, maer echter niet loos genoegh ingesteld, om buyten alle vermoeden te sijn. En schoon sulcks op 't alderdoortraptste waere geschied, soo kon echter, gelijck de Heer Honorius seer wel heeft aengemerckt, de verbergingh onder een Gaern-Kluwen genoegh aghterdencken geven, dat'er yet verborgens onder moest schuylen. ⁺ Voor mijn deel, wanneer ick yemand d'aldergewightighste geheymen wou laeten weeten, soo sou ick 't sulcker wijs maecken, dat de Brief ordentlijck en opentlijck wierd besteld. Jae, schoonse in aller Menschen handen viel, soo sou echter niemand, buyten den geenen aen wien ick schreef, niet alleen de verborgene sin niet konnen vatten, maer oock niet konnen vermoeden, dat'er eenigh geheym aghter stack. Belangende de Brief van Adriaen Pietersz. aen sijnen Schoon-vader, 'k salse u van woord tot woord, soo hy deselve had geschreeven, voordraegen. ⁺ ‘Seer L. ende beminde, hoewel den tijd niet bequaem ende seer periculeus is om yet te ontbieden, soo en hebbe ick dat nochtans niet mogen laeten, thonende by deesen de goede affectie die ick t'uwaerts ende t'onse Nighte sy draegende, want als ick aenmercke de groote desolatie en kranckheyd daer sy in gevallen is, soo en kan ick my van traenen niet onthouden, overdenckende hoe lightelijcken sy te helpen is geweest, ende dat het recepte soo goed om besigen was sonder eenigh peryckel, 't welck te beklaegen is dat het selfde niet te werck gesteld en is, maer eensdeels versuymd is by Meester Claes, die als medecijn-meester de cranckheyd te cureeren aengenoomen hadde, ⁺ ende oock by den geenen, die dat briefken in den Apoteeck brengen souden, ende 't selfde door onaghtsaemheyd vertouft hebben, waer door een ander inconvenient haer overgekomen is, alsoo dat sy met dien recept niet geneesen en kan worden, maer de Vrienden hebben met eenen anderen Medecijn-Meester raed gepleeghd, die hem studio begeven sal om te sien of hy andere middelen vinden kan, waer door onse Nighte met Gods hulpe moghte geneesen worden, 't welck ick u op sijn tijd laeten weeten sal. ⁺ Meyns is betaeld, ende bid u Corneliam te senden tot Jdo Hermans ende Geertgen Pieters omme nae haer Kleederen te sien, ende wilt laeten weeten off Daem noch sieck is, ick sende metten brenger thien Cruysdalers, ende geeft hem antwoord wederom, L. ende B. onse Heere God sy met u luyden, geschreeven den iij. February.' Onder stond: By my u wel bekend.

Qualijck gebouwd op een goede grond, merckte Marinus hier

+ Werd voorgedraegen

+ Den inhoud des gedaghten

+ Verraderlijcken Briefs, van woord tot woord

+ Met een korte aenmerckingh

+ Op de vermommingh des reghten sins onder de

[p. 675]

aen. ⁺ d'inleydingh des Briefs doght hier niet met al. De voorstellingh van de voorgewendede Sieckte eener in 't spel gebraghte Night is oock niet voorsightigh genoegh beleghd. In sulcke gelegenheden moestmen al geheel anders te werck gaen, indien 't geschreevene buyten alle arghwaen sou blijven. Doch dit gaet buyten ons besteck.

Dickmael en wonderlijck, vattede Polylector 't woord weer op, ⁺ heeft ons de Heere, wiens reghterhand kraghtige daeden doet, verlossingh; onse vyanden verdelgingh toegeschickt door 't Water, geduerende onse Oorlogen tegens Spaenje. Insonderheyd in d'eerste Beginsselen onses Vryen Staets, doe wy noch swack en teder waeren; doe wy met honderden moesten staen tegens thienduysenden. Die de geschiedenissen onser Lands met opmerckingh hebben ingesien, sullen moeten bekennen, dat God op een sonderlinge wijs 't Water heeft willen gebruycken, ⁺ om ons te verlossen uyt de benauwdheyd ten daege onser benauwingh; om ons te redden uyt den strick onser vervolgers; om ons heyl toe te brengen door de wonderen sijner bestieringh; en alsoo te maecken van een Hinckend volck een volck van Eer en Uytbreydingh; daer tegens te grond werpende den hooghmoed der hooghmoedige, onder welcke eenen der voornaemste, en oock onsen voornaemsten Geessel geweest (de Hertogh van Alba), derfde pogchen: Hy had wel een Volck van Yser getemd; hoe veel lighter sou hy 't konnen doen een Volck van Boter. 'k Sal maer alleen overloopenderwijs eenige weynige Voorbeelden voorstellen. Gisteren hebben wy gesproocken van d'ellendige Hongersnood, geleeden binnen Leyden, doe deese Stad in 't Jaer 1574. van de Spaenjaerden was belegerd; sijnde van sulck een gewight, dat aen 't verlies of de behoudingh deeser Plaets menschlijcker wijs scheen te hangen 't verlies of 't behoud van geheel Holland. ⁺ Door allerley nooden, insonderheyd oock door Spijs-gebreck, waeren de Belegerde in d'alderuyterst-ellendige staet gebraght; en sonder't alderspoedighste ontset moestense of gesaementlijck van Honger hebben gestorven, of sijn geworden ten prooy van 't Moord-swaerd der bloeddorstige Spaenjaerden. Door geweld was 't Ontset niet aen te vangen. Geen ander middel was'er, als dit te verrighten door Scheepen; maer deselve konden niet over de Velden heenen vaeren. ⁺ De Maes en Ysseldijck wierden doorgestoocken; de Sluysen open, en 't Land alsoo onder Water geset; doch 't vloeyde niet hooger als negen duymen; waer tegens de Scheepen aghtthien, ten minsten vijfthien duymen diep gingen. Dus scheen dit eenighste overgeblevene middel te vergeefs ter handen genoomen. Maer doe toonde

+ Voorstellingh eens anderen.

