Wonderen soo aen als in, en wonder-gevallen soo op als ontrent de zeeën, rivieren, meiren, poelen en fonteynen: historischer; ondersoeckender, en redenvoorstellender wijs verhandeld

[p. 1]

Wonderen, soo aen als in; en Wonder-gevallen op de Zeeën, Rivieren, Meiren, enz. Eerste Boeck.

NAe een koude Winter begonden sigh te vertoonen de beginsselen van d'aengename Lente, ⁺ tot verquickingh van Velden, Beesten en Menschen. De Wateren, eenige weecken langh, door 't daer op geleegene Ys, als bebrught geweest zijnde, stroomden nu weer daer heenen in voorige vryheyd. Noch onlanghs geleeden warense een Wegh, selfs voor Paerden, met swaerbelaedene Wagenen of Sleeden achter haer: Nu sagh mense weer bevaeren van Scheepen. ⁺ d'Ackerman begon gereedschap te maecken, en de Ploegh in 't Veld te brengen. De vlytige Hovenier bereydede sigh, om 't Zaed, waer van hy vroegh-voortkomende Vrughten verhoopte, aen de Hofaerde te beveelen; als Honorius, een eerlijck en aensienlijck Rentenier, van Amsterdam, derwaerts hy sigh, om eeniger verrightingen wil, had begeeven, weer nae Utreght, ⁺ de Stad sijner geboorte en wooningh, voer, in de gewoone Veer- of Treckschuyt. Geduerende dese Vaert hoorde hy een taemlijck bedaeghd Zeevaerend persoon tegens sommige, welcke hem deese en geene Vraegen van vreemde Gewesten voorstelden, seer bescheydene redenen

+ Inleyding

+ Tot 't volgende Werck,

+ En invoering van een

[p. 2]

uyten; en in deselve deed hy genoeghsaem blijken, dat hy niet alleen in een Schip over Zee gezeyld, of, gelijck Schippers Kat, meê gevaeren, maer oock op alles met een sonderlinge vlijt aght genoomen had. ⁺ Daerenboven bemerckte hy in hem veelerley goede hoedaenigheden en prijslijcke deughden, welcke by den gemeenen hoop der Zeevaerers weynigh werden gevonden; als, een aengenaeme staetigheyd; een vriendlijcke beleeftheyd; een soete lieftalligheyd in woorden; een verstandige besetheyd in alles wat hy voortbraght, en, soo veel men uyterlijck kon afneemen, een opreghte Godvrughtigheydt inwendig in 't hert. Geen onbedachte ralleryen, geen ydele klapperyen, geen ongebondene lichtvaerdigheden, geen schendlijcke vloeckwoorden hoorde men uyt sijnen mond gaen. Alles wat hy seyde, ⁺ was, nu meer dan min, nae gelegentheyd van saecken, met sout besprengd; schoon hy ook wel nu en dan yet vermaecklijcks daer onder wist te mengen. Kortlijck, men mogt dese Zeeman houden voor een welbezeedigd Burger, en een goed Christen.

Dit veroorsaeckte in Honorius een sonderlinge genegentheydt tot deesen Marinus (want hy had gehoord, dat hy dus wierd genoemd) en seer geerne had hy een wijl tijds in sijn geselschap willen zijn; ⁺ om, afgezonderd van andere, met hem in een gespreck van sommige aghter-een-volgende uyren, jae daegen, te mogen treeden; doch sagh geen kans, om hier toe te geraecken. Doese nu eyndlijck aen de gemelde Stad Utrecht waren gekomen, en al 't in de Schuyt zijnde volck daer uyt trad, als 't nu alreeds over aght uren in den avond, en vry duyster was (wijl in deese Jaertijd de dagen noch op verre nae haere grootste lenghte niet hebben), viel een gelegentheyd voor, welcke hem aenleydingh gaf tot de bekoomingh sijner begeerte. ⁺ Marinus vraeghde, of yemand hem een Herbergh binnen de Stad geliefde te noemen, daer hy onbeschroomd sou konnen vernaghten, en voor een dagh drie of vier sijn verblijf neemen. Want vermits hy hier gantsch onbekend was, soo derfde hy niet waegen, te gaen in eenigh Waerdshuys, 't welk hem sou mogen voorkomen; uyt vrees, dat hy misschien geen eerlijcke plaets mocht aentreffen. ⁺ Honorius 't woord terstond opvattende, seyde tot hem: Indien ghy op my wilt vertrouwen, soo gae met my, en 'k sal u brengen, daer ghy tot vergenoegingh onthaeld sult werden; oock blijven kond met de grootste verseeckerdheyd van

+ Voorkomende gelegentheyd,

+ Om te treeden

+ Tot een breede verhandelingh

+ Der dingen, welcke

+ Hier nae werden

[p. 3]

uw persoon en 't geen ghy by u hebt, sonder eenige reden van bekommering. Marinus had alreeds onderweegen, soo uyt sijne redenen, als uyt d'eer-bewijsingen der andere, waergenoomen, dat hy een eerlijck, aensienlijck persoon zijn moest; derhalven antwoordede hy: Indien 't hem geen ongelegenheyd of overlast sou veroorsaecken, soo wou hy, met een aen hem verplicht gemoed, deese gunst aenneemen, en van sijn' onverdiende bereydwilligheyd sich een goede Herbergh laeten wijsen. Daer op gingense t'samen voort: en Honorius braght Marinus in sijn' eygene Wooningh; ⁺ seggende, doe hy binnen was getreeden, met een lagchende mond: 'k Weet u nergens te brengen, daer gy met meer toegenegentheyd soud mogen werden ontfangen, en daer ghy u verseeckerder soud konnen bevinden, als in mijn eygen Huys, 't welck ick u aenbiede met 't gemoedt eens opreghten Vriends. 't Onthael, 't welk ghy hier sult genieten, kond ghy rijcklijck betaelen, met my te geven een beright van d'aenmercklijckste dingen, u bejegend op uwe Zeevaerdten, tsederd veele jaeren van u gedaen, gelijck ick onderweegen genoeghsaem heb gehoord. ⁺ Marinus stond niet weynigh verwonderd over deese ontmoetingh, en versoght aen Honorius, dat hy deese ongelegenheyd der huysvestingh eens hem gantsch onbekenden Vreemdelinghs sigh niet op den hals wilde haelen. Doch sijne weygeringen en verontschuldigingen konden de vriendlijcke gunst deeses goeden en gastvryen Mans niet te rugge drijven: Te meer, wijl deselve dapper aengeset wierd door de hoop, van te sullen bekoomen de voldoeningh sijns voorheenen gedaghten verlangens.

Hy moest dan blijven; ⁺ en dien avond atense van 't geen Honorii Echtgenoot in der haest had konnen doen gereed maeken. Onder de Maeltijd seyde Marinus, dat hy sigh na Utrecht had begeeven, om hier een huys te hueren, en daer in te koomen woonen; op dat hy, die nu ontrent vijftigh jaeren langh de geduerigh-woelende en dickmael hevigh-woedende Zeeën had doorswerfd, sijne noch overige daegen in stille rust, en bequaemer gelegentheyd om God te konnen dienen, moght doorbrengen. De redenen, ⁺ waerom hy juyst Utrecht verkoos, tot een vaste plaets sijns verblijfs, waeren, eensdeels de frissche gesonde lught en goede wateren: Andersdeels, de sonderlinge lustigheyd der daer rondom gelegene Landeryen; en dan noch de beeter-koopheyd der leeftocht, gelijck hem

+ Voorgesteld by manier

+ Van Gespreckhoudingh

+ Tusschen Honorius;

+ Een eerlijck en aensienlijck Rentenier:

[p. 4]

van eenige sijner Vrienden in Holland was bekend gemaakt. Wel, liet sich Honorius hier op hooren, 'k wil in eygener persoon met u gaen, om u eenige te huur staende Huysen te doen sien; ⁺ uyt welcke ghy mooght verkiesen 't geen u best sal behagen. Tot dit werk sullen wy twee of drie voormiddaegen gebruycken; maer van 's middaghs af moeten wy, indien 't u gelieft, d'overige tijd des daghs besteeden, met u te hooren verhaelen d'aenmercklijckheden, welcke u op uwe langhduerighe Reysen zijn voorgekoomen. 'k Wil oock hier toe noodigen eenen mijner goede Vrienden; die, vermits hy een persoon van beleesenheyd is, somtijdts ons sal konnen voordraegen de redenen en oorsaecken, welcke gegeeven worden van eenige by u gesiene Wonderen; of vervullen de dingen, waer van u de volkoomene kennis moght ontbreecken; ⁺ of by vergelijcking noch andere seldsaemheden voor oogen stellen; of door tegenstellingh de van u vertelde saecken ons dies te bedencklijcker doen vallen. Dit dus beslooten, en de Maeltijd geëyndigd zijnde, gingense slaepen, en stonden 's morgens vroeg weer op. 't Eerste bedrijf van Honorius was, Polylector (dese naem sal de gedachte sijnen vriend voeren) te gaen besoecken, en hem te versoecken, 's middaghs sijnen gast te willen zijn: Die, onaengesien hy altijd sijn eygene, schoon geringe, Disch veel hooger aghtede ⁺ als d'overvloedigh-voorsiene Gastery-tafelen van andere; oock veel liever t'huys op sijne Boek en Schrijf-kamer, als buytens huys op straet of in geselschap was, echter, op sijn hard aenhouden, bewillighde te koomen. Te meer, wijl hy d'oorsaek deser noodigingh gehoord hebbende, lightlijck kon vertrouwen, dat hy van soo een bedaeghd en opmerckend geweest zijnde Zeebevaerer veel sou konnen leeren en verneemen, 't geen hy noch niet wist. ⁺ Daer nae gingh Honorius met Marinus eenige huysen besightigen; en keerde doe weer met hem in 't sijne. Wel haest quam ook de genoodighde Polylector; die vriendlijck van de Huyswaerd verwelkoomd, en beleefdlijck van de Vreemdelingh begroet wierd.

Eerse noch aen Tafel gingen sitten, ⁺ vielen eenige gemeene Redenen van de Schipvaert voor; onder welcke Honorius vraegde: Of men niet wist, wie d'eerste Vinder der zelve, en so stout geweest was, dat hy sigh had derven onderstaan, met een houten huys de wyde, diepe, en dickmaal soo gantsch onstuymige Zee te bevaren?

'k Weet genoegh, seyde Marinus, wat het is, op Zee te

+ Marinus;

+ Een bedaegd, wel-ervaren Zeevarend persoon:

+ En Polylector;

+ Een veeleesend Man.

+ Ten aenvangh

[p. 5]

swerven. ⁺ Niemand moet zigh laeten voorstaen, veel in deese Weereld gesien te hebben, indien hy niet op Zee is geweest. 'k Weet oock, schoon 't gevaer op deselve seer groot is, dat echter seer veele 't verderf ontgaen: Derhalven sigh daeglijcks meer en meer menschen op hare Golven begeeven; daer den oorlogh tegens Winden en Baeren soo gemeen is, als te land tegens gelijck-gewapende Mannen. 'k Weet daerenboven, dat de Schipvaerd niet onbequaemlijck ten Sinnebeeld kan gegeven worden een holle houtene kloot, ⁺ door de Wind gintsch en herwaerts over en weer gedreeven, sonder evenwel te sincken: Gelijck dan oock d'inwendige holligheyd der Scheepen veroorzaakt, datse niet konnen ondergaen, ten waer se of omsloegen, of een leck kreegen, en alsoo meer Water innaemen als de Pomp kan uythaelen. Maer wie aldereerst heeft derven waegen, met een Schip in Zee te steeken, is gantschlijck buyten mijne kennis. Even soo onbewust is my, wie d'eerste Schipbouwer is geweest; behalven dat ick altijd Noach daer voor heb hooren uytgeven.

Niemand, ⁺ liet Polylector sigh hooren, sal met genoeghsaeme seeckerheyd des Heeren Honorii gedaene Vraegh konnen beantwoorden; vermits de berighten der oudste Schrijvers hier ontrent gantsch niet overeenkomen. Diodorus wil, dat eenen Neptunus aldereerst de konst des Vaerens by de Cretensers sou hebben gevonden. Waar by dan aen te merken staet, dat sommige deesen Neptunus voor Noach houden. Doch 't geen de gedachte Diodorus daar by voeghd, te weten, dat Neptunus oock d'eerste oorloghsvloot sou hebben uytgerust; en van Saturnus over deselve ten Hoofd, of Overste wierd gestelt, kan tot Noach niet betrocken worden. Immers, dit zou d'oorsaek zijn geweest, waerom d'oude Heydenen Neptunus 't gebied over de Zee toeschreeven. ⁺ Strabo seght oock wel, dat de Cretensers van oude tijden af waren de voornaemste Zeebevarers, en de rijkste in Scheepen: Waerom dan ook van sulck eenen, die sich veynsde niet te weten 't geen hem seer wel bewust was, dit Spreekwoord wierd gebruyckt: Hy is een Cretenser, en kend de Zee niet: Doch dit geeft geen bewijs, datse d'eerste zijn geweest. Veel eygenen Glaucus de vinding der Scheepen en Schipvaerd toe, ⁺ seggende, dat hy heeft geregeerd 't Schip Argo in de Scheepsstrijd tusschen Iason en de Thyrreners. Volgens 't beright van Plinius sou Koningh Erythra d'eerste Vaertuygen hebben be-

+ Der Reden-voeringen

+ Word voorgesteld de Vraegh,

+ Wie d'eerste Vinder

+ Der Scheepen en Schipvaert

+ Sou geweest zijn;

[p. 6]

daght: Doch deselve waren niet anders, als een Vlot van t'saemgevoegde Houten, werdende gebruyckt in de Roode Zee, tusschen d'Eylanden. Andere stellen tot d'eerste Vinder deeser Vlotten, niet de gemelde Koningh Erythra, maer de Mysiers en Troyanen, in de Zee genoemd Hellespont. Sommige zijn 'er, welcke meenen, dat d'eerste Scheepen wierden gevonden op de Britannische Zee. ⁺ Dit waren Schuytjens, gemaackt van Huyden, of Le'er; of, soo andere schrijven, met Le'er overtrocken. De genoemde Strabo vermeld, dat de Natie, nu geheeten Portugeezen (of liever 't Volck, 't welck doemaels 't Gewest, nu de naem Portugal voerende, bewoonde) tot op de tijd van Brutus toe sulcke Leedere Scheepen, of Schuyten, hebben gehad. ⁺ Van deese heb ick gesproocken in mijne Curieuse Aanmerkingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderswaardige dingen, vierde deel, pag. 931. Wederom andere zijn van gevoelen, dat de Samothraciers d'eerste Scheepen hebben gevonden. De Phoeniciërs zijn wel d'eerste geweest, welcke met haere Koopmanschappen in Griekenland quaemen, en te gelijck de geldsught derwaarts braghten. Theseus heeft wel Taurus (van Koningh Minos ten Oversten over sijne Vloot gesteld) overwonnen, en hem geworpen in de schuymende Zeegolven; waer uyt de Versieringh van den Minotaurus sijnen oorsprongh heeft bekomen. Icarus, eerste Koningh van 't Eyland Icarien, en de soon van Daedalus, is wel (noch meerder landen willende ontdecken) op Zee vergaen; ⁺ welck geval de Poëten verbloemderwijs soodanigh, volgens haere gewoonte, hebben voorgestelt, dat men 't gantschlijck voor een Fabel houd; daer doch maer alleen de Gelijckenissen, of de dingen, onder welcke de geschiedenis is voorgestelt, verdight zijn, gelijck ick heb aengeweesen in mijne vertaelde, en doorgaens vermeerderde Noordsche Wereld pag. 173. 174. uyt 't beright der Inwooners des Eylands Icarie aen Vorst Zichmni: Doch andere stellen d'oorsaeck sijns onderganghs in de Zee niet 't onderneemen om vreemde landen te gaen soecken, maer de vlught uyt sijne gevanknis.

Soo haest ghy, ⁺ viel Honorius hierin, uwe begonnene Reden een eynd sult gegeven hebben, moet ghy my eenigh verder beright van deese Fabel, en d'uytlegging van deselve doen.

De voorgedaghte Phoeniciërs, ⁺ vervolghde Polylector, beroemen sigh wel, datse in over-oude tijden de Ioniers (van welcke de Ionische Zee haeren naem heeft bekoomen) uyt Griekenland nae Egyp-

+ Wat d'oude Heydenen

+ Daer van hebben voorgegeeven,

+ Kortlijck hier aengeweesen.

+ En der selver

+ Verschillentheydt

[p. 7]

ten overgevoerd, en de twee Polen aldereerst onderscheyden souden hebben: Maer of schoon deese dingen genoeghsaem toonen d'oudheyd der Zeevaerd; soo kan men echter daer uyt niet vinden d'aldereerste Vinder der selve. ⁺ De meeste onder de Christenen stellen Noach (die, volgens 't getuygenis van Eusebius, lang voor Danaus en Neptunus heeft geleeft) voor d'eerste Schipbouwer. Men kan van 't geen ick tot noch toe, aengaende deese saeck, bygebraght heb, nasien Strabo Geograph. lib. 10. Plinius, lib. 7. Polydorus Virgilius de invent. lib. 3. cap. 15. Tertullianus lib. de Coron milit. Michaelides de Navigat. pag. 22. ⁺ Vermits nu de Heer Honorius heeft getoond begeerte te hebben, om te hooren de Fabel van Icarus, en de daar onder verborgen zijnde geschiedenis, soo sal ick hem hier in soecken te vergenoegen. De Poëten vertellen, dat Daedalus en sijnen soon Icarus, wegens een bedreevene swaere misdaed, door Minos in een eeuwige gevanckenis waren geleght. Daedalus, over deese insluytingh verdrietigh wordende, maeckte sich Vleugelen voor hem en den gedaghten sijnen Soon. ⁺ Deese voeghdense aan hun Armen, en vloogen soo wegh. Maar vermits Icarus te hoogh vloogh, soo smolt 't Wasch, waar meê de Vleugelen aen sijn ligchaam waren geheght; derhalven viel hy in de Zee, en verdronk. Sie daer den korten inhoud van de versieringh, ten opsight der voorstellingh; doch waer onder een waerheydt verborgen leght. Onmogelijck is 't, dat een mensch sou gevloogen hebben met hem aengeheghtede Wiecken; maer ondertusschen is 'er dit van. ⁺ Daedalus met sijnen Soon gevangen leggende, liet sich heymlijck uyt een Venster neerwaerts in een Bootje, waer toe hy een zeyltje had gemaeckt, en is 'er meê in Zee gestoocken, sonder dat de Waghters sulcks gewaer wierden. 't Selve deed Icarus in een ander Bootje. Minos dit verneemende, deed haer door eenige Scheepen vervolgen; maer vermits deselve swaer waeren, en alleen door Riemen voortgedreeven wierden, soo kondense de Vlughtelingen, welcke in lichte Bootjens daar heenen zeylden, niet achterhaelen. Als nu ondertusschen een hevige Wind opstak, bond Daedalus sijn zeyltje wat in; maer Icarus liet het doorstaen; onaengesien sijnen Vader hem te vooren wel gewaerschouwd had, dat hy in sulck een gelegentheyd 't zeyl kleyner moest maecken. De veraghtingh deeser vermaeningh veroorsaeckte 't omslaen des Boots, en sijne dood. ⁺ De Dightkonstenaers hebben, verbloemderwijs, geseght, dat Daedalus sijne gevanghnis

+ Ontrent deese saeck.

+ Korte voorstellingh

+ Der Fabel van Icarus;

+ En wat voor een waerheyd

+ Onder deese Poëtische verbloemingh verborgen leght.

[p. 8]

ontvloogh, om dat hy met een zeyl-schuytje ontvlughtede. De Zeylen noemense Vleugelen; vermits de Schippers deselve uytspannen en na de Wind setten, even gelijck de Vogelen haere Wiecken uytbreyden. En gewisselijck, wel-bezeylde Scheepen schijnen te vliegen. 't Omslaen der Schuyt van Icarus is by haar 't smelten van 't Wasch, waer meê de Vleugelen waren aen 't ligchaam geheght. Palaephatus van d'ongelooflijke Historien, pag. 46.

Buyten twijffel, ⁺ seyde Honorius, leggen onder meer andere Poëtische Vertellingen, van ons voor enckele Fabulen gehouden, diergelijcke gebeurde Gevallen verborgen. Maer laet ons nu weer tot onze voorige stof treeden. Soo is 'er dan voor de Sondvloed, of Noachs Arck-gebouw, geen Schip of Zeevaert in gebruyck geweest?

Nae dat men 't neemd, ⁺ berightede Polylector, kan dit voorgestelde met Iae of Neen beantwoord worden. Spreeckt men van eygentlijcke Scheepen, soo wil ick geerne toelaeten, dat Noachs Arck 't eerste was, 't welck men een Schip magh noemen. Heeft men 't oogh op een eygentlijcke vaert over Zee, 'k sal desgelijcks lichtlijck toestaen, dat niemand voor de Sondvloed eenige Zeeën heeft overgevaren, of van 't eene land na 't ander is geroeyd. Ondertusschen, vermits d'Aerdbodem soo wel voor als na d'ondergang der eerste Weereld is verdeeld geweest in Wateren en 't Drooge, (schoon 'er juyst soo veele Rivieren en Meiren niet waren, als wel naderhand) soo heeft men vaste redenen, om te gelooven, ⁺ dat men oock voor de Sondvloed Vaertuygen had, om daer meê over de Vloeden te konnen koomen. 't Is waer, men kan geen openbaere bewijsen door blijcklijcke getuygenissen hier van voortbrengen; maer echter ontbreeckt het niet aen sulcke stercke en op goede gronden steunende Vermoedingen, datse wel voor een waarschijnlijck, indien niet voor een genoeghsaem-overtuygend bewijs, mogen werden gehouden. ⁺ By de Schepping der Weereld was 'er een Rivier, uytgaende uyt Eden; om den van God geplanteden Hof in Eden te bewateren; welcke van daer verdeeld, en tot vier Hoofden, dat is, Hoofd-vloeden, of Beginsselen der selve, wierd, Genes. II. 10. ⁺ Gewisselijck waeren deese Wateren (van welcke 't eerste, Pison, 't gantsche land van Havila; 't andere, Gibon, 't geheele land van Cus omliep; 't derde, Hiddekel, nae 't oosten van Assur gingh, en 't vierde de groote Rivier Euphrat was) te wijd en te diep, om daer te konnen door-baeden. Derhalven moesten de geene, die daer

+ Antwoord

+ Op de Vraegh, of voor de Sondvloed

+ Scheepen en Schipvaerders over Zee

+ gebruycklijck zijn geweest.

+ Waerschijnlijcke en op goede gronden steunende Redenen,

[p. 9]

over wilden zijn, noodwendigh eenigh Vaertuygh hebben. Adams Nakomelingen lieten, buyten twijffel, door de Rivieren sigh niet soo naeuw bepaelen en inbinden, datse niet souden hebben getraght, jae door haer vermeenighvuldigingh souden gedwongen geweest zijn, over deselve te geraecken. Hier toe moestense yets bedencken, 't welck haer op 't Water draegen, en oock daer over voeren kon. Door yet drijvends over een Vloed te koomen, is een werck, 't welck de Natuer van selfs leerd. ⁺ Wy moeten ons niet inbeelden, dat de menschen voor Noachs tijd minder verstand souden gehad hebben als d'Eeckhoornkens; welcke, gelijck genoeg bekend is, aan eenige Waterkant een planckje vindende, sigh daar op setten; en door de Wind-vangingh harer ruygh-hairige om hoogh-gerightede staert nae d'ander zyde overvaeren. Nesselii Annotat. in Plin. pag. 312.

Dit brengd my, wierp Marinus hier in, yets in gedaghten, 't welck ick met eygener oogen heb gesien. ⁺ Ick en noch drie mijner Medgesellen vervolghden eens een Wolf, tot dat hy aen de kant eener Rivier quam; zijnde soo wijd, als men met een Boogh sou konnen beschieten. Hier vond hy een dick stuck houts van een ouden Boom; 't welck hy, eer wy hem bereyken konden, in 't Water wentelde, met den Buyck daar op ging sitten; 't voorste en aghterste been aen yeder zijde in 't water liet hangen, en met d'aghterste voeten soodanigh voortroeyde, ⁺ dat hy aen d'andere kant van de Vloed quam. Vliegerii Miscellan. cap. 2. pag. 17.

De woeste Volckeren, ⁺ hervattede Polylector, welcke nauwlijcks meer verstand als de Beesten laten blijken, hebben wel middelen bedaght, om niet alleen over groote Wateren te koomen, maer oock vry diep in Zee te vaeren, en daer te Visschen. 'k Wil nu niet spreeken van de Beotiërs, die in oude tijden haere Schuyten maeckten uyt dicke Boomblocken, welckese dan met Ossenhuyden overtrocken, en met Riemen voortdreeven: Noch van de Mysiërs, die met Vlotten over den Hellespont voeren: Noch van de Britanniërs, welcke Schuytjens van taeye Rysen vloghten, en deselve met Le'er bekleededen, Michaëlides de Navigat. pag. 39.; maar wil alleen, ⁺ tot beweering van 't geen ick voorgesteld heb, dit seggen: Doe America eerst wierd ontdeckt, vond men by d'aldereenvoudigste Barbaren deeses Gewests Canoës, of kleyne Schuytjens, toegesteld uyt Boomen. De wilde Brasilianen, in al haer bedrijf meer beestlijckheyd als menschlijckheyd vertoonende, binden een paer boomen aen mal-

+ [List der Eeckhoornkens]

+ [Sonderlinge list eens Wolfs].

+ Dat al langh

+ Voor Noach en de Sondvloed de menschen middelen hebben uytgevonden,

+ Om over de Wateren te koomen.

[p. 10]

kander vast; gaan neer sitten, en drijven 'er meê zeewaerts in, om Visch te vangen. ⁺ Gantsch geen bekommeringh hebbense voor eenigh ongeval, wijlse weeten, datse eyndelijk eens aan land sullen geslaegen worden, Guillielmi Pisonis Histor. Natural. Ind. lib. 1. fol. 6. De woeste menschen op 't Eyland Pune, gelegen in de Zuyd-zee, weeten een Vlot te bereyden van drie, vijf, of seven Balcken; voor aen t'saemgevoegd, maer aghter, door eenige Dwarsbalcken, wijd van malkander uytgebreyd. Zy roeyen niet alleen, maar zeylen oock met sulcke Vlotten door d'onstuymige Zee. Brulii Histor. Peruv. lib. 2. cap. 1. n. 15. Olivier van Noord. Thomas Candisch, &c. ⁺ De Vindingh deeser middelen, om over Wateren geset te werden, of verr' in deselve heenen te drijven, konnen deese Barbaren niet anders hebben bekoomen, als uyt de grond des Vernufts; 't welk ontwijffelbaar voor de Sondvloed by d'aldereenvoudighste lieden veel uytsteeckener is geweest, als nu by d'aldervernuftighste Americaensche en andere Wilde.

Vermits ghy, viel Merius hier in, van deese geringe Vaertuygen der Indianen gewagh hebt gemaakt, ⁺ soo moet ick yet weynighs verhaelen, van 't veele, 't welck ick, aangaende deselve, heb gesien. d'inwoonders van Java hebben seecker slagh van kleyne Jaghtschuyten, op een verwonderlijk-snelle wijs in 't Water voort seylende. Sy zijn gemaakt van een uytgeholden Boom; voor scharp, onder rond. Op datse niet mochten ombuytelen, soo leggense op beyde de zijden twee dicke Rieden; ontrent een vadem van de Schuyt af vast gemaeckt aen twee stocken, voor en aghter wel sterck aen de gedaghte Schuyt gebonden. Men moet sigh verwonderen, dat deese Vaertuygen door de kraght der Winden niet om en om wentelen, vermitsse een seer groot zeyl voeren. Doch of sulcks al gebeurde, soo hadden echter de sigh daer in bevindende Indianen geen nood van te verdrincken; wijlse al t'samen seer goede Swemmers zijn. Wanneerse ter Zee vaeren, hebbense geduerigh haere Vrouwen by haer. 't Daght haer seer vreemd, dat wy op onse lange toghten d'onse niet by ons hadden. Eerste Schipvaert der Hollanderen nae Oostindien pag. 78. ⁺ In even 't selve Koninghrijck Java, oock anderweegen in Indien, wast seeker slagh van groot, swaer Ried, genoemd Mambu, soo dick als een Man aen sijne Dgie; en meerendeel soo hoogh, als 't hoogste huys deeser Landen. Veele knoesten, of gewrighten, sijner in, soo gelijck wy

+ Schuytjens, gebruycklijck,

+ Selfs by de wilde bynae beestlijke Americanen.

+ Indiaensche Jaghtschuytjens; gemaeckt van een uytgeholden Boom; voerende geen Seyl.

+ Schuytjens van uytgehold Ried.

[p. 11]

hier aen de Flier, of noch beeter aen de Stammen van 't Turcksch Koorn sien; staende omtrent anderhalve span van malkander. Uyt dit Ried maeckense sigh Schuytjens. 't Voor en aghterdeel laetense elck eene deeser knoesten behouden, als tot een besluytingh. Al wat 'er tusschen is, hoolense uyt. Twee persoonen konnen 'er in sitten, tegens over malkander; te weeten, een op elck eynd. In yeder hand hebbense een kleyn Riemken; waer meêse oock selfs tegens den Stroom voortroeyen. Vastlijck gelovense, dat de Crocodillen deese Schuytjens noyt sullen bespringen; schoonse in meenighten daer omtrent waren; gelijckse wel gewoon zijn te doen de geene, welcke van een andere stof zijn vervaerdighd. Ibid. pag. 86. Klammer Ost-Indische Reysebeschreibung, pag. 69. ⁺ 'k Weet niet, of dit een ydele waen der Indianen is; dan of 'er in der daed een natuerlijcke vyandschap tusschen de Crocodillen en dit Ried zijn magh. ⁺ In Borneo hebben de Visschers Schuytjens, gemaeckt van Stroo-matten. Olivier van Noord. De Canarijns en Decanijns, uyt 't gewest Decan, in 't landschap, gemeenlijck genoemd Ballagate, of Ballagatte, gelegen aghter Goa, hebben Schuytjens, geheeten Almadins, waer meê sy over de Rivieren varen. ⁺ Sommige der selve zijn van uytgehoold hout; en soo kleyn, dat een eenigh Man beswaerlijck genoegh daer in plaets heeft om te sitten. Dickmael gebeurd het, dat de daer in zijnde, eer hy over een Vloed kan geraecken, drie of viermael omtuymeld. Doch deese Indianen stellen daer geen swaerigheyd in. Stracks springens' 'er uyt; keerense, al swemmende, met 't hol weer boven, en gaen 'er op nieuws in sitten. Linschoten Itinerarium, eerste Verdeelingh, cap. 39. fol. 59.

Tegens 't geen Polylector had willen betoonen uyt de Vaertuygen der wilde Americanen, ⁺ by haer gevonden, doe dit Weerelds-deel eerst van d'Europaeers wierd ontdeckt, braght Honorius in, dat de Schipbouw van Noach aldereerst sijne Naekoomelingen, derhalven oock de Stamvaderen der Americaensche en anderer woeste Volckeren, aenleydingh tot 't maecken haerer kleyne Scheepjens en Vlotten had gegeven; welck gebruyck naederhand geduerigh by haer in weesen was gebleven.

Maer, ⁺ antwoordede Polylector, hier tegens kon men seggen: Indiense daer aen gedaght, en hier oogs merck op genoomen hadden, soo soudense noch Vlotten noch Canoës, maer goede Scheepen hebben gemaeckt, gelijck die van d'andere Weereldsdee-

+ En waen der Indianen van de selve.

+ Van Stroo-matten.

+ Andere seer kleyne Schuytjens.

+ Tegenwerpingh.

+ Beantwoordingh.

[p. 12]

len deeden; oock even soo wel, als deselve, de Zee wijd en breed hebben bevaeren. Noach had in 't bouwen van d'Arck getoond 't Voorbeeld van een reght-toegeright Schip, nae Geometrische Afdeelingh. Vermits nu sijne Naekoomelingen soo een vaste en geëvenmaetighde Bouwingh niet terstond naevolgden, ⁺ maer lighter Vaertuygen gebruyckten, soo kan men daer uyt een vermoedlijck besluyt maecken, dat men de rechte Scheepsbouw (als eerst aengevangen op 't bevel en voorschrift Gods, tot een sonderlingh eynd, waer van de geheugenis in den aenvangh seer verschricklijck was) een lange tijd heeft naegelaeten; sigh vergenoegende met d'eenvoudige Vaertuygen, van welcke men sigh voor de Sondvloed had bediend; en die, ⁺ gelijck noch hedensdaeghs blijckt, bequaem genoegh waeren, om daer meê over de Rivieren te geraecken; jae selfs langhs de kusten in Zee te vaeren: Tot dat eyndlijck by eenige Volckeren de schrick van d'ondergangh der eerste Weereld verdween; daer tegens de gedaghtenis van Noachs gebouw weer vernieuwd wierd; de menschen aensettende, om wat meer als Vlotten of Canoës op de Wateren te brengen. 'k Wil echter niet tegenbotsen 't gevoelen der geene, welcke stellen, dat 't middel, om met Vaertuygen over de Wateren te sweeven, by de wilde Americanen is in gebruyck gebleven van dien tijd af, dat d'eerste menschen in dit gewest zijn gekomen, waer van hier nae breeder kan gehandeld worden. ⁺ Ondertusschen hou ick, niet alleen voor waerschijnlijck, maer oock voor genoeghsaem gewis, dat voor Noachs tijd sijn bekend en in gebruyck geweest eenigerley Vaertuygen; 't zy dan Schuytjens, gemaeckt uyt uytgeholde Boomen, of t'saemgevoeghde Plancken; 't zy Vlotten van aen-malkander-geheghtede Balcken; waer meê de menschen over de Rivieren hebben gevaeren. Veelerweegen waeren Vloeden, om de landen te bewaeteren; en om te zijn ten dienst soo van d'onreedlijcke als reedlijcke Dieren; welcke deselve gantschlijck niet konden missen. ⁺ Alsse sigh nu in 't eene Landschap te seer vermeenighvuldighden, soo moestense sigh noodwendigh in een ander uytbreyden. Hier in souden de Rivieren haer hebben verhinderd, indiense geen Vaertuygen hadden bedaght, om daer over te konnen koomen. d'Aerdbodem heeft gewisselijck niet gehad soo een groot stuck Lands, sonder met Wateren in de lenghte en breedte doorsneeden te zijn, 't welck al Adams Naekoomelingen tot op de Sondvloed toe sou hebben konnen bevatten en voeden. Doch dat 'er voor

+ En verder beweeringh,

+ Op waerschijnlijcke, jae genoeghsaem vaste gronden,

+ Dat de menschen voor de tijd van Noachs Arckenbouw

+ Schuytjens, Vlotten, of andere Vaertuygen hebben gehad, doch geen eygentlijcke Scheepen.

[p. 13]

de Sondvloed souden geweest zijn eygentlijcke Scheepen van een geregelde vorm, mercklijcke grootte, en van een genoeghsaeme bequaemheyd, om daer meê op groote Rivieren of Zeeën te zeylen, of Roeyen, sal ick my geensins onderwinden te beweeren: Maer hou 't liever gantschlijck daer voor, dat Noachs Arck, gebouwd nae 't Godlijck Voorschrift, is geweest 't eerste ordentlijck Schip; en 't Voorbeeld, waer aen men naderhand de vorm van andere Scheepen heeft afgesien. Alhoewel een welbekend Schrijver verhaeld, dat dight by de Haven van Lima, een Peruaensche Stad, ⁺ in seeckere Goud-mijn, als d'Arbeyders in 't Graven de Goud-ader volghden, een oud Schip wierd gevonden, hebbende eenige over-oude Teeckenen en Letteren; waer uyt hy seght vermoedlijck te blijken, dat het in den tijd der Sondvloed onder deesen Bergh was versoncken. Nierembergii Histor. Natural. lib. 5. cap. 2. G. P. Harsdorffer Geschicht-Spiegel, tit 60. pag. 441.

Seldsaem luyd het, liet Honorius hier op hooren, dat soo diep onder d'Aerde, en in een Geberght, een Schip sou gevonden zijn.

Evenwel, berightede Marinus, is 't wel meer gebeurd. ⁺ Doe ick in 't selve Gewest Peru was, wierd my verhaeld en voorgeleesen, uyt de Berighten der Americaensche Historien, dat in d'Andische Geberghten, te weeten, in der selver Ingewanden, onuytspreecklijck-groote, holle kuylen en Speloncken zijn, van sulck een wijdte, datse voor geheele Landschappen op d'Aerde niet behoeven te wijcken. In de selve zijn oock Wellen, of Springen, van groote Rivieren; met sulck een geweldigh gekraeck, en verscheydenheyd van geluyd, hare Wateren van boven af stortende, dat de Berghlieden getuygen, noyt yets soo verschricklijck boven op d'Aerdbodem gehoord te hebben. ⁺ In eene deeser holen heeft men een Schip gevonden; sonder dat yemand kan bedencken, hoe 't daer gekoomen moght zijn. Michaëlides de Navigat. pag. 87. Melchior Blum Americanischer Reise-beschreibung pag. 117.

Naederhand, ⁺ deed Polylector hier by, heeft men ontdeckt, dat deese Rivieren aen d'andere zijde des Geberghts, by nae honderd en veertigh mijlen weghs verr', in seer diepe Valleyen een uytgangh vinden. Maer vermits deselve loopen, en sigh ontlasten door vervaerlijcke steylten, soo is gantsch niet bedencklijck, dat dit Scheepje, tegens de natuer, door d'onderaerdsche gangen sou kon-

+ Schip onder in een Bergh gevonden; en vermoeden daer van.

+ Ongelooflijck groote hoolen in d'ingewanden der Aerde, of d'Andes-geberghten.

+ Schipje, daer in gevonden.

+ Bedencking, hoe 't selve hier gekomen magh zijn.

[p. 14]

nen gestierd zijn geworden nae deese ontoeganghlijcke plaats. In de Vreedsame Zee (Mars Pacificum) desgelijcks in d'Atlantische, zijn verscheydene Draeykuylen, of Swelgh-kolcken: Derhalven sou vermoedlijcker vallen, dat het, van eene der selve ingeslockt zijnde, door d'onderaerdse openingen, by d'aenhoudende Vloed, tot hier toe geworpen is geworden. Kircheri Mund. subterran. tom. 1. lib. 2. cap. 20. 't Sal soo ongevoeghlijck niet zijn, hier by te voegen 't geen Aeneas Sylvius (anders Paus Pius de tweede) verhaeld. ⁺ By sijnen tijd wierd in 't Meir Numico een Schip gevonden, thien Vademen, of t'sestigh voeten diepte, onder 't Water versoncken. Hy deed Duyckers by een roepen, welcke langh onder 't Water konden blijven. Deese gaven hem beright van de grootte en gelegenheyd des Schips. Men bevond naderhand, dat het thien ellen langh, en wel-geëvenmaetighd was. ⁺ 't Had, seght de genoemde Schrijver, veerthien honderd jaren onder Water gelegen, sonder verrot te zijn; wijl 't met Hars en Peck seer wel was bewaerd. Van binnen was 't overtrocken met Sammet, en beslagen met goudene Nagelen. In 't midden vond men een Aerden Vat; waar in, volgens aenwijsingh van 't daer op staende Schrift, gedaen was d'Asch des Keysers Tiberii; zijnde geweest de derde Roomsche Keyser in orde, gestorven door vergif, hem van Caligula toegebraght, in 't jaer Christi 39. G. P. Hardorffers Geschicht-Spiegel, tit. 60. pag. 441. Welcke Schrijver oock ter selver plaets verhaeld, dat op seeckeren Bergh in Mexico, by d'eerste ontdeckingh van America, een seer groote Elephants-tand wierd gevonden. ⁺ En vermits in dit geheele Weerelds-deel noyt Elephanten vernoomen zijn, soo besluyt hy daer uyt, dat de nu soo genoemde Nieuwe Weereld d'oude niet onbekend geweest, en van haar niet onbesoght gebleven is. Van andere Scheepen in Bergen gevonden, en selfs met menschen, of, om eygentlijcker te spreecken, menschen-geraemten in deselve, heb ick gewagh gemaeckt in 't tweede deel mijner meergedachte Curieuse Aanmerkingen, pag. 708. Daer oock wijdloopigh werd gehandeld van in veelerley sonderlinge seldsaemheden der oude en nieuwe Scheepen in Indien en China, van pag. 1150. tot 1160. Desgelijcks in 't vierde deel van pag. 915. tot 932. 't Geen daer geleesen kan worden, willen wy hier niet herhaelen.

Voor de Sondvloed, ⁺ begon Honorius weer, hebben in America geen menschen gewoond. Maer hoe zijnse dan na de Sond-

+ Schip gevonden in een Meir, thien vademen onder water:

+ Daer gelegen hebbende 1400 jaeren; met d'asch des Keysers Tiberii,

+ Andere seldsaemheyd van een Elephants tand in America; en besluyt daer uyt gemaeckt.

+ Of voor de Sondvloed

[p. 15]

vloed daer in gekomen. 't Is niet gelooflijck, datse sigh met hare kleyne Vaertuygen derwaerts souden begeven hebben. Deselve waren niet bequaem tot sulck een verre toght. Sy hadden geen Compas, of Streeckwijser, om haeren loop daer na te mogen righten. Kortlijck, 'k moet bekennen, dat ick geen raed weet, om deese Vraegh met eenige schijn van welgegrondheyd te beantwoorden.

Veellight, bejegende Polylector hem, ⁺ sal ick gemacklijcker konnen aenwijsen, hoe de menschen in America zijn gekoomen, als ghy soud konnen bewijsen, dat'er voor de Sondvloed geen menschen in America zijn geweest. God had d'Aerdbodem niet gemaeckt, om woest en leedigh te leggen, maer om van sijne Schepselen, insonderheyd van de reedlijcke, te werden bewoont. Heeft hy d'andere Weerelds-deelen aen haer gegeeven, en sou hy 't seer groote, soo heerlijck, soo lustigh, soo vrughtbaer America, of t'eenemael woest en leedig, of alleen voor de Beesten hebben gelaten? 't Schijnd niet gelooflijck. Dus spreeckt een geleerd Man, de Heer Erasmus Franciscus, hier van. ⁺ Evenwel kon hier op lightlijck tegenspraeck vallen. Ondertusschen kan men waerschijnlijck vermoeden, dat 't getal der menschen korts voor de Sondvloed vry grooter op den Aerdbodem is geweest, als een wijl tijdts daer nae, doe se sigh weer in de Weereld verdeelden. Moestense in den tijd, dat haer leeven alreeds veel korter, d'ontijdige dood veel gemeener, de vermeenighvuldigingh veel minder was, sigh uyt Asia nae d'andere Weerelds deelen begeven, wegens haere meenighte; ⁺ hoe veel meer hebbense sulcks moeten doen, doese nae de Sondvloed langer leefden; sigh veel gesonder en vrughtbaerer bevonden, en derhalven oock veel meer in getal waren? Doch 't is onnodigh, hier van veel te willen twistredenen. Want zijn 'er menschen geweest, soo zijnse doch al t'saemen in de Sondvloed te niet gegaen; en alsoo blijft noch de Vraegh: Hoedanigh nae de Sondvloed de menschen in America zijn gekomen? Deselve beantwoord zijnde, soo siet men oock, hoese voor de Sondvloed daer in zijn geraeckt.

Eer ghy voort gaat, ⁺ viel Marinus hier in, moet ick dit seggen, dat ick seecker Boeckje heb geleesen, waar in de Schrijver wil staende houden, dat de Sondvloed America niet heeft getroffen.

Dit loopt, ⁺ seyde Honorius, opentlijck tegens de Heylige Schrift aen, en 't verhael van Moses, gedaen door de Geest Gods. Dus leesen wy: De Vloed was veertigh dagen op der Aerden; en de

+ Oock Menschen in America hebben gewoond:

+ d'ontkenningh is niet bewijslijck.

+ De beweeringh heeft eenige gronden.

+ Aenmerckingh

+ Op 't gevoelen eeniger Schrijvers.

[p. 16]

Wateren vermeerderden, en hieven d'Arck op, soo datse oprees boven d'Aerde. En de Wateren namen gantsch seer d'overhand op der Aerde, soo dat alle hooge Bergen, die onder den gantschen Hemel zijn, bedeckt wierden. Vijfthien ellen om hoogh namen de Wateren d'overhand, en de Bergen wierden bedeckt; en alle Vleesch, dat sigh op d'Aerde roerde, gaf den geest; van 't Gevogelt, en van 't Vee, en van 't wild Gedierte, en van al 't kruypende gedierte dat op d'Aerde kroop, en alle Mensch. ⁺ Al wat eenen adem des Geests des levens in sijne neusgaten had, van alles wat op 't droogh was, is gestorven. Alsoo wierd verdelgd al wat bestond dat op den Aerdbodem was, van de Menschen aen tot het Vee. Doch Noach alleen bleef over, en wat met hem in d'Arck was, Genes. VII. van vs. 17. tot 24.

Maer, hernam Marinus, ⁺ hier tegens brenghd hy in, dat in des Heeren woord 't Woordeken alle dickmael werd genoomen voor een groot, voor 't voornaamste, of 't eedelste deel. Soo staet 'er Luc. II. 1. dat Keyser Augustus een gebod liet uytgaen, tot beschrijving van de geheele Weereld. Evenwel waeren noch veele landen sijn Gebied, en derhalven deese Beschrijvingh, niet onderworpen; jae, veele Volckeren weerstonden hem. Tot Nebucadnezar zeyde Daniel: Over al waer menschen-kinderen woonen, heeft hy de Beesten des Velds en de Vogelen des Hemels in uwe hand gegeeven, en u gesteld tot een Heerscher over al de selve, Dan. II. 38. ⁺ Echter streckte sijne heerschappy sigh soo verre niet uyt. Gelijck nu in deese plaetsen door de spreeckwijs, de geheele Weereld, en, over-al daer menschen-kinderen woonen, niet de gantsche Weereld, maer een groot deel der selve word verstaen; soo kan oock hier voor alle hooge Bergen, alle Vleesch, alle Mensch wel genoomen worden 't grootste en voornaemste deel.

't Is ten vollen gewis, ⁺ begon Polylector, dat in 't Boeck des Heeren 't woord de geheele Weereld niet altijd voor dit gantsche Gebouw der Aerde; de woorden alle menschen niet altijd voor den gantschen hoop der menschen werden genoomen. Dese spreeckwijs werd somtijds gebonden aen 't onderwerp, waer van gehandelt werd; gelijck als, dat de geheele Weereld sou beschreeven worden, sijn opsight heeft op de heerschappy des Roomschen Keysers, en dat deel des Weerelds, 't welck onder sijn gebied stond. Dus moeten oock de woorden Daniels werden verstaan. Somtijds beteeckend alle, allerley;

+ Waer onder oock is Abrahamus Milius,

+ Voorgevende, dat door de Sondvloed

+ Niet de geheele Weereld,

+ En insonderheyd niet America

[p. 17]

en geheele Weereld een bysonder deel van menschen in de Weereld. Maer oock dickmael werden de woorden geheele en alle eygentlijck genoomen. Wy sullen alle voor den Reghterstoel Christi gestelt worden, Rom. xiv. 10. ⁺ Op dat alle mond gestopt werde, en de geheele Weereld voor God verdoemlijck zy, Rom. III. 19. Dus moetmense opvatten, wanneer 't de natuer, 't ooghmerck en de gelegenheyd der saeck, van welcke gehandeld word, soo meê brenghd; en datse, sonder eenige tegenstrijdigheyd met andere Schriftuerplaetsen soo konnen werden genoomen; gelijck hier in 't stuck van de Sondvloed. d'oorsaeck, waerom God d'eerste Weereld wou verdelgen, was't godloos leven, overal in de Weereld gemeen: Want alle Vleesch (alle Mensch) had sijnen weg verdorven op d'aerde, Gen. vi. 12.; derhalven wou hy oock de straf over al laeten gaen, en de gantsche Aerdkloot met Water bedecken, op dat geen vleesch 't verderf sou mogen ontvlieden, van de Menschen af tot 't Vee toe; tot 't kruypende gediert, tot de Vogelen toe. ⁺ Waerom dan oock Moses uytdrucklijck seght, dat 't Water de bergen bedeckte: Alle hooge bergen bedeckte: Alle hooge bergen die onder den gantschen Hemel zijn bedeckte; en vijfthien ellen boven deselve stond. Waer door dan alle Vleesch, dat sigh op d'aerde roerde, den geest gaf. Al wat een adem des geests des levens in sijne neusgaten had, stierf, van alles wat op 't drooge was. Alles wat bestond op den aerdbodem verdelgd wierd. ⁺ Niets uytgeslooten, als alleen Noach, en wat sich met hem in d'Arck bevond. Soo wel d'uytdruckingen, de verscheydene uytdruckingen, de sonderlingh-krachtige en nadrucklijck-herhaelde uytdruckingen, als de bysondere uytneemingh, welcke Moses gebruyckt, beweegen my, om het gantschlijck daer voor te houden, dat de Wateren der Sondvloed over de geheele Weereld, dienvolgens oock over America zijn gegaan; ten waer men bewijsen kon, ⁺ dat voor de Sondvloed noch Menschen, noch Beesten, noch gevogelt, noch kruypend gedierte in dit Gewest is geweest. Dat eenige, door te stellen, de Wateren der Sondvloed in America niet te zijn gekomen, meenen een middel gevonden te hebben, om af te snijden de swaerigheyd in de beantwoordingh der Vraegh: Hoe de menschen nae de Sondvloed in dit land zijn geraeckt? wijlse hier niet verdelgd, en derhalven in staat gebleeven souden zijn, is t'eenemael ydel; wijl evenwel de vraegh en swarigheyd blijft, hoese voor de Sondvloed derwaerts zijn gekoomen.

+ Met water is bedekt geworden,

+ Tot verdelging

+ Van alles wat leven had;

+ Soo menschen als dieren.

[p. 18]

Maer, ⁺ begon Marinus weer, indien men stelde, dat voor de Sondvloed in America geen Menschen waren; en dat oock deese verdelging daer niet geweest is, soo was men terstond gereddet uyt de swaerigheyd, hoe de Dieren in dit Weereldsdeel zijn gekomen, met alleen te seggen: God heeftse in den aenvangh daer geschapen; en door de Sondvloed, als hier niet geweest, zijnse niet vernielt geworden.

Wy hebben, ⁺ bejegende Polylector hem, alreeds gesegd, onbewijslijck te zijn, dat 'er voor d'algemeene Vloed geen Menschen in America souden geweest hebben: En dat 'er de Sondvloed geweest is, volgens de sonderlinge uytdruckingen der heylige Schrift ontrent deese saeck. Maer wat voor redenen steld de Schrijver daer tegens?

Sijn voornaemste bewijs, liet Marinus hier op hooren, bestaat in deese Vraegh: ⁺ Hoe soo meenigerley Dieren (insonderheyd de traege Americaensche Ai, of Haut, die in een tijd van twintigh duysend jaeren soo veel weghs niet had konnen afleggen) uyt America nae d'Arck hebben konnen wandelen. En dan in deese Voorstellingh: ⁺ Of wel in Asia de hooghste Bergen van de Vloed moghten bedeckt zijn geweest, soo kon echter 't Water niet in America zijn gekomen. Want de verwelfde rondheyd der aerde maeckt, van Asia af tot America toe, sulck een hooghte, dat de hooghste Spits des Berghs Atlas, ja alle andere Bergen des Werelds, daer tegens maer Daelen zijn t'achten; en onmeetlijck sigh daer voor bucken. Oock heeft de Vloed niet konnen heenen strijken over 't Planum Centricum (de puntvlackte) des Noordschen halfronds; waer onder America schier half verborgen leght; ten waere men wou seggen, dat 't Water kon blijven en rusten buyten 't middelpunt der Aerde en des Weerelds.

Even deese dingen, ⁺ seyde Polylector, heeft oock Abrahamus Milius voortgebraght. Op 't laetste sal ick eerst antwoorden, doch maer alleen met korte woorden: (1) Wie zijt ghy, ô Mensch! die God soud willen voorschrijven, hoe hy, of hoe hy niet, de Sondvloed nae America brengen; en aan sijn woord, dat de gantsche Aerdbodem onder Water sou staen, de vervullingh geven kon? (2) Hoe dan! konden in America de Fonteynen des grooten Afgronds niet soo wel opbreecken; de Sluysen des Hemels niet soo wel sigh openen, ⁺ de Wolcken niet soo wel dagh en naght regenen, als in Asien? Kon hem, die den Hemel allerweegen met Wolcken omvanghd, de rondheyd der Aerde hier in verhinderlijck zijn? (3) Waerom moest doch,

+ De twee

+ Voornaemste

+ Harer redenen,

+ Genomen van d'onmooghlijkheyd,

+ Hier voorgesteld,

+ En te gelijk ondersoght,

[p. 19]

nae den dwaelenden waen uws Schrijvers, de Watervloed juyst uyt Asia nae America heenen wentelen; daer doch in America de Vloed even soo haest kon inbreecken, oock ter selver tijd, als in Asia, Africa en Europa; wijl in al de Deelen des Weerelds wilde Zeeën, Rivieren en Bronnen; desgelijcks Wolcken en Regenen zijn. ⁺ Om nu niet te spreecken van de verschricklijck-wijde Doorbreucken en Waterkluften; door welcker middel de Zee van 't eene Weereldsdeel sigh meê deeld aen die van 't andere. 't Water behoefde derhalven niet de breedte van een hayr buyten 's Weerelds middelpunt of Aerdpunt te sweven, schoon 't de geheele Aerdkloot omringhde. Want d'Aerde had, insonderheyd als de Sluysen des Hemels sich openden, inwendigh noch Water genoegh behouden. Dat d'overwateringh des gantschen Aerdbodems (seghd een geleerd Man) de natuer niet gevoeghlijck, noch met deselve overeenkomend was, geloof ick vrywilligh; en doe 'er noch by, dat de geheele Sondvloed niet juyst na den loop der Natuer, ⁺ maer veel meer een geweld der Natuer is geweest, waer door alle Aerdsche lichaemlijcke Schepselen moesten verderven; schoon de Natuer selfs eene harer Hoofdstoffen, 't Water, hier toe heeft moeten leenen. Erasmi Francisci Ost und Westindischen Lustgarten fol. 128.

Met de bygebrachte redenen, ⁺ liet Marinus sigh hooren, kan ick my voldaen houden, aengaende d'algemeenheyd der Sondvloed; en sie genoeghsaem de krachteloosheyd der tegengestelde Redenen. Echter wenschte ick oock noch wel d'antwoord op de vraegh: Hoe de Dieren uyt America nae d'Arck hebben konnen komen?

Maer ick, ⁺ viel Honorius hier in, wou eerst wel eenigh bescheyd hooren van dien snellen Postlooper, die meer als twintigh duysend jaeren tijds werck sou moeten hebben, om uyt America nae Asia te voetteeren. Wat voor een maecksel is dit doch; by wiens gangh 't kruypen der Slecken noch voor vliegen is te houden?

De Brasilianen, ⁺ antwoordede Marinus, noemen 't Ai; de Schrijvers der Indische saecken Ha, of Haut; de Spanjaerden spotswijs Perillo Ligero; soo veel als 't snellopend hondeken. In lengte is 't een taemlijck-groote Kat gelijck; oock wel een Vosch; by nae even soo dick als langh. 't Heeft twee seer kleyne voeten, en vier klaeuwen aen deselve, als de Vogelen. De Beenen zijn niet sterck genoegh, om 't ligchaam te draegen; derhalven het, als op den buyck kruypende, over d'aerde voortsleept; soo gantsch traegh, dat het op een ge-

+ Met een genoegsaem klaere vertooning

+ Van d'ydelheyd der selve.

+ Ingeworpen

+ Kort berigt,

+ Van 't Americaensche Dierken Ai, Ha, of Haut,

[p. 20]

heelen dagh nauwlijcks vijftigh treeden weghs kan afleggen. Jae, ⁺ eenige hebben my verseeckerd, dat het in vijfthien dagen tijds geen eene steenworp verr' kan voortkoomen. 't Hoofd is kleyn; niet meer als drie vingeren langh, en wat rondaghtigh-plat; met een aengesight als dat der Naghtuylen. De neus is als die van een Aep. Sijne grootste lust is, op Boomen of Paelen te klauteren; op welckers toppen men haer dickmael gewaer werd. Twee daegen langh heeft hy werck, eer hy soo hoogh koomd; en twee andere daegen; eer hy weer beneeden kan daelen. De mond is soo kleyn, dat hy niemand daer meê beschaedigen kan. Melchior Blum Americanische Reisebeschreibung pag. 211. Erasmi Francisci Schaubuhnen erster theil pag. 607.

't Kan, voegde Polylector hier by, seer langh vasten. ⁺ De geene, die 'er een gevangen hielden, getuygen, datse 't in veertigh gantsche dagen niet hebben sien eeten. Hier door zijn eenige in den waen geraeckt, dat het gantschlijck geen spijsen nuttighd, maer alleen van de Wind leeft. Doch Georgius Marckgravius (die ten kosten van Vorst Johan Maurits van Nassauw twee Reysen heeft gedaen, om nauwkeurigh t'ondersoecken de natuer en eygenschap der Americaensche Kruyden, Boomen en Dieren) 't Wijfje van een Ai ontleedende, vond in de Maegh een noch gantsch groen telghje eens Booms; gewisselijck een teecken, dat het waerlijck spijs nae sich neemd: maar oock veellicht seer langh kan vasten, of sich behelpen met Muggen en Vliegen. Misschien eet het wanneer het vry is; maer wil, gevangen zijnde, niet eeten, uyt bekommeringh en droefheyd. Aoosta seght, dat het Mieren; Nierembergius, dat het Muggen, Wespen, Kevers; Maffeius, dat het Boombladeren sou gebruycken tot voedsel. ⁺ Al t'saem komense hier in over een, dat het boven maeten langhsaem in sijnen gangh is; soo dat men nauwlijcks eenige voortgangh kan gewaer worden. Derhalven werd het van sommige Pigritia (Luyheyd, Traegheyd) geheeten.

Wel nu, ⁺ boertede Honorius, laet ons hooren, hoe ghy al d'Americaensche Dieren, en daer onder oock insonderheyd deese luye Ai, of Ha, of Haut (indien men anders luy magh noemen 't geen door een natuerlijcke gesteltenis niet vaerdiger zijn kan) in d'Arck sult leveren.

Belangende de Dierkens, ⁺ hernam Polylector, welcke uyt Kruyden, Bladeren of Boomen voortkomen; 't was niet noodigh,

+ Van soo een verwonderlijck traegen gang,

+ Dat het in twintigh duysend jaren tyds

+ Nauwlijcks uyt America in d'Arck sou konnen komen hebben.

+ Beantwoordingh der Vraegh,

+ Hoe de Dieren uyt America tot d'Arck konden komen.

[p. 21]

dat deese nae d'Arck souden kruypen; wijlse op sulck een gewoone manier, als nu daeghlijcks geschied, weer konden groeyen. Sy konden, soo als in de Winter, gelijck als sterven, en daer nae, de Sondvloed voorby zijnde, weer belevendighd worden; of uyt de vervuylde stof op nieuws voort spruyten. Indien waerachtigh is 't geen veele bevestigen; te weeten, dat de Muysen, buyten versamelingh van Manneken en Wijfken, konnen gegenereert worden, soo kanmen deselve oock stellen onder de Gedierten, welcke niet noodigh waeren in d'Arck te koomen. Dunckt u dit vreemd, soo hoor, hoe verseeckerd eenige hier van spreecken, alhoewel ick my niet voor de verseeckeraer in stellen wil; evenwel oock niet ontkennen, dat het soo niet sou konnen zijn. ⁺ De Nijl in Egypten (seggense) sal de twijffelaghtighe hier van overtuygen. Als deese Vloed, afgeloopen zijnde, 't land weer ontdeckt laet, siet men een groote meenighte kleyne jonge Muyskens, welcke door de kraght des Waters en der Aerde alreeds den aenvangh haers Wesens hebben bekoomen. De helft des ligchaems is al belevendigd, als d'andere helft noch enckele Aerde is. Men neemse maer op, en men sal 't aen duysenden soodanigh bevinden. Humberti descript. Aegypt. pag. 124. Erasmi Francisci Ost und Westindischen lustgarten fol. 121. Selfs de vermaerde Scaliger getuygd uyt eygener ervarenheyd, dat uyt Koe-mest Muysen voortkoomen.

Indien men dit gelooven magh, ⁺ boertede Honorius, soo behoefde Noach gewisselijck geen Muysen in d'Arck te neemen, wijl 'er uyt de Koemist maer al te veel voor sijnen Voorraed ontstaen konden.

Jae oock, ⁺ vervolghde Polylector, de gedaghte Milius beroemd sigh te weeten de konst, hoe men Alen in seer weynigh tijds uyt d'Aerde kan voortbrengen, en geheele Vyvers daar meê vervullen.

Ey doch, ⁺ viel Honorius hier weer in, indien hy deese konst heeft beschreeven, soo laet u gelieven, my deselve bekend te maecken, ten voordeel van mijne Vischgroef. Indien 't gelucken wil, soo beloof ick u een goede Soode daer van te sullen t'huys senden.

Men behoefd, ⁺ hervattede Polylector, maer alleen, volgens sijn beright, in Bloeymaend, wanneer de Dauw rijcklijck neervald, voor Sonnen-opgangh in een wel-begraefd Veld te gaen, en met een Spade twee even-groote Sooden daer uyt te steecken: Daer

+ Aenmercklijcke seldsaemheyd van Muysen, voortkomende uyt d'Egyptische Aerde.

+ Boertery.

+ Konst, om

+ Met geringe moeyte,

+ Uyt Aerde een groote meenighte van Alen te doen ontstaen.

[p. 22]

nae deselve sulcker wijs dight op een te leggen, dat de graesige zijden zich t'samen sluyten. Dit gedaen zijnde, set men die aen de kant eens Visch-vijvers, aen de Noordzijde, daer de Son haere straelen aldermeest koomd heenen te werpen. Eer weynige uyren tijdts verloopen zijn, sal men een geheele swarm van kleyne eerst-ontstaende Alen gewaer werden. ⁺ Eenige hebben door dit middel haere Vijvers met een groote meenighte deeser Visschen vervuld. Abrahamus Milius de origine Animalium & migratione populor. pag. 10. Of 't waeraghtigh is; en indien jae, of 't oock wel in alle Landschappen, en by alle Volckeren sou willen aengaen, moest men door de Proef verneemen. Slangen, Draecken, en diergelijcke giftige Dieren konnen of uyt Eyeren, of uyt de verrottingh van doode licghaemen groeyen, en behoefden derhalven al meê in d'Arck niet. ⁺ Belangende d'andere Beesten, die sulck een ontstaeningh niet hebben; maer uyt de vereenigingh van Manneken en Wijfken, of, ten opsight van de Vogelen, uyt vermengingh en geduerige broedingh der Eyeren moeten spruyten; de geene, welcke naeby waren, of een snelle loop hadden, en over land voort-rennen, of door de Rivieren heenen swemmen konden, kan men stellen, van selfs te zijn gekomen; d'andere kon Noach hebben laeten haelen. Eenige meenen, dat de Dieren, doe de Wateren der Sondvloed begonden op te rijsen, sigh geduerigh, om deselve t'ontwijcken, hooger aen nae 't drooge begeeven hebben; somtijds loopende, somtijdts swemmende, tot datse by d'Arck quaemen: Doch 't Bybelsch verhael leert ons, dat 't Gedierte met Noach en de sijne al in d'Arck was, voor d'opkoomingh der Wateren, Gen. vii. 15. De Joodsche Rabbinen droomen, dat God over yeder slagh van Dieren Bescherm-Engelen heeft gesteld: ⁺ Welcke hy in deese gelegenheyd gebood, af te daalen, en de geene, die behouden stonden te werden, tot Noach te brengen. Doch van sulcke Bescherm-Engelen der Beesten vinden wy geen gewagh in des Heeren woord. 't Is oock onnoodigh, in dit stuck tot den dienst der Engelen te loopen. Alleen met weynige woorden sal ick al de Dieren van al de vier hoecken des Weerelds, selfs de traeghste, jae d'aldertraeghste Ai, in d'Arck brengen. 't Bevel des Almaghtigen heeft haer daer heenen gedreeven. Door even deselve kraght, met welcke hy alle Beesten heeft geschaepen, wist hy de geene, die hy behouden wou, tot Noach te doen naerderen. Gods bevel aan hem was, dat hy de tot hem komende Dieren in d'Arck sou doen gaen. Gen. vi.

+ En geheele Vyvers daar meê te vervullen.

+ Wat voor Dieren in d'Arck niet behoefden te komen.

+ Eenighsins breede verhandeling,

[p. 23]

18.; maer de toeseggingh Gods hier ontrent: ⁺ Twee en twee (Mannekens en Wijfkens) sullen tot u koomen; te weeten, door mijne drijvingh en bestieringh, sonder uwe moeyte, om die in 't leven te behouden, vers 20.; gelijck se dan oock quaemen twee en twee tot Noach, Gen. vii. 9. Gelijck de Heere al 't Gedierte des Velds, en al 't Gevogelte des Hemels tot Adam braght, op dat hy haer naemen gaf, Gen. II. 19., ⁺ soo heeft hy oock al de Dieren des Velds en de Vogelen des Hemels, welcke uyt 't verderf souden overblijven, tot Noach doen koomen. Door deselve kraght, nae welcke hy de schaedlijcke verscheurende Dieren heeft ingetoomd, soo dat hier de Wolf 't Lam niet beleedighde, heeft hy oock de Dieren derwaerts gebraght; gebruyckende alleen sijn bevel (want als hy gebied soo staet het daer); of de middelen welcke hem bekend zijn; al sou hy d'Ai, of Haut, door een stercke Vogel over Zee doen draegen; en d'andere in 't Water neersinckende Beesten kraght gegeven hebben, om te konnen swemmen. Die door een woord: Daer werde, in 't begin alles schiep, sou dien te wonderlijck te zijn, door 't woord koom, al wie hy in 't leven wou behouden te doen naerderen tot d'Arck? ⁺ Dit woord moest 't aldertraeghste Dier gehoorsaemen; of 't schoon anders hondert jaren langh werck had, om een roede weghs voort te kruypen. Die die niet wil gelooven, uyt veraghtingh der Heylige Schrift, of niet kan geloven, wegens eenige ingebeelde swarigheden; wijl deesen d'Arck te groot, dien te kleyn dunckt te zijn; 't eene Dier te snel, 't andere te langhsaem, magh oock te gelijck verwerpen, dat de Weereld door 't alderkraghstighste woord Gods geschaepen; dat op d'Aerde een Sondvloed geweest; dat d'opstandingh der Doode te verwaghten is. Hy schrabbe sijnen naem uyt 't Stamboeck der Christenen, en schrijve deselve in 't Register van Celsus, Porphyrius, Lucianus, en der Prae-adamiten. ⁺ Welcker tegenwerpingen echter door de Reden, waer van wy alreeds een proef hebben gegeven, lichtlijck konnen opgelost, en getoondt werden, dat, aengaende de koomst der Beesten tot d'Arck, niets is, 't welck tegens de Natuer, tegens 't Vernuf, tegens de Mogelijckheyd koomd te strijden: gelijck wy hier nae, als wy sullen handelen van de Vraegh, hoe de Dieren nae de Sondvloed in America zijn gekomen, wat breeder sullen aenwijsen, indien 't de gelegenheyd dan sal toelaten.

'k Heb, ⁺ wierp Honorius hier in, wel geleesen, dat de Heydenen de heylige Schrift soghten leugenaghtigh te maecken, door de

+ Hoedanigh d'andere Dieren

+ Uyt verr' afgeleegen gewesten,

+ Selfs d'aldertraegste,

+ Tot Noach en d'Arck gekomen zijn.

+ Hoe soo een groote menighte van Gedierten in d'eenige Arck konden herbergen.

[p. 24]

voorstellingh, hoe onmogelijck men moet oordeelen, soo een groote meenighte van Gedierten, en genoeghsame Voorraed voor deselve, in een eenigh Schip herbergh te geeven; en 'k moet bekennen, dat ick, door blinde onkunde, deese swaerigheyd niet wel wist t'ontworstelen; Doch ben hier in ten vollen gerust gesteld, nae dat ick in 't tweede Deel uwes grooten Historischen Schouwtooneels, pag. 180. had gesien, d'overtuygende van u daer ter neergestelde Reeckeningh; waer uyt klaerlijck, oock selfs voor d'oogen der eenvoudighste, blijckt, dat in d'Arck, volgens de maet der lenghte, breedte en hooghte; en d'aenmerckingh van 't getal der bysondere Dier-geslaghten, meer als genoeghsaeme ruymte was voor alles wat daer in gegaen is.

Ondertusschen, ⁺ begon Marinus hier te boerten, heeft de goede, vroome Noach geen kleyne beswaerlijckheyd moeten uytstaen in d'Arck, wegens 't wonderlijck-vermengd geluyd van soo veelerley Beesten. De Leeuw en 't Hart hebben gebruld; de Beer gebromd; de Wolf gehuyld; 't Paerd gebriescht en met de voeten getrampt; de Os gebulckt; 't Schaep gebleert; en oock daer onder heeft den Esel op zijne wijs gemusiceert. ⁺ Wat een seldsaem accoord heeft hier gegeven 't gesnaeter der Gans; 't gekraey des Haens; 't geklapper des Oyevaers; 't gekirr der Duyf; 't gewinsel der Kraen; 't geroep der Koeckkoeck; 't Ka-ka der Kauw; vergeselschapt van 't ongeluckigh Morgen en Lijcklied des Ravens, Cras, Cras! Seecker, yemand van ons moest wel ysere ooren en een dood-vaste slaep hebben, indien hy by sulck een alarm 's naghts een oogh sou konnen toedoen ter slaep; en over dagh niet doof of dwaes sou worden; insonderheyd als sulck een Tumult een geheel vol jaer aghter malkander duerde. ⁺ Om nu te swijgen van de groote moeyte, welcke hy gehad moet hebben, om soo veel tamme en wilde Dieren; en soo meenigerley slagh van Vogelen yeder dagh te versorgen; soo meenigerley groot en kleyn gewormt van behoorlijcke spijs en dranck te voorsien, Daerenboven de Mist wegh te doen, en yeder reyn te behouden; tot welck veelerley en moeylijck werck hy een kleyn Gesin en weynigh hulp had. Gewisselijck, de kost, welcke hy hier in d'Arck genoot, is hem door soo veel besigheden genoegh versouten geweest.

Buyten twijffel, pastede Polylector hier op, heeft Noach geen kleyne onrust en ongemack moeten uytstaen: Gelijck dan hy

+ Boertige inwerpingh

+ Van d'ongelegentheden,

+ Welcke Noach in d'Arck moest uytstaen.

[p. 25]

en sijn Huysgesin in d'Arck zijn geweest een Afbeeldingh der Kerck; ⁺ welcke in dit leven niet veel anders als nood, als ellende, als 't eene wee op 't ander te verwaghten heeft onder 't rumoer, geschreeuw en den Tumult der verdorvene gemoeds-neygingen; onder 't gebrul, gebulck, den dwangh der godloose vervolgende Tyrannen. Maer ondertusschen zijn al deese moeylijckheden Noach niet moeylijck geweest, wijl hy hier in God diende, en 't bevel Gods gehoorsaemde. Niets valt de Godsalige lastigh, als se weeten, datse verrighten 't welbehaegen Gods. Met vreughde gaense ter dood, wanneer 't om des Heeren wil geschied; en achten haer leven selfs niet dierbaer voor haer selven, als haeren Godt, haeren Jesus door haer sterven kan verheerlijckt worden. ⁺ Ondertusschen kan men lichtlijck vermoeden, dat 't geschal der Beesten niet soo geduerigh is geweest als wel anders. Gemeenlijck zijn de wilde Dieren stil en vreesaghtigh, wanneerse sigh opgeslooten bevinden; niet soo light geschal maeckende, als wel wanneerse in vryheid zijn, indiense anders geen honger lijden, of haere hittigheyd haer werd verhinderd te blusschen. Maer hier haddense eetens genoegh; yeder oock sijn wederpaer nevens sigh; en derhalven geen sonderlinge oorsaeck om veel getier te maecken. ⁺ Daerenboven, gelijck God ontrent dit alles op een sonderlinge wijs werckte, soo heeft hy oock op een sonderlinge wijs de stemmen deeser Dieren ingebonden; soo datse geen meer gerught maeckten, als Noach en de sijne bequaemlijck verdraegen konden. Maer of schoon onder soo een groote meenighte van Vee geen lange stilte waere geweest, meend gy, dat daerom Noach slaep sou belet zijn geworden. ⁺ Den arbeyd sijner daeghlijcksche verrightingen heeft hem wel soo moede gemaeckt, dat hy in 't midden deeser onrust 's naghts kon rusten. De gewoonte heeft hier ontrent oock veel gedaen. Die een groot geraes gewend werd; aght 't selve niet seer veel. Ja slaept dickmael daer onder veel beeter, als of hy in een ongewoone stilte quam. Hoe konnen de Molenaers, welckers Molens door 't Water omgaan, rusten, daer doch Water en Molenraderen dagh en naght aen haer ooren bruysschen? En hoe hebt ghy 't gemaeckt, doe ghy op d'onstuymige Zee voert?