+ In onse Oorlogen tegens den Spaenjaerd

+ Heeft de Heere onse God groote dingen voor ons gedaen door middel van 't Water:

+ Kort beright der Wonderen Gods,

+ Tot behoudenis van 't belegerde Leyden:

[p. 676]

d'Almaghtige, dat hy 't gebied heeft over Winden en Wateren; dat hy een helper is in den tijd der uyterste benauwdheyd. Hy beval den Noord-westen Wind te stormen; waer door 't Water Landwaerts in wierd gedreven, wassende tot aght-en-twintigh duymen hooghte. Daer was nu wel 't middel tot ontset; maer niet op de reghte plaets. De gedaghte Noord-weste Wind had wel stroomen aengejaeghd, maer was niet dienstigh om deselve de belegerde Stad te doen naederen. ⁺ Plotslijck send de Heere een Suyd-weste Wind, die 't Zee-water reght nae Leyden leydede, of liever joegh, onaengesien al d'opstoppingen der Spaenjaerden: Welcke, d'aenkoomst onser Scheepen verneemende, soo verschrickt wierden, datse haestigh, schielijck, plotslijck doorgingen, en de belegeringh verlieten; te meer, wijlse in gevaer stonden van al t'saemen te sullen moeten verdrincken. Dus heeft des Heeren arm sigh verhooghd, en door Water de Vereenighde Provintien een seer groot heyl gewroght. O Nederland, vergeet het niet! Maer nu stond deese hooge Vloed op de Velden, en kon, door langh daer op te staen, een algemeene seer groote schaede veroorsaecken. Doch God, wiens wenck alle Schepselen moeten gehoorsaemen, voeghde hier 't eene Wonder tot 't andere. Den derden der Wynmaend was den dagh des Ontsets door de hoogh-opgeloopene Stroomen. Op den vierden wendede de Suyd-weste Wind, die 't Water geswindelijck had aengejaeghd, sigh Noord-oost, met een groote storm, die 't selve weer uyt 't Land dreef nae de Zee, daer 't uyt gekoomen was.

Onse Vaderen, merckte Juffer Honesta hier aen, ⁺ hebben d' Oorlogen des Heeren gevoerd; en daerom is hy haer ten Schild geweest. Sy hebben op hem vertrouwd, en daerom sijnse niet verlaeten noch beschaemd geworden. Alsse wandelden in 't midden der benauwdheyd, heeft hy haer levendigh gemaeckt, en haere Ziele doen ontkoomen als eenVogel uyt den strick des Vogelvangers. Sijne reghterhand heeft haer behouden door groote Wonderen, en een uytgestreckte arm. De Heere was haere sterckte en heyl. ⁺ De Heere heeft het gedaen: De God Israels heeft haer verlost, en sigh heerlijck gemaeckt in Israel, op dat onse Mond sou vervuld sijn met sijnen lof, en wy geduerigh uytriepen, niet soo sleghts met de tongh, maer met d'innighste beweegingen onses Herts: Waerlijck, in den Heere, alleen in den Heere die wonderen doet, is Israels Heyl. Hem sullen wy vroolijck roemen, die ons verlost heeft van onsen stercken vyand, van onse Hateren, om datse maghtiger waeren als wy. Wie is God behalven den Heere, en wie is een Rotssteen, behalven onse God?

+ Welcke saeck ons geduerigh in varssche geheugenis moest blijven.

+ Stightlijcke bedencking

+ Over de voorgaende verwonderlijcke

[p. 677]

De Heere leefd. Geloofd sy onse Rotssteen! Verhooghd sy de God, de Rotssteen onses Heyls. Maer tsederd wy deesen Rotssteen hebben verlaeten, ons vertrouwen op hem alleen van hem hebben afgetrocken, en gesien op nietige hulpe: ⁺ Tsederd wy in tegenheyd met hem hebben gewandeld, de Sonden treckende als met dicke Wagenseelen, en onse Godloosheydt grooter maeckende als die van 't Oosten, heeft oock de Heere in tegenheyd met ons gewandeld, en ons niet meer ten Hoofde gesteld, maer ten Staerte. Hy heeft onse naecktheyd doen sien; bittere dingen tegens ons geschreeven. Soo hooge, hooge, hooge als hy ons verheven had, soo laege, laege, laege heeft hy ons ter neer geworpen: En onse Kroon, onse cierlijcke Kroon, met welcke hy ons gekroond had ten daege sijner gunst tegens ons, heeft hy omgekeerd, omgekeerd, omgekeerd daer ter neer geset. ⁺ 't Is waer, daer is weer eenige verademingh uyt den anghst, eenige opwentelingh uyt 't slijck gekoomen; maer vermits wy de tught niet aenneemen tot beeteringh; jae, door des Heeren slaegen maer dies t'arger sijn geworden, meer uytbreeckende in allerley Godloosheden als oyt te vooren, soo is dit maer een kort uytstel onses gantschen onderganghs; en wel haest sullen wy gewaer werden, wat het is, den levendigen God te tergen met tergingen, gelijck wy alle doen ten deesen daege, van die op den Throon sit af tot die in den Moolen werckt toe. We sullen sien, dat een Land door Godloosheyd niet bevestighd werd; maer dat de Heere besoeckingh, een harde, een uytroyende besoeckingh sal doen over d'ongereghtigheden, de Dieveryen, de Vloeckeryen, de Hoereryen en Overspeelen, de Hovaerdyen, en alle andere hoogh-gaende boose Sonden des afvalligen Israels.

Meermael, hernam Polylector, heeft d'Alderhooghste ons door de Wateren heyl toegebracht, of ontrent de Wateren wonderlijck gewerckt, ons ten goede. ⁺ In 't Jaer 1572. laegen d'Oorloghs-Scheepen van 't Noorder-quartier in de Suyder-zee bevrooren. Door gebreck van levens-middelen wouden de Bootsgesellen wegh loopen. Daer-en-boven verwaghtedemen yeder uyr, dat de vyanden souden komen, om al de gedaghte Scheepen in brand te steecken; waer door onse Zee-maght bynae geheel sou vernietighd sijn geworden. 't Ys op te bytten, was een ondoenlijck werck. Als nu alle Menschlijcke hulp ophield, quam de Godlijcke. Schielijck sond de Heere een stercke Noorde-wind uyt; welcke 't Ys soodaenigh van malkander scheurde, dat de Kielen daer tusschen door voeren, als in een groote gehouwene Byt, koomende dus in een behoudene Haven: ⁺ Waer ontrent 't eene Wonder der Godlijcke

+ Zeegeningen Gods aen de Vereenighde Nederlanden:

+ En de daer nae gevolgde Vloeken, wegens onse ondanckbaerheyd en Godloosheyd.

+ Andere wonderdaed des Heeren, aen 't Ys,

+ Tot behoudenis der Noordhollandsche Oorloghs-Scheepen, in 't Jaer 1572.

[p. 678]

hoede op 't andere volghde. Want in 't Suyder-gat voor Enckhuysen wierd 't Water soo hoogh, dat deese Scheepen, bynae noch eens soo veel ellen diep gaende, alsmen gewoonlijck hier voeten Water heeft, door 't gedaghte Gat, en alsoo in volle seeckerheyd liepen; tot groote verwonderingh en blijdschap der Noord-hollanderen; wijlmen noyt te vooren, noyt oock daer nae, yet diergelijcks had of heeft gesien. Hoor noch 't derde daer by gaende Wonder. Voorwaerts bleef voor deese Kielen 't Ys open, tot haere doorvaert. Aghter haer sloot het sigh terstond weer toe. Borr Nederlandsche Oorlogen, eerste deel, sesde Boeck, fol. 307.b. Brief van een Heer uyt Enckhuysen aen sijnen Neef, geteeckend den 15. Decemb. 1572. 't Water daer tegens deed in 't volgende Jaer Don Frederico de Toledo, Soon van Duc d'Alba, de Belegeringh van Alckmaer verlaeten. Idem Borr ibid. fol. 334.b. des authentiquen Drucks. ⁺ Dickmael heeft de wonderlijcke bestieringh Gods onser vyanden voorneemen verhinderd. onse Landen en Steeden voor verderf bewaerd, door een schielijcke veranderingh des We'ers. In de felle Winter des Jaers 1594., als alle Rivieren bevrooren laegen, vielen de Spaenjaerden over 't Ys in Friesland. Stracks begon 't te doyen; diesse in aller haest sigh weer te rugg' snelden. Terstond hervattede sigh de Vorst, de vyanden oock haeren inval weer; maer 't doyend daer op ontstaende we'er deed haer andermael sigh wegh packen. Dit gebeurde soo tot driemaelen toe in 't genoemde Jaer. Reyd Nederlandsche Oorlogen, elfde boek fol. 387. des Amsterdamschen drucks van 't Jaer 1644. J. M. Kort begrijp der Nederlandsche Geschiedenissen pag. 37. In 't Jaer 1624. was 't een ongemeen-heete drooge Somer. ⁺ Dit veroorsaeckte groot Water-gebreck, niet alleen in de hooge, maer oock in de laege en Moerassige Landen. Soo leedigh waeren de Graghten en Slooten, dat de Visschen in meenighten stierven. In 't Spaensche Leger moestmen voor een kan Water drie jae vier stuyvers geven. 't Selve was doemaels seer maghtigh; en Spinola hield deese drooghte en uytdrogingh des Waters voor een gewenschte gelegenheyd, om over d'een of d'andere Rivier in ons Land te breecken. ⁺ Meest scheen het de Veluw of Betuw te sullen gelden. Maer sie hier al weer een sonderlingh werck Gods. Daer alle Vloeden by nae droogh stonden, was de Maes, Rhijn, Wael en Yssel soo vol en hoogh, dat yeder sigh ten hooghsten daer over verwonderde. Jae, op den eersten der Ooghstmaend, als de vyand gereed lagh ter overrompelingh, wiessense noch in vier-en-twintigh uyren tijds seven duymen op: Waer door der Spaenjaerden voorneemen verydeld, ons Land bevryd wierd. Wassenaer,

+ Behoudenis onser Landen, door schielijck opkomend Doy we'er.

+ Overvloedig Water in de Rhijn, Maes, Wael en Yssel

+ In een ongemeen droge Somer, als andere Wateren verdrooghd stonden.

[p. 679]

Historisch verhael, sevende deel, pag. 141.b. Inde Somers van andere Jaeren konden de Beytel-Scheepen nauwlijcks in den Rhyn vlotten, en in den Yssel was geen anderhalf voet Water geweest. ⁺ Soo dickmael heeft des Heeren Arm ons heyl gegeven door Regen, Wind, Vorst, Doy, Hoogh en Laegh Water, dat selfs onse hittige Vervolgers de vinger des Alderhooghsten daer in bemerckten; en derhalven een Godslasterlijck, oock waeraghtigh Spreeckwoord diens tijds, daer van maeckten. Godslasterlijck, alsse seyden: God is Geus (of een Lutheraen) geworden. Waeraghtigh, alsse riepen: Wind en We'er sijn der Geusen Soldaten. Want even hier door voght de Heere voor ons, en verhooghde den Hoorn sijns Volcks. Meer voorbeelden van deese Stof wil ick voor deese tijd niet bybrengen.