Wel, ⁺ antwoordede Marinus, 'k moet bekennen, dat ick noyt saghter sliep, als wanneer de Wind my in een Schip op den rugg' der Golven wieghde, onaengesien de toornige Baeren meenige harde slagh gaven, nu onder aen de kiel, dan aen de zijden; 't welck, in-

+ Ernstiger en stightelijcker bedenckingh.

+ Beantwoordingh van't

+ Voorheenen bygebraghte;

+ Meest door 't geen van natuerlijcke redenen.

+ Met een bygevoeghde

[p. 26]

sonderheyd 's naghts, een seer groot gerught en geruysch veroorsaeckt. ⁺ Doe ick eerst op Zee quam, wierd ick d'eerste, tweede en derde naght daer door wel wacker gemaeckt; maer in de volgende verstreckte het my voor een Wieghdeuntje van Suyo suyo kindje. Wy al t'samen die in de Cajuyt, ten deelen op bedden, ten deelen op Matrassen, ten deelen op Kussens en Mantels laegen, sliepen soo vast, dat niemand lightlijck ontwaeckte, ten waere dan, dat een ongewoon-stercke Golven-slagh ons veroorsaeckte d'een op d'ander te vallen, en alsoo ons uyt den slaep deed opspringen: Waer over dan d'eene begon te kijven; d'andere te lachen. Erasmi Francisci Schaubuhnen ander theil pag. 366.

Seer verdwaeld, ⁺ hernam Polylector, is de Roomschgesinde Schrijver Petrus van Gent; als hy in sijn Boeckje, d'Aendachtige Ziel, aldus spreeckt: Och hoe swaermoedigh, bedroeft, en verdrietigh is't de vroome Noach gevallen, soo in een Schip opgeslooten, en onder de Beesten te zijn in een melancholijcke eensaemheyd. In teegendeel meen ick, dat hy verheugd en in sijnen God verblijd is geweest, om de stracks van my bygebraghte redenen. Daerenboven noch: Om dat alleen hy en de sijne onder al de Menschen des Weerelds hadden genade gevonden voor den Heere, tot behoudenis selfs op 't Water tegens 't Water. ⁺ Hy wist, dat hy by sich in d'Arck een genaedige God had; de grootste troost, vreughde en vergenoegingh van een gelovige Ziel, selfs in d'ellendighste gevanckenissen. Hy had by sigh sijn geliefde Echtgenoot, sijne Soonen en Schoondochteren, tot een aengenaem geselschap. De tijd kon hem niet te langh vallen, als die genoegh te doen vond met sijne Huysoeffeningen, met sijne Huyshoudingh, met te letten op den Voorraed; met 't voeden van soo veel Gedierten; met de besightigingh van deselve, en, tot een lieflijck vermaeck, gantsch eygentlijck te mercken der selver natuer en seeden. Aen behaeghlijcke Vervarsschingen heeft het hem niet ontbroocken. ⁺ Want God selver had hem bevolen tot hem in d'Arck te neemen van alle spijs die gegeeten werd. Gen. vi. 21. Derhalven heeft hy sigh voorsien, niet alleen van 't geen juyst noodigh, maer oock van 't geen welsmaeckend en tot verlustigingh was. Buyten twijffel heeft hy oock wel derven aentasten een jongh Hoenken, Duyfken en ander Gevogelt, 't welck sigh geswind vermeenighvuldight; laetende 't selve toebereyden nae sijn gelieven.

Op 't eyndigen deeser woorden quam Honorii Dienstmaeghd

+ Kortswylige Voorstellingh,

+ Of Noach in de Arck zijnde,

+ De tijd swaermoedigh

+ En verdrietlijck is gevallen

[p. 27]

hem aenseggen, dat de spijsen gereed stonden, om opgedischt te werden. ⁺ Derhalven noodighde hy sijne Vrienden, om met hem in d'Eetsael te treeden; daerse van Honesta, Echtgenoot van Honorius, vriendlijck verwelkoomd wierden; en voorts sigh gesamentlijck aen Tafel setteden. Nae 't gedaene gebed begondense, onder eenige gemeene Gespraecken, de voorgesettede kost uyt de schotelen in den mond te brengen. Maer stracks daer nae vattede Marinus d'afgebroockene Redenvoerigh van d'Arck weer op, en seyde: 'k Heb gesien, dat een geleerd Schrijver aenwijsd, hoe Noachs Arck heeft overtroffen in grootte Salomons Tempel, ⁺ volgens de van Moses gestelde Maet. Derhalven moeten wy deselve houden veel meer voor een Water-kasteel, als een Schip. Oock sou diergelijck een Gebouw tot de Schipvaert gantschlijck niet dienen.

Waerom niet, braght Polylector hier op in. ⁺ Of d'Arck de Vorm van een Schip heeft gehad, en ter Schipvaert bequaem is geweest, hebben onse in Scheepssaecken seer vernuftige Hollanders alreeds door de proef doen blijcken. Pieter Reyniers, Burger binnen Hoorn, heeft in een Brief, geteeckend den sesden der Lentemaend des jaers 1647., ons dit beright gegeven. Pieter Jansz. de Mennonist deed in 't jaer 1604. door de Schoonvader van de gemelde Pieter Reyniers eenige Scheepen bouwen, nae de gelijckmaetigheyd van Noachs Arck. ⁺ Een onder deselve had in de lenghte honderd en twintigh, in de breedte twintigh, in de diepte of hooghte twaelf voeten bekomen.

Dit was, merckte Honorius hier aen, een juyste geëvenmaetighdheyd met de hooghte, breedte en lenghte der Arck. Want stel in den Regel: drie hondert ellen hooghte der Arck staen tegens hondert en twintigh voeten hooghte des Schips, wat tegens een el. Wederom: vijftigh ellen breedte der Arck staen tegens twintigh voeten breedte des Schips, wat tegens een el? Eyndlijck. dertigh ellen diepte der Arck staen tegens twaelf voeten diepte des Schips, wat tegens een el? soo sal, nae gedaene werckingh, t'elckens koomen twee-vijfde-deelen eener voet: en derhalven was 'er een rechte proportie van 't een tot 't ander, of van d'Arck tot 't Schip. Of noch lighter: d'Arck was sesmael soo langh als breed; thienmael soo langh als diep. Even alsoo oock 't Schip. Dat de Mensch in langhte, breedte en dickte een juyste overëenkomingh met die van d'Arck heeft, hebt ghy ons op geen onvermaecklijcke wijs aengeweesen in uwe Historische Oeffeningen, eerste deel, pag. 326.

+ De gespreckhouders begeven sigh aen Tafel.

+ Of sulck een Gebouw

+ Als d'Arck was, tot de Schipvaert bequaem kan zijn?

+ Schip, gemaeckt in Holland, voor de Mennonist Pieter Jansz.

[p. 28]

Deese nieuwe Scheepsbouw, ⁺ vervolghde Polylector, wierd in 't eerst van de Schippers met belagchingh bespot, als een ydel voorneemen, een ongeschickt werck, en geld te vergeefs verquist: Soo dat deesen Noachs-Aep weervoer 't geen buyten twijffel Noach selfs over sijn Arck-getimmer bejegende. Maer naderhand bevond men, dat diergelijcke nae-gebootste Arcken d'alderbequaemste Scheepen zijn, om Koophandel te drijven in tijd van Vreede: Eensdeels, vermitsse een geheel derde-deel meer laedingh konnen inneemen als onse gewoone Scheepen, sonder dat tot derselver regeeringh meer handen of persoonen worden vereyscht, als 'er zijn moeten tot de bestieringh der andere: Andersdeels, om datse in de Zee een veel sneller loop hebben, en veel meer door de wind voortgeset worden, als eenige Scheepen der Hollanderen, Portugeezen, Engelsche, of anderer Natien. ⁺ In de tijd des twaelfjaerigen Bestands tusschen den Koningh van Spaenje en de Vereenighde Nederlanden wierd dit slagh van Scheepen (wijl men door d'ervaerenheyd was gewaer geworden haere bequaemheyd, tot seer mercklijck voordeel) by de Hollanders veel gebruyckt. Hornius in Arca Noae pag. 26. Erasmi Francisci Ost und West-Indischen Lustgarten fol. 119. Michaëlides de Navigat. pag. 79. 't Is oock een gewisse saeck, dat d'alderoudste Scheepen zijn gemaeckt geworden nae 't voorbeeld van Noachs Arck, wiens vorm van de Schilders seer qualijck word voorgesteld, wanneerse die afbeelden gelijck een Vierkant over of op een Schip.

Hebben de Hollanders, ⁺ vraeghde Marinus, dit slagh van Scheepen gebruyckt, en soo dienstigh bevonden tot den Koophandel, waerom dan zijn z' 'er niet by gebleven? Immers is't een door al de weereld bekende saeck, dat dit Volck genoegh op haer voordeel en gemack weet te passen.

'k Heb alreeds geseght, ⁺ antwoordede Polylector, dat dit de bequaemste Scheepen in tijd van Vreede zijn, maer niet als men Vyanden heeft te vreesen; vermits sigh geen Geschut daer op laet gebruycken: Gelijck dan oock in Noachs Arck sulcke gevaerlijcke en vernielende Donderbussen niet te vinden waren; als zijnde een teecken des Vreedens, niet des Oorloghs; waer in de God des Vreedens had besloten de behoudingh en den Vreede der geheele Weereld, met uytsluytingh en vernielingh der godlose weerspannige. ⁺ Geduerende de Stilstand van Wapenen met Spaenje, wierden deese nae-geaepte

+ Nae de vorm en juyste evenmatigheyd der Arck;

+ 't Welck een geheel derde deel meer ladingh kon inneemen,

+ En veel sneller

+ Loop door de zee hebben

+ Als eenige andere Scheepen.

[p. 29]

Arcken van de Hollanders veel gebruyckt, wijlse doemaels geen vyanden hadden t'ontsien. Maer als d'oorlogh met dit Koningrijck weer aenvingh, moestense Scheepen hebben die Geschut konden voeren; en van doe af bleef dit slagh buyten gebruyck; jae is nu by nae gantsch uyt geheugenis geraeckt. Onse geduerige Oorlogen met de Naebueren, nae 't eyndigen van den Spaenschen, hebben nieuwe Proefneemingen verhinderd.

Als nu Honorius sagh, ⁺ dat op 't uyten der laetste woorden een stilswijgen volghde, soo vernieuwde hy weer d'alreeds te vooren op de baen-gebraghte Vraegh: Hoe doch de Menschen en Dieren nae de Sondvloed in America mogen gekomen zijn? Versoeckende daer op een naerder beright.

Laet ons, ⁺ seyde Polylector, eerst afsonderlijck van de Menschen spreecken: Daer nae sullen wy sien, hoe wy de Beesten daer heenen konnen brengen. Korts nae de Sondvloed, jae oock in veele jaeren daer nae, hebben d'Afkomelingen van d'alleenlijck aght overgeblevene Menschen niet van nooden gehad, andere Gewesten te gaen soecken, wijlse niet soo haest uytbraecken tot sulcke groote meenighten, dat 'er in Asia niet lands genoegh voor haer sou geweest zijn; ten waere dan, dat eenige by geval daer gekomen mochten hebben; waer van wy stracks sullen handelen. Nu, een van drieën moet men voor waerachtigh stellen; of dat America aen Asia vast is: Of dat 'er maer alleen een nauwe Straet (Zee-enghte) tusschen beyden leght; immers gelegen heeft: Of dat een geheel groote Zee 't eene Weerelds deel van 't andere afsonderd, en altijd heeft afgesonderd. ⁺ Indien 't eerste, soo is 'er gantsch geen swaerigheyd, vermitsse te land uyt Asia in America hebben konnen gaen. 't Is waer, Milius ontkend dit gantschlijck; maer, mijns oordeels, al te vermeetelijck. Wie heeft hem met gewisse gronden verseeckerd, dat Asia en America nergens souden t'saemen stooten? Wie heeft de Noordstreeck van Asia tot op deese tijd toe gantsch doorwandeld? Selfs de Japonneesen weeten noch op deese uyr niet, hoe verr' sigh haer land uytstreckt. ⁺ Veele Geleerde vermoeden op seer goede gronden, dat Groenland geen afgesonderd Landschap, of van America afgesneeden is, maer dat men de Groenlanders billijck Noord-Americanen magh noemen; te meer, wijl deese van natueren hitsige, swart-geele, in 't aengesicht geschilderde lieden ontrent al haer bedrijf, leven, seeden en gestalte sigh met de Groenlanders vergelijken. Olearii Per-

+ Vernieuwingh van de Vraegh,

+ Hoe, na de Sondvloed, de Menschen en Dieren in America zijn gekomen?

+ Eerst, aangaande de Menschen:

+ 1. Of Asia en America zijn aen malkander vast; immers soo geweest.

[p. 30]

sianischer Reisebeschreibung dritter buch cap. 4. Echter kan niemand seggen, de plaets gevonden of gesien te hebben, daer deese Landen t'saemen koomen. Sou dan oock niet in 't Asiatische Noorderdeel een vaste grond aen America konnen paelen? Genoomen oock, dat 'er nu geen Land-verbindingh van Asia aen America was, kon echter niet gantsch vermoedlijck zijn, dat voortijds tusschen d'Asiatische en Americaensche Zee eenigh Land is geweest, dienende tot een wegh, om uyt Asia in America te koomen; ⁺ welck Land de Zee naederhand kon wegh gespoeld hebben? Heeft men niet in oude tijden van den Bergh Calpe in Spaenje drooghs-voets konnen gaen nae den Africaenschen Bergh Abyla (zijnde de beyde Pilaeren van Hercules; daer men nu niet anders als op houtene Paerden kan rijden; 'k meen in Scheepen vaeren. Van diergelijcke voortijds vaste Landen, nu tot Zeeën geworden, sou men veele Voorbeelden konnen by brengen. Dat Sicilien aen Italien; dat Engelland aen Vranckrijck en Vlaenderen landvast geweest is, heb ick aengeweesen in 't eerste deel mijns Grooten Historischen Schouwtooneels, pag. 173. Ten anderen, schoon America aen Asia niet vast was, oock noyt vast was geweest (daer doch 't eerste niet onwaerschijnlijck, 't andere veel vermoedlijcker is, als d'ontkenningh), ⁺ soo kan 'er doch maer alleen een kleyne Zee-enghte zijn, of oud-tijds geweest hebben, waer over de Menschen lichtlijck met geringe Vaertuygen konden geraecken.

Op 't geen ghy, ⁺ viel Marinus hier in, gesegd hebt van de Bergen Calpe en Abyla; desgelijcks van een alleen kleyne Straet, welke Asia en America van een sou mogen scheyden, valt dit aen te mercken; dat 'er een seer groot onderscheyd is tusschen de Zee-enghte by de Pilaren van Hercules, en de Zeestreeck, daer Asia en America aldernaest t'saemen koomen. Uyt d'Aerdbeschrijvingen en d'ondervindingh is bekend, dat de Zeeboesem Anian d'alderenghste wegh is tussen Asia en Mexico; naementlijck by de Zeebergh Tenduc, in 't Asiatische Landschap Ung; en by 't Oevergeberght Escondido in Mexico. ⁺ Echter bevind men hier de Zee, daer se sigh op 't smalste vertoond, anderhalf honderd Duytsche mijlen breed. Hier moesten de Naekomelingen van Noach overgevaeren hebben, als se al de kortste Reys hadden gedaen. Want dat soo een groot stuck Lands van de Zee verslonden sou zijn geworden, is gantsch niet gelooflijck.

My dunckt, liet Polylector hier op hooren, ⁺ dat ghy den voorgedaghten Milius geleesen, en sijne voortbrengingen seer wel

+ Sulcks is gantsch vermoedlijck

+ 2. Of daer is maer een kleyne zee-enghte tusschen beyden.

+ Tegenwerpingh tegens de laetste,

+ En yets in de voorgaende Stellingh;

+ Uyt Abrahamus Milius,

[p. 31]

onthouden moet hebben; wijl ghy sijne gevoelens soo wel koomd uyt te drucken. Maer laet hem oock eens seggen, wie hem verseeckerd heeft, dat'er geen ander en enger wegh is tusschen Asia en America, als dien tusschen Tenduc en Mexico? Geheel Asia is noch niet bekend; veel min geheel America; jae van 't laetste maer alleen een kleyn gedeelte. Konden derhalven de noch onbekende deelen niet wel t'saemen stooten, of alleen sleghts door een geringe enghte van malkander afgesonderd zijn? ⁺ Wie heeft hem geopenbaerd, dat Noachs Naekomelingen juyst daer moesten overgevaeren hebben? Wederom; laet hy ons eens seggen, wat onmooglijckheyd of ongelooflijckheyd daer in leght, dat de Zee een maghtigh-groot stuck Lands (waer door veellicht voortijds Asia aen America is vast geweest), sou konnen overstroomen? Heeft hy dan noyt Voorbeelden hier van geleesen? Even deesen andersins geleerden en scherpsinnigen Man steld al dickmael enckele losse gissingen voor seeckere waerheden; gantsch mogelijcke saecken daer tegens voor onmogelijck, of ongelooflijck: Jae oock, hy neemd wel bewijsredenen van dingen die niet zijn: En door sigh al te spitsvindigh te willen toonen, begaet hy, gelijck de geleerde Erasmus Franciscus hem verwijt, ⁺ misslaegen, welcke oock selfs d'eenvoudighste in een lagch souden doen uytbarsten; onder welcke oock deese is: Om te beweeren, dat in America de Sondvloed niet is geweest; dat oock geene der Americaensche Dieren in d'Arck zijn gekoomen, seght hy, dat selfs de Visschen uyt America niet nae Asia konden swemmen. Maer wanneer heeft God aen Noach bevoolen, allerley Visschen in d'Arck te neemen: Wat behoefden deselve voor de Sondvloed te wijcken, om behouden te werden, daerse doch in de Wateren, ⁺ als in hun Rijck, moeten leven? d'Almaghtige heeft uytdrucklijck de Visschen van de verdelgingh uytgesonderd, als hy, noemende alles wat hy wou verderven, seght: Van den Mensch tot 't Vee, tot 't kruypende gediert, en tot 't gevogelte des Hemels toe; sonder van de Visschen gewagh te maecken: Welcke oock klaerlijck worden uytgeslooten in de woorden: Al wat eenen Adem des geests des leevens in sijne Neusgaten had, van al wat op 't droge was, is gestorven, Genes. vi. 7. vii. 21. 24. Maer wil hy alleen dus besluyten: Indien 'er geen Visschen nae toe konden swemmen, veel min konden 'er andere Dieren koomen, welcke noch Vleugelen noch Vinnen hebben? soo diend sulcks echter tot sijn ooghmerck niet; want de Visschen waren niet derwaerts geroepen.

+ (Welcke Schrijver dickmael

+ Enckele vermoedingen voor seeckere waerheden;

+ Mogelijcke dingen voor onmogelijck, ter neer steld)

[p. 32]

Had God deselve uyt America nae Asia willen doen komen, 't sou hem niet ontbroocken hebben, ⁺ om aen sijnen wil de vervullingh te geven. Een goed deel der selver, als, de Zee-Visschen, hadden door een doorbreeckende Waterkeel daer heenen konnen gevoerd werden. Andere hadden natuerlijcker wijs weer konnen voortkomen in 't Water; 't zy uyt Eyeren, Visch-zaed, of Slijm. Klaerlijck kan men dit gewaer worden aen Vyvers, waer in men niet een eenigh Vischje meer heeft overgelaeten; en die echter weer vol Visschen groeyen; sonder dat 'er een eenigh ingeset werd: Waer van ick gehandeld heb in 't eerste deel mijner Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderens-waerdige dingen pag. 413. Doch deese Buytensprongh verlatende, ⁺ soo laet ons weer-keeren tot d'onderhanden zijnde stof. Men geve toe, dat 'er altijd sulck een wijden Water tusschen America en Asia geweest is. Wel, sult ghy seggen, hoe zijn dan de Menschen met kleyne Vaertuygen daer over geraeckt? 'k Sal antwoorden: Hoe weet ghy, dat 'er geen groote waeren? Eer de Naekomelingen Noachs soo seer vermeenighvuldighd waeren geworden, datse nae andere Gewesten behoefden om te sien, hebbense alreeds Scheepen, en eenige kennis van de Zeevaert gehad, gelijck genoeghsaem gehoord is in den aenvangh onser Redenvoeringen. ⁺ Evenwel behoefd men hier op soo hard niet aen te dringen. Konden niet korts nae Noachs tijd eenige lieden, gevalliger wijs, met een kleyn Vaertuygh daer zijn gekomen, en in dit Land sigh vermeenighvuldighd hebben? Kondense niet, tegens haere wil en meeningh, door stormwinden diep in Zee geslingerd; en eyndlijck in America aengeworpen zijn. 't Gebeurd al dickmael, dat kleyne in Zee gestoockene Schuytjens te Land komen, daer de groote nae den afgrond sincken. Honger en dorst hebbense moeten uytstaen, gelijck by onse tijden veel andere in sulcke gevallen moesten doen. ⁺ Van de Vlught en Schipvaert eens Americaenschen Wilden, door de Spaenjaerden seer quaelijck gehandeld, in volle Zee, enckelijck op een Balck; en hoe seven Engelsche, in een Schipje van maer drie lasten, uyt 't West-Indisch Eyland Bermut ter Vischvanghst vaerende, door Stormwind diep in Zee geworpen wierden; en eyndlijck, nae een seer grouwlijck-uytgestaene honger, alleen eenen der selve weer te land quam, heb ick gesproocken in 't eerste deel mijner gedaghte Curieuse Aenmerckingen, pag. 364. 291. Anderweegen, hoe vijf Engelsche, oock in een kleyne Boot uytgegaen om te visschen, door storm uyt West-Indien

+ Kortlijck beantwoord.

+ 3. Of daer is een groote Zee,

+ Die 't eene Gewest van 't ander af sonderd.

+ Hoedanig dan de Menschen in America zijn geraeckt.

[p. 33]

aghter Schotland aangesmeeten wierden. Wederom, hoe seven Groenlandsche Wilde, met haer onnosel, kleyn, sleght t'saemgesteld Schuytje, door d'onstuymigheyd der Winden, tot in de Britannische Zee wierden gedreven, heb ick verhaeld in mijne vertaelde en doorgaens vermeerderde Noordsche Wereld, pag. 168.

'k Sie nu, ⁺ seyde Honorius, hoe de Menschen uyt Asia in America hebben konnen komen. Maer hoe maecken wy 't met de Dieren, welcke, uyt Noachs Arck gegaen zijnde, al stracks weer in 't gedaghte America moesten geplant worden; wijlse d'Asiatische lught niet langh souden konnen verdraghen hebben? Indien America aen Asia vast was, soo kon men hier gantsch geen swarigheyd sien. Was 'er maer alleen een kleyne Zee-enghte tusschen beyden, men kon seggen, dats' 'er overgeswommen moghten zijn. Maer hoe is 't toegegaen indien 'er een groote Zee tusschen 't een en 't ander Gewest wierd gevonden?

Sommige, ⁺ berightede Polylector, hebben in deese Vraegh sulck een swaerigheyd gemaeckt, datse deselve niet wisten te beantwoorden, als met te seggen: God had hier weer op nieuws andere Gedierten geschapen. In welcke gedaghten de groote Kercken-Leerraer Augustinus oock eenigermaeten schijnd gestaen te hebben. Andere seyden, datse door d'Engelen uyt Asia nae America wierden gedraegen. 't Is niet noodigh, d'ydelheydt deeser redenen met veele woorden voor te draegen. Gewisselijck, had de Heere onse God nieuwe Schepselen willen maecken, hy sou Noach niet soo sorghvuldigh hebben bevoolen, van yeder geslaght eenige in 't leven te behouden. Indien Europa aen America vast is, ⁺ gelijck, niet sonder goede gronden, van veele waerschijnlijck werd vermoedet, soo hebbense dan door Europa een wegh gehad. Indien Asia en America t'saemen stooten, soo is dien wegh haer gereeder en korter geweest. Doe de menschen sigh in America ter neer stelden, kondense oock allerley Dieren meê daer gebraght, of derwaerts doen haelen hebben; soo niet Noach alreeds te vooren, door bevel, aenwijsingh en bestieringh Godts, de Gedierten, uyt dit Gewest gekomen, weer daer heenen had doen voeren, om dies te beeter te konnen leven en vermeenighvuldigen in een land, en onder de lught, diese gewoon waeren, en anderwegen niet soo wel met haren aert over een quam.

d'overbrengingh (stelde Marinus hier tegens) der tamme en de Menschen dienstige Dieren in Schepen uyt Asia en America, ⁺ wil

+ Hoe hier de Dieren weer zijn gekomen nae de verdelgingh.

+ Sommige ydele voorgevingen hier van.

+ Beantwoordingh der voorgestelde Vraegh.

+ Tegenwerpingh,

[p. 34]

ick niet als ongerijmd verwerpen. De Spaenjaerden, Engelsche en Hollanders hebben 't naederhand veelerweegen gedaen. Maer wie sou de wilde, verscheurende Beesten hebben willen of derven in haere kielen nemen? En tot wat eynd sou sulcks geschied zijn? wijlse Menschen en Dieren niet nut, maer schaedlijck vallen.

Al weer Milii Bedencken, ⁺ bejegende Polylector hem, om staende te houden, dat de Sondvloed niet in America geweest is. Belangende 't eerste lid deser Vraegh, had men niet jonge noch suygende Leeuwen, Beesten, Tygers, e.s.v. konnen neemen, en de selve als Hondekens temmen? Hedensdaeghs kan men 't wel doen, onaengesien nu de Dieren veel wreeder en grimmiger zijn, als in overoude tijden, doese soo niet gejaegd wierden, en der Menschen boosheyd, in haer allerley leed aen te doen, soo groot niet was. Doe de Christenen eerst in West-Indien quamen, zijn velerwegen Beeren, Leeuwen, ⁺ en andere woeste Beesten (uytgesondert de Tygers) sonder eenige schroom na haer toegeloopen; met haer gelijck als speelende. De Honden der Portugeesen, oock der Hollanders, sommige daegen langh onder dit Wild in de Bosschen geweest zijnde, quamen onbeschaedighd weer by haere Heeren. Daerenboven, hoe werden nu noch somtijdts de verscheurendste Beesten van d'eene plaets nae d'andere gebraght, ten geschenck aen de Vorsten, of om voor wat seldsaems te laeten bekijcken? 't Welck dan oock kan dienen tot antwoord op 't tweede lid der gedaene Vraegh. Men konse daer heenen hebben gevoerd, of doen haelen, om der Jaght wil; of om wat vreemds te hebben; of om Artzenyen van haer te neemen, e.s.v. Maer om eens een eynd van deese stof te maecken, sulcke subtile Vraegers en Tegenwerpers, om alles in 't werr' te werpen, kan een eenvoudige dusdaenigh bejegenen. ⁺ Dat in America al de daer in geweest zijnde Gedierten door de Sondvloed vergingen, behalven de geene, welcke sigh in Noachs Arck bevonden, geloof ick, volgens 't uytgedruckte en klaere getuygenis der Heylige Schrift, nae de beschrijvingh van de Man Gods Moses, meer als eenmael met de kraghtighste spreeckwijsen herhaeld. Dat 'er naederhand weer Dieren in America zijn gekoomen, is ooghblijcklijck. Datse uyt Asia, 't Land haerer Behoudenis, nae America hebben moeten verreysen, is onloogchenbaer. Dat sulcks sou geschied zijn in Scheepen over een groote tusschen beyden leggende Zee, daer in maeckt men groote swaerigheden; en indien deselve voor gewightigh moeten gehouden werden,

+ Genoomen van wilde verscheurende Dieren.

+ Tamheydt der Leeuwen, Beeren e.s.v. in West-Indien, by d'eerste ontdeckingh.

+ Korte antwoord op 't voorgedagte, voor d'eenvoudige.

[p. 35]

soo stel ick vast, of dat America aen Asia hangd; immers gehangen heeft; ⁺ of dat 'er maer alleen soo een geringh Water tusschen beyden is; immers geweest is, datse daer over hebben konnen swemmen. Op eenigerley wijs moetense daer gekomen zijn. En wijl 't een of 't ander der twee laetst-aengeweesene middelen 't gereedste, en buyten alle tegengeworpene swaerigheden ontrent een groote Zee, gehouden moet werden, soo sal ick gelooven, dat het op d'eene of d'andere manier is geschied; te weeten, of door te Land te gaen, of door over te swemmen; ter tijd toe dat de Tegenwerpers sullen getoond hebben, dat noch Asia ergens aen America vast, noch dat 'er geen maer alleen kleyne Zee-enghte tusschen beyden leght. ⁺ 't Sal langh aenloopen, eerse dit bewijs sullen konnen leveren. Ondertusschen is my genoegh, dit te weeten, dat d'Almaghtige, die allerley slagh van Dieren tot Noach in d'Arck deed komen, gelijck wy te vooren uyt 't verhael van Moses hebben aengeweesen, oock door 't selve middel haer weer nae haer gewoon Land heeft konnen doen keeren, om daer van nieuws haere Geslaghten te vermeenighvuldigen. 't Waer beeter, dat wy wat meer ter oeffeningh braghten de noodige ons bekende dingen, als dat wy dus te vergeefs ons bemoeyden met de naevorsschingh van saecken, waer van wy doch geen seekere kennis konnen bekomen; en die, als wy deselve al uytgevonden hadden, van kleyne nuttigheyd souden zijn. De Menschlijcke vernuften zijn tot sulck een vermeetenheyd geraeckt, dat het schijnd, sy willen niet verborgens voor de Heere onse God meer laeten.

Met de bygebraghte redenen, ⁺ seyde Marinus, kan ick my te vreeden houden, en daer meê d'ydele beuselingen van opgeblaesene Geesten den wegh eenvoudighlijck afsnijden. Te gelijck hebt ghy my doen gelooven, dat voor de Sondvloed al Vaertuygen in gebruyck waeren; soo dat mijn Gild ouder is, als ick tot noch toe geweeten heb. Ondertusschen evenwel vertrouw ick, dat de Schipvaerd der oude tijden, selfs doe men al groote Scheepen maeckte, niet weynigh gebrecklijck, en met groote gevaeren vergeselschapt was.

De geene, ⁺ berightede Polylector, welcke sigh in 't begin, en oock al lang daer nae, op Zee begaven, zijn op deselve seer vertsaeghd geweest. Nauwelijcks derfdense sigh soo verr' van den Oever waegen; datse 't land uyt haer gesight souden hebben verlooren. Eer de naght aenquam, keerdense weer nae den Oever, om buyten gevaer op 't drooge te vernaghten: Maer als men nu meer en

+ Om daer door af te snijden d'ydele beuselingen.

+ En 't onnoodig naauwkeurig wroetelen van vermeetene Geesten.

+ Gebrecklijkheyd van de Schipvaert der oude.

+ En vertsaegdheyd der geene, die sig eerst op Zee begaven.

[p. 36]

meer de Zee gewoon wierd; als men bemerckt had, wat een Schip op deselve kon uytstaen, soo begon men oock 's naghts daer in te blijven; wat stouter aen te vaeren, en de bequaemste Jaertijd tot de Schipvaert waer te neemen. Van den tweeden der Slagtmaend tot den sevenden der Lentemaend gingen geene Kielen uyt. In de Handelingen der Apostelen, ⁺ cap, xxvii. vs. 9. werd geseghd, dat het nae de Vasten (te weten, der Joden in yeder Jaer, op welcke de Versoeningh des gantschen Volcks door de Hoogepriester in 't Heylige der Heylige geschiedede) sorgelijck was te vaeren: Welcke Joodsche Vasten ontrent onse Wijnmaend quam. Plinius schrijft, dat de Lente, wanneer de Zuydweste Winden de lught versaghten, de Zee opende voor de Zeevaerende. Maer tsederd derdehalf honderd jaeren heeft de Zeevaert een seer groote Sprongh gedaen; een dappere opgangh en voortgangh bekoomen: Waer van wy veellight hier nae by een andere gelegenheyd sullen konnen handelen.

't Koomd my niet seer vreemd voor, ⁺ begon Honorius, dat men Menschen heeft gevonden, welcke sigh hebben derven onderstaen, allereerst op Vlotten, of in kleyne Schuytjens, op de Rivieren te drijven; wijl se lightlijck konden bemercken de swemmende eygenschap des Houts, 't welck swaere dingen op 't Water kan dragen sonder te sincken: Maer waerlijck is 't een stout Man, een vermeetene Waegh-hals geweest, die eerst heeft derven waegen, in een Schip met zeylen heenen te vaeren over d'onstuymige Zee; ⁺ van sulck een wijd-uytgestrecktheyd, dat men op deselve niet anders als Water en Lught kan gewaer worden; daerenboven yeder uyr stormen en onweeren te verwaghten heeft. Selfs in onse daegen, nu de konst der Zeevaert seer hoogh is opgereesen, insonderheyd by de Hollanders; nu, nevens veel meer bequaemheden, Zeylsteen en Streeckwijser is gevonden; nu men sigh kan dienen van de Berighten en Afteeckeningen aller Kusten, welcke behulpselen d'oude al t'samen moesten missen, sweefd de Zee noch vol gevaer; vol ellendigh gevaer. Die op een Houten Paerd (om de spreeckwijs van Plautus te gebruycken) de Hemelsblauwe wegh berijden, ⁺ hebben 'er d'ervaerenheyd van. Dickmael vallen de woedende golven, verontrust geworden door verschricklijcke Winden, op haer aen. Blinde Klippen, verborgene Sandplaten, onguere Walvisschen dreygen haer niet selden een rampsalige ondergangh. Honger en dorst pijnigen haer nu en dan op een vreeslijcke wijs. Om nu niet te spreecken van de Zeero-

+ Tyd, in welcke niet gevaeren wierd.

+ Die aldereerst de Zee derfden bezeylen.

+ Sijn stoute, vermeetene Waagh-halsen geweest.

+ Ellendige gevaren der Zeevaerende.

[p. 37]

vers en andere boose menschen, die haer dickmael de dood, of 't geen noch arger als de dood is, de slaverny veroorsaecken.

Buyten twijffel, ⁺ deed Polylector hier toe, heeft Socrates gesien op al deese gevaeren en meenighvuldige ongemacken, doe hy de Zeevaerende persoonen ellendige menschen noemde; aen welcke geene der Goden of Engelen door eenigen rijckdom genoeghsaem kan vergelden 't geense moeten uytstaen. Daer benevens reeckende hy haer toe tot lightvaerdigheyd, datse sigh vertrouwden aen de lighte Winden; en met gevaer, jae seer groot gevaer haer waeghden op verre en langhduerige Zeevaerten; van welcke sy wel veel voordeel, maer oock verderf te verwaghten hadden. Dit gevoelen van Socrates is te hard, en al t'onbillijck uytgeworpen tegens meenigh eerlijck Zeeman, die in sijn ordentlijck beroep daer heenen vaert; soeckende God, de Heer der Winden en der Zee, te vriend te hebben; hem allerweegen te dienen, en sijne Wonderen oock op de groote Wateren aen te mercken. De sulcke, welcke enckelijck de gierigheyd nae de Zee toe jaeghd, en die d'onversaedlijcke Rijckdoms-begeerte boven 't levens-gevaer stellen, moogen sijne verhaelde woorden haer selven toepassen: ⁺ Ondertusschen is de meeningh van Euripides bescheydener, en niet soo geheel verwerplijck, als hy voor geluckigh houd soodanige Menschen, welcke haere kost op 't land konnen winnen; sonder op Zee te gaen; of, eenmael sigh daer op gewaeghd hebbende, ten tweeden mael haer niet weer soo nae aen de dood begeven. Deeserwijs roemde oock Callimachus dien Man driemael over geluckigh, ⁺ die verr' van de Zee bleef. En Antiphanus oordeelde veel beter te zijn, armlijck sigh op 't vaste land t'onderhouden, als rijck op de woeste Wateren te sweven. Want, niet de besittingh van veele goederen, maer de verseeckerde, geruste genietingh der selve, maeckt ons geluckigh. 't Is waer, yeder moet wandelen gelijck hy beroepen is; maer vele begeven sigh op de Vaert, om datse haer beroep op 't land niet hebben willen waerneemen; of soodanigh sigh aenstellen, datse de Zee voor een Tughthuys, of 't Schip voor de Strop verkiesen. ⁺ Daerenboven is oock 't eene beroep gevaerlijcker als 't andere. Nergens zijn wy verseeckerd voor onheyl en dood, 't zy wy ons in een Schip of op een Wagen bevinden; 't zy wy over de straet gaen, of op de Zee vaeren. ⁺ Echter is 't laetste op een bysondere wijs de Schoot des gevaers, waer in meer als duysend ongemacken te vreesen staen. Waerom oock de wijse Cato seyde, berouw

+ Oordeel van Socrates, aengaende de gevaeren der Zee en Zeevarende.