Evenwel, seyde Marinus, moet ick een Geval of twee verhaelen, voor weynige Jaeren gebeurdt in den Oorlogh der Engelsche en Fransche tegens ons; toonende, dat oock doemaels God, in 't midden sijns toorns, noch gedaght aen sijne goedertierenheyd; en dat sijne hand niet verkort was, om te bewaeren; om te helpen; om wonderlijck te helpen. ⁺ Met den aenvangh der Ooghstmaend Nieuwe-stijl des Jaers 1673. scheen 't gantschlijck, dat de vyandlijcke Engelsche Vloot een Aenslagh had voorgenoomen, om plotselijck den Briel t'overrompelen. Doch des Heeren gedagten waeren hier niet als haere gedaghten; welcke hy in een oogenblick verydelde: Niet alleen door een schielijck-ontstaende mist, maer insonderheyd daer door, dat d'Ebb eenige uyren langer aenhield als nae gewoonte. Hollandsche Mercurius, vier-en-twintighste deel, pag. 133. Maer vry yet aenmercklijckers leght in 't volgende. ⁺ In 't Jaer 1672. dreyghden d'Engelsche en Fransche Vlooten een Inval in ons Land te doen, en 't selve van aghter te bespringen. In 't Eyland Texel sou de Landingh geschieden. 't Voorste haerer Scheepen was alreeds met een Voorstroom van Vloed en een Noord-weste Wind gekoomen tot aen de plaets, daer de tweede wegh-genoomene Ton had gestaen. d'andere volghden, op hebbende een groot getal Volcks, als Springhanen in meenighte. Op 't genoemde geheele Eyland lagh geen Krijghs-volck van onsen Staat, om deese aenkoomelingen af te weeren. Geen Krijghs-voorraed of gereedschap was'er, om de vyanden te konnen tegenstand doen. Des Staets Oorloghs-Vloot lagh wel voor Zeeland; maer eerse ter hulp had konnen koomen, sou de vyand sijn ooghmerck al bereyckt hebben. ⁺ Hier was nu waerlijck d'ellende der goede Texelaers seer bitter. By haer was geen kraght. Sy wisten niet

+ Selfs onse vyanden bemerckten hier de vinger Gods in: En haere Spreeckwoorden.

+ Ongewoone Eb verhinderd d'Engelsche in 't Jaer 1673. d'aenkoomst voor den Briel.

+ Ander geval van vry meer aenmercklijckheyd

+ Als d'Engelsche en Fransche Vloten

[p. 680]

wat sy doen souden tegens de meenighte haerer aennaederende haeteren. Doch haere oogen waeren op den Heere, tot wiense haer' eendraghtige gebeeden uytstorteden. Die oock sagh, dat dit gedeelte van Israel geen helper had; en derhalven sigh opmaeckte, om over haer te waecken. Want ten waere de Heere by haer geweest waere, haere vyanden souden haer levendigh verslonden hebben; en te gelijck sou de geheele Staet een seer groot naedeel sijn toegevallen. ⁺ Ondertusschen gebruyckte d'Almaghtige tot deese groote saeck haerer behoudingh niet anders als een veranderingh van den gewoonen loop des Waters; en maeckte hier door haere reddingh wonderlijck. Volgens geduerige orde had de Vloed noch tusschen de twee en drie uyren tijds inwaerts in de Gaten moeten vloeyen; binnen welck tijd-verloop de vyandlijcke Vloot op haer gemack had konnen Landen. Jae oock, 't woey doemaels een stercke Noord-weste Wind, door welcke de gedaghte Vloed seer gestijfd moest sijn geworden, gelijck altijd geschied. ⁺ Maer God deedse terstond, wonderbaerlijcker wijs, tegens Stroom en Wind, veranderen: Hy gaf bevel; en daer op begon 't Water t'Ebben; soo langh voor den gewoonen tijd t'Ebben; met sulck een kraght t'Ebben, dat des Vyands Scheepen, loopende met volle Seylen, waer in een stercke Voorwind blies, soo schightigh als een Pyl uyt den boogh te rugg' gedreeven wierden. Waerlijck, dit is van den Heere geschied, en 't is wonderlijck in onse oogen. Jae oock, even doe heeft hy verdorven de geene welcke dagten te verderven. Een geweldige Stormwind deed hy 't deel haers beeckens sijn; welcke op sijn bevel ontstaende, en eenige daegen aenhoudende, een gedeelte deeser Vloot deed vergaen; 't overige verstroyde en afmattede, soo dat'er geen lust meer was, om onse Kusten weer aen te doen.

Waerlijck, liet de Heer Honorius sigh hooren, dit is een seer aenmercklijcke saeck. ⁺ Hier heeft de Heere een groote verlossingh gewroght, niet door Swaerd of Spies, maer door bevelgevingh aen 't Water, om aghterwaerts te gaen, daer 't, volgens gewoonte, moest voorwaerts gelopen hebben. Beklaeghlijck is 't, dat soo weynige Menschen in diergelijcke dingen de hand des Heeren sien, werckende op een bysondere wijs; maer alles voor enckel gevalligh houden; waer door hem dan niet werd opgedraegen d'eere die hem hier voor toebehoord; en dus God niet verheerlijckende, werdense verydeld in haere gedaghten. ⁺ Sal yemand een Wyngaerd planten, en niet van de Vrughten eeten? Sou de Heere onse God ons op sulck een wonderlijcke wijs

+ In 't Jaer 1672. op 't Eyland Texel meenden te Landen.

+ Wonderbaere verhinderingh door de hand Gods, die den loop des Waters ongemeen seldsaem veranderde,

+ Korte stigtlijcke Aenmerckingh

+ Op 't verhaelde Geval.

[p. 681]

wel doen, en souden wy sijne beleydingh niet aenmercken, om hem te geven d'eere sijns naems? Om in onse Tenten te doen hooren de stemme des Lofs. Singh den Heere, segge Nederland, singh den Heere, want hy heeft groote dingen onder ons gedaen; sijne kraght onder ons betoond; sijne wonderen tot ons Heyl vermeenighvuldighd. Koom, laet ons de wercken onses Gods vertellen.