+ Van Euripides.

+ Van Callimachus en Antiphanes.

+ De Zee,

+ Of een Schip op de Zee,

[p. 38]

te hebben, dat hy oyt te Water een reys had aengenomen nae een plaets, daer hy te Land kon gekomen hebben. Even hierom willen de Reghtsgeleerde, wanneer yemand uyt een verr' afgeleegene plaets werd verdaghvaerd, en dat hy voor hem heeft twee weegen, d'eene ter Zee, ⁺ d'andere te Land, dat hy de laetste moet neemen, schoon veel langer; om 't gevaer van d'eerste t'ontgaen. Herrik, een Sweedsch Bischop te Lincoln, heeft al over lange tijden dit Rijm gemaeckt in de Gothsche Tael: Haved draeper maangen Man, haa jorden bruckar sael aer han; soo veel als: De Zee doodet veele Menschen: Geluckigh is hy die d'Aerde bouwd. ⁺ Al te groof is geweest, en is veellicht noch, den waen der Indianen in 't Koninghrijck Var (een gedeelte van Malabar), wijlse, volgens 't beright van Paulus Venetus lib. 3. cap. 25. geenen Schipper of Zeeman wilden toelaeten, om te zijn een getuyge voor 't Gereght: Oordelende, dat sulcke lieden waren van een vertwijffeld, op 't hooghste vermeeten en roeckloos gemoed; op welckers getuygenissen geen vasten staet te maecken was. Ondertusschen evenwel twijffel ick niet, of dit sou op veele onser rauwe Zeevaerers wel toepasselijck mogen zijn.

d'oorsaeck, ⁺ seyde Marinus, dat de Heydenen soo een groot gevaer in de Zeevaerd gesteld, en van de Zeevaerende soo veraghtlijck gesproocken hebben, was, om dat deese blinde Menschen geen reghte kennis hadden van de Godlijcke Voorsienigheyd, die de Scheepen regeerd; in de Zee haer een wegh baend, en uyt de kaecken der golven reddet. Wat my belangd, 'k ben niet eygenwilligh tot 't Vaeren gekoomen. Mijn Vader had een lange tijd op Zee gesworven. Doe ick thien Jaeren oud was, nam hy my meê t'scheep. Als hy nu quam te sterven, kon ick geen handwerck. 'k Moest derhalven op Zee blijven, en ben tot deese tijd toe, nu ick haest den ouderdom van t'sestigh jaeren sal bereyckt hebben, meerendeel daer op geweest. ⁺ Met mijne Maendgelden, en voorts met 't geen ick op een eerlijcke wijs in vreemde Landen kon winnen, heb ick spaersaem te werck gegaen. Vermits ick nu, door Gods genadige zeegen, soo veel heb oververgaederd, dat ick genoegh heb, om voortaen maetigh van de Renten des Hoofdgelds te konnen leven, soo ben ick voorneemens, my hier ter neer te setten, om (dus langh op d'altijd-woelende Zee geweest zijnde) nu oock eens de gerustheyd en vermaecklijckheyd van 't vaste Land te genieten; en meer gelegenheyd te hebben, om God te dienen en te dancken. 'k Wenschte, dat alle Zee-

+ Is de Schoot des Gevaers.

+ De Zeevaerers oneerlijck gehouden.

+ Sulke lieden moesten 't daer op aen leggen.

+ Datse middelen overspaerden, om eyndelijck was gerust op 't Land te konnen leven.

[p. 39]

vaerende soo deeden: Maer de meeste zijn gantsch anders gesind. Soo haestse van de Reys weer t'huys zijn gekomen, en de voet op 't Land hebben geset, moeten al haere verscheenene Maendgelden binnen weynige daegen in de handen der Herbergiers en Hoeren vallen. Dus blijvense, met verlies harer zielen, altijd arm; geduerigh vaerende sonder daer van wel te vaeren.

Hebt ghy, ⁺ begon Juffer Honesta hier, ontrent vijftigh jaren langh op de Zee gedobberd, soo kond ghy uyt eygene gevoellijcke ervaerenheyd, veel beeter als wy, die altijd op 't land blijven, beseffen de woorden Davids in haer' eygentlijcke kracht: Die met Scheepen ter Zee vaeren, handel doende op groote Wateren, sien de Wercken des Heeren, en sijne Wonderwercken in de diepte. Als hy spreeckt, doet hy een Stormwind opstaen, die haere Golven om hoogh verheft. Sy rijsen op na den Hemel; sy daelen neer tot in d'Afgronden; haere ziel versmelt van anghst. ⁺ Sy danssen en waggelen als een droncken Man. Al haere wijsheyd werd verslonden. Doch roepende tot den Heere in de benauwdheyd diese hadden, soo voerde hy haer uyt haer' anghsten. Hy doet de storm stil staen, soo dat haere golven stil swijgen. Dan zijnse verblijd, om datse gestild zijn. Laetse voor den Heere sijne goedertierenheyd loven, en sijne Wonderwercken voor de kinderen der Menschen.

Psalm cvii, van vs. 23. tot 32.

Waerlijck, ⁺ pastede Marinus hier op, deese redenen des Koninghlijcken Propheets en heyligen Poëts, wiens Parnas de Burght Sions was, heb ick my op mijne Vaerdten soo gemeen gemaeckt, als mijn daeghlijcks brood. De Hemelen vertellen Gods eere; dat is, geven ons overvloedige stof, om te spreecken van Gods Almaghtigheyd, wijsheyd, goedertierenheyd, door welcke hy dat groote, dat wonderlijcke gebouw heeft geschaepen, en noch onderhoud in sijnen stand; en 't Uytspansel verkondight sijner handen werck; Psal. xix. 2. Maer niet minder doet sulcks oock de Zee; die de Heere met Deuren heeft toegeslooten doese uytbrack, en uyt de Baermoeder voortquam. Die de Wolcken tot haere kleedingh stelde; en de donckerheyd tot haren Windeldoeck. Die voor haer met sijn besluyt d'aerde doorbrack, settende grendelen en deuren; ⁺ en seyde: Tot hier toe sult ghy komen, en niet verder, Job xxxviii. 8. 9. 10. 11. Gods onsienlijcke dingen, de Godlijcke eygenschappen, werden van de Scheppingh der Wereld aen uyt de Schepselen verstaan en doorsien; beyde sijn' eeuwige kraght, waer door alle dingen zijn geschaepen, waer van alle dingen haer beginssel hebben,

+ Die de Zee langh bevaeren hebben,

+ Verstaen alderbest de woorden Davids Psalm CVII.

+ Welcke hier oock naerder werden aengemerckt.

+ Godt werdt oock insonderheyd, soo veel de natuerlijcke kennis aengaet,

[p. 40]

en Godlijckheyd; d'andere Eygenschappen der Majesteyt Gods, als goedertierenheyd, wijsheyd, regeeringh, e.s.v.; waer van de voetstappen en beeldnissen blijcklijck zijn in de Schepselen, Rom. I. 20. Maer gewisselijck, onder al 't geschaepene, waer uyt de gedaghte eygenschappen Gods worden verstaen en doorsien (de Mensch uytgesonderd) magh de Zee wel onder d'eerste worden gesteld. ⁺ Op de selve sien wy de wercken des Heeren, en sijne wonderwercken in de diepte. Oock even hier doet d'Almaghtige groote dingen, die men niet doorsoecken; Wonderen die men niet tellen kan, Job V. 9. Sy verweckt ons veel meer tot verwonderingh over de Godlijcke Almaghtigheyd, als alle Reysen te Land. ⁺ Sy steld ons voor oogen duysend seldsaemheden, waer door onse geest word opgeweckt om God te loven; en geeft ons 't aldergevoeghlijckste Sinnebeeld van onsen Geestlijcken en Wereldlijcken staet in dit leven. Wonderlijcke dingen sien wy IN de Zee, ontrent de Schepselen Gods in deselve; de Visschen, overtreffende in meenighte, in grootte, in verscheydenheyd, in sonderlinge gedaenten en seldsaeme Eygenschappen de Dieren op d'Aerde: Ontrent meenigerley Zee gewassen, e.s.v. Wonderlijcke dingen bevinden wy aen de Zeeën; welcker veele ick met verwonderingh en vermaeck dickmael heb aengemerckt. Wonderlijcke dingen bejegenen ons somtyds OP de Zee; en onder deselve eenige vreeslijcke, waer in wy des Heeren Maght konnen afneemen. Want als hy spreeckt, doet hy een wervelwind opstaen, die de Golven der Zee om hoogh verheft. ⁺ Dan gaet het vervaerlijck toe, meer als de geene, die op 't land zijn, sigh konnen inbeelden. Want met ons Schip rijsen wy nae den Hemel; daelen weer neer tot in d' Afgronden. Met de Bergh-hooge Baeren werden wy schielijck, geweldighlijck in de lught opgeheven; sincken oock schielijck weer nae beneeden; soo dat de geene, die van 't drooge af sulcks saegen, de hayren als te berge souden staen. In sulcke gelegenheden versmelt onse ziel van anghst; wijl wy niet anders als de dood, en onse Begraefplaets in den Afgrond, of misschien in den Buyck der groote Visschen, voor oogen sien. Dan danssen en waggelen wy als een droncken Man; wy slingeren van d'een op d'andere zijde; ⁺ vallen over en tegens malkander, hierwaerts en gintschwaerts; konnende onsen voet nergens vast setten. Al onse wijsheyd werd verslonden; wy weeten geen raed, geen middel meer t'onser reddingh. Gelijck dan oock niet weynige Scheepen koomen te vergaen, wanneer de Heere met sijnen Wind blaesd, Exod. xv. 10. de-

+ Uyt de Zee gekend.

+ Wonderen, soo IN, als AEN en OP de Zee, waer van hier nae in 't breede sal gehandeld worden.

+ Gevaeren op de Zee; en hoe 't daer toe gaet.

+ God toond in d'onweeren op de Zee,

[p. 41]

selve voortbrengende uyt sijne Schatkameren, Psalm Cxxxv. 7., en onvoorsiens op de Zee werpende, ⁺ Jon. I. 4. Niet weynigh werd oock onse schrick vermeerderd, als by dit geblaes des Alderhooghsten noch koomd de kraeckingh sijner hutte; wanneer hy vreeslijck donderd in den Hemel; bruld uyt de hooghte, de blixemen vermeenighvuldigende, en 't Vyer nae d'Aerde, nae de Zee, nae ons Schip doet schieten. Maer gelijck hy in sulcke tijden laet sien een strael sijner Mogendheid, in d'uytsendingh van 't gedruysch der Winden en 't geklaeter des Donders, soo doet hy oock niet minder blijcken de grootheyd sijner goedertierenheyd. ⁺ Want als wy tot den Heere riepen in de benauwdheyd welcke wy hadden, soo voerde hy ons uyt onse anghsten. Wanneer de Baeren sigh verheffen gelijck Bergen, soo treed hy op de hooghten der Zee, Job ix. 8., deselve maeckende als tot een effen Veld. Hy deed de Storm stil staen, soo dat de golven der Zee stil sweegen; sich bedaerden, en neerleyden. Hy stelde sigh tegens den hooghmoed der Baeren Job xxxviii. 31. Doe verblijdeden wy ons, om datse gestild waeren, en om dat hy ons geleydede nae de Haven onser begeerte. In 't Jaer 1636. had ick my op een Engelsch Schip nae West-Indien begeven. ⁺ d'eerste achtthien dagen nae onse Afvaert hadden wy soo een gewenscht We'er en voorspoedige Wind, dat wy ons een korte en geluckige Reys inbeeldeden. Maer op den derthienden der Grasmaend, 's voormiddaghs ontrent ten negen uyren, begon de lught plotslijck, en als in een oogenblick te betrecken. Van mijn gantsche leven heb ick geen verbaesder Wolcken gesien. Stracks daer nae wierden wy verschrickt door de vreeslijck-geweldige Donderslaegen, ⁺ en beanghst door d'afgrijslijcke Blixemen; welcke soo hevigh waren, dat wy geduerigh in enckel Vyer scheenen te staen. Dit duerde soo ruym een half uyr tijds. Doe sond de Heere ons oock toe een Wervelwind uyt de Binnenkamer. Geduerende de Donder was nu en dan wel een kleyne Buy ontstaen, maer nu begon een aghtereenvolgende geweldige Storm te waeyen; die sigh ontrent de middagh op 't aldergrouwlijckste begon te verheffen. ⁺ De golven reesen op als hooge Bergen; ons Schip als meê nae den Hemel voerende, en schielijck weer als nae den afgrond neersendende. 't Slingerde soodanigh, dat niemand sigh op sijne Beenen overeynd kon houden. 't Roer kon niet meer geregeerd worden. De Seylen waeren al in den aenvangh tot flarden verscheurd. De groote Mast geraeckte overboord. Niemand kon den ander hooren spreecken; of 't geen bevolen wierd te doen verstaen, soo wey-

+ Niet minder sijne goedertierenheydt

+ Als sijne Maght.

+ Voorbeeld van een verschriklijcke

+ Stormwind, Donder en Blixem,

+ Uytgestaen van een Engels Schip

[p. 42]

nigh als de Wercklieden aen Babels Thoorn. Met 't aenbreecken van de naght vermeerderde sigh de woede deeses raesenden Orcaens; en te gelijck de benaeuwdheyd onser Zielen. De Predikant sou 't openbaer gebed doen; doch door 't onuytspreecklijck gebruysch der golven en gedruysch der Winden kon niemand hem hooren: jae hy selver niet sijn' eygene woorden. ⁺ In d'uyterste anghst braghten wy dien naght door; yeder oogenblick niet anders verwaghtende, als een ellendige ondergangh. Met d'aenbreeckende dagh hield de Storm noch al aen, jae vermeerderde soodanigh, dat niet de minste hoop van behoudenis ons overbleef. Insonderheyd meenden wy ontrent ten aght uyren in de morgenstond, dat wy nu soo daedlijck nae den afgrond souden sincken; wijl wy aen ons Schip soodaenigh een gekraeck hoorden, als of 't gantschlijck in stucken geborsten was. ⁺ Maar even doe hield de Wind plotslijck op; jae oock, de Baeren bedaerden sigh buyten-gewoon schielijck. Flucks besightighdemen de Kiel, of se ergens een Breuck moght bekomen hebben, gelijck wy op 't hooghste vreesden; doch bevonden 't selve noch onbeschaedighd. Met een vrolijk hert wierd de Danckseggingh tot God gedaen; en nae dien tijd hadden wy geen tegenspoed meer op de Reys. Melchior Blum Americanische Reisebeschreibung pag. 21.

In sulcke tijden, ⁺ merckte Juffer Honesta hier aen, wanneer God een vreeslijcke onstuymigheyd op de Zee werpt, is 't oock de reghte tijdt, om met de Discipulen in 't Schipje uyt te roepen: Behoed ons Heere! wy vergaen, Matth. viii. 25.

'k Ben, ⁺ hernam Marinus, geweest by de Zeevoogd Joris van Spilbergen, in sijn' eerste vaert nae Oost-Indien. En vermits ons onder een diergelijck onweer op deese Toght yet aenmercklijcks bejegende, soo sal uw' ooren niet onbehaeghlijck zijn, dat ick 't selve hier by voege. Met een doorgaende Wind schooten wy voorby Rio bon Senary, en de drie Eylanden, genoemd l'Isles Primeras; meenende van daer reght nae l'Isles d'Angoras te zeylen: Maer 't wierd ons belet door een verschricklijcke Storm, welcke ons tegens den avond overviel op den sevenden der Sprockelmaend. De drie volgende daegen gingh de Wind voort met een geweldige woede; vergeselschapt met sulck een stortreegen, dat niemand in 't Schip oyt een diergelijcke had gesien, ⁺ schoon 'er persoonen onder waren, die twintigh, vijfentwintigh, jae noch meer jaeren geduerigh op Zee hadden gesworven. De gedaghte drie daegen achter een viel 't Water,

+ Vaerende nae West-Indien,

+ In 't Jaer 1636., op de vreeslijckste wijs:

+ Doch noch behouden.

+ Ander seer grouwlijck Onweer, seer langh aenhoudende:

+ Met een noyt meer gesiene Plas-regen,

[p. 43]

als uytgegoten van den Hemel; slaende ons met sulck een kraght in 't aengesight, op de beenen, en voorts over al, daer wy ons niet gedeckt bevonden, dat wy seer swaere smerten leeden, even als of wy met Roeden waeren gegeeselt geweest. Boven maeten grouwlijck was te sien d'ontstoockene verbolgenheyd der Zee. ⁺ 't Slaen der golven, en 't gehuyl des Winds maeckte soodanigh een onuytspreecklijck geluyd, dat de dight by een staende persoonen malkander niet meer konden hooren spreecken, als of se doof geweest waeren. De Baeren, hoogh als Bergen, storteden onophoudelijck soodaenigh over 't Schip, dat men naght en dagh aen de Pomp moest staen, om 't selve boven te houden. 't Spiegel aghter ons Schip was, door 't geweld des Waters, by nae geheel ingeslaegen. 't Verwelfsel, en d'Inhouten der Heght-Balcken, ⁺ waeren alreeds gantsch ontset; en een gedeelte daer van was al in stucken gesmeeten. Wy saegen yeder oogenblick niet anders te gemoet, als van de Zee te werden ingeswolgen; derhalven bereydeden wy ons met ernstige gebeden ter dood: Welcke wy gewisselijck niet hadden konnen ontgaan, indien de Godlijcke barmhertigheyd ons niet gantsch wonderlijck had bewaerd; gevende een geluckige uytkoomst. Want als wy nu drie en een half Etmael op Gods genaede, sonder Zeyl, reght beneeden Juan de Nova, ⁺ boven de Baixos de India, nae de Bancken van Madagascar, op 't gevaerlijckste oord des Weerelds, waeren gedreven, soo begon 't onweer te stillen, en de Son sigh weer te vertoonen: Waer op wy niet versuymden, weer Seyl te maecken, en op nieuws onse Reys te vervolgen. Eerste Reys van Joris Spilbergen in de Jaeren 1601. 1602. 1603. 1604. pag. 16.

Van de kraght der Winden, begon Polylector, en der selver seer wonderbaere Uytwerckselen, ⁺ heb ick wijdloopigh gesproocken in 't eerste deel mijns grooten Historischen Schouwtooneels, op verscheydene plaetsen. Niet weynige verschricklijke Voorbeelden hier van heb ick oock aengeteeckend in mijne Kronijck der Kronijcken. Van des Winds geweld, over ons getoond in 't jaer 1674. sullen wy altijd een gedenckteecken hebben, soo langh als wy sullen konnen sien de leedige plaets, daer onse soo seer vermaerde en groote Domkerck pleeg te staen. Evenwel was dit vreeslijck onweer noch op verre nae niet eene der swaerste Orcanen, ⁺ welcke anderweegen gevoeld worden. Geweldigh was de Wind, welcke eens vijftigh duysend Persiaense Besoldelingen om 't leven braght. Want sy, aen-

+ En derselve schaedlijcke Werckingen.

+ Onuytspreecklijck gevaer,

+ En geluckige reddingh uyt 't selve.

+ Grouwelijck' kragt en uytwerckselen der winden,

+ Over een geheel Heyr der Persianen.

[p. 44]

treckende om den Tempel van Jupiter Hammon te beroven, oock alreeds nae by gekoomen zijnde, en sigh neergeset hebbende om haer middaghmael te houden, wierden overvallen van een seer hevige Storm; ⁺ die 't Sand soodanigh over haer heenen dreef, datse gesaementlijck daer van bedeckt wierden, en daer onder versmoorden. Sabellicus lib. 1. cap. 3. Geweldigh was de Wind, welcke eens in Italien een geheelen Ruyter te Paerd op nam in de lught, en verre daer van daen weer neer settede. Leonii descript. Ital. pag. 119. Geweldigh was de Wind, ⁺ welcke eens in Duytschland een seer swaer-gelaedene Karr, terwijl de Paerden ontspannen waren, om uyt een Beeckje te drincken, van de wegh opnam, en over de vierhonderd Roeden daer van daen weer neerwierp. Brauweri Chronicon fol. 512. Geweldigh is de Wind, ⁺ welcke somtijds in Spaenje waeyd, met sulck een kraght, dat hy de Menschen opneemd, en een half vierdedeel eener uyr weghs door de lught heenen draeghd. Gelhusii Geographia pag. 106. Geweldigh is de Noorde wind in de Noordsche Landen; ⁺ dickmael daer soo grouwlijck handelende, dat sy groote Boomen uyt, ongelooflijck-swaere Steenen van d'aerde opbeurd, en op eenen hoop werpt, tot 't uyterste levens-gevaer voor de reysende persoonen: Die oock niet weynighmael in de Bothnische Zee een groot Schip in de lught opheft, en seer verre landwaerts in heenen smyt. Torquemada Hexamereon, Dial. 6. pag. 547. Geweldigh was de Wind des Jaers 1661. in Wijnmaend, ⁺ welcke in Braband, insonderheyd buyten de Stad Mechelen, geheele Huysen, Hofsteeden, Boomgaerden, en groote seer diep-gewortelde Boomen in meenighten om verr' wierp, of verre van haere plaets versettede. Die oock seecker persoon (even voor dit onweer uyt de gemelde Stad gegaen) in de hooghte opnam; een geheel half uyr weghs voortdroegh, en doe hem weer neersettede op 't hoofd, sonder de minste beschaedigingh sijns ligchaems, Weberi hunderd Quellen der Unterredungskunst, erster theil pag. 832. Maer noch geweldiger is geweest de verschricklijcke Storm over onse Landen in 't jaer 860, van welcke ick heb gehandeld in 't gedaghte eerste deel mijns grooten Historischen Schouwtooneels, pag. 154.

De geene, ⁺ deed Marinus hier by, welcke uyt China nae Japon vaeren, verneemen dickwils een geweldige Wervelwind, welckers kraght geene Scheepen konnen uytstaen; wijlse gelijck als in de lught opgenomen, en dan tegens den oever aengeworpen worden. Vliegeri Miscellan. pag. 39. 'k Heb eens yets gesien, 't welck ick

+ Voorbeelden, in Italien.

+ In Duytschland.

+ In Spaenje.

+ In de Noordsche Landen.

+ In Braband, en seldsaemheden onder de selve.

+ Geweldigh-swaere wind op de Zee tusschen China en Japon.

[p. 45]

niet sou konnen geloven waaraghtigh te zijn, indien mijn eygen' oogen 't niet aenschouwd hadden; te weeten, dat een groote last van Aerde door een geweldige Wind in de hooghte opgenoomen, en op een Dorp gevoerd wierd. Daer de gedaghte Aerde uytgelight was, sagh men een diepe groote Groef, ⁺ 't Dorp daer tegens was t'eenemael bedeckt, en als onder deese Aerde begraeven. Bellarminus de ascension. ment. in Deum grad. 2. cap. 4. 'k Laet andere oordeelen, of 'er niet misschien een Aerdbevingh moght by geweest hebben; waer door soo een groote Aerdklomp los gemaeckt en opgeworpen wierd. ⁺ Over Ormus vlieght somtijds een Wind, wel niet seer sterck, maer echter schaedlijck genoegh, wijl hy door sijne hitte de menschen de dood veroorsaeckt, en 't vleesch der dus gestorvene van 't gebeent' afscheyd. Feilingii Macrocosmus pag. 76. Veellicht sal hier nae gelegendheyd verschijnen, om van deese seldsaemheyd omstandiger te spreecken. In de Middellandsche Zee werd een Boesem gevonden, gemeenlijck Golfo de Lion genoemd, tegens over de Mond, door welcke de Rhone sigh met een snelle Vloed in de Zee ontlast. ⁺ In deese woedet aldermeest 't geweld des Storms, of der Draeywind op gesettede tijden, met seer groote anghst der Zeelieden. Als de Suyden wind waeyd, en de geheele klomp der Zee nae deselve streeck des genoemden Boesems traght beweeght te worden; oock de Vloeden der Rhone, ⁺ vergeselschapt van een Noordenwind, aen d'andere zyde met een grooten drift afloopen, soo ontstaet 'er schielijck een hevige tegens eenworstelingh der Baeren, terwijl d'eene, voor d'andere niet weetende te wijcken, werden bewoogen tot een groote draeyingh; waer door 't tusschen-leggende onderschepte Water (sigh geweldigh gedruckt, en geen ontvlughtingh vindende) als een Pilaer of Bergh opgeset werd; dreygende de Zeelieden een onvermijdlijcke Schipbreuck; wijl 't Schip, door dusdaenighe Draeyingen onklaer geraeckt, met geenerley konst d'onmeedogenheyd deeser woedende Hoofdstof kan versetten. Kircheri Mund. subterran. tom. 1. lib. 4. Divis. 2. cap. 5. §. 4.

Vermits, ⁺ wierp Juffer Honesta hier tusschen, gewagh is gemaeckt van Orcanen, soo wenschte ick wel te weeten, wat daer meê gemeend word; of: Wat een Orcaen eygentlijck is!

De geene, ⁺ antwoordede Marinus, welcke haeren loop nae Oost-Indien stellen, vinden voor haer geen gevaerlijcker plaets, als 't Africaensche Voorgeberght, genoemd Capo de bon' Esperance, of 't Hoofd der goede Hoop; wegens de verschricklijcke Stormwinden,

+ Seldsaem wonder.

+ Vyerige Wind.

+ Wonderlijck Onweer in den boesem

+ Der Middellandsche Zee, genoemd Golfo de Lion.

+ Kort berigt.

+ Van de seer vreeslijcke en vernielende Orcanen.

[p. 46]

welcke sigh hier plotslijck verheffen. Waerom dan oock dit Gewest van sommige niet onbillijck de Stormhoeck word geheeten. Dit slagh van Winden draeghd by d'Indien-bevaerers de naem van Hercan, of Orcan. Maer d'aldervreeslijckste ontstaen hier gemeenlijck t'elckens om 't sevende Jaer, sendende niet weynige plotslijck van dit geweld overvallen wordende Scheepen nae den Afgrond. Grundmans Geist und Weltlicher Geschicht-schulen erster theil, pag. 625.

Orcanen, ⁺ deed Polylector hier by, noemd men een geweldige schielijck-opkomende Wind; welcke uytbarstende, plotslijck alles over hoop werpt. Meest werdmense gewaer aen de gedaghte Capo de bon' Esperance. Voorts in den Oceaen tusschen Brasil en Africa, by 't land van Natas, en by Guinea. Meerendeel heeft mense hier Jaerlijcks. De Portugeesen noemense met een verkeerd woord Travados, ⁺ volgens 't beright Kircheri, Mund. subterran. tom. 1. lib. 4 divis. 2. cap. 5. §. 7. d'Inwoonders van Jamaico hebbense de naem van Taracanes gegeven. Bisselius de Pericul. Petri de Victoria, lib. 2. pag. 61. Welcke Schrijver daer by voegd, deselve van soodanigh een kraght te zijn, dat de Scheepen, op Ancker leggende, daer door in een oogenblick over 't Strand heenen werden geworpen. Noch andere hebbense Ecnephias geheeten: Want deese Stormen koomen niet opentlijck daer aen, gelijck andere Natuerlijcke Winden; maer maecken sigh een wegh met geweld, breeckende door de Wolcken. Gemeenlijck gaet'er een warme Plasreegen by; ⁺ waer uyt allerley Gewormt ontstaet. Daerenboven doet deselve verrotten al 't gewaed of de kleederen der Menschen, daer van nat geworden zijnde. Soo haest de Schiplieden seecker Wolckje verneemen, treckense sonder eenigh uytstel de Seylen in. Want als sulcks niet in der haast geschied, soo doet deese vreeslijck-onstuymige Wind al de daer van aengevallen werdende Scheepen nae den Afgrond vaeren. Bertii Geographia lib. 1. In d'Antilles voerense de benoemingh van Ouragan.

Somtijds gebeurt het, ⁺ hernam Marinus, dat men, by seer helder we'er en stille Zee, aen den Hemel siet koomen een kleyn Wolckje, genoemd Ossen-oogh, weegens de gelijckvormigheyd tusschen dit en dat: 't Welck binnen een korten tijd schielijck groot werdende, soodaenigh een onweer verweckt, dat men, sonder schrick, daer van niet kan spreecken, noch daer aen gedencken. Ontrent 't gedaghte Hoofd der goede Hoop werd men deese vreeslijcke seldsaemheyd der Natuer meenighmael gewaer. Belangende de gestalte

+ Wat deselve sijn.

+ Haer verscheydene Naemen;

+ En verderflijcke uytwerckselen.

+ Hoe d'Orcanen eerst aenkoomen.

[p. 47]

deeser Caep, ⁺ deselve werd gemaeckt van een hooge, sigh wijd en breed in de Zee uytstreckende Bergh; hebbende boven op een seer ruyme Vlackte; waerom hy oock van de Hollanderen de Naem van Tafelbergh heeft bekoomen. Op de gedaghte Vlackte vertoond sigh eerst in de lught een kleyn Wolckje: doen terstond bedeckt het de geheele breedte des Berghs. Dit is een gantsch gewis Teecken van 't naeckend Onweer. Derhalven de Schiplieden in aller haest de Seylen strijcken, en van 't Strand afloopen. Stracks barst uyt des Berghs kruyn sulck een geweldige Wind, dat geen Schip, hoe sterck en wel bewaerd het oock zijn moght, desselven stoot sou konnen uytstaen. ⁺ De golven der Zee werden soo grouwlijck groot, soo verschricklijck ontstuymigh, soo vreeslijck aengejaegd, datse met de swaerst-gelaedene Scheepen speelen als met een licht Pluymken. Derhalven deselve door dit geweld of in stucken geslaegen, of tegens de daar ontrent zijnde Klippen gesmeeten, en alsoo tot Spaenderen vernietigd worden. Michaëlides de Navigat. pag. 87. Noch bejegend ons dickmael een ander gevaer. ⁺ Somtijds, als de Zee soo gantsch stil is, dat men 'er niet een Golfje op gewaer kan worden, ontstaet schielijck een Damp, welcke in de vorm van een Hoos, of Mouw, allenxen tot de grootste hooghte werd opgeheven; maer naederhand sigh soodaenigh uytbreydet, datse de geheele Hemel en Zee met een dicke duysternis bedeckt. Flucks volgen Winden van een verschriclijcke en ongelooflijcke kraght; waer door d'Oceaen soodaenigh begind te raesen, dat ick geene woorden sou konnen bedencken, om daer door haere woede genoeghsaem uyt te drucken. In voorige tijden kon geen Schip ontgaan, door deese Hoosen vernieldt te worden: Doch de geduerige ervarenheyd heeft ons nu geleerd, ⁺ soo haest wy de gedaghte Damp sien opgaen, met geswindheyd ons voor 't aanstaande geweld te verseeckeren, 't welck anders onweerstaenlijck is. Idem Michaëlides ibid. pag. 130. Kircheri mund. subterran. tom. 1. lib. 4. divis. 2. cap. 5. § 8. Hier nae sal ick spreecken van een ander slagh der Hoosen; en daer ontrent eenige sonderlinge my bejegende seldsaemheden verhaelen.

Indien 't, ⁺ begon Polylector weer, voor de Scheepen gevaerlijck is, by 't ontstaen van sulcke Orcaenen op Zee te zijn, soo gaen oock de geene, welcke sigh op 't Land bevinden, in diergelijcke gevallen dickmael niet vry. Schoonse geen Schipbreuck lijden, soo geld het haer doch evenwel 't leven. In d'Arabische, Aethiopi-

+ Waerneeming daer van aen Capo de Bon Esperance.

+ Vreeslijck geweld der selve.

+ Onuytspreecklijcke grouwlijckheyd

+ Der soo genoemde Hoosen, of Mouwen.

+ Verschricklijcke Land-Orcanen

[p. 48]

sche, Lybische en andere Woestijnen, verneemd men dickmael een Orcaen met een Draeywind. ⁺ Eerst vertoond sigh voor 't oogh een dicke swarte Wolck, vlammigh, als een brandende Schoorsteen; verschricklijck om t'aenschouwen, en van een seer leelijcke stanck. Door de duysterheyd der gedaghte Wolck werd de klaerheyd des daghs t'eenemael verdonckerd. Terstond volghd een Stormwind, evenwel niet langhduerigh; doch verderflijck voor de geene die sich daer ontrent bevinden. Want 't Sand, soo van 't Strand der Roode Zee, als van de Sandvelden selfs, door deese Wind hevigh bewoogen en aengedreeven werdende, veroorsaeckt de Reysigers geen minder gevaer, als de Golven der Zee in een Zee-Orcaen de Zeebevaerers doen. ⁺ Meenighmael is 't gebeurd, dat een geheele Caravane, of seer groot geselschap van Kooplieden, met der selver Begeleydingh, door deese Woestijnen van 't eene Gewest na 't andere treckende, en veeltijdts een getal van meer als ses duysend persoonen uytmaeckende, van deese Wind overvallen zijnde, te gelijck met hare Kameelen en Goederen van 't Sand gantschlijck bedeckt, en daer onder begraven wierden, sonder door eenigh middel te konnen ontvlieden. Idem ibid. Vliegerii Miscellan pag. 89. d'Orcanen op de Zee zijn wel, gelijck wy nu gehoord hebben, grouwlijck fel, doch gemeenlijck kortduerigh. ⁺ Maer in d'Antillische Eylanden woedense dickmael vry langh. 't Sal niet onaengenaem zijn, hier voor te draegen, 't geen 'er een voornaem Schrijver van seght. Aldermeest is hier te vreesen de t'saemenrottingh aller Winden in 't gemeen, raesende ontrent vierentwintigh uyren langh; doch somtijds oock minder. Gemeenlijck geschied dit in Hoy, Ooghst en Herfstmaend. In andere tijden des Jaers behoeft men 'er niet voor bekommerd te zijn. Voor deesen kreeghmense alleen van seven tot seven jaeren: ⁺ Somtijds verliep 'er wel meer tijds tusschen d'een en d'ander. Maer naederhand is 't gekomen t'elckens op 't tweede jaer. Jae, in een jaer heeft men deese schaedlijcke onstuymigheyd tot tweemaelen toe moeten uytstaen. Korts, nae dat de Heer Auber nae 't Eyland Gardeloupe was afgesonden, om daer 't Bevel als Stadthouder te voeren, zijn 'er binnen 't jaer drie sulcke Storm-onweeren geweest. Dit geweld der Winden, van d'Inwooners genoemd Ouragan, is soo grouwlijck, dat de dickste Boomen daer door van een gekloofd, en met de Wortel gantschlijck uyt d'Aerde weghgeruckt werden. De geene, welcke noch blijven staen, bevinden sigh van al haere groente beroofd.

+ In d'Arabische Sand-Woestynen;

+ En hoog-schaedlijck verderf, daer door veroorsaeckt.

+ Orcanen in d'Antillische Eylanden,

+ Plegen van seven tot seven jaeren; daer nae van twee tot twee te komen; maar nu wel driemael in een Jaer.

[p. 49]

Men siet geheele Velden t'eenemael verwoest; de Toppen en seer groote Steenen van 't hooghste der Rotsen afgebroocken, en in de Daelen neergestort; ⁺ de Hutten omgekeerd; de Plancken en Posten uyt d'Aerde geruckt, jae tot aen de Zee toe gesmeeten. Een algemeene verwoestingh van alles wat op de Landen is vertoond sigh voor 't gesight der Aenschouwers. En met een woord, alles is soodaenigh verdorven, dat 't geheele Gewest noch een lange tijd hier nae over dit ellendigh ongeval moet sughten, en de geleedene schaede nauwlijcks kan herhaelen. Deese verschricklijcke Ouragan veroorsaakt, boven de Landverwoestingh, noch sulck een onweer op de Zee, dat deselve sigh met de Lught en Hemel schijnd te willen vermengen. De Scheepen, ⁺ leggende aan de zyden der Eylanden, werden sommige tegens den Oever aengedreeven, andere in de diepte neergejaeghd. t'Saemen vergaense; immers, weynige ontkoomen't; en die de Schipbreuk ontgaen, hebben waerlijck seer groote reden om God te dancken, als getrocken zijnde uyt 't midden van de kaecken des Doods. De geene, welcke aght slaen op de teeckenen, gaende voor deese verderflijcke onstuymigheyd, hebben aengemerckt, dat een weynigh te vooren, eerse aenkoomd, de Zee plotslijck soo stil en effen werd, dat men 'er de minste Baeren niet op sien kan. Dat oock de Vogelen, ⁺ door een natuerlijcke drift en ingevingh, met groote hoopen afvliegen van de Bergen, op welcke se gewoon zijn sigh t'onthouden; haer begeevende beneden in de Daelen; om in den tijd des Storms, diense bemercken te sullen aenkoomen, verseeckerd te mogen blijven, zonder in de Zee geworpen te werden. Eyndlijck, men kan weeten dat 'er een Orcaen sal ontstaen, uyt den voorheenen neervallende Regen; zijnde ter dier tijd bitter, en sout, gelijck 't Zeewater. Monsr. de Rochefort Descript. de l'Isles Antilles part. 1. chap. 23. §. 3. Grundmans Geist und Weltlicher Geschicht-Schulen erster theil pag. 626.

Sulcke Orcanen, ⁺ of Travaden, liet Marinus sigh weer hooren, op de Kust van Guinea, hebben my eens in 't uyterste gevaer en in een ellendige ongelegenheyd gestelt. Van Capo Verde en Suulen, daer ick, als Commis, mijnen Koophandel had verright, wou ick nae 't gemelde Guinea zeylen; en begaf my derhalven in een kleyn Chaloupje, 't welk niet meer als twee of drie voeten boven 't Water hoogh was. 'k Had vijf Mannen by my. De Schipper, genoemd Droncke Claesje, had op verre nae de beste kennis der Zeevaert niet.

+ Grouwlijke verwoestingen,

+ Welcke door deselve te land, en ter Zee ontstaen.

+ Voorteeckenen der aankoomst.

+ Aenmercklijck verhael

[p. 50]

'k Was de tweede, ⁺ die gewaeght had van Portendalje nae Guinea te vaeren. Dus in Zee zijnde, en voortzeylende, verlooren wy, door onweer ons Compas, of Streekwijser. Ter dier oorsaak bevonden wy ons in de meeste ongelegenheyd des weerelds. De Schipper, wanhopende van ons en hem selven te sullen konnen te reght brengen, begon seer klaeghlijck te weenen. ⁺ Daerenboven kreegen wy d'eene Travade, of Stormwind, op d'andere. In 't hol der Chaloup vonden wy noch een valsch Compas, waer meê wy ons moesten behelpen ten besten dat wy konden: Doch wierden daer door soo verre vervoerd, dat wy, drie Maenden langh dagh en naght voortseylende, noch geen Land konden gewaer werden; daer wy anders deese Reys in drie weeken tijds geheel hadden konnen afleggen. Ons ontmoetede noch Schip noch Mensch. ⁺ Wy hadden geen Kaerssen, geen Oly, geen light meer. Als wy sien wilden, wat streeck wy hielden, moesten wy 't Lont, 't welck wy geduerigh ontvonckt hadden, wat aenblaesen. Dus voeren wy in 't wild daer heenen, niet weetende, of wy aghterwaerts of voorwaerts gingen: En dat noch onder geduerige swaere Onweeren; soo dat ons Schipje, by manier van spreecken, met 't Boord meer onder als boven 't Water door de Golven sneed; ⁺ werdende dickmael soodanigh gesmeeten, dat wy daghten, noyt weer boven te sullen koomen. Als deese Travaden, of Orcanen, hier ontstaen, soo beginnense met een Wolckje, en gaen gemeenlijck vergeselschapt met hevige Regenen; somtijdts oock met sulcke Blixemen en Donderslaegen, dat Hemel en Aerde schijnd te willen vergaen. 't Best is, dat yeder Travade maer een half uyr tijds duurd. Doch sy komen wel twee of driemael 's daeghs; ⁺ 's naghts noch wel meer; en dan zijnse aldergevaerlijckst. Doe wy twee Maenden langh dus verdoold op Zee hadden gesworven, sonder eenigh Land in 't gesight te krijgen, begon 't gebreck van varsch water ons t'overvallen. Niet anders als modder was beneeden in de Vaten, welcke wy door een Doeck moesten wringen, indien wy eenige voghtigheyd wilden bekoomen; die wy alleen insoogen door onse op eengeslootene Tanden, om 't hert eenighsins te laven. Sommige der onse, door onlijdelijcken dorst geparst, ⁺ begonden haer eygen Water te drincken. Ernstig baden wy God om Regen; want 't was nu nae den Tijd der Travaden; anders heeft men, geduerende deselve, Water genoegh te verwaghten. Genadighlijck liet de Heere een Regen vallen; sonder welcke wy gewisselijck van dorst hadden moeten sterven. Wy spanden een Seyl

+ Eener Zeevaert

+ Gedaen van Portendalje

+ Nae de Goudkust Guinea.

+ Met ses Mannen in een Chaloupje,

+ 't Welck maer twee of drie voeten

+ Boven 't Water hoogh was,

[p. 51]

over 't Schip; wierpen 'er een Dieploot in, om in 't midden een Boght te maeken; en stelden 'er een Ton onder. Dus bequaemen wy middel tegens onsen Dorst: ⁺ Maer nae aght daegen tijds ontbrack ons 't selve al weer. Doch korts daer nae begon eenen der onse Land! Land! te roepen. Wy setteden 't daer nae toe; en vonden een kleyn Eylandje, van noch geen half uyr omgaens, genoemd Crisquen, vol Geboomt' en wild Gediert; niet min oock vol Slangen en ander giftigh gespuys, maeckende onder malkander een groot geschuyffel en getier. Terstond begaven wy ons om Water te gaen soecken, en vonden een klippige Steen, daer 't selve genoegh uytliep. Hier vulden wy onse Vaeten; en gingen doe sien, of wy niet eenige Menschen konden verneemen; doch wierden niemand gewaer. ⁺ Saegen echter een swarte Hoed leggen; en wat verder komende, een gestrandet Schip met gebroockene Masten: Oock een Elephant in de modder steecken. Buyten twijffel was hy van 't vaste Land daer heenen komen swemmen; 't welck maer alleen twee of drie mijlen weghs hier van daen leght; en daer wy oock aenquaemen. Hier wierd my indaghtigh een seer gevaerlijcke ontmoetingh, voor deesen my weervaeren. Eenige onser Maets seyden, dat hier somtijds Menschen-eeters sigh onthielden. Van daer weer in Zee steeckende, landeden wy eyndlijck t'Angola aan; soo dat wy tusschen de vijf en seshonderd mijlen weghs te verr' waeren gezeyld, door de verleydingh van ons valsch Compas. Van Angola voeren wy weer voort nae Guinea, daer wy behouden de voet op 't drooge setteden.

Maer nu, ⁺ liet Honorius sigh hooren, moet ghy oock hier by voegen de gevaerlijcke bejegeningh, van welcke ghy gewagh hebt gemaeckt. Swaer en verdrietlijck valt het, in nood te zijn; doch niet onvermaecklijck is't, daer van te spreecken, wanneer men sigh daer uyt gereddet bevind.

Voortijds, ⁺ hervattede Marinus hier op, had ick op de Kust van 't gedaghte vaste land, door een Travade, of Orcaen, Schipbreuck geleeden. Ick en eenige andere Mannen quamen 'er in de Boot noch levendigh af: Onder welcke oock was een Amsterdammer, genoemd Claes Kan. Aen land getreeden zijnde, wierden wy van de Swarten t'eenemael geplonderd; tot op de bloote Huyd uytgeschuddet, en gevangen gehouden den tijd van honderd daegen langh. Indien de by ons zijnde Opper-Commis, Sr. Jan Mols van Antwerpen (doch binnen Amsterdam woonende) voor deesen niet meer by haer

+ En door 't verliesen van 't Compas op Zee verdwaelende,

+ Drie maenden langh ellendigh van de Travaden en andere ongemacken wierd geplaegd.

+ Ander gedenckwaerdigh verhael

+ Van een geledene Schipbreuck.

[p. 52]

geweest waere, met haer Koophandel gedreeven hebbende, wy souden gewisselijck geen drie dagen levendigh zijn gebleven. Doe wy eerst aengetast wierden, sagh de genoemde Klaes Kan eenen der Swarte sijn Mes tegens een Boom slijpen met d'eene hand, terwijl hy hem met d'andere vast hield. Wees derhalven nae sijne keel; en vraeghde, door teeckenen, of hy hem de Strot wou afsnijden? De Wilde gaf door Tegenteekenen te kennen Neen; en streeck te gelijck met de hand over sijne borst. ⁺ Hoe, brack Klaes hier op uyt, woud ghy my handelen gelijk men de Varkens doet! en gaf hem daer op een slagh voor de kop; denckende: Moet ick sterven, soo wil ick my eerst wreecken, en daerom veghten. Doch S^r. Mols braght alles weer te reght. Naeckt moesten wy daer heenen treeden, wijl men ons van alles had berooft. Soo weynigh gavense ons t'eeten (vermits wy in een arm Dorp waren, daer noch Millie noch Rijs wast; en niet anders als Visch tot Visch werd genuttighd), dat vijf der onse van honger stierven. Klaes Kan eens landwaerts in gegaen zijnde, vond een stuck gebeent van twee of drie Ribben, daer 't vleesch noch aen was. ⁺ Hy braght het tot onse Schipper, seggende: Sie daer een haghje, daer noch wat aen sit; doch 'k weet niet, waer van het zijn magh. Waer op dien roeckloosen Mensch gantsch heylloos dus uytvoer: Geef hier, als 't maer vleesch is, al waer 't van de Duyvel of sijn Moer. Flucks at hy deese kost, soo rauw alsse was, gantsch smaecklijck op. Echter kon hy hier door de dood niet ontgaan. Eyndlijck quam hier een Schip van de Heer Trip, 't welck ons, soo veel als 'er noch overgebleven waren, verlostede. De Lange Voyagie nae Guinea, pag. 24.

Waerlijck, ⁺ seyde Juffer Honesta, 'k heb hier aenmercklijcke dingen hooren verhaelen, welcke mijne geheugenis niet lightlijck sullen ontvallen. Genoeghsaem kan ick nu by my selven afneemen, hoe vreeslijck het in de Scheepen gesteld is, wanneer de Heere onse God een verdervenden Wind verweckt, en een wervelwind op de Zee werpt. 'k Bemerck oock aen de Schipper, van wien ghy op 't laetste gewagh hebt gemaeckt, dat roeckloose lieden sigh, schoonse in diepe nooden en groote gevaeren zijn geraeckt, niet laeten tughtigen tot beeterschap, geen afstand doen van de boosheden, tot welckese haere mond of andere leden hebben gewend.

Een grouwlijcken Orcaen, ⁺ begon Polylector weer, moet het geweest zijn, die in 't jaer 1602. in Oost-Indien, in 't vierde deel eener uyr tijds, jae noch minder, een streeck Lands van meer als

+ En wat thien uyt deselve ontkomene Persoonen,

+ Op 't land daerse aenquaemen, bejegende,

+ Sijnde vry aenmercklijck.

+ Grouwlijcke Orcaenen in Oost-Indien.

[p. 53]

thien mijlen in de lenghte, en anderhalve mijl in de breedte, soodaenigh verwoestede, dat in deese seer groote ruymte niet een eenige Boom, niet een eenige Hut, niet 't alderminste Veldgewas was blijven staen. Rollingius de Elementis, pag. 157. 'k Voorsie genoeghsaem, dat sigh hier nae gelegenheyd sal opdoen, by welcke bequaemlijck sal konnen gehandeld werden van d'oorsaecken deeser vreeslijcke en soo schaedlijcke Onweeren; derhalven willen wy dese saeck tot daer toe uytstellen. Ondertusschen zijn 't alleen de Stormwinden niet, ⁺ welcke de Zee voor der selver bevaerers gevaerlijck maecken. Selfs by gewenscht goed weer kan een Kiel met alles wat 'er in is, wel nae den Afgrond sincken; 't zy dan door 't stooten tegens een verborgene Klip, 't zy door de sorghloosheyd, of onkunde, of vermeetenheyd des Stiermans 'k Moet hier van verhaelen een seer deerlijck Voorbeeld, een ellendige Schipbreuck; uyt welcke echter noch eenige zijn ontkoomen, gelijck als Brandhouten uyt 't Vyer getrocken. In 't Jaer 1575. voer 't Schip S. Jago uyt Portugal nae Goa. Met een voorspoedige wind zeyldense van Capo de bon' Esperance nae Mosambicq. De daer in zijnde meenden, datse nu alle gevaeren te boven waeren geraeckt; alhoewel sommige, doch spotswijs en uyt enckele boertery, ⁺ seyden: Weynigh goeds hebben wy voortaen meer te hoopen, vermits wy de goede hoop voorby zijn gevaeren. Dus zeyldense voort tusschen Laurentii Eyland en 't vaste Land der Kust, die nae Mosambicq loopt. Hier leggen eenige Drooghten, genoemd Judia (waer van alreeds voor deesen eenigh gewagh is gemaeckt), ontrent vijftigh Spaensche mijlen van 't gemelde Eyland Laurentii, en tseventigh van 't vaste Land, tegens over 't Gewest Sofala, op twee-en-veertigh graden en een halve.

Deese Drooghten (wierp Marinus tot naerder beright hier tusschen), ⁺ gemeenlijck genoemd Baxos de Judia, leggen ontrent half-weegen tusschen 't Eyland Madagascar en de Kust van Africa. De Ray Dictionarium Geographicum pag. 66. Meerendeel bestaen deese Klippen en Drooghten uyt enckel Corael, van swarte, witte en groene verwe. Seer gevaerlijck zijnse voor de Scheepen; en derhalven hebben de Schippers oorsaeck genoegh, om deselve nae alle vermoogen te vermijden. Niet weynige goede Kielen zijn tegens deese Rotsen onverwacht in stucken gestooten. Michaëlides de Navigat. pag. 111.

Al die op 't Schip waren, ⁺ gingh Polylector voort, maeck-

+ Afvaert van 't groote Schip S. Jago

+ Uyt Portugal nae Goa.

+ Baxos de India; zijnde doorgaens meest van enckel Corael.

+ Tusschen Madagascar en Mosambicq.

[p. 54]

ten gissingh, datse by deese Drooghten van Judia waeren gekoomen: Doch de Stierman, de hooghte der Son genoomen hebbende, reeckende, daer al voorby te zijn; en beval derhalven de Schipper, al de Marszeylen op te hysen, om reght toe reght aen nae Mosambicq te vaeren, wyl men sigh nu nergens voor behoefde te bekommeren. Veele Bootsgesellen, nevens sommige der Bevelhebberen, haere Kaerten naesiende, oordeelden, dat beeter waere, de Seylen op de rand te laten leggen, insonderheyd by naght; vermits se bemerckten, de gedaghte Drooghten, en derhalven 't gevaer noch niet te boven te zijn gekomen. ⁺ De Stierman wou echter gelijck hebben, begeerde niemands raed te hooren; beschimpte al d'andere voor onweetende in de Zeevaert, en beval, dat men sou doen 't geen hy geseght had, wijl hy wel wist hoe 't zijn moest.

't Sal u veellight vreemd duncken, ⁺ viel Marinus andermael hier in, dat een Stierman sigh sulck een maght aenmaetighde; en dat al d'andere, tegens eygene veel beeter waerneemingh, hem gehoorsaemden. Derhalven staet hier te weeten, dat in dien tijd d'Indische Scheepen, van Portugal nae Indien, of uyt Indien nae Portugal vaerende, enckelijck wierden geregeerd nae 't hoofd en goedduncken der Piloten, of Stierlieden. Alles stond op en aen haer: en de Koning van Spaenje had uytdrucklijck bevel gegeven, dat men in alles haer moest volgen; sonder op eenigerleywijs haer tegens te spreecken. Doemaels wierden de meeste Scheepen verlooren door den hooghmoed der gedaghte Portugeezsche Stierlieden; welcke niet wilden schijnen, minder te weeten als andere; en alle van andere koomende raedgevingen opnaemen voor een tegenstand van haere bekoomene maght, en verkleyningh haerer aensienlijckheyd. Linschoten Itinerarium fol. 116. Naederhand heeft men deese haere Meesterschap vry seer ingetoomd.

Op sijn gebod, ⁺ vervolghde Polylector, wierden al de Seylen in top geset; en men voer op sijn woord voort, tot ontrent middernaght toe; met een goede Wind, doch donckere Maen. Korts daer nae stietense midden op de Drooghten tegens een Klip van louter seer scharp Korael, soo dat 't Schip onder van een wierd gesneeden, even als of 't met een vlym waere gedaen geweest. De Kiel, en twee Overloopen van 't onderste, bleven op de grond staen. 't Overige boven-deel schoot, door de kraght des snellen loops en der wind, noch wat voort, maer geraeckte doe oock vast. Van 't gejam-

+ Misreeckeningh des Stiermans.

+ Groote maght en trotssche hooghmoet der Portugeezsche Stierlieden.

+ Door de gedaghte dwalingh des Stiermans,

[p. 55]

mer, ⁺ geschreeuw en gekarm der Menschen, sigh in deese alderuyterste nood bevindende, scheen de Hemel te scheuren. Want op dit Admirael-Schip waeren vijf-honderd persoonen, en ontrent dertigh Vrouwen; neevens veele Jesuiten en Monicken. Daer wierd niet anders gedaen als Biechten; malkander vergifnis afbidden; weenen en schreeuwen. d'Admirael Fernando de Mendoza; de Schipper, Stierman, ⁺ en dan noch thien of twaelf andere, vielen terstond in de kleyne Boot. Op dat 'er geen meerder getal in koomen, en daar door sinckens-gevaer ontstaen moght, soo keerdense met bloote Deegens in haere handen d'overige af. Doch betuyghden datse maer alleen wilden gaen sien, of se ergens op deese Drooghten een bequaeme plaets soude konnen vinden, om van de stucken des Schips een Schuyt te mogen t'saemen-stellen. Dit gaf aen d'ellendige wel eenige, doch seer swacke hoop; en die noch t'eenemael te vergeefs was. De Boot voer wel rondom de Drooghten: Maer als de geene, die 'er in waeren, nergens eenige gelegenheyd, bequaem tot haer voorneemen, konden bespeuren, soo derfdense niet weer nae 't Schip vaeren; vreesende, overlaeden sullen werden. Sy besloten derhalven, ⁺ nae Land te willen roeyen. Doese sigh in de gedaghte Boot begaven, haddense in aller haest eenige Doosen vol Marmelladen, wat Tweeback, en een Vaetje Wijn daer in geworpen. Dit deeldense onder malkander uyt, nae gelegenheyd van de nood; en voeren alsoo nae de Kust; daerse oock behouden aenquaemen, nae dat se seven daegen langh onderweegen waeren geweest, in groote Bekommeringh, Honger, Dorst en Arbeyd. Doe nu d'in 't Schip gebleevene saegen, dat de Boot niet weer verscheen, wierdense gantsch moedeloos en wanhopigh. ⁺ Eyndlijck is 't bovenste deel des Schips tusschen de twee Overlopen, daer de groote Boot stond, aen de zyde uytgeborsten: Welcke Boot, half gebroocken, daer uyt quam. Weynig gelegenheyd, noch minder lust was 'er, om de hand aen de verbeeteringh te slaan. Ten laetsten seyde seecker Venetiaen, genoemd Cypriaen Grimaldo, tot d'andere: Wat staen wy hier dus vertsaeghd! laet ons traghten ons selven te helpen, en sien of 'er kans moght verschijnen tot onse reddingh. Flucks sprongh hy met sijn Geweer in de Boot, en begon deselve schoon te maecken. ⁺ Sommige, de moed opweckende, volghden en hielpen hem. Over de tnegentigh sprongen 'er in; dies stack men van 't Schip af. Veele echter swommen 'er nae toe; selfs oock Vrouwspersoonen hielden sigh met de handen daer

+ En sijne vermeetene hooghmoed,

+ Op geene waerschouwingen der andere willende passen,

+ Stoot 't Schip tegens een Korael-Klip;

+ En werd midden door gesneeden.

+ Seer ellendige staet der Schipbreuckelingen

[p. 56]

aen vast. Dit veroorsaeckte gevaer, van al t'saemen te grond te sullen gaen: Waerom dan deese ongeluckige Aenhangelingen armen en handen wierden afgehouwen. Veele der geene, die sigh sonder geweer, en derhalven sonder middel van tegenstand te konnen doen, in de Boot bevonden, wierden 'er uytgeworpen, om deselve te verlighten. Doe se wegh voeren, ontstond in 't Schip, onder de sigh daer op bevindende, ⁺ sulck een geschreeuw, dat Hemel en Aerde scheen te versincken. Sy, die in de Boot waeren, konden in eenige daegen tijds weynigh weghs voorderen. d'uytdeelingh van eeten en drincken was seer geringh. Soo veele Menschen waeren in de Schuyt (welcke noch daer en boven leck was) datse by nae sonck. In desen anghst verkoorense een Hoofd; met beswoorne belofte, datse souden doen alles wat hy beval. Terstond liet hy eenige persoonen, op welcke hy met de vinger wees, in 't water smijten. Onder deese was een Timmerman, die de Boot insonderheyd had helpen verbeeteren. ⁺ Hy bad, dat men hem, eer hy in Zee geworpen wierd, een stuckje Marmellade en een dronckje Wijn wou geeven. 't Wierd gedaen. Doe liet hy sigh gewilligh buyten boord setten. Eenen anderen wou men op even de selve wijs handelen. Sijnen oock in de Boot zijnde jonger Broeder bad op 't ernstighste, dat men hem in sijne plaets aen de dood sou overgeven. Want, seyde hy, deesen mijnen Broeder, als ouder en verstandiger, is de Weereld nutter als ick ben; oock kan hy mijne Susters beeter dienst doen en te hulp koomen. ⁺ Soo veelvoudigh waeren sijne smeeckingen, dat hy in Zee wierd geworpen. Ses uyren langh swom hy de Boot achter nae. Men hieuw hem met bloote Deegens nae de handen, op dat hy sigh niet aen de Schuyt moght vast houden; doch hy vattede eene der Rappieren aen, en liet oock 't selve niet los, schoon hem de hand alreeds by nae half af gesneeden was.

Wat ellendiger Schouwspel was dit, ⁺ borst Juffer Honesta los! Waerlijck, soo een getrouwe Broederliefde, sulck een langhduerigen arbeyd tot reddingh des levens, immers tot uytstel des doods, had verdiend een barmhertige aenschouwingh der Aenschouwers deeses treurigen gevals.

't Bewoogh haer oock eyndlijck, ⁺ gingh Polylector voort, hem weer in de Boot te neemen. Als nu deese uyt 't gebroockene Schip ontvloodene twintigh daegen langh ellendigh op de Zee hadden gesworven, quaemense noch aen land; daerse den Admirael en

+ Van welcke veele op 't jammerlijckste omkomen.

+ Hoe 't de geene gingh, die sigh in de Boot begaven.

+ Erbarmlijck Schouwspel.

+ En sonderlingh

+ Geheugenis-waerdigh Voorbeeld

[p. 57]

't Volck van d'andere Boot vonden. Sommige der geene, die sigh noch op 't Wrack saegen, bonden eenige Plancken t'saemen, op hoop, datse op deselve noch misschien 't leven souden mogen behouden, doch van deese quaemen 'er maer alleen twee aen land. Niet meer als t'sestigh persoonen zijn in alles de Dood ontworsteld. d'overige meenighte is rampsaligh vergaen. Linschoten Itinerarium fol. 116. Welcke Schrijver getuyghd, beyde dese Broeders te Goa gesien te hebben. ⁺ De Heer Pierre de Camus, Bischop van Bellay, deese Geschiedenis (immers soo wy meenen deselve) in 't breede beschreeven hebbende, geeft ons, omtrent d'omstandigheden, een ander beright. d'aenmercklijckheyd van de saeck verdiend, dat ick u met weynigh woorden voordraegh, 't geen hy wijdloopigh heeft voorgesteld. 't Schip op de gehoorde wijs in stucken gestooten, en een deel des Volcks in de Boot gevallen zijnde, soo bevonden sigh daer in oock twee Gebroeders, Herman en Diego; uyt een Adelijck geslaght in 't Spaensche Koninghrijck Algarbia: Welckers Vaders voortijds te Goa Stadhouder geweest, en de Nieuwe Wereld met geweld helpen openen had. De voorgemelde Italiaen Cypriaen de Schuyt overlaeden, en de Voorraed der Spijsen weynigh siende, wou, dat men 't lot sou werpen, om een derde deel der daer in zijnde Menschen overboord te smijten. ⁺ 't Geschiedede. Diego was onder de geene, die 't lot de dood had bestemd. Herman beminde hem soo vyerigh, dat hy voor hem; of, indien men deese verwisselingh niet wou toestaen, met hem wou sterven. Diego soght hem hier van af te trecken; hem voor oogen stellende den grouwel der Selfsmoord; hem biddende, te vreeden te willen zijn met 't welbehaegen Gods, die hem door 't lot tot de dood, en door de dood tot een beeter leven riep. Herman echter bleef by sijn opset; biddende en smekende, dat men hem in sijns Broeders plaets een Jonas sou maecken.

Maer, ⁺ boertede Honorius, daer sal geen Walvisch gereed gestaen hebben om hem in te swelgen, en daer nae weer aen Land te werpen.

Als de Heere onse God, ⁺ antwoorde Polylector, yemand behouden wil, soo ontbreeckt het hem aen geen andere middelen. Daer nae gingh hy aldus voort. Herman hield aen; insonderheyd oock voor een reden bybrengende, dat Diego, als d'oudste, 't Vaderlijck Huys veel dienstiger kon zijn als hy. Terwijl deese beyde dus twisteden, wien van haer sou sterven, op dat d'andere leefde,

+ Van een seer getrouwe Broederliefde,

+ Welcke saeck, als gantsch aenmercklijck,

+ Op d'ingedrongenste

+ Wijs hier word

[p. 58]

wierd Cypriaen (ten Oversten gemaeckt) wegens dit uytstel verdrietigh; ⁺ en stiet, te gelijck met d'andere door 't lot getroffene, deese beyde Broeders in de Zee. Herman swom nae de Boot, en bad, dat men, volgens billijckheyd, sijnen Broeder sou inneemen; anders wou hy onder de Schuyt duycken, en de Kiel doen omslaen. Op deselve wijs bad Diego voor Herman: Doch eyndlijck wierd hy uyt 't Water in de Boot opgehaelt. Doe begaf Herman sigh nae een uytsteeckende Klip, daer hy met groote moeyte aenquam, hoopende, dat hy van daer eenigh Schip sou mogen in 't gesicht krijgen, waer door hy gereddet mocht worden. ⁺ Korts daer nae sagh hy een Balck nae hem toe komen drijven. Hy wist, dat de Zee gewoon is, diergelijcke bovenswemmende dingen ergens aen Land te werpen. Begaf sigh derhalven daer op, en dobberde dus op de Baeren. Niet verr' van een Eyland wierd hy van eenige Visschers opgenoomen, welckers Tael hy niet verstond. Terwijl hy nu God danckte over sijne behoudenis, en oock sijne Redders wou bedancken voor d'aen hem betoonde weldaed, wierd hy onverwaght gewaer, datse hem keetenen aendeeden; voor welcke hy, indien 't aen hem had gestaen, liever de dood sou verkooren hebben. ⁺ De gedaghte Barbaersche Visschers verkoghten hem ten Slaef aen eenige Kooplieden uyt Numidien; deese weer aen een ander. Dus wierd hy gevoerd door Melvaia, Monomotapa, Manicongo, Angola, e.s.v., tot dat hy eyndlijck wierd verkocht aen een geweldigh rijck Mahometaensch Koopman te Marocco. Hier droegh hy sigh in sijne Slaverny soo bescheyden, dat de seer schoone Dochter sijns Heeren met vyerige, doch eerlijcke liefde tegens hem ontstoocken wierd; 't Christen-geloof heymlijck aennam, en een besluyt vattede, ⁺ datse met hem de vlught verkiesen, en een bynae onwaerdeerlijcken rijckdom van haer toebehoorende Juweelen meê neemen wou. Ondertusschen had sijnen Vader, tijdingh van sijnen Slaefschen staet bekoomen hebbende, Diego, sijnen Broeder, met 't losgeld nae Marocco gesonden. Deesen leed onderweegen andermael Schipbreuck. Quam dus naeckt en bloot voor Herman: Doch wierd versorghd van des selven Beminde. Welckers Vader goed vond, dat Herman selver nae Huys sou trecken, om 't Rantsoen te gaen haelen; Doch Diego sou soo langh in sijne plaets daer blijven. ⁺ Die, terwijl Herman op reys was, trouwlooslijck op sijne Liefste verliefde; haer wijs maeckte, dat sijnen Broeder om 't leven was geraeckt; en daer door te weegh braght, wijlse een seer groote begeerte had,

+ Voorgesteld, op tweederley manier,

+ Met eenigh verschil

+ Ontrent sommige

+ Omstandigheden:

+ En aenwijsingh,

[p. 59]

om in 't openbaer de Christlijke Godsdienst te mogen plegen, datse met hem wegh vlood. De Vader van Diego hier over ontroerd en op 't hooghste vertoornd, onterfde hem gantschlijck. Herman echter gaf hem, ⁺ nae de dood des Ouden, sijn volle gedeelte van de naegelaetene Goederen; blijvende getrouw sijnen ongetrouwen Broeder. Deed oock een seer treflijck Houwlijck, en leefde met sijn' Echtgenoot volkomen geluckigh. Jean Pierre de Camus le Pentagone Historique num. 1.

Dit is, ⁺ seyde Juffer Honesta, een seer aenmercklijck Geval. Indien 't voorneemen niet was, insonderheyd de Zeesaecken te doen dienen tot de Stof deeser t'saemenspreeckingen, 'k sou my gantsch qualijck vergenoeghd houden met soo een ingedrongen Verhael; waer ontrent ghy sulck een haest hebt gemaeckt, als of ghy met een Haen over heete koolen had moeten loopen. Buyten twijffel zijn niet weynige gedenckwaerdige omstandigheden van u voorby gegaen.

Indien ghy, ⁺ antwoordede Polylector, soo begeerigh zijt, om deese geheele seer aenmercklijcke Geschiedenis in al sijne deelen te weeten, soo sal ick u doen toekomen mijne byeen vergaederde en vertaelde Seldsaemheden der Liefde; waer in ghy alles wydloopigh sult konnen voorgesteld vinden.

Wat my belanghd, ⁺ begon Marinus hier weer, 'k heb oock al ongeluckige Schipbreucken, en noch veel meer gevaeren van Schipbreucken uytgestaen. 'k Heb noch daerenboven by deese doodsanghsten door Stormwinden soodanigh een hongersnood moeten lijden, dat een spoedige levens-verliesingh door 't vergaen des Schips ons seer aengenaem sou geweest hebben. Als ick herdenck mijne rampspoedige Schipvaert uyt Brazil nae Franckrijck, en hoe gaerne ick doe alles wat ick had, de kleederen mijns ligchaems niet uytgeslooten, behalven 't geen enckelijck genoegh was tot mijne bedeckingh, had willen geven voor een dubbele stuyvers broodje, soo danck ick God van gantscher herten voor sijne genaedige en sonderlinge reddingh: Maer oock kan ick niet vermijden, my t'eenenmael t'ontroeren, wanneer d'uytgestaene nood my weer in geheugenis koomd, en deselve my alsoo vernieuwd werd.

'k Had, ⁺ liet Honorius sigh hooren, by my selven een overlegh gemaeckt, dat wy onse Redenvoeringen souden hebben aengevangen met de verhandelingh der Wonderen en Seldsaemheden Aen; daer nae In; alsoo voortgegaan zijn tot de Wonder-gevallen Op de

+ Waer wy deselve wydlopigh

+ In volle leeden anderweegen

+ Hebben verhaeld.

+ By gelegenheyd der verhandelde Stof,

+ Eer voortgetreden word tot de Wonderen aen en in de Zeeën.

[p. 60]

Zeeën en andere Wateren: Maer 'k bemerck wel, dat onse Tongen sigh niet altijd binnen de paelen deeser orde sullen konnen of willen houden; wijl 'er al dickmael gelegenheyd sal voorvallen, om een buytensprongh, oock wel een sprongh van 't een in 't ander te doen: 't Welck echter onse Gespraecken niet onlustigh, maer dies t'aenmercklijker en vermaecklijcker sal maecken, eensdeels wegens de veranderingh; ⁺ andersdeels, om dat daer door somtijdts naerder beright en meerder light aen 't verhaelde sal gegeven werden. Voor ditmael hebt ghy door uwe laetst-voorgestelde woorden in my een groote begeerte verwekt, om te mogen hooren deese uwe weervaeringh. Immers, wy sullen by of op de Zee blijven. 't Sal oock soo qualijck niet voegen, dat wy aen een Taefel met goede Spijsen wat van hongerlijdingh handelen. Ten minsten, 't sal sigh beeter schicken, als in Hongersnood veel gewagh te maecken van een vollen Disch, en weltoebereydede leckere kost.

Wel dan, ⁺ hernam Marinus, soo hoor een reght Hoofd-voorbeeld van Hongers-nood en allerley Gevaeren op de Zee. Sie my opdisschen een seldsaem Banquet, 't welck deese wreede Voordienster, de Honger, ons in Mond en Maegh wist te dringen. Bemerck uyt 't geen ick vertellen sal, wat een Mensch niet al uytstaen kan, wanneer de hem van God bestemde Doods-uyr noch niet gekomen is; en leer daer uyt, dat de Mensch niet alleen van brood leefd: Dat God, in den tijd des Hongers, weet te behouden: Dat hy, als 't water nu tot de lippen is gekomen, jae als de Golven alreeds over ons hoofd gaen, onverwaght kan redden; boven hoop, tegens hoop een uytkoomst weet te geven. Op den thienden der Louwmaend ^* gingen wy t'Scheep, vaerende uyt de Brasiliaensche Haven Ganabara. ⁺ Ons Schip was bevraght met Brasilien-hout, Peper, Boomwol (Cottoen) Meirkatten, Sagovins, of kleyne Apen; Papegayen, en eenige andere dingen. De meeste onder ons voerden deese Waeren voor haer selven meê. In alles waeren wy vijfenveertigh persoonen sterck; waer onder sigh bevonden vijfentwintigh Scheepslieden; in een geringh Last-Schipje. Ik, voor mijn deel, was doemaels onder de Reysigers, buyten dienst. ⁺ Niemand van ons beeldede sigh een voorspoedige Reys in, wijl ons al t'saem yet swaers op 't hert lagh. Al stracks moesten wy over gevaerlijcke plaetsen der Zee heenen zeylen, wegens d'onder een vermenghde Sandplaeten en Steenklippen; sigh uytstreckende meer als dertigh Fransche mijlen weghs. Seven geheele daegen aghter mal-

+ Werd verhaeld een aenmercklijck-rampspoedige vaert

+ Uyt America nae Franckrijck

* Des Jaers 1558.

+ Vertreck uyt America.

+ Gevaerlijcke Steenklippen en Sandplaten.

[p. 61]

kander wierden wy van de golven gintsch en herwaerts gedreeven, met seer weynigh voorderingh, wegens de slappe wind. Dus gebeurden't ontrent middernaght, ⁺ als de Scheepskneghten elck op sijne beurt 't Water uytpompten, datse't selve niet konden uytkrijgen, schoonse onophoudlijck in haren arbeyd aenhielden. De Stierman, niet weynigh hier over verwonderd, liep nae beneden, om te sien, wat'er d'oorsaeck van zijn moght. Terstond bevond hy, dat 't Schip een groote barst had bekomen, en soo vol Water was geloopen, dat het alreeds begon neerwaerts te sincken. Lightlijck kan men vermoeden, in hoedanigh een anghst wy gesaementlijck stonden, als wy, d'een voor d'ander nae op't geroep wacker wordende, ons in sulck een gevaer, en niet anders als de dood voor oogen saegen. ⁺ Echter greepen eenige der onse moed, om alle vlijt aen te wenden tot levens-reddingh. 'k Was oock eenen onder deselve. Dus vielen wy aen't werck, en hielden 't Schip met twee Pompen noch boven, tot ontrent de middagh toe. d'indringingh des Waters was soo geweldigh, dat wy onaflaetlijck met alle maght moesten arbeyden.

't Was hier, seyde de Heer Honorius, dum spiro, spero; ⁺ soo langh ick adem hael, hoop ick. 't Gingh met u als met een bynae verloorne, doch hardneckighlijck tegenstand doende Vestingh; waer binnen de Belegerde d'uyterste kraght, en de laetste bloed-druppel haers ligchaems te kost leggen, om de vyandlijcke (door de Poorten, of door d'opgesprongene Bolwercken, of door de geschootene Muerbreucken) indringende Beleggers af te drijven. De Bestormers van uw wanhoopigh Schip waren de golven, welcke door de Bres, of Barst, met geweld Storm liepen, om binnen te geraecken; doch oock met geweld wierden weerstaen, om haer niet te laten blijven op de Post, daerse sigh alreeds bevonden.