Dus heeft dan, begon Polylector weer, de Heere onse God de Wateren gebruyckt, t'onser hulp, tegens onse vyanden. ⁺ En dan oock op en door de Wateren heeft hy onse Inwooners soodaenigh gezeegend, dat de Kooplieden hier plegen te sijn als Koningen. Voor onsen Oorlogh met Spaenje waeren wy arme Landen, in aenmerckingh van de volgende tijden. Daer den Oorlogh gewoon is, 't vrughtbaere Veld te stellen tot een woeste wildernis, en alles te verarmen, heeft de Heere het soodaenigh gemaeckt, dat 't dorstige Land is geworden tot een Springh-ader der Wateren; en, gelijck een geleerd Gods-geleerde seer wel heeft geseght: Daer wierd Bloed gesaeyd, en wy hebben Goud gemaeyd. Door onse Schipvaerden over de groote Wateren wierd 't Silver onder ons als Steenen. ⁺ En even hier door was onsen naem uytgegaen door de Weereld, wegens onse schoonheyd, welcke volkoomen is geweest door de Heerlijckheyd, welcke de Heere op ons had geleghd. Alles wat de geheele Weereld heeft koomd in 't kleyne begrijp onser Landen: En over al vaeren onse Scheepen heenen, Koophandel doende met groote Winsten. Dit sien de Vreemdelingen; en staen'er over verbaesd. Soo dat'er een Spreeckwoord is gekoomen: De Hollanders souden selfs op den Hemel gaen handelen, indien'er maer Scheepen nae toe konden seylen. ⁺ Alhoewel oock de seer groote baetsught en snoode gierigheyd van sommige een ander Spreeckwoord heeft voortgebraght: Dat de Hollanders wel nae de Hel soude vaeren, als'er maer by de Duyvelen winst te doen was. De Koophandel te drijven op groote Wateren is geoorlofd. God heeft d'onse heerlijck gezeegend: Maer deesen sijnen Zeegen hebben wy op 't schendighst misbruyckt tot veelerley sonden, waer door wy d'oogen sijner Majesteyt hebben verbitterd: Waerom oock de heerlijckheyd Jacobs al verdund, en de vettigheyd sijns Vleeschs mager geworden is. Gaetmen dus voort, de Heere sal oock gewisselijck voortgaen, om tot onse plagen sevenvoudigh toe te doen. De trotsheyd onses Herten sal ons noch al kleyner maecken onder de Volckeren. Onse Rijckdommen sal hy ter plonderingh, ons leven ter dood, of onse persoonen ter Ballinghschap overgeven. ⁺ Hy sal weer een vyand over ons

+ God heeft niet alleen de Wateren gebruyckt t'onser hulp,

+ Maer oock op de Wateren

+ Ons doen overvloeyen van Rijckdommen.

+ Met eenige bedenckingen.

[p. 682]

senden, die ons voorts stelle als een leedigh vat; die ons verslinde als een Draeck; die sijnen Balgh sal vullen met onse leckernyen. Over onse groote Koopsteeden sal opgeheven werden 't klaeghlied over Tyrus: Alle kostlijck Gesteente was uw Decksel. Sardis-steenen, Topasen, Diamanten, Turkoisen, Sardonix-steenen, Japis-steenen, Saphyren, Robynen, Smaragden, en Goud. Ghy waerd volkoomen in uwe Weegen van den dagh af daer ghy geschaepen sijt, tot dat'er ongereghtigheyd in u gevonden is. Door de veelheyd uws Koophandels hebbense 't midden van u met geweld vervuld; en ghy hebt gesondighd. Daarom sal ick u ontheyligen van Gods Bergh, en sal u verdoen uyt 't midden der vyerige Steenen. ⁺ Uw hert verheft sigh over uwe Schoonheyd (set'er uw hert op, ghy groote Koopsteeden onses Lands!); ghy hebt uwe wijsheyd verdorven van weegen uwen glantsch. Ick heb u op d'aerde heenen geworpen; ick heb u voor 't aengesight der Koningen gesteld, om op u te sien. Van wegen de veelheyd uwer ongereghtigheden, door 't onreght uws Koophandels, hebt ghy uwe Heylighdommen ontheylighd. Daerom heb ick een Vyer uyt 't midden van u doen voortkoomen, dat u verteerd heeft; en ick heb u gemaeckt tot Asch op d'aerde voor d'oogen aller der geener die u sien. Al die u kennen onder de Volckeren sijn over u ontset. Ghy sijt een groote schrick geworden; en sult'er niet meer sijn tot in eeuwigheyd. Van 't geluyd des geschreeuws uwer Schippers sullen de Voorsteeden beven. Alle Zeelieden sullen bitterlijck schreeuwen. Sy sullen weenen met bitterheyd der Ziele, en seggen: Wie is geweest als Tyrus? als d'uytgeroyde in 't midden der Zee? ⁺ Datse oock toesien, geen naevolgers des Koninghs in Egypten te sijn, die, om al 't voordeel alleen te hebben, andere uyt 't haere soght te stooten. Die als een Zee-draeck wierd in de Zeeën; voortbrack in sijne Rivieren; 't water beroerde met sijne voeten, en anderer Rivieren vermodderde. Maer daerover hooren moest: Soo seghd de Heere, Heere: Daerom sal ick mijn Net over u uytspreyden, door een vergaederingh van veele volckeren. Die sullen u optrecken in mijn Gaern. Dan sal ick u laeten op 't Land; 'k sal u heenen werpen op 't open veld; en 'k sal al 't gevogelt des Hemels op u doen woonen; 't gedierte der gantsche aerde van u versaedigen. ⁺ Wy souden hier eenige Voorbeelden geven van rijcke, van weelderige, en door haere rijckdom in allerley lasteren (insonderheyd in Hoereryen en Overspeelen) versoopen geleegen hebbende Steeden, welcke, door een seer vreeslijck, doch gantsch reghtvaerdigh oordeel des geterghden Gods, schielijck, grouwlijck sijn versoncken; sulcker wijs, dat noch Mensch noch Beest meer vernoomen wierd. 's Avonds hadden de Nabueren gesien een Stad, pronckende met heerlijcke Gebouwen en hooge Thoor-

+ Ezech. XXVIII. XXVII. XXXII.

+ En waerschouwingen hier ontrent; om deselve niet langer te misbruycken, gelijck tot noch toe geschied is;

+ En daerdoor over sigh te haelen een schielijcke omkeering, gelijck als geweest is d'omkeeringh Sodoms.

[p. 683]

nen. 's Morgens saegense in desselven plaets een vervaerlijcke Poel; verstreckende alsoo ten Naebeeld der omkeeringh van Sodoma en Gomorra, Adama en Zebojim, welcke de Heere heeft omgekeerd in sijnen toorn, soo dat'er geen woonplaets sal sijn in der eeuwigheyd; soo datse niet bewoond sullen worden van geslagte tot geslaghte: Jae, welcke de Heere als in een oogenblick heeft omgekeerd, en geen handen hadden arbeyd over haer. Wy konden hier desgelijcks spreecken, hoe de Heere onse God, gelijck hy door 't Water ons meenighmael heeft bewaerd, gereddet, en meest doorgaens gezeegend; ock daer tegens door even 't selve dickmael swaerlijck, ellendigh, doodlijck heeft gestraft. Doch vermits 't nu laet geworden is, sal 't tijd sijn, onse Redenvoeringen af te breecken. ⁺ Dit alleen sal ik maer seggen, dat insonderheyd Zeeland, soo door bysondere Oordelen Gods, als oock door Natuerlijcke oorsaecken, en de gelegenheyd des Lands, seer veel ellendige Watersnooden heeft moeten uytstaen; waer door groote weghspoelingen sijn te weegh gebraght. Voornaementlijck heeft de Zee hier verschricklijck gewoedet van 't Jaer 1500. af tot 1550. toe. Weynige Jaeren liepen'er voorby, sonder Zee-inbreeckingh. Doch de swaerste, en door welcke veele Landen sijn wegh genomen, heb ick in veelerley Geschiedboecken bevonden te sijn die van 't Jaer 1507. 1511. 1512. 1519. 1527. 1530. 1532. 1537. 1546. 1547. ⁺ In 't Jaer 1550. klaeghden de Heeren Staeten van Zeeland aen 't Keyserlijck Hof, dat door de veelerley overstroomingen der Wateren alreeds doe 't derde deel des Lands wegh was. Hoe seer bekommerd en ontroerd sy hier over waeren, blijckt uyt een Penningh, geslaegen in 't Jaer 1562. Aen d'eene sijde sietmen 't Wapen van Zeeland. Daer onder een Schip, vervuld met Mans-persoonen, sittende gantsch verbaesd met de handen in 't Hayr. 't Omschrift bevat deese woorden: DOMINE SALVA NOS, PERIMUS. Soo veel als: Heere help ons, want wy vergaen. Aen de andere sijde staet een Man te Paerd, rijdende door de Zee. Daer rondom in de rand leestmen: IN MARI VIA TUA, ET SEMITÆ TUÆ IN AQUIS: Heere, in de Zee sijn uwe Weegen, en uwe Voetstappen staen in de Wateren.

In aenmerckingh van de voorheenen gemelde Weldaeden Gods, door de Zee aen de Vereenighde Nederlanden in 't gemeen, ⁺ en oock aen Zeeland in 't bysonder getoond, voeghde Marinus hier by; en te gelijck in opsight van de veelerley ellenden, haer door deselve veroorsaeckt, hebben de gedaghte Staeten in 't Jaer 1593. een andere Penningh doen slaen, met dit Omschrift: IDEM PROTECTOR ET

+ Zeeland is insonderheyd door de Zee

+ Op 't ellendighste geplaeghd,

+ En oock grootlijcks gezeegend geweest.

[p. 684]

HOSTIS. Even deselve (Zee) is my tot een beschermer, en tot een Vyand gegeven. ⁺ 't Laetste hebbense willen vertoonen inde verhaelde Penningh des Jaers 1562. 't Eerste in een andere, waer op men deese woorden vind: ZELANDIA VICTRIX PRISCA PER IMMENSAS REGNA TUETUR AQUAS. Beteeckenende: 't Overwinnende Zeeland beschermd sijn oude Maght op en door 't Water. Wederom op een andere Penningh heb ick gesien. LUCTOR ET EMERGO; dit is: Ick worstel en ontswem. Boxhornii Kronijck van Zeeland, eerste deel, pag. 103. 109.

Als de Heere, liet Juffer Honesta hier hooren, de Zee een Parck steld, soo sullen haere golven sijne beveelen niet overtreeden. ⁺ Maer als hy deselve wil gebruycken tot een uytvoerdster sijner oordelen, soo doet hy haere Golven bruysschende aenwentelen, soo dat geen Dycken daer tegens bestaen konnen: Dan sijn 't droevige Wateren. Maer of schoon deselve ons onse Goederen, jae ons leven benaemen, 't verlies sal weynigh sijn, als hy maer onse Zielen drenckt met 't levendige Water, om in ons te worden een Fonteyn van Water, springende tot in 't eeuwige leven.

Hoe goed sou 't oock sijn, seyde de Heer Honorius, ⁺ dat wy, wanneer de Heere onse Landen soo vreeslijck besoeckt door verwoestingen van geweldige Wateren, onse Herten in boet en verneederingh voor hem uytstorteden als Water; in plaets dat wy nu deselve tegens sijne slaegen verharden. Indien wy dit deeden, soo sou hy de Vloeden, welcke ons soo veel quaeds gedaen hebben, ophouden; maer anders sal hy noch meer deselve uytlaeten, om onse Aerde om te keeren.