Dit is, hervattede Marinus, ⁺ geen qualijck-gepaste Gelijkenis. En om d'overeenkomingh tusschen't een en't ander noch grooter te maecken, soo sal ick 'er by doen, dat wy in 't Strijden en Tegenstrijden gewaer wierden 't afbeeldsel van't geen koomd te vlieten uyt de gewondede ligchaemen der om de Zeege veghtende Besoldelingen; naementlijck, een roode bloedverwe; niet in een kleyne, maer in een seer groote meenighte; misschien meer als in een geheele Veldslagh vergooten werd.

Wat's dit, vraeghde Juffer Honesta? ⁺ Waer quam soo veel bloeds, of deese seldsaemheyd van daen?

+ 't Schip stoot tegens eene der selve.

+ Groote kraght en inloop van Water.

+ Ingeworpene en geen onbequaeme Gelijkenis.

+ 't Schip geraeckt in 't uyterste gevaer

+ Van te sullen

[p. 62]

'k Sal u, antwoordede Marinus, haest te reght helpen. ⁺ Al 't water, 't welck door onsen geduerigen arbeyd uyt de Pompen wierd opgehaeld, had een bloedroode verw aengenomen van 't Brasilien-hout, soo dat het enckel bloed scheen te zijn. In sulck een anghstigh gevaer en onophoudlijcke beesigheyd bleven wy, tot dat wy eyndlijck een goede Wind kreegen, welcke ons weer aen 't land der Wilde braght; daer wy noch niet verr' af waren geweest. ⁺ 'k Heb al onse Voorvallen op deesen Toght in 't breede aengeteeckend; doch wil nu maer alleen kortlijck verhaelen d'aenmercklijckste dingen, om dies t'eerder tot d'andere voorhebbende saecken te mogen overgaen. Doe onse Timmerman 't Schip reght besightighde, bevond hy 't gantsch oud, en van de Wormen t'eenemael doorwroeteld. Echter wou'er de Stierman meê voort. Liet oock niemand aen land gaen, als eenige weynige, welcke liever in Brazil wilden blijven, als in sulck een gevaer steecken. Deese wierden met de Boot aengeset; en hy liet sulcks gewilligh toe, op dat de Voorraed, die niet seer groot was, dies te geduersaemer moght zijn. Hardneckighlijck wou hy nae Franckrijck; willende liever sijn leven in gevaer werpen, als sijn Schip, met de daer in zijnde hem toebehoorende Waeren, niet derwaerts brengen, om 't verhoopte voordeel van sijne Reys te mogen genieten.

Gemeenlijck gaet het soo, ⁺ merckte Polylector hier op aen, dat de Gierige meer sorgen voor de bekleedingh des levens, als voor 't leven selfs: Daer nochtans 't leven meer is als de kleedingh, en alle Goederen des Weerelds. Om geld te mogen winnen, stellense sigh in doods-gevaeren: Daer se doch, wanneer se dood zijn, van 't geld geen voordeel konnen hebben. Dwaese Menschen zijn't, die seer veel in een Spel by setten, alleen op hoop van yet weynighs te sullen bekoomen.

Doe nu, ⁺ vervolghde Marinus, 't Schip weer verbeeterd was, soo goed als geschieden kon, begaven wy ons andermael in Zee. Behalven dat wy seer groote moeyte vonden, eer wy voorby de gevaerlijcke Klippen konden geraecken, sloegen oock, de geheele Loumaend door, de Golven en onstuymige Winden ons onophoudlijck gintsch en herwaerts. 't Water liep sulcker wijs in ons Schip, ⁺ dat wy yeder dagh wel honderdmael hadden moeten sincken, indien wy niet geduerigh, sonder eenige rust, aen de Pompen hadden gestaen. Met een onuytspreecklijcken arbeyd quaemen wy twintigh

+ Moeten sincken.

+ Werd wat verbeeterd, doch seer oud, en van de Wormen doorknaeght bevonden.

+ Aenmerckingh, op de Gierige.

+ Vaert echter voort.

+ Is t'eenemael leck.

[p. 63]

Fransche mijlen weghs voort. Doe saegen wy een woest Eyland, waer van d'omkreyts ontrent een halve Duytsche mijl scheen te zijn. ⁺ In 't voorby vaeren wierden wy gewaer, dat het ter reghterhand vol groene Boomen stond, onaengesien 't in de Maend van Januarius was. Meenighte van Vogelen waeren 'er in; welcke op onse Masten en Touwen gingen sitten. Als wy een goed deel der geene, welcke wy gevangen hadden, pluckten, vonden wy veel Veederen, maer weynigh Vleesch. Twee mijlen verder saegen wy spitsche Seenklippen boven de Zee uytsteecken, Dit veroorsaeckte in ons een groote vrees, dat'er oock wel verborgene moghten zijn; en dat ons swacke Schip eens daer tegens sou mogen stooten. ⁺ Indien dit geschied waere, soo hadden wy een korte dood gevonden, en naederhand soo veel' ellenden niet behoeven uyt te staen.

Seecker, viel Juffer Honesta hier in, ⁺ ghy weckt mijn verlangen dapper op, om te hooren wat u bejegend magh zijn. 't Moet, als men sulcker wijs spreeckt, ellendigh gesteld zijn geweest.

Geduerigh, hernam Marinus, moesten wy Pompen: ⁺ En in den gantschen tijd onser Reys, waer meê wy ontrent vijf Maenden doorbraghten, hebben wy, behalven 't gedaght Eylandje geen Land gesien. In 't eynd der Sprockelmaend waeren wy op drie graeden nae by de Linie gekomen; en nu alreeds vijftien daegen op Zee geweest; in welcke onse Voorraed vry veel was geminderd; schoon wy't derdedeel onses weghs nogh niet hadden afgeleght. Om nu met deselve dies te langer te mogen strecken, soo doodeden en aten wy een goed deel onser Meirkatten en Papegayen. ⁺ Wat voor groote beswaernissen men by d'Evenaer moet uytstaen, sal ick op een andere tijd konnen verhaelen. Als wy allenxen meer en meer de Linie waren genaerdert, nam onse Stierman de Pools-hooghte door 't Astrolabium, op den thienden der Lentemaend; en bevond, dat wy op even den selven dagh, doe de Son de gedaghte Linie had bereyckt, oock reght daer onder waeren gekoomen: 't Welck, als yets't geen seer selden gebeurt, kan worden aengemerckt. ⁺ Lightlijck kond ghy bedencken, wat voor een geweldige hitte wy hier moesten verdraegen, wijl wy de Son vlack boven 't hoofd hadden.

Evenwel, viel Honorius hier in, ⁺ heb ik by een voornaem Schrijver geleesen, dat eenige Spaenjaerden door seecker Landschap van Peru treckende, niet weynigh verbaesd stonden, eensdeels, om datse onder den Evenaer Sneeuw saegen; jae selfs in soodanigh een

+ Kleyn Eylandje, woest, doch vol Boomen en Vogelen.

+ Steenklippen, en vrees

+ Voor deselve.

+ Koomst onder de Linie op den selven dagh,

+ Dat de Son deselve had bereyckt.

+ Groote hitte.

+ Tegenwerpingh

[p. 64]

veelheyd, datse seer beswaerlijck over de Geberghten konden geraecken; andersdeels, en wel insonderheyd, wijlse soo een groote koude leeden, dat eenige der haere sommige Leeden haers Ligchaems afvrooren. Histor. General. Ind. lib. 4. cap. 126.

Hier van, ⁺ berightede Marinus, kan ick niets met seeckerheyd seggen, wijl ick te Land niet veel onder de Linie heb gewandeld. Maer ter Zee wil ick u wel verseeckeren, dat ick geen Sneeuw sagh, geen koude gevoelde; maer wel een geweldigh-brandende hitte. 't Valt my echter niet swaer te geloven, dat in eenige Landschappen onder de Linie (insonderheyd als men, volgens de gewoonte der Zeevaert en Weereldbeschrijvers, daer onder betreckt alles wat binnen ses Graeden, of tnegentigh Duytsche mijlen, aan deese en geene zyde der selve leght) daer hooge Bergen werden gevonden, een taemlijck-harde koude sou konnen zijn, voornaementlijck by naght.

't Is, ⁺ begon Polylector hier, ten vollen seecker, dat het onder den Evenaer niet altijd onlijdlijck heet; maer dickmael en veelerwegen de lugth gantsch gemaetighd, oock wel koud is. 't Was derhalven een groote dwalingh der Oude, meenende, dat de versenghde Weereld-streeck, of 't Gewest der geene, die de Son jaerlijcks over 't hoofd hadden, onbewoonbaer was. Sy verstonden niet de wijsheyd des Scheppers, die door de langhheyd der Naghten, de koelheyd des Dauws, de geduerige blaesingh van aengenaeme Winden, de meenighte van Springhbronnen, en tusschenkomingen van Wolcken, ⁺ dit deel des Weerelds soodaenigh heeft weeten te maetigen, dat het voor Menschen en Dieren bewoonbaer is. De meerderheyd of minderheyd der hitte heeft haeren oorsprongh niet alleen van de naebyheyd der Son, maer voornamentlijck van de gelegenheyd der Plaetsen, stand der Bergen, hoedaenigheden der Landen, Winden, Wateren, e.s.v. Derhalven zijn veele verbaesd geweest, alsse, onder die Middellijn komende, en de Son reght boven 't hoofd hebbende, de lught soeter, de hitte minder bevonden, als op de Kusten van de Persiaensche Zeeboesem. ⁺ Reys des Bischops van Beryte pag. 70. Maer hoor nu oock Acosta spreecken, niet alleen van gemaetighdheyd, maer selfs van koude onder de Linie. Doe ick, seghd hy, nae Indien voer, had ick my, volgens den Philosophischen waen, ingebeeld, dat ick, onder de Linie Aequinoctiael komende, de groote hitte niet sou konnen verdraegen. Doch my bejegende reght het tegendeel. Want ick leed hier soodaenigh een koude, dat ik ter dier

+ Van bevondene felle koude onder den Evenaer.

+ Gemaetighdheyd

+ Onder de Middellijn.

+ En niet alleen gemaetighdheyd,

[p. 65]

tijd (doe in Lentemaend de Son in de Middellijn was) geweldigh nae de Sonne-straelen verlanghde. Ick en mijne Reysgesellen leeden hier groote koude, ⁺ daer wy hadden gemeend een onlijdlijcke hitte te sullen vinden. Daer is geen Landschap in de weereld gemaetighder, als onder de Linie. Echter gaet het niet overal gelijck. Nu is de lught in 't midden wonderlijck gemaetighd, gelijck by ons (in Spaenje): Dan geweldigh koud; als by de Potosianen; anderweegen seer heet, als by d'Aethiopiers en Maluchianen. d'oorsaeck, welcke hy hier van aenwijsd, konnen wy by een andere gelegenheyd verhaelen, en wat naerder ondersoecken. Laet ons voor 't tegenwoordige 't vervolgh der aengevangene ongeluckige Schipvaert hooren.

De West-Suyd-Weste wind, begon Marinus weer, ⁺ hielp ons eyndlijck uyt deese onverdraeghlijck-groote hitte. Maer doe rees een twist tusschen eenen der Hoofdlieden en de Stierman. Dit veroorsaeckte, dat niemand nae behooren sijn Ampt meer waernam. Op den ses en twintighsten der Lentemaend gebeurden 't, dat de gedaghte onse Stierman met een los hoofd beval, al de Seylen uyt te spannen; sonder aght te neemen op een voorhanden staende Stormwind: Welcke plotslijck soodaenigh daer in sloegh, dat ons Schip op d'eene zyde gingh leggen, tot boven aen de Mast. De Scheepstouwen, Vogelkoyen, en veele niet wel vastgebonden zijnde Packen vielen in de Zee. Weynigh feylden'er aen, dat oock wy niet al t'saemen verdroncken. Doch in allerhaest sneeden wy de Touwen af; ⁺ waer door 't Schip sigh eenighsins weer opreghtede. Ter dier tijd stonden wy in een wanhopigh gevaer. Echter bleeven de gedaghte persoonen hardneckigh in haeren haet, sonder sigh te willen laeten bevreedigen. In tegendeel, soo haest wy ons uyt onse nood verlost bevonden, begondense, in plaets van God te dancken, tot slaegen uyt te breecken. Jae, 't geveght wierd soo hevigh, datse malkander bynae vermoord hadden.

Een geringe verschillentheyd der gevoelens, ⁺ merckte Polylector hier aen, een oneffen woord, een quaelijck-opgevattede meeningh, veroorsaeckt al dickmael in veele een fellen haet, waer van boosheyd (immers meerendeel) den oorsprongh is. Deese snoode hertstoght, nijd, twist, toorn, en begeerte van wraeck. Maer gemeenlijck drincktse selfs 't grootste gedeelte van haer eygen gif in. Onder d'ondeughden, seght eenen, is haet en nijd d'oudste; hovaer-

+ Maer selfs oock taemlijck- groote koude.

+ Hardneckige twist tusschen een Hoofdman en de Stierman.

+ Brenghd 't Schip in't uyterste gevaer.

+ Korte aenmerckingh

[p. 66]

dy de grootste; gulsigheyd de vuylste. ⁺ Een boos dingh is't, yemand te haeten, om dat men eenigh leed van hem heeft gevoeld, of ontfangen meend te hebben; en dit is een gemeen quaed; maer noch booser, yemand leed te doen, om dat men hem haet; en dit geschied oock daeghlijcks. Alderboosst, yemand te haeten, om dat men hem leed toegevoeght heeft; en dit is den boosen aerd van veele. De Heere Christus heeft de Christenen alle haet, nijd en tweedraght verboden. Ondertusschen werden deese snoode ondeughden onder geene Volckeren des Weerelds stercker en algemeener gevonden, als onder de soo genoemde Christenen.

Eenige daegen hier nae, ⁺ vervolghde Marinus, als de Wind niet weynigh bulderde, gingh de Timmerman met eenige Scheepskneghten beneden, in 't schip; 't selve met alle vlyt besightigende, om te Reeten, welcke hy vinden moght, te stoppen, en ons alsoo wat te verlossen van de geduerige seer groote moeyte des Pompens, waer meê wy dagh en naght beesigh moesten zijn. Terwijlse nu doende waren, brack'er een stuck Plancks uyt, van omtrent eene voet in de lenghte en breedte. Terstond drongh't Water met sulck een onstuymigheyd in't Schip, dat de gedaghte Bootsgesellen, om 'er niet van overstelpt te werden, in allerhaest nae boven snelden; ⁺ laetende de Timmerman alleen beneden. By ons koomende, waerense soodanigh verschrickt, datse niet konden seggen, waer in 't gevaer bestond. Alleenlijck schreeuwdense luydkeels: 't Is met ons uyt! 't is gedaen! d'Overste, de Schipper, en de Stierman, deese uyterste nood vernoomen hebbende, wierpen terstond de Plancken, daer 't Schip meê gedeckt was, in de Zee, om de Boot dies te spoediger te konnen uyt-krijgen. Oock setteden wy buyten boort een goed deel Brazilien-hout, en andere Waeren, meer als thien duysend guldens waerdigh. De gemelde drie persoonen hadden voorgenoomen, 't Schip te willen verlaeten, en levens-reddingh in de Boot te soecken. ⁺ Oock steldense hun besluyt in 't werck. Vermits nu meer andere haer wilden volgen, soo trock de Schipper, vreesende een al te swaere Vraght te sullen bekomen, sijnen Deegen uyt; keerde ons met geweld af, en dreyghde, te sullen afkappen d'armen van al de geene, welcke hem te naeby quaemen. Dus vonden wy ons midden op de woeste Zee, in een vol-water-loopend Schip; sonder Schipper, sonder Stierman, sonder Overste, sonder Boot, sonder hoop van levens-behoudingh. Echter braghten wy ons weer in gedagh-

+ Op de boosheyd des haets en nijds.

+ Nieuw uytsteeckend groot gevaer,

+ Door 't breecken van een stuck Plancks onder uyt de Kiel.

+ Eenige begeven sigh in de Boot, en keeren d'andere met den Degen af.

[p. 67]

ten onse eerstgeleedene Schipbreuck, uyt welcke d'Almaghtige ons genaedelijck had gereddet. Dit deed ons moed grijpen, om nae alle vermoogen 't sincken des Schips te vertraegen, ⁺ schoon'er weynigh verwaghtingh van's doods-ontkoomingh was. Soo veel verrighteden wy, dat wy't gevaer noch ontworstelden. Onse Timmerman, schoon kleyn van persoon, had een grootmoedigh, onvertsaeghd hert in 't lijf. Hy deed niet gelijck d'andere sijne Verlaeters hadden gedaen, maer bleef beneeden; stack sijne Py in 't gat, en gingh'er met beyde sijn voeten op staen; doende alsoo't Water met al 't geweld en de swaerte sijns Ligchaems tegenstand; onaengesien hy, door de geweldige kraght des indringens, tot eenige maelen toe opgebeurd en afgestooten wierd. Degeene, ⁺ welcke boven op 't Schip stonden, gelijck als verstomd door de schrick van d'ingebeeldede dood, riep hy met alle maght toe, datse hem Kleederen, Slaepmutsen, en andere tot stoppingh dienstige dingen souden toewerpen, om 't Water, soo veel doenlijck was, uyt te weeren; tot dat hy een Planck voor d'openingh sou geslaegen hebben. Dit wierd gedaen; en dus bevonden wy ons, door sijne vlyt, uyt de kaecken des doods gereddet. Ter dier tijd waeren wy noch ruym duysend Fransche mijlen van de Haven, nae welcke onse Reys was aengeleght. ⁺ Van doe af aen hadden wy sulcke quaede, wederwaerdige Winden, dat wy nu West, dan Oost-zuyd-oost wierden gedreeven, daer wy doch nae 't Suyden moesten. Boven dien verdwaelde onse Stierman, wijl hy in sijne konst niet seer vast gingh. Wij wisten derhalven niet, waer heenen wy voeren, tot dat wy quaemen onder de Kreefts-Sonne-keer-kringh. Behalven al deese swaere ongemacken moesten wy vijfthien daegen langh suckelende vaeren door seecker slagh van Kruyd, of Gras, 't welck boven op de Zee dreef. ⁺ 't Lagh soo gantsch dick op een, dat wy gewisselijck daer in hadden moeten blijven steecken, indien wy 't niet somtijds met Bijlen van een gehouwen, en alsoo 't Schip een wegh geopend hadden. Vermits nu dit Gras en de Zee een seldsaem en droevigh aensien gaf, soo meenden wy, in eenigh Moeras te zijn geraeckt; en dat veellight een of meer Eylanden ontrent ons moghten leggen: Doch als wy 't Dieploot uytwierpen, met een Touw van vijf honderd vademen lenghte, soo konden wy daer meê noch geen grond bereycken; en moesten derhalven wel geloven, dat wy op de Zee sworven. Dit Gras, of Kruyd, is geelaghtig, gelijck Hoy. De Blaederen zijn als die van de Wijnruyt, met eenige Besiën, en

+ Welcke laetste, door sonderlinge vlyt,

+ 't Schip noch boven hielden, en 't Gat gestopt kreegen.

+ Geduerige Tegenwinden.

+ Koomst in de Kruyd of Gras-Zee; daerse vijfthien daegen langh in verward bleven;

[p. 68]

lange Veeselen, waer mee't aen malkander hanghd. Anders is 't sonder Wortel, en dus drijft het op't Water. Oock sagh ick hier eenigh ruyght op de Zee swemmen, van een roode verwe; zijnde bynae de Hanekammen gelijckvormigh; ⁺ en seer schaedlijck wanneer men 't aenraeckt. Want soo haest men 't aentastede, swollen de handen op, met een vyerige ontsteekingh. Op wat voor een wijs dit Kruyd boven op de Zee sonder Wortel kan groeyen, is my onbekend.

'k Heb, berightede Polylector, ⁺in 't tweede deel mijner Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderens-waerdige dingen pag. 1075. yets van deese Gras-zee gesproocken; te weeten, datse eenige Daghreysen langh is: Dat d'oppervlackte des Waters gantschlijck werd bedeckt van dit Kruyd; 't welck niet aen de grond is geheght, maer gintsch en herwaerts drijfd; sigh boven de Zee ontrent vijf spannen hooghte verheffende: Dat men niet weet waer 't vandaen magh komen; temeer, wijl'er, ⁺ voor soo veel bekend is, noch Land noch Eyland ontrent; en 't Africaensche Strand meer als vier honderd mijlen daer van daen leght. Dat het in de grond der Zee sou wassen, en van daer op schieten, hou ick ter gedaghter plaets niet waerschijnlijck te zijn; eerst, om dat men dan wel eenige wortelkens daer aen gewaer sou werden; welcke men noyt heeft vernoomen. Daer nae, wijl in dit Gewest de Wind niet soo hard waeyd, datse soo een groote meenighte Kruyds van de grond sou konnen afscheuren. Jae, schoon 't al op 't felste moght stormen, soo is echter de Zee onder gerust en stil. De geleegenheyd liet doemaels niet toe, breeder hier van te handelen. ⁺ Derhalven sal ick nu noch yets tot deese stof doen. Deese Gras-zee schijnd als een lustige Beemd; behalven dat 't Kruyd wat geelaghtigh is. Maer ofse wel een aengenaeme aenschouwingh heeft, soo veroorsaecktse echter de Zeevaerende een seer sleght kortswijl, vermits men 'er seer langhsaem kan doorkomen. Dit Zeekruyd, Sargazo van de Spaenjaerden, en Zee- kroost van de Nederlanderen geheeten, drijft by de soo genoemde Vlaemsche Eylanden, en neemd sulck een groote ruymte der Zee in, dat men deselve ter dier plaets voor een groot Land, ⁺ en niet voor Water sou houden. 't Begind sigh te vertoonen op den twintighsten, en gaet geduerigh voort tot den vierendertighsten Graed; maeckende een lenghte van meer als tweehonderd Duytsche mijlen weghs; overal dick en vol, soo dat men gantsch groote aen malkander leggende Eylanden schijnd te sien. Men kan 'er geen Wa-

+ En beswaerlijck daer door konden geraken.

+ Verder beright

+ Van deese seldsaeme Kruyd of Gras-zee.

+ Gedaente der selve.

+ Schijnende een seer lustige, wijd uytgestreckte Beemd: van meer als twee honderd mijlen in de lenghte.

[p. 69]

ter, door gewaer worden; en sonder een stercke Wind is 'er niet door te worstelen. Die nae Indien gaen, komen 'er niet by; wijl dan de Scheepen dighter by de Kust heenen loopen. Maer op de terugge-keeringh uyt Indien geraeckt men 'er in. Histor. General. Ind. lib. 1. cap. 16. Linschooten Itinerarium, eerste deel, cap. 95. fol. 142. Quirinus de Herb. terr. &. Mar. pag. 101. Gelhusii Geograph. pag. 111. 'k Had geseght, uyt verscheydene berighten, dat 'er, voor soo veel men weet, noch Land noch Eyland ontrent leght. Maer de Heer Thevenot, die op den aghtentwintighsten der Wintermaend des Jaers 1655. by dit Kruyd quam, schrijft, dit eene der Teeckenen te zijn, dat men sigh dight by 't Land van Indien bevind; jae niet verder als veertigh of vijftigh Fransche mijlen daer van daen is; ⁺ doch hy spreeckt hier van 't Sargoza in een ander Gewest; waer van wy hier na konnen gewagh maecken. Hy voeght 'er by, dat men 't in overvloed vind ontrent Brasil. Dat de steel deeses Kruyds dun, swartaghtigh, en buyghsaem als hayr is. Dat de bladeren zijn langhaghtigh, smal, en een weynigh getandet, of ingekerfd. Dat men behalven deese Blaederen aen de Steel siet verscheydene kleyne, heldere, doorschijnende en morwe Besiën. ⁺ Thevenot Reysen, tweede deel, pag. 325. Even 't selve beright geeft ons Melchior Blum, in sijn' Americanische Reise-beschreibung pag. 257.: Die, vermits'er een groote kalmte op Zee was, twintigh dagen langh moest suckelen, eer 't Schip, waer in hy voer, daer door kon geraecken: Geduerende welcken tijd hy gelegenheyd genoegh had, om nauwkeurigh op 't selve aght te slaen, en alles vlytigh aen te mercken.

Is, vraeghde Honorius, soo een geweldigh-groote meenighte van Kruyd gantschlijck sonder gebruyck voor de menschen? ⁺ Is 't maer alleen voor onnut Ruyght te houden?

Neen gewisselijck, antwoordede Polylector. ⁺ Soo wel de Hollandsche als de Portugeezsche Schiplieden neemen 'er soo veel van als haer goed dunckt; weycken 't, en koocken 't in Water. Daer nae nuttigense 't selve, tot vervarsschingh; oock als een seer dienstigh middel tegens de verstoppingh des Menschlijcken Waters, hebbende daer ontrent een saghtlijck-afdrijvende werckingh. Geen smaeck werd men'er aen gewaer, als alleen die van de soutigheyd, welcke het van 't Zeewater heeft aengenoomen. ⁺ Piso, Histor. Natur & Med. Ind. Occident. fol. 266. Michaëlides de Navigat. pag. 97. Welcke laetstgenoemde Schrijver getuyght, dat seecker Bootsgesel

+ Gestalte des Kruyds, en der daer aen zijnde Besiën.

+ Langhduerige suckelingh in dit Kruyd.

+ Waer toe

+ 't Gedaghte Kruyd werd gebruyckt.

+ Voorbeeld daer van

[p. 70]

een kleyn Vaetje met dit Sargazo vulde, Zee-water daer op deed, en 't selve soo meê nae huys braght. ⁺ Korts nae sijn' aenkomst vernam hy, dat een aensienlijck Koopman, die, onaengesien alle aengewendede middelen, in seven dagen tijds sijn Water niet had konnen lossen, in 't uyterste doods-gevaer lagh. Hy braght hem derhalven van dit Kruyd; 't welck hy nuttighde op de gedaghte wijs; en ontrent veerthien of sesthien uyren daer nae sijn Water begon te maecken. Dies hy deesen Bootsgesel vereerde met een geschenck van dertigh Rijcksdaelders. Item Michaëlides pag. 94. In sulck een ongelegenheyd kan men, naest God, sijne toevlught neemen tot een ander welbeproefd en ten vollen gewis middel, van een gantsch spoedige en krachtigh-afsettende werckingh; te weeten, alleen een weynigh wel-rijp Clissen-zaed. Hoe 't ingenoomen moet werden, sal ick u, als gy 't begeerd, wel bekent maecken. Dat het meergedaght Zeekruyd geenssins een vaste Wortel heeft, blijckt genoeghsaem daer uyt, ⁺ wijl 't van de wind beweeghd zijnde, gintsch en herwaerts drijft; laetende sigh nu hier dan daer sien. 't Werd gequeeckt en onderhouden van eene daer rondom sweevende voghtigheyd. De daer aen zijnde Steel is somtijds vijftigh voeten langh. De blaederen staen vier of vijf Palmen ('t sullen groote Palmen, of spannen zijn) boven 't Water; sigh tot deese hooghte uytbreydende over d'oppervlackte: Door welcke uytbreydingh der Blaederen de swaerte van de Steel 't Kruyd niet kan doen sincken. Kircheri mund. subterran. tom. 1. lib. 1 cap. 2. § 7. Gelhusii Geographia pag. 232. De Heer Thevenot, op de voor heenen aengewesene plaets, houd het daer voor, dat dit Kruyd in meenighte groeyd aen de Klippen in de Zee; doch door een Stormwind daer afgeruckt zijnde, dus op 't Water koomd te drijven.

Laet nu, seyde Juffer Honesta, onse Vriend Marinus weer voortgaen, om uyt deese moeylijcke Gras-Zee te geraecken. ⁺ 'k Wil vertrouwen, dat sijne tegenspoeden nu haest een eynd sullen krijgen. 'k Heb alreeds soo veel gehoord, dat ick geerne mijn Zegel sou willen hangen aen 't Fransche Spreeckwoord; luydende: Daer is geen beeter leven als t'huys te blijven, en kool in sijnen Hof te planten.

Al de tot noch toe verhaelde ongevallen onser Reys, hervattede Marinus weer, zijn gelijck als Roosen tegens de Doornen, welcke wy daer nae moesten gevoelen: ⁺ Sijn maer den aenvangh der Nood, die ons noch stond uyt te staen; en alleen 't Voorspel van een jammerlijck, echter noch voor my en sommige andere Bly-eyndend' Treurspel.

+ In verstoppingh des Menschlijcken Waters.

+ Waer van dit Kruyd voedsel treckt, en waer aen 't sou wassen.

+ Vervolgh deser ongeluckige Reys.

+ Nieuw onheyl 't Scheepsvolck overkomen,

[p. 71]

Nae dat wy door dese Mos-aghtige Zee waeren gesuckeld, vreesden wy niet weynigh voor Zee-rovers; derhalven wy ons Geschut en ander Geweer, klaer maeckten, tot tegenstand. Maer even hier door ontstond ons weer een nieuw Onheyl. Want als onse Constapel, of Busschieter, 't natgewordene Buskruyd by 't Vyer had geset, om te droogen, liet hy 't soo langh daer by staen, ⁺ dat 't Vat door-heet wierd: Waer op 't gedaghte Kruyd in brand geraeckte. De Vlam sloegh door ons geheele Schip. Weynigh feylden 'er aen, dat wy niet gesaementlijck door dit ongeval verdierven, wegens 't Peck en de Teer, waer meê de Scheepsplancken allerweegen waeren besmeerd. Eenige Touwen des Schips wierden gantschlijck versenghd, en drie Bootsgesellen jammerlijck beschaedighd; soo dat oock eenen der selve sommige daegen daer nae overleed. Had ick mijnen Hoed niet op 't geswindste voor mijn aengesight gehouden, 't sou buyten twijffel t'eenemael geschonden zijn geweest. Nu verloor ick maer alleen 't Hayr; en mijn ooren wierden vry wat gebrand. ⁺ Nae soo veelerley seer groote uytgestaene gevaeren vielen wy van den Regen in de Sloot. Plotslijck wierd ons onttrocken de helft van't daeghlijcks deel onser spijs, alhoewel de geheele portie voorheenen ons kleyn genoegh had gevallen. Wy waeren nu noch vijf honderd Franse mijlen weghs van Franckrijck af. Niet alleen d'onweeren hadden ons sulck een lange Reys veroorsaeckt; maer oock seer veel had daer toe geholpen, dat onse Stierman een gantsch verkeerde loop had genoomen. Waer door wy, doe wy meenden de Spaensche Kust te sullen naerderen, ons bevonden aan d'Eylanden Essoreis, noch drie honderd Fransche mijlen daer van daen. Door deese dwaelingh geraeckten wy in sulck een nood, dat wy op 't eynd der Grasmaend geen leeftoght meer overigh hadden. Onse laetste Voorraed en toevlught was, dat wy onse Spijskamer uytvaeghden, om 't geen te vooren misschien verwaerloosd of gevallen moght zijn, by een te schrabben. Doch wy vonden meer Wormen en Muysendreck, als Brood kruymelen. ⁺ Echter vergaederden wy op 't vlytighste dit t'saemenschraepsel; deelden 't getrouwlijck onder malkander uyt, en maeckten'er een Bry van, swarter en bitterder als Roed. Lightlijck kond ghy bedencken, wat voor een aengenaeme leckerny dit zijn moest. Die nu noch eenige Meirkatten of Papegayen hadden, verschoonden deselve niet meer, maer doodedense en atense; gelijck d'andere alreedts te vooren hadden gedaen.

+ Door't aengaen van Buskruyd.

+ Nae soo veel uytgestaene Gevaeren, quam een ellendige Hongersnood.

+ Erbarmlijcke kostsoeckingh, en ellendige spijs.

[p. 72]

Wat! borst Juffer Honesta hier los; ⁺ Meirkatten, dat vuyle goed, gegeeten! Op sulcke Gereghten wou ick niet gaerne te gast gaen.

Ick oock niet, ⁺ liet Polylector hier op hooren, als ick wat anders bekoomen kon; insonderheyd niet, als ick aen een Tafel kon sitten, voorsien met soodanige goede Spijsen, als 't u geliefd heeft, hier voor ons te doen opdisschen. Evenwel was dit noch al vry lecker gesmuld, en Martens-avond gehouden, in vergelijckingh der dingen, welcke andere, in hongersnood, hebben genuttighd.

En oock wy, gingh Marinus voort. ⁺ Geluckigh waren wy geweest, indien wy daeghlijcks maer een half kopje van deese Bry-Compost hadden mogen genieten. 't Gebreck wierd soo groot, dat twee onser Scheeps-kneghten in 't begin der Bloeymaend door honger stierven, en in de Zee wierden begraeven, volgens Zeevaerers gewoonte. Behalven deese swaere ellende des Hongers wierden wy van d'Onweeren en Golven sulckerwys geplaeghd, dat wy al de Seylen moesten neerlaaten, en 't Roer vast binden; waer door wy geen voortgangh konden hebben, tot bevoorderingh onses weghs. Daerenboven waeren wy soo gantsch afgemat en flauw, dat wy 't Schip niet meer vermoghten te regeeren; maer 't selve opgaven aen 't geweld der Winden en Baeren. ⁺ Eensdeels door d'onstuymigheyd der Zee, andersdeels door onse swackheydt, hadden wy nu in een lange tijd niet een eenigh Vischje konnen vangen, schoon 't uyterste gebreck ons trof. Kortlijck, schielijck overviel ons de honger; en seer langh duerde deselve. Van buyten wierden wy aengevoghten door de golven; van binnen door't indringend Water. Ter dier tijd righteden wy, met een sonderlingen ernst, ⁺ onse Gebeden en Geloften tot den Almaghtigen; wiens goedertierene barmhertigheyd wy nu al dickmael hadden ervaeren: Die ons oock wonderbaerlijk in onse bittere Hongersnood onderhield: En op wien wy ons vertrouwen stelden: Verwaghtende dat hy, die alleen alle gevaeren afwenden, d'onweeren stillen, en in den tijdt des Gebrecks sonder brood voeden kan oock hier een goede uytkoomst sou geeven. Alhoewel wy ons nu soodaenigh verhongerd en uytgeteerd bevonden, dat wy noch kraght noch lust hadden, om 't Schip te bestieren, soo wendeden wy echter d'uyterste vlyt aen, om yets te moogen bekoomen voor onse leedige Buycken, wat het oock zijn mocht. ⁺ Sommige koockten stucken uyt de huyd des Diers Tapiroussou; doch te vergeefs, wijlse oneetbaer-

+ Kortswijlige

+ Inwerpingh.

+ Twee persoonen van honger gestorven;

+ En d'overige soodaenigh afgemat,

+ Datse 't Schip niet meer te regeeren konden.

+ Schilden uyt de huyd des Diers Tapiroussou gegeeten.

[p. 73]

hard bleven. Andere briedense op koolen: deeden 't buytenste verbrandede met Messen daer af; en dan kondense deselve noch knauwen. 'k Had, voor mijn deel, twee Schilden van deese Huyden meê uyt Brazil genoomen, om deselve voor een Rariteyt in Franckrijck te brengen: Doch sy moesten my nu hier dienen tot tegenstand des alderwreedsten vyands, de honger.

Eer ghy voortgaet, seyde Honorius, ⁺ moet ghy my kortlijck bekend maecken, wat Tapiroussou voor een Americaensch Gediert' is?

't Is, berightede Marinus, 't gemeenste Wild in Brazil. ⁺ 't Heeft bynae de gedaente van een Koe, met langh, roodaghtigh hayr. De grootte is oock als die van een Koe; doch 't is sonder Hoornen, en heeft een teederder hals. Voorts heeft het lange hangende ooren, dunne beenen, en hoorn aen de voeten. Eenige meenen, dat het sou voortkoomen uyt de vermengingh van een Koe met een Esel; doch sy dwaelen hier in; want 't is beyde deese Geslaghten ongelijck. De Staert is gantsch kort. Veele hebben'er gantsch geen. De Wilde schieten deese Dieren dood met haere Pijlen; of vangense in een gegraevene Kuyl; of wetense te bekomen in Vallen, van haer ten dien eynde gantsch meesterlijck toegeright. ⁺ Seer hoogh aghtense haer, weegens de Huyd. Soo haest se deselve hebben afgevild, snydense 't ruggedeel gantsch rond; droogen 't in de Son, en maecken 'er dus Schilden van, so groot als de Boodem van een taemlijck Vat. In haer' Oorlogen stellense deese Schilden tegens de Pijlen haerer vyanden. Want door 't gedaghte droogen in de Son, werdense soo hard, dat'er geen Schight, schoon met alle maght van een sterck-gespannene Boogh afgeschooten, kan doordringen. 't Vleesch heeft de smaeck van dat der Ossen. Lerii Schiffahrt nach Brazil, cap. 11. fol. 154. Glimmerus de Animal. Americ. pag. 206.