De Kapery, hernam Juffer Honesta, ⁺ is een saeck die de Zee oock aengaet; en van alle Volckeren, Christenen, Heydenen en Turcken, soo veele als'er maer bequaemheyd en gelegenheyd toe hebben, gepleeghd werdt. Maer isse wel geoorloft?

Voor mijn deel, antwoordede de Heer Honorius, ⁺ ick kan 't beroep der Kapers, of, om 't Kind sijn' eygene naem te geven, der Zee-Rovers, noch voor God noch voor eerlijcke lieden verantwoordlijck houden.

De Politique, berightede Polylector, maecken onderscheyd tusschen Zee-schuymers of Buytmaeckers ter Zee. ⁺ Sommige Kruyssen en Buyten op elck die haer voorkoomd; sonder verlof haerer Overheeden; alleen om haer eygen bysonder nut; sigh dickmael oock niet onthoudende van Waeren en Scheepen, welcke Vrienden toebe-

+ Eenige penningen, in dit opsight geslaegen.

+ Korte stighlijcke

+ Bedencking

+ of de Kapery

+ Ter Zee

+ Oock geoorloft is?

[p. 685]

hooren. Deese noemense geen reedlijcke Buythaelers, maer reghte Rovers. Andere versoecken hier toe verlof van d'Overigheyd, en bekoomen 't. ⁺ Deese houdense voor reedelijck; indiense haer voordeel tegens vyandlijcke Scheepen soecken, en terstond, nae gemaeckte Vreede, van haere Kapery afstaen. By soo verr' nu deese of Vrienden of onsijdige (Neutrale), buyten reghtvaerdigen arghwaen van de vyanden onderstand te doen, aengrijpen, soo doense als de moedwillige rovende Landskneghten en Ruyteren, welcke haer' orde overtreeden; sigh uyt den Stegelreep geneeren, en onder den Soldaten-Hoed een Schelmstuck verbergen.

'k Beken wel, braght de Heer Honorius hier tegens in, ⁺ dat deese onderscheydingh soo wat schijn heeft; maer echter kanse een gevoellijck Gewisse niet voldoen. Schoon de geene, welcke sigh hier meê bemoeyen, in haer beste Sondaghs-kleed, 'k meen met al den pronck en 't blancketsel der gedaghte onderscheydingh, voor den dagh komen, echter kan ick haer niet voor schoon oordeelen: Oock haer niet met een ordentlijck-aengenomen Krijghsman gelijck stellen. ⁺ Want een reght openbaer Soldaet werd eygentlijck maer uytgesonden tegens den gewaependen vyand. In tegendeel de Kapers, alhoewelse somtijds bygeval een vyandlijck Oorloghs-Schip aendoen, traghten gemeenlijck alleen ten Ridder te werden aen onschuldige, weerloose Koopvaerdy-Scheepen.

Onder den Titel der reedlijcke Zee-buyters, begon Marinus, ⁺ behooren, mijns bedunckens, insonderheyd gesteld te werden de geene, die tegens Turcksche of Heydensche Zee-schuymers, met welcke de Christen Vorsten in geduerige Erfvyandschap staen, op haer eygen geluck of ongeluck yets versoecken. Echter onder voorwaerde, dat de van haer aengevallen werdende Natie in daedlijcke vyandschap staet met de Christenen. Anders waer 't evenwel enckele Zee-rovery.

Geef, hernam de Heer Honorius, ⁺ 't Vrybuyten op Zee sulck een naem en deckmantel als ghy wilt, voor my, 'k wou niet geerne deel hebben noch in de daed, noch aen de buyt.

En ick, sprack Marinus hem tegen, hou 't laetste slagh, die de Turcken oppassen, veel meer Roemens als Lasterens waerdigh. ⁺ Of wel den Buyt alleen voor de bekoomers blijft, soo streckt echter 't voordeel daer van sigh uyt over 't gemeene best, vermits door sulcke Avanturiers en Bestrijdingh der Barbarische Zee-roveren de Zee veyligh gehouden, en de vaert der andere Christen Scheepen verseeckerd werd. Dee-

+ Onderscheydingh

+ Der Zee-Roveryen;

+ Met bygevoeghde

+ Voorpraeck

+ Van sommige;

+ En tegenspraeck van alle derselve

[p. 686]

se is men even soo grooten danck schuldigh, als de sulcke, welcke of giftige, of verscheurende Dieren, Slangen, Padden, Wolven, Tygers, en diergelijcke, op eygen gevaer in 't Land vervolgen; waer van naederhand yeder de seeckerheyd koomd te genieten, in plaets der voorige onseeckerheyd. ⁺ Indien'er sulcke Gasten niet waeren, wie sou voor de Zee-schuymers van Algiers, Tripoli en anderer Roof-nesten in Barbaryen veyligh konnen vaeren? wie een Koopmans-Schip in Zee derven senden? 't Is noch quaed genoegh, datmen in haere handen niet valt. Wat sou dan niet geschieden, indiense op de Zee 't Rijck alleen, en voor andere niet te vreesen hadden? Hoe meenigh gevangen Christen sou in haer' ellendige dienstbaerheyd jammerlijck moeten vergaen, indienmen niet door andere tegengevangene haere verlossingh, ten minsten een verdraeghlijcker Slaverny, te weegh braght. Erasmi Francisci Ost und West-Indischen Lustgarten fol. 1351.

Indien, liet Polylector hier op hooren, ⁺ de saeck in sigh selven ongeoorloft waere, soo konden geenerley redenen van 't nut deselve goed maecken. Datmen de Zee-rovers, die yeder schaedlijck sijn, soeckt te dempen, is billijck, is noodigh; doch sulcks moet geschieden op een wettige wijs, in geval van vyandschap, en tegens de Rovers, als Rovers. Anders kanmen aen Heydenen oock wel Rovers en Schelmen werden. De kortheyd des tijds laet niet toe, deese saeck eygentlijck en onderscheydentlijck te verhandelen, Dit alleen sal ick seggen. Twee Christen Vorsten geraecken met malkander in Oorlogh; dickmael op onreghtvaerdige Voorwendingen. ⁺ Terstond vergundmen weersijds aen al die willen verlof, om op de Scheepen der Onderdaenen des anderen te mogen roven. Wat gereghtigheyd, wat billijckheyd kanmen hier in sien? Vyandlijcke Scheepen, Oorloghs-Scheepen, maghmen aentasten, en verdelgen, wijl deselver voorneemen is, sulcks selfs te doen. Maer onweerbaere Koopvaerdy-scheepen te veroveren, te plonderen; en alsoo te beroven, te verderven onschuldige Onderdaenen, die geen oorsaeck van de vyandschap sijn, die deselve geerne wegh-genoomen souden sien, valt hard; valt, mijns oordeels, onverantwoordlijck. In sulcke gevallen gebeurd het, datmen wel neemd de Scheepen en goederen der geene, welcke, of ten opsight van bysondere aengelegenheden, of door eenigheyd van Godsdienst, of door den band van Maeghschap, onse Vrienden sijn, schoonse woonen in't Land van een Heer, die den Oorlogh heeft aengenomen: ⁺ Jae voor den Vreede, voor ons Welvaeren bidden; waer voor wy haer in 't verderf werpen. 't Was derhalven wenschlijck, eerlijcker, en

+ Als in der daed ongeoorloft.

+ Welcke saeck

+ Hier maer alleen

+ Met eenige weynige

[p. 687]

Christlijcker, datmen weersijds alleen aentastede de sulcke, diemen in de Wapenen vond om te beleedigen; niet de weerloose, van welckemen niet weet, ofse niet wel sughten over deese onrusten; en God smeecken, dat gedaghten des Vreedens de woede des Oorloghs moghten aen den band leggen. 'k Weet wel, watmen tot verontschuldigingh van dit bedrijf bybrenghd, en wat nae de Wetten der Landen toegelaeten werd; maer oock weet ick, dat voor de Vyerschaer van 't Gewisse niet altijd reght is, 't geen voor de Vyerschaer der Menschen voor toelaetlijck werd gehouden. ⁺ De soo seer vermaerde Francois Draeck had van Koningin Elisabeth volle maght bekoomen, om Buyt te mogen haelen. Daer op trock hy uyt, en quam met ongelooflijck-groote rijckdommen weer t'Huys. Treflijcke geschencken deed hy aen de gedaghte Koningin. Aen eenige andere voornaeme persoonen offerde hy desgelijcks staetlijcke Praesenten: Doch deselve wierden niet aengenomen; maer weer te rugg' gesonden, wijlse sigh schaemden, van een Zee-rover yets t'ontfangen. Dit bekommerde, en speet dien grooten strijdbaeren Zee-Draeck soodaenigh, dat hy daer over in een doodlijcke kranckheyd viel, en van deselve gestorven is. Glimmeri Collectanea pag. 279.

By een andere gelegenheyd, seyde Juffer Honesta, ⁺ moeten wy van deese saeck wat eygentlijcker en wydlopiger spreecken. 'k Wil voor ditmael de Vrienden niet langer van haere Naght-rust houden.

Evenwel, boertede de Heer Honorius, moeten wy, op soo veel Water, niet nae Bed gaen, sonder de Maegh een teughje Wijn te doen ontfangen. ⁺ Als nu yeder een Roemer van dien dranck genuttighd had, soo stelde hy voor, of men, vermitsmen den voorgaenden en desen dagh insonderheyd had gehandeld van de Wonderen AEN en IN de Zeeën, Rivieren, Meiren, Poelen, Fontainen, e.s.v., den volgenden Morgen sou spreecken van de Wonder-gevallen OP de Zeeën; dan ofmen eerst sou aenvangen van de Wonderen AEN, OP en IN d'Aerde; om daer nae gesaementlijck te handelen van de Wonder-gevallen op deese beyde Hoofd-stoffen?

Sijne Gemaelin Honesta vond goed, datmen eerst sou beginnen met de Seldsaemheden der Aerde. ⁺ Hy daer tegens meende best te sijn, datmen alles wat de Zee aengingh, vervolgens afdeed.

Wat my belanghd, liet Marinus hooren, 't is my even veel, waer van den nieuwen aenvangh gemaeckt sal worden. ⁺ Ondertusschen hebt ghy beyde eenige daegen tijd, om u hier over te beraeden, en t'saemen te vergelijcken. Want vermits 't Huys, 't welck ick gehuerd

+ Redenen werd

+ Voorgesteld:

+ En daer op voorts gemaeckt

+ 't Besluyt

+ Van dit gedeelte deeses wercks.

[p. 688]

heb, leedigh staet; en my vergund is, daedlijck daer in te moogen koomen, soo sou ick, met uwe gunstige goedvindingh, wel geneegen sijn, my morgen nae Amsterdam te begeeven, om aldaer mijne Goederen by een te packen, t'Scheep te doen, en my al stracks hier ter neer te stellen. 't Sal oock, onder onse aenstaende Redenvoeringen, u buyten twijffel een mercklijck meer vergenoegen geven, wanneer ick u sal konnen toonen de door my meê gebraghte vreemdigheden en rariteiten, van welcke somtijds oock sal gewagh gemaeckt werden. Dit wierd dus goed gevonden. Voorts nam Polylector sijn afscheyd: Begaf sigh nae Huys; en d'andere bereydeden sigh, om nae hare Bedden te gaen.

EYNDE.