Indien ghy, pastede Juffer Honesta hier op, ⁺ soo geluckigh waert geweest, dat u 't vleesch van dit Dier had mogen gebeuren, in plaets van de gedrooghde yser-harde huyd te knauwen, 't sou u gewisselijck meer Voedsel en beeter kraght hebben gegeeven.

Wy souden, vervolghde Marinus weer, ⁺ ons noch seer wel te vreeden hebben gevonden, indien wy maer genoegh van deese Schilden hadden mogen aentasten. Dit Le'er smaeckte ons als 't op den Rooster gebraedene Swaerd eens Varckens; want een reghtschaepene honger maeckt alles goed en soet. Vermits nu de Proef deed

+ Naerder beright

+ Van 't gedaghte Americaensche Dier.

+ Seer harde Schilden, van de Huyd gemaeckt.

+ Smaeck van 't Vleesch.

+ Van de gebraedene Huyd; welcke nu seer hoogh wierd geaght.

[p. 74]

sien, dat deese Huyd eetbaer was, soo hieuwen wy al de gedaghte Schilden met Bijlen en ander snijdende Wercktuygen in stucken; deselve wel vlijtigh bewaerende. Elck droeghse by sigh in sijne Dgiesacken, wijlmense nergens anders vertrouwde seecker te zijn. Geenen Gierigaert kan sijne Kisten vol Goud liever hebben, als wy deese kost deeden.

't Gingh, viel Polylector hier in, ⁺ met u en uwe Reysgenooten in 't Schip, gelijck met d'Inwoonders binnen Jerusalem, in de laetste Beleegeringh deeser Stad; welcke (niet anders hebbende) ter spijs gebruyckten't Le'er der Gordelen, Schoenen en Schilden. Josephus de bell. Jud. lib. 7. cap. 7.

Op deselve wijs, gingh Marinus voort, ⁺ aten d'onse haere leedere Wambaisen, Schoenen, en alles wat in 't lijf te krijgen was. Jae, de Jongens, welcke ons dienden, den honger niet uytstaen konnende, verschoonden 't Hoorn aen de Lantaernen niet. 't Kaerssmeer en ander Vet moest 'er oock aen. Maer schoon wy, door Spijs gebreck, t'eenemael krachteloos waeren, noch moesten wy sonder ophouden arbeyden aen 't uytpompen des Waters: Anders hadden wy yeder oogenblick moeten sincken. Op den vijfden der Bloeymaend, 's avonds, als de Son onder gingh, saegen wy in de lught een boven maeten groote brandende kloot; ⁺ soo een vyerigh light tegens onse Seylen straelende, dat wy meenden, deselve gantsch in brand te staen; doch plotslijck verdween alles weer, sonder eenige schaede. Wy voeren nu voorby 't Eyland Canada, daer 't seer koud valt. ⁺ Op dat nu allerley ongelucken ons bejegenden, soo moest hier oock de Noordenwind waeyen; met sulck een strengheyd, dat wy in vijfthien daegen tijds ons niet konden verwarmen. Op den aghtentwintighsten der Grasmaend was onse Busschieter gestorven. Sulck een honger had hy geleeden, dat hy, in mijne tegenwoordigheyd, de Darmen uyt een Papegay, soo rauw en vuyl alsse waren, seer begeerigh at op. ⁺ Hy wierd, gelijck de voorheenen gestorvene, in de Zee begraven. Wy vergaeten hem dies te lighter, om dat wy hem niet van nooden hadden. Want indien ons ter dier tijd een Zeerover had bejegend, wy souden ons niet in 't alderminste hebben willen verweeren. In tegendeel wenschteden wy van gantscher herten, dat ons dit ongeluckigh geluck had mogen gebeuren, als wy maer alleen in onse Dienstbaerheyd brood voor den honger hadden mogen krijgen. Op onse geheele Reys wierden wy niet meer als een eenigh

+ Vergelijckingh.

+ Leedere Wambaisen, Schoenen; 't Hoorn uyt de Lantaernen, gegeeten.

+ Brandende Kloot in de lught.

+ Felle koude.

+ Ellendighste staet deeser ongeluckige Zeevaerers, door allerley ongevallen.

[p. 75]

Schip van verre gewaer; 't welck wy, ter oorsaeck van onse uyterste afgematheyd, niet vermoghten aen te doen. Als nu oock de voorheenen gedachte Schilden waeren verteerd, nevens al 't Le'er der Wambaisen, d'overtrecksels der Kisten, en alles wat wy hadden konnen vinden, om eenighsins den honger te stillen; immers, om niet gantschelijck van honger te sterven, soo meenden wy, dat nu gewisselijck ons eynde was gekoomen. Echter leerde de Nood ons noch een andere konst. ⁺ Want eenige der onse vingen Muysen, welcke even soo wel gebreck moesten lijden als wy; vermits niet alleen de Broodkruymelen; maer oock alles, waer aen sy hadden mogen knaegen, van ons op 't aldernauwste by een gesoght en gegeeten was. Derhalven liepense oock met hoopen over de bovenste Balcken des Schips. Wy loerden met alle vlyt op haer, en bereydeden veele konstige Muyse-vallen: Oock vingen wy haer somtijds by naght in stilheyd, even als waeren wy Katten geweest. Dus bleven 'er weynige onbetrapt. Doemaels gold een Muys onder ons meer, als een geheelen Os in Franckrijck. 'k Heb gesien, dat sommige drie of vier Fransche Kroonen gaven voor een kleyn Muysje. Onse Artz vingh 'er eens twee, nergens nae van de grootste. Terstond was'er eenen, die hem voor d'eene aenbood sijn Hoed, Muts, ⁺ Kleederen, en gantsche Gewaed; hem over te geven soo haestse in Franckrijck souden aengekomen zijn; doch te vergeefs. Hy had sijn leven ('t welck hy door dit middel noch wat kon uyt-recken) liever, als deese en alle kleederen des Weerelds. Somtijds koockten wy deese Muysen in 't soute Zeewater; en dan waerense ons veel wel-smaeckender als 't beste Varckens-vleesch op 't Land. Doe onsen Oversten eens een taemlijck-groote Muys, hem ter spijs, had toegeright, en de vier pooten daer van weghwierp, grabbelde eenen onder d'onse deselve op met een sonderlinge geswindheyd; ⁺ briedse op koolen; atse, en swoer met een hoogen Eed, dat noyt Vleugelen van Patrysen hem lieflijcker in de mond waeren geweest. En gewisselijck, wat sou 'er doch konnen zijn, 't welck een Mensch, in sulck een uyterste nood, niet sonder eenige walgh of afkeer sou aentasten en inslocken. Wy wenschteden nu hertlijck nae de beenderkens en vuyligheyd deeser Dierkens, te vooren van ons weghgesmeeten. Hadden wy groen Gras, of dorr' Hoy moogen vinden, wy souden, even gelijck de Beesten, onsen Buyck daer meê gevuld hebben. Niet onbillijck, wierp Polylector hier tusschen in, ⁺ heeft

+ Muysen gevangen en gegeten met seer groote smaeck.

+ Een kleyn Muysken gold hier meer als een geheelen Os in Franckrijck.

+ Muysepooten gesmuld voor leckerny.

+ Quintiliani Spreuck van den honger.

[p. 76]

Quintiliamus, Declamat. 12. uytgeroepen: Wel ons in tijd van Pest! Wel ons in tijd van Oorlogh! Maer wee ons in tijd van Honger; d'aldergrouwelijckste nood, en't aldergrootste jammer! Onse verdertelde leckertanden, welcke bynae niet weeten watse eeten willen; onse overdaedige Brassers, die yeder dagh of te gast gaen, of gasten hebben; die, schoon maer Burgers, dickmael geringe Burgers, hedensdaeghs de Kost, ⁺ waer meê men voortijds Vorstlijcke Persoonen onthaelde, in haere Maeltijden te sleght voor haeren Disch aghten, moesten sigh eens in sulck een gelegenheyd bevinden; op datse leerden, oock de gemeenste Spijsen in waerde te houden, en met deselve dankbaerlijck sigh te vergenoegen. Dat de vroome Melanchthon nu eens onder ons was, met hoe veel meer reden sou hy mogen seggen, 't geen hy al in sijnen tijd seyde, doe 't op verre nae soo groof niet gingh als nu: Dat wy ons arm, en sieck, in de Hel eeten en drincken.

Ons ongeluck, hervattede Marinus, ⁺ was hier meê noch niet vervuld. Integendeel, onse ellende wierd vermeerderd. Geduerende de twintigh daegen, dat wy in deese geweldige benauwdheyd en swaeren honger hadden gestaen,was niet een eenige druppel Wijn of soet Water in ons Schip gesien. Alleenlijck hadden wy noch een kleyn Vaetje met Appeldranck: 't Welck van onsen Oversten soo gantsch spaersaem wierd uytgedeeld, dat selfs de Keyser, indien hy by ons waere geweest, niet een spritsje meer als d'andere sou hebben konnen krijgen. Men gaf ons daeghlijcks daer van vier lepelkens vol in een kleyn glaesje. Vermits wy nu soo wel van Dorst als Honger wierden geplaeghd, naemen wy den Reegen vlytigh waer; ⁺ spanden dan Lijnen Doecken uyt, en leyden een Kogel in 't midden, op dat 't Water dies te gereeder, en sonder dat 'er yets van verlooren gingh, door deese bught in 't daer onder gestelde Vat moght druypen. Al wat in de Ganghboorden des Schips viel, vergaederden wy op't aldernauwste, sonder te letten op de daer onder gekoomene vuyligheyd; welcke dit Water veel onsuyverder maeckte, als dat is, 't geen over de Straeten loopt. Wy droncken 't echter sonder eenige afkeer. Wanneer in een belegerde Stad alle gewoone Spijsen verteerd zijn, ⁺ soo is 'er echter noch yets, 't zy Kruyden, Gras, Le'er, Huyden, Parcament, of andere dingen, daer eenigh sap in schuyld, en derhalven noch op eenigerley wijs tot voedsel kan dienen, hoe weynigh 't oock zijn moght. Ten minsten heeft men 'er soet Water in Regenbacken of Putten. Maer nu was 't in ons Schip daer toe gekoo-

+ Korte aenmerckingh

+ De Dorst valt haer soo onverdraeghlijck als de Honger.

+ Regenwater in Doecken opgevangen.

+ Uyterste ellende deeser ellendige.

[p. 77]

men, dat wy niets met allen meer hadden, als alleen Brazilien-hout, ⁺ zijnde veel drooger en dorrer, als eenigh ander hout van Boomen. Evenwel waeren 'er sommige onder ons, die, niet eetlijcks meer vindende, 't selve begonden te knauwen. Onder dese was oock onsen Oversten Philippus; die, een stuckje daer van in den mond steeckende, met een diepe sught tot my seyde: O mijn goede Vriend Marinus! 'k heb in Franckrijck vier duysend Kroonen te beuren. Woude God, ⁺ dat ick de Schuldbrief in stucken sou snijden, dies dat my daer voor gegeven wierd een eenigh Brood, en een glas met Wijn. Onse Predikant Petrus Richerius (eerst langh hier nae te Roschel overleeden) lagh in sijne Koy uytgestreckt ter neer; soo t'eenemael flauw, dat hy sijn hoofd niet meer kon opbeuren, om 't Gebed te doen. Doch echter riep hy onophoudlijck tot God. ⁺ 'k Heb in deese, en noch in een andere van my uytgestaene Hongersnood (grooter als oyt misschien eenigh Mensch heeft geleeden), aengemerckt, dat, wanneeer 's Menschen ligchaem door geduerige gebrecklijdingh uytgemergeld, en daer in bynae geen kraght meer overigh is, oock de sinnen verward zijn. Men werd niet alleen stuersch, knorrigh en ongemeen-gemelijck, maer oock toornigh en grimmigh; schijnende bynae een slagh van verwoedheyd of raserny. In deese jammerlijcke ellende zijnde, konden wy malkander niet meer met liefde en toegenegenheyd aenschouwen; niet meer vriendlijck toespreecken. Alhoewel de vreese Gods ons af hield, van d'een d'ander te dooden, soo toonden wy echter een boos en als uytsinnigh gelaet. Daeghlijcks bid ick de goedertierene God om genaedige vergifnis deeser swaere sonde. Vermits nu onse nood van dagh tot dagh arger wierd, soo gebeurden 't op den vijfthienden der Bloeymaend, dat wederom twee onser Scheepskneghten van honger stierven. ⁺ Doemaels waeren 'er eenige onder ons, welcke sigh inbeeldeden, dat een nieuwe Sondvloed over den gantschen Aerdbodem moest zijn gekoomen; wijl wy soo langh gintsch en herwaerts op 't water hadden gesworven, sonder eenigh Land t'ontmoeten. In deesen onophoudlijcken honger hadden wy, gelijck alreeds geseght is, al voor langh al onse Meirkatten en Papegayen opgegeeten. ⁺ Eenen der laetstgenoemde Vogelen had ick noch overigh behouden, bovenmaeten schoon van Vederen, en soo groot als een Gans. Hy kon alreeds veele woorden gantsch eygentlijck naesnappen. Seer sorghvuldigh had ick hem vijf daegen langh sonder spijsgevingh bewaert; maer doe moest hy den wegh van al d'andere gaen. Ick doodede hem by naght, opdat

+ Brazilien hout geknauwd.

+ Jammerlijcke wensch.

+ Werckingh van langhduerige hongerlydingh, te weeten, een slagh van verwoedheyd.

+ Noch twee van Honger gestorven.

+ De laetste seer schoone, ongemeen groote Papegay gegeeten.

[p. 78]

hy my niet gestoolen moght worden, en ick at met eenige mijner vrienden drie of vier dagen van sijn Vleesch. Niet 't alderminste van deese Vogel wierd wegh geworpen, als alleen de Vederen. 't Ingewand, de voeten, klauwen, jae selfs de kromme Snavel gingh smaecklijck op, als een lieflijcke Delicates. Naederhand berouwde my boven maeten seer, dat ick hem niet had laeten leven: Want eyndlijck wierd de maet onser ellenden eenmael vervuld. ⁺ De Heere onse God, die ons, sonder eenige gemeene Spijsen, soo veele daegen had onderhouden, reddede ons ter reghter tijd; en schickte de saeck soodaenigh, dat wy 't Landschap Needer-Britannien in 't gesight kreegen. Alreeds waeren wy tot verscheydene maelen toe bedrogen geweest door onse Stierman, die Wolcken voor Land had genoomen. Wy geloofden hem derhalven oock nu niet, schoon hy, op den vijf entwintighsten der Bloeymaend (als wy gesaementlijck in d'uyterste kraghtloosheyd op 't Schip uytgestreckt ter neer laegen), dickmael met groote blijdschap Land! Land! riep. Doch vermits wy nu een goede Wind hadden, en 't Schip derwaerts wierd gestierd, soo wierden wy met 'er daed 't land gewaer. ⁺ Soo haest de Danckseggingh over deese onse Verlossingh was verright, ontdeckte de gedaghte Stierman, dat hy t'eenemael voorneemens geweest was, indien onse ellende noch maer alleen eenen dagh langer had geduerd, yemand uyt d'onse te laeten om 't leven brengen; niet door 't lot, gelijck gemeenlijck in sulcke gevallen geschied, maar door heymlijcke vermoordingh; om al d'andere met sijn vleesch te spijsigen. ⁺ Op 't gehoor deeser redenen ontsettede ick my niet voor my selven, als die wel wist, dat dit onheyl my niet sou hebben getroffen; wijl 'er niet anders als een verrimpelde huyd en dorr gebeent aen my was; schoon oock d'andere niet veel vleesch aen sigh hadden. Onse Schiplieden wilden te Roschel aen land, om daer haer Brazilien-hout te verhandelen. ⁺ Ondertusschen, terwijl wy hier op Ancker laegen, quaemen sommige Visschers nae ons toe; van welcke wy eenige Eetwaeren soghten te koopen: Doch sy, waenende dat wy de spot met haer dreeven; en vreesende, dat wy haer eenigh leed souden willen toevoegen, weecken af. Wy dwongen haer, door 't dreygen met ons Geschut, stil te moeten houden; en vielen met geweld in haere Schuyt; doch vonden niet anders, als eenige stuckjens brood. Eenen onder haer, siende dat wy op 't alderuyterste uytgehongerd waren, toonde sigh soo onbarmhertigh tegens ons, dat hy voor een

+ Eyndlijck, alsse nu in d'uyterste onmaght op't Schip uytgestreckt lagen,

+ Quamense by Neder-Britannien aen.

+ Grouwlijck voorneemen des Stiermans.

+ Onbarmhertigheyd van eenige Visschers, Veel gelds voor een kleyn sneedje broods begeerende.

[p. 79]

kleyn sneedje, 't welck men voor twee duyten had konnen koopen, twee Realen van my begeerde. Stracks hier nae quaemen sommige met de Boot van ons uytgesondene weer aen boord, met de gekoghte Voorraed. Lightlijck kan men bedencken, hoe gantsch begeerigh deselve aengetast wierd. Doe zeylden wy geduerigh op Roschel aen; doch wierden onderweegen gewaerschouwd, dat sigh Rovers op de Kust onthielden. Wy (nu ten laetsten soo veel benauwde gevaeren ontworsteld zijnde) wilden ons niet wreeveligh in een nieuw werpen. Want nu wy kans saegen, om eeten te konnen krijgen, was in ons gantschlijck vergaen de lust, om Zeeschuymers te moogen ontmoeten. Voeren derhalven noch dien selven dagh (den vijfentwintighsten der Bloeymaend) nae seeckere Haven in Neder-Britannien, genoemd Blavet; ⁺ daer even op dien tijd sigh bevonden veele Kooplieden van Parijs, Lions, en andere Steeden in Franckrijck, om te koopen de Goederen uyt een Spaensch aldaer ten Prijs opgebraght Schip. Doe wy hier te land traeden, en de gedachte Kooplieden onse uytgestaene ellende vernoomen hadden; ⁺ daerenboven oock saegen, dat wy, door kraghtloosheyd, onse voeten nauwlijcks konden voortsetten, soo versorghdense ons van goed onderhoud: Maer waerschouwden ons oock getrouwlijck, dat wy in 't eerst de Maegh niet souden overlaeden: In tegendeel ons raedende, onse kraghten allenxen te verquicken door weynigh Spijs op eenmael te nuttigen; en dat maer alleen sulcke Spijsen, welcke light te verdouwen waeren. Hier toe preesense ons aen Hoendernat, Geytenmelk, en diergelijcke dingen; op dat onse Maegen, allerley kost ontwend zijnde, sigh met verdragh weer tot deselve moghten gewennen; oock de t'saemgekrompene darmen sigh saghtlijck weer verwijden, en alsoo tot voorige staet geraecken konden.

Dit was, seyde Polylector, een seer goeden raed: ⁺ Anders had het u wel mogen gaen gelijck veel andere verhongerde; welcke uyt d'alderellendighste hongersnood verlost zijnde, de dood, diese in 't Vasten niet hadden konnen vinden, door 't eeten over sigh haelden. Als de Stad Leyden (in 't Jaer 1574. door de Spaenjaerden belegerd zijnde) d'uyterste hongersnood had geleeden, quam de seer wonderlijcke Verlossingh, door een sonderlingh bestier des Alderhooghsten; waer van de geheugenis altijd by ons versch moest blijven; wijl doemaels aen 't verlies of de behoudingh deeser Stad 't verlies of de behoudenis van geheel Holland; en by gevolgh van

+ Aenkomst te Blavet.

+ Goeden raed van eenige Kooplieden gegeven aen deese ellendigh-verhongerde.

+ Sulcke persoonen moeten maer alleen weynigh op eenmael eeten,

[p. 80]

den geheelen Staet hingh. Doe nu de Voorraedscheepen op 't alderonverwaghtste over 't land (d'Almaghtige buyten vermoeden, ⁺ een hooge Vloed over 't selve doen koomen hebbende) voor de Stad quaemen, was de blijdschap der doodlijck-verhongerde, en sigh soo langh treflijck-verweerd hebbende Burgeren onuytspreecklijck. 't Gewoel en't gejuygh langhs 't Water, waer over de Scheepen naerderden, was boven maeten sterck; en d'aenloop soo groot, datse malkander verdrongen. Sommige stonden tot den hals toe in de Vloed, om te mogen geraecken by de gedaghte Kielen; uyt welcke haer Brood, Haeringh, Kaes en andere Spijsen wierden gegeven. Hier meê liepense, al eetende, door de Straeten der Stad; onder 't vrolijck-schaterend geroep: God zy gelooft! Leyden, Leyden is ontset. Sonder groote verwonderingh en 't uyterste meedogen kon men niet aenschouwen, ⁺ hoe dit van honger uytgeteerde Volck beet in den Haringh, die men uyt de Scheepen op 't land wierp. Sommige slockten 't Brood sulcker wijs in, als ofse noyt souden hebben konnen versaedighd worden. 't Welck oock veroorsaeckte, dat eenige, geen maet konnende houden, dood ter neervielen, met de Spijs tusschen de tanden. Bor Nederlandsche Oorlogen, eerste Deel, sevende Boek, fol. 61. In 't Jaer 1581. quam in Franckrijck een Schip aen, met sevenenvijftigh jammerlijck-uytgehongerde Menschen. Aen Land getreeden zijnde, vielense op de Spijsen aen, gelijck Wolven ter Sneeuwtijd op eene haer voorkoomende Roof. Sulck een gulsigheyd veroorsaeckte, dat van 't genoemde getal, op den selven dagh haerer aenkoomst, eenentwintigh; op de volgende dagh negen; op de derde ses; op de vierde vijf; t'saemen eenenveertigh, stierven, Aght andere vielen in een langhduerige Sieckte, uyt welckese eyndlijck noch behouden opstonden. ⁺ d'overige aght, die met de hooghste moeyte en quellingh sigh van 't eeten onthielden, alleen t'elckens om 't tweede of derde uyr vijf of ses beeten spys nuttigende, en alsoo allenxen de Maegh en Darmen tot d'ontfanging der selver gewennende, gevoelden sigh nae vier of vijf daegen t'eenemaal hersteld, en in goede gesondheyd; behalven datse eenige weecken langh haere kraghten vry swack bevonden, en met eenige Hoofdswijmelingh gequeld waeren. P. Beauchamp Histoir. divers. pag. 149.

Soo gingh 't oock met ons, vervolghde Marinus. ⁺ De geene, welcke sigh droegen nae den aen ons gegevenen raed, is 't seer wel geluckt. Maer 't tegendeel gebeurde de Schiplieden; die terstond

+ Indiense de dood niet willen in-eeten,

+ Gelijck veele der soodaenige weervaeren is;

+ Vertoond in eenige Voorbeelden.

+ Veele der aengekoomene Scheepslieden sterven, door 't gulsigh eeten.

[p. 81]

haeren Buyck met allerley spijsen opvulden. Thien van de twintigh der selve, welcke levendigh aen Land waeren gekoomen, zijn stracks gestorven. Ons belangende (die op deesen Toght niet voor Scheepsvolck, maer voor Reysigers hadden gevaeren), wy gingen in America t'scheep, t'saemen vijfthien in getal. Zijn oock alle in Franckrijck behouden aengeland, en daer levendigh gebleven; alhoewel wy op onse aankoomst uyt niet anders als Huyd en Beenderen bestonden; schijnende waerlijck doode ligchaemen van lieden die langh sieck geweest waeren: 'k Sou bynae geseghd hebben, ⁺ ergens uyt een Graf gehaeld. Soo haest ick my op 't Land bevond, kreegh ick een afkeer van allerley Spijs; soo dat ick, in een Herbergh koomende, en de reuck des my aengeboodenen Wijns gewaer werdende, op een ontrent my staende Kist in onmaght ter neer viel. Al d'omstanders, my dus gantsch flauw en afgemat siende, meenden, dat ick den Geest gaf. Soo haest ick wat bekoomen was, deed ick my te bed leggen, en rustede soo gantsch saghtlijck, dat ick niet voor 's anderen daeghs ontwaeckte. ⁺ Eenige meenen, wanneer men de saghte Bedden een lange tijd ontwend is, dat men in 't eerst op deselve niet meer kan slaepen: Doch aen mijn persoon vernam ick reght het tegendeel. Want onaengesien ick nu in thien Maenden tijds op geen bed had gelegen, soo kon ick echter seer wel op 't selve rusten. Misschien heeft 'er d'afgematheyd en kraghtloosheyd seer veel toe gedaen. Als wy vier daegen te Blavet hadden vertoefd, vertrocken wy nae Hannebon, niet meer als twee Fransche Mijlen weghs hier van daen; en bleven daer vijfentwintigh daegen; ons in alles draegende nae den raed der Geneesmeesters. Maer hoe sorghvuldigh wy op ons selven aght sloegen, soo was'er echter niemand onder ons, die niet over sijn gantsch ligchaam op swol, behalven alleen ick, en noch drie andere, welcke van deese swackheyd niet wierden aengetast; als alleen van de Navel af tot de Voeten toe. ⁺ Daerenboven kreegen wy de Buyckloop, nevens een walgingh der Maegh; soo dat wy noch Spijs noch Dranck konden binnen houden. Doch ons wierd een raed aengeweesen, op welckers gebruyck wy ons terstond beeter gevoelden. Dit Geneesmiddel bestond uyt Hondsdraf (anders Aerdveyl) en Rijs, t'saemen wel gekoockt. Daer na 't Nat genoomen; in een Pot gedaen, ⁺ dight toe gedeckt met eenige oude lompen: Dan Eyer-doyeren daer onder geslagen, en soo weer op 't vyer geset. Dit koocket aten wy met lepelen, even gelijck als dun-

+ Der anderer afkeer van allerley spijsen,

+ Nae soo een langh uytgestaene Honger en Dorst.

+ Opswellingh haerer ligchaemen.

+ Buyckloop, en walging der Maegh.

[p. 82]

ne Bry. Vastlijck vertrouw ick, dat wy, indien deese Artzeny ons niet waere bekent gemaeckt, ⁺ gesaementlijck aen de gedaghte kranckheyd souden gestorven zijn. Onse Schiplieden vertrocken van Hannebon nae Normandyen, haer Vaderland. Wy begaven ons nae de Stad Nannes; voorneemens zijnde, deese Reys in aller spoed te verrighten: Doch bevonden ons noch soo swack, dat wy de Paerden niet konden regeeren. Ter dier oorsaeck moesten wy, yeder voor ons hoofd, yemand hueren, die deselve voerde. Als wy nu weer, door allerley spijsen te nuttigen, ons souden beginnen te verstercken, quaemen ons wonderlijcke lusten aen, even gelijck de swangere Vrouwen pleegh te gebeuren. Veele der onse hadden sulck een afkeer van Wijn, datse in een geheele Maend tijds deselve niet konden proeven. Doe wy nu ten laetsten te Nannes waeren aengekoomen, ⁺ overviel ons al t'saemen een nieuw onheyl. Plotslijck vergingh ons 't gehoor en 't gesight. Met seer groote ontsteltenis vreesden wy, dat wy gantsch blind en doof souden blijven. Doch vermits veele seer treflijcke Genees-geleerde en andere voornaeme Mannen onophoudlijck ons quaemen besoecken, soo wierden wy ten vollen weer hersteld. Wat my belangd, nae een maend tijds sagh en hoorde ick weer als voorheenen. Echter heb ick naederhand geduerigh een swacke Maegh behouden. Lerii Schriffahrt nach Brazil und Historia der Inwohner Americae, cap. 21. 22. fol. 264. seq.

Waerlijck mijn Vriend, ⁺ liet de deughdsaeme Juffer Honesta sigh hooren, de bejegeningen uwer Reys uyt America nae Franckrijck zijn geweest een ongeluckige keeten van aen malkander-geschaeckelde onheylen. Waerlijck hebt ghy op d'ellendighste wijs gewandeld in 't Dal der schaduwen des doods. Waerlijck hebt ghy soo een geruymen tijd langh gehad reynigheyd der tanden, tot 't alderjammerlijckste Jammer voor de Maegh. Maer waerlijck heeft oock de goedertierenheyd des Heeren uw Ziel noch opgewonden gehad in't Bondelken der Levende; u behouden in den tijd des Hongers, en u soo langh doen bestaen sonder Spijs-genietingh. 'k Hoop en wensch, dat hy u voortaen 't goede sal doen sien, en u versadigen met sijn heyl.

Van verscheydene seer grouwlijcke Hongerlijdingen, seyde Polylector, in veelerley Gewesten des Weerelds, ⁺ soo in voorgaende als in onse tijden, heb ick voorbeeldlijck gehandeld, met ondermengingh van een goed deel vry aenmercklijcke seldsaemheden, en verschricklijcke Wondergevallen, in mijne Curieuse Aen-

+ Groote krachtloosheyd, en wonderlijcke lusten.

+ Blindheyd, en doofheyd; doch weer vergaen.

+ Besluyt van deese rampspoedige Reys.

+ Aenwijsingh, waer wy in eenige andere onser Wercken

[p. 83]

merkingen der bysonderste Oost- en West-Indische verwonderens-waerdige dingen, eerste deel, pag. 290. en vervolgens. Tweede deel. pag. 813. en de volgende. Derde deel, pag. (92.) Groot Historisch Schouwtooneel, eerste deel, pag. 354. Groote Historische Rariteyt-kamer, eerste deel, pag. 550. Tweede deel, pag. 316. ⁺ Historische Oceaen van pag. 224. tot 234. Franckrijcks Kercklijcke en Weereldlijcke Staet, pag. 343. Voornaementlijck op veele plaetsen mijner Geheele Weereld, in haer sonderlinghste en uytgeleesenste gevallen, voorgesteld tot een Historische Kronijck der Kronijcken. In de Bladwijsers kan men op 't woord Honger, of Hongersnood, de plaetsen naesien. 'k Sou hier noch kortlijck byvoegen een ander Geval van Scheeps-hongerlijdingh, met dat van Marinus al een groote overeenkomingh hebbende: doch 'k laet my voorstaen, dat de Vrienden, insonderheyd Juffer Honesta, van deese stof al sat sullen zijn.

Neen, gaf deese tot antwoord; ⁺ van honger kan men niet sat worden. Hard en bitter valt het, swaeren honger te moeten lijden: Evenwel verbitterd 't verhael daer van niet 't gehoor en d'opmerckingh der geene, die alles tot een nuttigh gebruyck weeten aen te leggen. Veel meer werd hier door 't hert opgeweckt om God te dancken, dat hy ons tot noch toe voor deese ellende heeft bewaerd; gevende ons niet alleen Brood tot noodwendigh onderhoud, maer noch seer veel tot ons Brood, t'onser verlustigingh: En sijne goedertierenheyd te bidden, ons voortaen genaedelijck te willen behoeden voor deese swaere Plaegh; eene, en wel de vreeslijckste, sijner vier boose Gerighten: Welcke onse baldadige en overdaedige dertelheyd; onse schandlijcke veraghtingh der goede Gaven Gods; onse vermeetene leckerheyd meer als duysend mael verdiend heeft.

Wel dan, hernam Polylector, ⁺ soo wil ick noch meer honger by deese wel-voorsiene Tafel opdraegen; doch onder voorwaerde, dat ghy u niet ontsetten sult, indien u eenige afschouwlijcke Gereghten voorquaemen: Want by soodaenige Bancquetten siet men al dickmael sulcke onaengenaeme Spijsen verschijnen, dat veele, aen een goeden Disch sittende, daer over alle Eetens-lust wel sou vergaen. Hoofdman Johan Ribaut deed in 't jaer 1561. een reys nae Florida; en bouwde daer een Sterckte, in welcke hy tsestigh Besoldelingen leyde, onder 't Bevel des Hoofdmans Aubert. ⁺ Hy selver, met d'overige weynige Soldaten, gingh van daer t'Seyl; voorneemens zijnde, weer te keeren met meer Volck en allerley

+ Van grouwlijcke Hongerlijdingen hebben gehandeld.

+ Waer toe de Gespraecken van Hongersnooden ons behoorden te dienen.

+ Noch een ander aenmercklijck geval.

+ Eenige in Florida gelaetene Soldaeten werden oproerigh, en dooden haeren Hoofdman.

[p. 84]

Voorraed; om sigh gantschlijck hier ter neer te stellen. Korts daer nae vatteden deese Krijghskneghten een onwil op tegens haeren Bevelhebber; uytbarstende tot een vollen oproer. d'oorsaeck was, om dat hy eenen uyt de haere had doen ophangen; en eenen anderen, genaemd Lachere, op een Eyland verbannen. 't Quam soo verr', datse Aubert dood sloegen, en eenen nieuwen Hoofdman verkoosen. Daerenboven haeldense de gebannene Lachere weer by haer. Vermits nu haeren Voorraed begon te minderen, en sy uyt Franckrijck geen tijdingh kreegen, dat meer Volck en levensmiddelen tot haer souden koomen, soo beslootense, by tijds een Schip te willen bouwen; ⁺ om (wanneer 't gebreck haer moght komen t'overvallen als een gewapend Man) sigh daer in op Zee te begeeven, en alsoo de gevreesde nood t'ontvlieden. Doch 't gingh haer geheel anders alsse gedaght hadden; en daerse op 't Land noch eenigh onderhoud hadden konnen vinden, moestense naderhand op Zee sigh van alles ontbloot sien. 't Schip, of de Schuyt, wierd eyndlijck volmaeckt, soo goed als se konden; en d'Inwooners, die deese vreemde Gasten geerne quyt geweest hadden, bestelden haer daer toe de noodige Kabels en ander Touwwerck. Maer daer moesten oock Zeylen zyn. Deese bereydedense van haere Hembden en Slaeplaeckenen. Dus toegerust zijnde, verwaghtedense een goede Wind; en soo haest deselve begon te waeyen, staeckense in Zee; op welcke haere Reys vry langer duerde alsse gedaght hadden. Eerse noch 't derde deel der selve hadden afgeleght, ⁺ was haeren Voorraed al verteerd; en 't Water begon t'ontbreecken. d'oorsaeck van haere geringe voortgangh was een ontstaene kalmte; die haer soodaenigh ophield, datse in drie geheele weecken tijds geen vijfentwintigh Fransche mijlen weghs konden voorderen. Hier door geraecktense in sulck een staet, datse sigh moesten behelpen yeder met twaelf graenkens van Millie 's daeghs. Doch wel haest was oock van deese Spijs niets met allen meer overigh. Wijlse nu alle gewoon Voedsel moesten missen, soo vattedense eerst haere leedere Wambaisen; ⁺ daer nae haere Schoenen aen. Met deese ellendige kost soghtense haer leven uyt te recken, soo langh haer mogelijck sou zijn. Niet alleen de Honger, maer oock de Dorst plaeghde haer seer deerlijck. Eenige beproefden, ofse Zeewater souden konnen drincken: Maer behalven dat hier door de keel ontstoocken, en gelijck als brandende wierd, soo veroorsaeckte sulcks hier oock een Darmsnijdingh:

+ Bereyden een Schip om daer meê nae Franckrijck te vaeren, en seldsaem toestel van 't selve,

+ Langhduerige kalmte, waer door se niet konden voort komen.

+ Moeten swaere Honger en Dorst lijden.

[p. 85]

Welcke pijn, ⁺ boven soo veel andere ellenden, haer jammerlijck martelde.

Voor ons, viel Marinus hier in, die van der Jeughd op de soete Wateren, of andere Drancken, gewoon zijn, vallen de soute ondrinckbaer; en schaedlijck voor onse Natuer. Doch 't schijnd, dat men van jonghs af sigh daer toe sou konnen gewennen, sonder eenigh quaed daer van te lijden; gelijck Mithridates sigh had gewend tot 't nuttigen van Vergif.

Of liever, merckte Polylector hier aen, ⁺ tot 't gebruyck van Tegengiften, om niet vergeven te worden. Waer door eyndlijck, doe hy sigh selven geerne aen kant had geholpen, 't gif op hem geen vat kon vinden. Doch 'k wil u in uw begonnen Gespreck niet ophouden.

Doe ick, hernam Marinus, ⁺ in 't Jaer 1616. onder Jaqùes le Maire d'Australische Toght hielp doen, saegen wy eens op den aghtsten der Bloeymaend teeckenen van Land; en op de naemiddagh een seer seldsaem fatsoen eens Schips; 't welck ick u (alhoewel 't misschien op een ander tijd beeter te pas sou konnen komen) om de wonderlijckheyds wil sal voorstellen; te meer, om dat wy in den aenvangh onser Gespraecken van diergelijcke Vaertuygen gewagh hebben gemaeckt. Dit Schipje had een Solderingh op twee beslootene Prauwkens; welcke anderhalve vadem van malkander quaemen; dwars overgebonden met Balcken en Stocken. ⁺ Plancken waeren 'er overgeleght; en daer op stond een Tent van Matten, waer in Vrouwen en Kinderen waeren. De Mans persoonen bestierden dit Schip voor en aghter met dicke, groote Riemen. De Mast stond in 't Voorschip, geheght op een dwarshout, met Hoofdtouwen. Oock haddense een lange Spriet, Besaens-wijs. 't Seyl was van Matten. Alleen op gissingh voerense, wijlse geen Streeckwijser (Compas) hadden. Gantsch naeckt waerense, behalven datse de Schaemte hadden bedeckt. De Vrouwspersoonen was't hayr kort afgesneeden; soo dat men haer uyt de Mannen niet kon onderkennen als alleen aen de Borsten. ⁺ Deese Indianen (op dat ick nu koom tot de saeck, waerom ick in 't verhael van Polylector ben gevallen), scheenen Zeewaeter tot Dranck te gebruycken. De reden, welcke dit vermoeden in ons veroorsaeckte, was, datse de by haer zijnde jonge kinderen uyt de Zee te drincken gaven. Le Maire Spiegel der Australische Navigatie fol. 35. Buyten twijffel soudense

+ Drincken Zeewater, Doch tot haere schaede.

+ By welcke gelegentheyd

+ Hier werd verhaeld 't seldsaem fatsoen.

+ Van een Schipje eeniger Indianen,

+ Welcke tot haer dranck Zeewaeter gebruyckten.

[p. 86]

de gedaghte haere Kinderen geen Zeewater gegeven hebben, indiense niet gewoon waeren geweest, 't selve voor haeren dorst te nuttigen.

Deese Australische Reysbeschrijvingh, ⁺ merckte Polylector weer aen, is oock in Druck uytgekomen onder de Titel van Journael, of Beschrijvingh der wonderlijcke Reys, gedaen door Willem Cornelsz. Schouten van Hoorn. Yeder heeft een bysondere Aenteeckenaer gehad; of, om duydlijcker te spreecken, deese Tocht is van twee bysondere persoonen beschreven en uytgegeven geworden. 't Geen ghy geset hebt op den aghtsten, steld hy op den negenden der Bloeymaend. 't Scheepje vertoond hy ons aldus: 't Was wonderlijck om te sien; ⁺ zijnde van twee lange, fraeye Canoes, hebbende al vry een goede wydte tusschen beyden. Ontrent in 't midden van elcke Canoe waeren geleght twee breede Plancken, van cierlijck rood hout, om 't Water te schutten. Voorts haddens' 'er Plancken boven over geschickt, van d'eene Canoe op d'ander; wel vast op een gewoeld. Soo wel voor als aghter staecken de Canoes noch een groot stuck uyt; boven dight toegemaeckt voor 't overwaeteren. Voor op d'eene Canoe aen Stuerboord stond een Mast, op 't eynd met een Mick, daer een Besaen met de roode in lagh. 't Zeyl was van Matten. Hoedaenigh de wind woey, sy waeren meest altijd gereed om te zeylen; sonder datse Compas of eenigh Zee-Instrument hadden; ⁺ doch wel Visch-Angelen. Sommige hadden 'er haecken van Paerlemoer aen; andere van swart Been; of van de Schild der Schildpadden. Haere Touwen waeren fraey genoegh; en wel soo dick als een Kabeltouw; gemaeckt van bynae sulck een Stof, als waer van de Vygekorven in Spaenje werden bereyd. Voorts seght deese Schrijver: Sy droncken sout Water uyt de Zee, en gaven 't oock haere jonge Kinderen te drincken. Journael van Willem Cornelisz. Schouten, pag. 107. des Drucks t'Amsterdam, aghter de Voyagie van Joris Spilbergen, Anno 1648.

Dus kan, ⁺ liet Honorius sigh hooren, de gewoonte de Natuer veranderen, of als tot een Natuer werden. Maer gelief nu voort te gaen in 't verhael der weervaeringen van d'op Zee zijnde hongerige en dorstige, sonder spijs of dranck te hebben.

Sommige deeser ellendige, vervolghde Polylector, droncken haer eygen Water; en bevonden sigh beeter daer by. ⁺ Doch vermitsse noch Spijs noch eenige Voghtigheyd nuttighden, soo kon-

+ Ander Beright.

+ Van 't gedaghte seldsaeme Schipje,

+ En 't drincken van Zeewater.

+ Vervolgh van 't voorgaende.

+ Nieuw gevaer, door de leckheyd van haere Schuyt.

[p. 87]

dense oock niet soo veel lossen, als genoegh moght geweest zijn voor haeren dorst. Boven deese plaegh van d'uyterste honger en dorstlijdingh ontstond haer noch een ander gevaer. Want haere kleyne Schuyt wierd aen alle kanten leck; en sy waeren niet maghtigh genoegh, om al 't inloopend Water uyt te scheppen. Tot vergrootingh haerer ellende gebeurden 't, dat een Zee-golf, ⁺ door de Wind verwoedelijck aengedreven, haer Schuytje aen d'eene zijde in stucken sloegh. Oock vloogen 'er de Baeren over heenen. Derhalven sy, gantschlijck wanhopende van haere behoudenis, ophielden van d'uytscheppingh des Waters: 't Welck doe soodaenigh indrongh, dat de veelheyd haer gewisselijck sou hebben doen sincken, indien niet eenen onder haer, moed grijpende, haer had verseeckerd (om de slappe handen wat op te reghten) datse, de wind dus blijvende, binnen drie daegen tijds gewisselijck land souden sien. Deese hoopgevingh verweckte in haer noch soo veel kloeckmoedighheyd, ⁺ datse gesaemenderhand aen 't werck vielen, om 't Water weer uyt de Schuyt te krijgen. Oock settedense haeren loop noch drie daegen en naghten voort, sonder yets t'eeten of te drincken. Maer doese, dien tijd verstreecken zijnde, geen teecken van eenigh Land gewaer wierden, gavense op nieuws de hoop (anders de rijckdom der arme, en de troost der ellendige) gantschlijck verlooren; ⁺ vermitsse den honger niet langer konden uytstaen. In deese hooghste nood begonden eenige voor te stellen, dat het beeter was, door de dood van eenen alle te behouden, als datse gesaementlijck dus ellendigh vergingen. Eyndlijck wierd beslooten, dat 't Lot eenen sou aenwijsen,om te sterven, en sijn vleesch te doen dienen tot spijs voor d'overige. 't Viel juyst dien Lachere te beurt, diese, in haer oproer, hadden gehaeld van 't Eyland, waer op hy, om sijner misdaeden wil, gebannen was geweest. Dus wist de Godlijcke gereghtigheyd hem te vinden.

Dit maeckt my, viel Juffer Honesta hier in, ⁺ indaghtigh 't geen de Heere onse God spreeckt by den Propheet, van de godloose: De vliedende sal onder haer niet ontvlieden, noch d'ontkomende onder haer behouden worden; Al verberghden sy haer van voor mijn oogen in den grond der Zee, soo sal ick van daer een Slangh gebieden, die salse bijten. En al gingense in gevanghnis voor't aengesight haerer vyanden, soo sal ick van daer den Swaerde gebieden, dat het haer doode, Amos ix. 1. 3. 4. Indiense al 't een onheyl ontkomen, soo sal haer doch een ander veel swaerder, of afschouwlijcker, treffen.

+ Welcke noch door een Zee-golf aen d'eene zyde in stucken wierd geslaegen.

+ Geven de hoop verlooren.

+ Dooden eenen onder haer, en eeten hem.

+ Korte aenmerckingh.

[p. 88]

Niet langh, ⁺ gingh Polylector weer voort, wierd sijne Slaghtingh van d'andere uytgesteld. 't Warme bloed dronckense. Daer nae deeldense 't Vleesch by stucken onder haer uyt; met een seer nauwe toesight, dat d'eene doch niet meer als d'andere moght bekoomen. Hier meê onderhieldense sigh een wijl tijds, tot dat d'uyr haerer verlossingh uyt deese ellende gekoomen was. Want eyndlijck naerderdense de Kust van Bretagne; daerse een Engelsche Barck vonden. De daer in zijnde Engellanders begaven sigh in deese rampspoedige Schuyt; en vonden de Francoisen op 't laetste punt van den geest te sullen geven. Doch door Spijs en Dranck verquickt geworden zijnde, quaemense noch levendigh aen land. Adelarii descript. Floridae pag. 29. Beauchamp Histoir. divers. pag. 403.

Al dickmael is 't gebeurd, ⁺ seyde Honorius, dat men door nood Menschen-vleesch heeft gegeeten; en die't gegeeten hebben, verseeckeren, dat het seer lecker van smaeck is. Een Jongman van Ter Goes in Zeeland wierd met derthien andere van de West-Indiaensche Wilde gevangen bekoomen. d'uyterste Hongersnood dwongh haer, t'elckens 't vleesch van eenen haerer Medgesellen te moeten eeten, wijl haer niets anders gebraght wierd. De gedaghte Jongelingh betuyghde naederhand, dat hy in 't eerst wel een afschrick van dese kost had; maer daer nae soo smaecklijck daer van at, als van een goed wel-gemest Varcken. ⁺ De Vingeren der handen en de Teeën der voeten waeren hem een seer leckere knabbelingh, een lieflijcke kluyvery. Als 'er nu thien dus verslonden waeren, en d'overige vier bemerckten, dat nu de beurt haest aen haer sou koomen, soo soghtense middel, om te moogen ontvlieden; en 't is haer oock geluckt. Wassenaers Historisch Verhael aller Gedenckwaerdige Geschiedenissen in Europa, 8^ste. deel, pag. 30.

'k Moet, ⁺ begon Juffer Honesta weer, hier twee Vraegen doen. Eerst, of'er in Sand eenigh Voedsel is! Daer nae; Of 't oock wel geoorloft magh geaght worden, in sulck een uyterste nood, en alderwanhoopighst gevaer, eenen door 't lot de doen sterven, om d'andere met sijn vleesch Spijs te verschaffen, en alsoo veele in 't leven te behouden! De laetste Vraegh vloeyd uyt de nu verhaelde gevallen. Tot d'eerste geeft my aenleydingh, aen d'eene zyde, 't geen nu van Hongerlijdingh is gesproocken; aen d'andere zyde yets 't geen ick onlanghs heb gesien; te weeten, dat eenige tamme Gansen, door den Eygenaer over een sandige wegh gedreeven werdende, dickmael eenige

+ Koomen eyndlijck noch aen Land.

+ Menschen-vleesch gehouden voor seer lecker van smaeck.

+ Voorbeeldlijcke getuygenis hier van.

+ Tweederley voorgestelde Vraegen, uyt 't voorheenen verhaelde vloeyende.

[p. 89]

Sandsteenkens in den Beck vatteden, en inswolgen. 'k Beklaeghde deese arme Beesten, welcke door Honger Sand moesten eeten; om haere heete Maegh te vullen.

'k Verseecker u, antwoordede Marinus, ⁺ dat deese Vogelen 't Sand in slickten, niet uyt honger, maer uyt lust; en om dat sulcks haer diend tot reynigingh van de Maegh.

Eenige Geleerde, berightede Polylector, ⁺ zijn van gevoelen, dat veelerley slagh van Gevogelte Sand eeten, niet alleen tot Maegh-reynigingh, maer oock tot vullingh van deselve; en somtijds uyt honger.

Sou dan, hervraeghde Juffer Honesta, ⁺ Sand oock den Honger konnen stillen?

Niet gantschlijck stillen, ⁺ was d'antwoord van Polylector, maer eenighsins bedwingen. Men heeft bevonden (seghd de geleerde Erasmus Franciscus, Schaubuhnen dritter theil, pag. 615.), dat veele Menschen, in Hongersnooden, Sand hebben ingeswolgen, en by deese jammerlijcke kost sigh eenige daegen langh onderhouden. Wat my belanghd, ick meen, dat 'er voor de Menschen sleght voedsel in moet steecken; doch dat 'er yet dienstighs voor de Vogelen in leght. Sand sou een hongerigh Mensch weynigh konnen helpen, als alleen tot eenige vullingh van de Maegh, op datse niet al te seer ingesnoerd wierd. ⁺ Evenwel is lijmaghtigh en klevigh Sand niet t'eenemael sonder Voedinghs-kraght. De hittigheyd der Vogelmagen sou oock misschien uyt 't witte Sand wel eenigh Voedsel konnen trecken. Men vind seecker slagh van Gevogelt, 't welck niet anders als Steenen slockt, en daer door seer vet werd. Ontrent de Stad Alexandria in Egypten vind men een groote meenighte deeser Pluym-Dieren. ⁺ Sy konnen niet vliegen, maer loopen soo geswind, dat de snelste Hond haer niet kan aghterhaelen. Enckelijk met Netten konnense verstrickt werden. Geen andere Spijs nuttigense, als alleen kleyne steenkens, welckese uyt 't Sand oppicken.

't Is waer, antwoordede Marinus. ⁺ Deese Vogelen werden seer geroemd, wegens haere Vettigheyd; zijn oock bovenmaeten lieflijck, maer te gelijck gantsch gevaerlijck t'eeten, soo langh deselve noch varsch zijn. Die'er een weynigh te veel van gebruyckt moet sterven. d'oorsaeck hier van werd haer Voedsel toegeschreeven, als die niet anders dan Steenen inslingeren. ⁺ Diese onmatigh gebruyckt, bekoomt de Watersucht, en eet sigh selven een vroegh-

+ En voor eerst,

+ Of oock Sand

+ Den Honger

+ Sou konnen stillen,

+ En eenigh Voedsel toebrengen.

+ Vette Vogelen.

+ Alleen Steenen eetende.

+ Seldsaemheyd ontrent't eeten der selve.

[p. 90]

tijdigh Graf op den hals. Derhalven moetmense, soo haestse gepluckt zijn, souten, en een geheele Naght in 't sout laeten leggen. Daer nae braeden, en met Edick eeten. Dus toebereyd zijnde, bekoomense een goede smaeck, en zijn gesond. Des Fursten Razevits Sendschreiben, num. 3. Erasmi Francisci Schaubuhnen dritter theil. pag. 616.

Maer, ⁺ seyde de Heer Honorius, is men al ten vollen gewis, dat deese Vogelen juyst niet anders als Steenkens in de Maegh souden werpen? Misschien snappense Vliegen, Muggen en Wormkens op, sonder dat men daer aght op neemd.

Alsse geopend werden, ⁺ hernam Marinus, soo werd in de Maegh niet anders als Steenkens gevonden. Men kan oock niet 't alderminste blijck sien, datse yet anders souden nuttigen. Friderich von Zeitz Asiatische Reisebeschreibung pag. 119.

Vermits ick sie, ⁺ liet Honorius sigh weer hooren, dat de Vrienden niet meer gelieven t'eeten; dat wy nu oock al wat langh aen Tafel hebben geseeten, soo dunckt my best te zijn, eer wy in d'antwoord op d'andere Vraegh mijner Echtgenoot ingewickeld werden, de Danckseggingh te doen; op te staen, en ons in een andere Kamer te begeven, daer wy wat meerder lught, en een aengenaem uytsight sullen hebben. 't Eerste en tweede wierd terstond verright. Doch vermits doemaels de Son seer lieflijck scheen, en dat men 't sitten moede was, ⁺ soo wilden Polylector en Marinus liever wat gaen wandelen in den Hof van Honorius, leggende aghter sijn Huys. Hier gekoomen zijnde, gingense de Paeden een wijl tijds op en neer. Polylector 't oogh op 't een en 't ander der Gewassen slaende, sagh oock 't Kruyd Crista Galli, of Hanekammen; soo genoemd, wegens eenige gelijckheyd der Blaederen met de Kammen der Hanen. Dit gaf hem aenleydingh, om tot Marinus te seggen: Doe ghy u bevond in de Gras-zee, saeghd ghy eenigh ander goed op 't Waeter drijven; rood, en de Hanekammen bynae gelijckvormigh; van sulck een aert, dat het, aengeraeckt werdende, de handen deed opswellen, met een vyerige ontsteeckingh. Maer hebt ghy op uwe Reysen niet noch een ander slagh van schaedlijcke Opwerpselen der Zee vernomen, een veel heviger brand veroorsaeckende? 'k Heb 'er yets van geleesen; maer wou geerne yemand daer van hooren spreecken uyt eygener ondervindingh.

+ Bedenckingh,

+ Op de Steen-eetingh.

+ Nae 't eyndigen der Maeltijd.

+ Begeven de Gespreckhouders sigh nae Honorii Hof aghter sijn Huys.

[p. 91]

Ick kan u, antwoordede Marinus, yet aenmercklijcks hier van verhaelen. Op Maendagh, den aghtentwintighsten der Wintermaand des Jaers 1665. ⁺ saegen wy op 't Water drijven een geweldige meenighte van Kruyd, genoemd Sargazo, of Zeekroost, waer van voor heenen breed genoegh is gehandeld. 's Anderen daeghs 's morgens saegen wy twee Slangen op 't Water, tot groote blijdschap van ons allen; wijl sulcks een onfeylbaer teecken was, dat 't Land van Indien niet boven de veertigh Fransche mijlen van ons af lagh. Men magh dan wel de diepte beginnen te peylen. Ten negen uyren vonden wy op drie-en-vijftigh vademen grond. 's Middaghs waren wy op de hooghte van 21. graden, 33. minuten. ⁺ Voor de tweedemael 't Dieploot uytwerpende, vonden wy grond op veertigh Vademen; en 's avonds ten half ses uyren op vijfendertigh vademen. Korts daer nae saegen wy veel geele kleyne Slangen, maer eene voet langh, en ontrent een pinck dick, op 't waeter swemmen; waer uyt wy bemerckten, dat wy dight by de Kust van Diu waeren, by welcke men kleyne, maer van daer hooger op langhs de Kust van Indien groote Slangen heeft.

Soo werd dan, viel Honorius hier in, ⁺ dit Zeekruyd Sargazo oock in Oost Indien gevonden? En dienvolgens dwaelen de geene, welcke geschreven hebben, dat men 't nergens, als op de vaert van uyt America verneemd?

Jae berightede Marinus, ⁺ men siet het, by de genoemde Kust van Diu, zijnde een seer vermaerde Koop-Stad, versterckt met drie Kasteelen; gelegen in Asia, in 't Westerdeel van Oost-Indien, op een kleyn Eyland, dight by 't Koninghrijck, en aen de Mond der Zee-boesem van Cambaja. Doch 't beslaet soo veel plaets niet op de Zee, is oock de Scheepen niet soo verhinderlijck als in West-Indien. Want als 't hier een wijl tijds op 't Water heeft gedreeven, van de klippen afgescheurd zijnde, soo werd het aen Land geworpen. Ontrent ten ses uyren begonden wy te verneemen seeckere Zee-opwerpselen. ⁺ Die van Provence noemense Carnasse: d'Italianen Potta marina: De Portugeezen Alfareca. 't Scheepsvolck seyde my, dat het is gelijck severaghtigh vleesch; 't welck van de Visschen werd gegeeten. Wanneer 't aen yemands ligchaem raeckt, kleeft het gantsch vast daer aen, even als of 't Lym waere; en veroorsaeckt seer groote brandingh. My gedenckt, dat seecker eerlijck Man, doe ick te Kalis was, my verhaelde, hoe in de Zee van Kalis Op of Uytwerp-

+ 't Kruyd Sargazo, waer van hier boven is gehandelt,

+ Word oock gevonden

+ In Oost-Indien,

+ Niet verr' van Cambaya

+ Seer wonderlijck Op of Uytwerpsel der Zee,

[p. 92]

selen werden gevonden, welcke, aen 't vleesch van een Mensch raeckende, sulck een groote brand verwecken, dat hy sommige Besoldelingen van de Besettingh, ⁺ hier van aengetast, als onsinnigh langhs de straet had sien loopen, schreeuwende van de bynae raesende pijn. Terwijlse in de Haven hadden geswommen, waeren deese opwerpsels aen haer Lijf gekoomen. Hy voeghde daer by, dat deese smert haer gemeenlijck twee of drie daegen langh by bleef. My belangende, 'k geloof vastlijck, dat dese Opwerpselen, waer van hy sprack, Carnasses zijn. Dien geheelen avond saegen wy soo een groote meenighte van dit goed, dat 'er de Zee t'eenemael wit van was. Sy quamen gelijck als met Aderen. Nae 't uyterlijck aensien soumense gehouden hebben voor groote Sandbancken van uytsteeckend wit Sand; of voor Vloeden van Melck. En waerlijck, een onkundige, die dit noyt gesien heeft, sou sigh lightlijck konnen inbeelden, op een Sandplaet te zijn geraeckt. ⁺ Nauwlijcks was eene deeser Aderen voor by gedreeven, als wy weer een andere saegen aenschieten. Yeder der selve was meer als vijf honderd schreeden langh; breed nae gelijckmaetigheyd. De geene, welcke langhs 't Schip heenen dreeven, scheenen enckele heldere Starren te zijn. In 't eerst meende ick, dat het Voncken waeren, gelijck men dickmael by een ontstelde Zee siet opkoomen. ⁺ Maer bemerckende, datse haeren glantsch niet verlooren, als anders gemeenlijck aen de gedaghte Voncken geschied, soo vraeghde ick de Hoofdman, en d'andere, welcke op 't Aghterkasteel stonden, wat dit doch zijn moght? En kreegh tot antwoord, datse Carnasses wierden genoemd; zijnde gewisse teeckenen, dat men dight by land was; want anders werdense seer selden vernoomen. Echter beleed de Hoofdman, dat hy noyt soo een groote meenighte deeser Opwerpsels te gelijck had gesien. Ten aght uyren vonden wy grond op dertigh Vaedemen; en nae deese tijd saegen wy geen Carnasses meer. Thevenot Gedenckwaerdige Reysen, tweede deel, pag. 326.

Waerlijck, ⁺ liet Honorius sigh hooren, dit is een sonderlinge seldsaemheyd in de Zee. Daer deese dingen sigh vertoonen, behoefd men niet te gaen Baeden, wijl men 'er lightlijck van geraeckt, en alsoo in een raesende smert gesteld sou konnen worden.

Doe ick, ⁺ hernam Marinus, van Kombru, aghter Ormus om, nae Suratte zeylde, sagh ick, op den vijfentwintighsten der Loumaend des Jaers 1623., noch een ander seldsaem Op of Uytwerpsel

+ Genaemt Carnasses, Potta Marina, en Alferaca,

+ Gantsch seldsaem;

+ En van een seer vreemde, schaedlijcke eygenschap.

+ Noch een Opwerpsel

+ Der Zee, hebbende

[p. 93]

der Zee; te weeten, een seer groote meenighte van vreemde dingen; hebbende de gelijckenis van Slangen; of veel meer van Visschen, ⁺ onder de gedaente van Slangen, gelijck groote Alen; langh en rond. Volgens de beweegingh van 't Water scheenense in of op de Zee te kruypen, even gelijck de Slangen op 't land doen. 'k Sprack hier af met eenige, die goede kennis van deese saeck hadden, uyt welcke ick vernam, dat 't geen ick sagh geen leven had, maer enckelijck een Uytwerpsel van de Zee was. Geen andere beweegingh was 'er in of aen, als die door de Golven wierd veroorsaeckt. Oock seydense my, hoe wy naerder aen Indien quamen, hoe wy meer van dit Opwerpsel gewaer souden worden. Della Valle Reysen, vijfde deel, pag. 37. Naederhand sal misschien gelegenheyd voorkomen, om wat breeder van deese Stof te handelen.

'k Heb, ⁺ begon Juffer Honesta hier, een Obligatie, tot last van Polylector, welcke ick wel wenschte, voldaen te moogen worden.

Ghy koomd, ⁺ antwoordede deesen, juyst t'ontijd; wijl mijne Cassa tegenwoordigh niet wel voorsien is van gereede penningen. Laet my echter hooren, wat voor een Obligatie dit is?

Uwe vriendlijcke beleefdheyd, ⁺ hernam Juffer Honesta, welcke my verseeckerd, dat ick sal vergenoeght werden ontrent een dingh, 't welck ick verlangh te weeten, en onder ons in resto is gebleven.

Is 't anders niet, ⁺ boertede Polylector, soo wil ick liever beyde mijne Dgiesacken uytschudden, om te sien, wat voor een Voorraed daer in zijn moght, als u onvoldaen laeten.

Wel dan, ⁺ seyde Juffer Honesta, soo versoeck ick voor eerst antwoord op mijne voorheenen gedaene Vraegh: Of 't in d'uyterste en alderwanhoopighste Hongersnood eenighsins geoorloft kan zijn, eenen door 't lot te doen sterven, om d'andere met sijn vleesch te spijsigen; en alsoo met verlies van eenen veele te behouden!

Gantschlijck niet, ⁺ berightede Polylector. Om geenerley oorsaecken wil; in geenerley gelegentheden magh men een Mensch dooden, als alleen by vorm van Reght, door Vonnis der Overigheyd; welcke God hier toe 't Swaerd in de hand heeft gegeeven: Of in een wettigen Oorlogh, door noodwendigheyd aengevat: Of in geval van noodsaecklijcke verweeringh; wanneer men vyandlijck en gewelddaedigh met doodlijcke Wapenen werd aengevallen; en

+ De gedaente van Slangen, en schijnende op 't Water te kruypen.

+ Boertige

+ Tusschen inwerpingen,

+ Ingevoerd

+ Tot kortswijl.

+ Voorgestelde Vraegh,

+ Of men in d'alderuyterste Hongersnood,

[p. 94]

ons geenen wegh meer open is, om te konnen ontvlieden: Waer ontrent wy echter soo veel voorsightigheyd moeten gebruycken, om niet te doden (ten waere in d'alderuyterste, ⁺ onvermijdlijcke nood, geen ander middel meer overigh zijnde,) dat wy opreghtlijck, en op vaste redenen ons gewisse konnen voldoen en gerust stellen. Maer eenen onschuldigen te dooden, is gantschlijck ongeoorloft. 't Is de stem van den godloosen Caiphas, (alhoewel hy propheteerde buyten sijn weeten): Ghy verstaet niet, noch ghy overleghd niet, dat het ons nut is, dat een mensch sterve voor 't Volck, en 't geheele Volck niet verlooren gae, Ioh. xi. 50. Om ons selven nae 't ligchaem te behouden, moet men de toorn Gods niet tegens ons verwecken door 't dooden van eenen, die niet doodschuldiger is dan wy. In geval van sulck een Hongersnood, als Marinus en meer andere hebben uytgestaen, moet men sigh beveelen aen de voorsienigheyd en goedertierenheyd Gods, by wien uytkoomsten tegens de dood zijn. Hy is den Nooddruftigen een sterckte in sijne benauwdheyd; een Toevlucht voor den Vloed, ⁺ een schaduwe tegens de hitte. Onverwaght kan hy verlossen, als nu alle hoop uyt schijnd te zijn; en in den honger van 't verderf redden. Indien niet, soo moet men, sonder sijne handen uyt te strecken tot quaed, sonder hulp te soecken door boose middelen, sigh geduldigh sijnen wil onderwerpen, en met lijdsaemheyd draegen 't geen sijnen raed over ons heeft beslooten; verseeckerd zijnde, indien wy anders hem lief hebben, dat oock dit ons ten besten sal moeten dienen, 't zy op d'een of d'andere wijs. Veel liever moeten wy sterven, als sulck een groot quaed doen, en soo grouwelijck sondigen tegens God.

Maer, ⁺ wierp Honorius hier tegens, door de dood van eenen konnen evenwel veele behouden werden. En 't leven van veele behoord men te stellen boven dat van eenen.

't Eerste, ⁺ antwoordede Polylector, is maer een ydel voorwendsel. De Regel des Apostels moet altyd by ons gelden, en vast gaen: Men moet geen quaed doen, op dat'er goed uyt quaeme. De vreese Gods, en sijn ernstig Gebod: Ghy sult niet doodslaen, moet ons van dit boose stuck afhouden: Desgelijcks oock de liefde tot onsen Naesten; aen welcke wy niet doen moeten, 't geen wy niet wilden dat aen ons sou geschieden. Belangende 't tweede lid uwer tegenwerpingh; 't selve geld in geval van reddingh; by voorbeeld, als thien persoonen in 't water laegen, van welcke men kans sagh om negen te

+ Een Mensch, nae gedaene Lot-werpingh,

+ Sou moogen om 't leven brengen,

+ Om door sijn vleesch

+ Veel andere in 't leven te behouden?

[p. 95]

redden, ⁺ maer dan moestmen den thienden laeten sincken; of soo men den thienden wou helpen, soo moesten de negen vergaen; in sulck een gelegentheyd moest men sien op de behoudingh van 't meerder getal; ten waere in seeckere gevallen; als dat de thiende een persoon was, die 't Land bysondere diensten kon doen; d'andere niet. Dat de thiende een eerlijck Godsaligh Man was; d'andere snoode Deughnieten waeren, e.s.v. 't Is dan geheel wat anders, uyt veele in gevaer staende eenen in 't gevaer te laeten, om veele te helpen, als uyt veele in gevaer zijnde eenen te dooden, om d'andere te redden. Ontrent 't eene gaet men lijdende, omtrent 't andere doende.

De persoonen, ⁺ hernam Honorius, onderwerpen sigh 't lot. Die 't selve treft, had het niet konnen treffen, en soo sou hy 't voordeel des Lots, tot reddingh sijns leevens, oock genoten hebben.

Dat dit stuck, ⁺ pastede Polylector hier op, aen 't lot werd gestelt, maeckt de saeck niet goed, maer arger; wijl 't selve hier door schandlijk word misbruyckt, tot een boos eynd. Daerenboven, geen Mensch heeft maght, of toelaetingh, om sijn leven onder 't lot te mogen stellen. 't Is waer, in sulck een ongelegentheyd van Honger sou d'Overste der hongerlijdende in een Schip, ⁺ of belegerde Stad, wel yemand, die eenige misdaed begingh, schoon deselve in andere tijden sou mogen door de vinger gesien worden, met de dood konnen doen straffen; en sijn Lijck aen d'andere ten besten geven: Maer dan staet weer niet weynigh te twijffelen, of 't geoorloft is, oock selfs in d'alderuyterste nood, menschen-vleesch, schoon van een dood Mensch, te mogen eeten? Veele der voornaemste Gods geleerde gevoelen gantschlijck neen.

Hoe lang, ⁺ vraeghde Juffer Honesta weer, sou een gesond Mensch, sonder eenige Spijs-genietingh, wel konnen levendigh blijven.

Op deese Voorstellingh, ⁺ berightede Polylector, kan niet wel een doorgaende antwoord werden gegeven. Men steld buyten twijffel, dat een sterck en vollijvigh Man veel langer spijs sou konnen ontbeeren, als een mager en uytgeteerd persoon. Waer van daen 't gemeene Spreeckwoord, op sijn vet of smeer te teeren, schijnd te zijn gekoomen; 't welck echter niet van alle aengenoomen werd. d'oorsaeck, waerom d'eene den honger langer kan uyt staen als den anderen, schrijven sommige de Maegh en d'Aderen toe; welcke, hoese enger en kleyner in de Menschen zijn, hoese meer veroor-

+ Aenmerckingh, op een tegenwerpingh.

+ Op noch

+ Een andere.

+ Of 't geoorloft is Menschen-vleesch t'eeten?

+ Hoe langh

+ Een Mensch, sonder eenige spijs-nuttigingh sou konnen leven?

[p. 96]

saecken, datse langer konnen honger lijden, als wel andere. Daer by voegende, dat sulcks gewaer werden de geene, welcke 't ligchaem sterck ingorden, en daer door 't suygen der Aderen ten deelen verhinderen. ⁺ Waerom dan oock sommige Volckeren, ten Oorlogh treckende, sigh nauw pleegen in te binden; om, in geval van nood, den honger dies te beter te konnen verdraegen 't Welck oock, gelijck alreeds aengeweesen is, veel beeter van vette als magere Lieden kan geschieden. Want als'er spijs ontbreekt, soo doet de Maegh de vettigheyd, welcke sigh in 't Ligchaem bevind, smelten, en veranderd deselve tot voedsel der Leeden, of in der selver bestendigh Weesen. Zeileri Epist. tom. 2. num. 458. pag. 511. Veele meenen, dat een gesond Mensch den sevenden dagh, sonder Voedsel-genot, niet sou konnen overleven. Seeker Edelman in Hongaryen, een boosen Arghwaen tegens sijn Eghtgenoot opgevat hebbende, ⁺ kreegh den geenen, dien hy valschlijck voor haren Pol hield, gevangen, en wierp hem in een diepe Kelder. Hier wou hy hem van Honger en Dorst laeten sterven. Om hem deese ellendige dood noch ellendiger en smertlijcker te maecken, soo deed hy hem daeghlijcks op seeckere uyren Vleesch en andere Spijsen voorsetten; doch sulckerwijs, dat hy deselve niet kon bereycken; stellende hem dus tot een rampsalige Tantalus. Ses daegen langh stond hy deese geweldige Hongerlijdingh uyt. Daer nae wierd hy gantsch kraghteloos; en op den sevenden dagh vond men hem dood leggen, hebbende tusschen de tanden een gedeelte van 't vleesch, 't welck hy uyt sijn armen had gebeeten. Gottfried Brauer Mord-erzehlungen pag. 143. Maer andere hebben langer konnen vasten. ⁺ Een Edelman in Thuringen handelde op even deselve wijs met eenen, die waerlijck met sijne Vrouw Echtbreuck had bedreeven; en derhalven billijcker dus gestraft wierd. Deesen Ontughtelingh leefde tot op den elfden dagh, sonder genieting van eenige Spys. d'Overigheyd dit bedrijf vernoomen hebbende, deed de gedaghte Edelman onthoofden, wijl hy in haer Ampt was gevallen; sigh selven gewroocken; en daer ontrent al te wreed, jae onmenschlijck te werck gegaen had. G. P. Harsdorffers Mord-geschichte, tit. 163. pag. 584. Veel andere diergelijcke Gevallen sou ick konnen bybrengen, doch sal deese Stof besluyten met de volgende aenmercklijcke Geschiedenis. Georgius Siculus, van de Duytschers genoemd Georgh Zeck, of Zeckel, een Sevenberger van geboorte, had, onder den schijn van tegens de Turcken te willen veghten (doe de Paus tegens de

+ Redenen, waerom, en hoe, d'een langer honger kan lijden als d'ander.

+ Jammerlijck Voorbeeld van een Edelman, die op den sevenden;

+ Van eenen anderen, die op den elfden dagh door hongerlijdingh rampsaligh stierf.

[p. 97]

selve een Kruysvaert had uytgeschreven) onder toeseggingh van vergifnis aller sonden voor de geene, die sigh in deesen Oorlogh begaven; en verseeckeringh van den Hemel aen alle die in den selven souden sneuvelen), ⁺ met sijne Kruysvaerders veel meer Hongaryen als Turkyen beleedighd. Insonderheyd gingh hy seer grouwlijck tegens d'Eedele te werck; en belegerde met sijne Boeren de Stad Temeswar, waer in Stephanus Bathori doemaels 't gebied voerde; dien Graef Jan van Zits, Vaivoda in Sevenbergen, te hulp quam. Zeckel wierd gevangen, met ontrent veertigh sijner Dienaeren. ⁺ De Sevenbergers lieten haer vijfthien daegen langh, sonder eenige spijs, in d'uyterste Honger sitten. Ten eynde deeses tijds waerense al t'saemen dood, behalven negen. Ondertusschen had men Zeckel uyt onbereyd rauw yser een Koninghlijcken Throon toegeright. Hier wierd hy in; en een gloeyende ysere Kroon op sijn Hoofd geset. Doe braght men de gedaghte negen overgeblevene, van Honger gantsch uytgeteerde, meer schaduwen als menschen gelijck zijnde persoonen by hem; ⁺ en men beval haer, datse 't vleesch haers Heeren, door de gloeyende ysere Kroon half gebraeden zijnde, met haere tanden souden uytbijten, en opeeten. De ses deeden 't, uyt dootsvrees; en wierden daer op los gelaeten. d'overige drie wilden liever sterven, als soo een boven maeten afschouwlijcke en gantsch onnatuerlijcke daed begaen. Dit gebeurde in 't jaer 1524. Nicolai Isthuansis Histor. Ungar. lib. 5. Andere hebben, dat men Zeckel Georgh, nae de Krooningh met een gloeyende ysere Kroon voorts levendigh aen een Spit bried, en de gedaghte verhongerde dit Gebraed liet eeten. Brauweri Chronicon fol. 454.

Gewisselijck, seyde Honorius, ⁺ indien de gevers van dit Vonnis eenige billijckheyd in haer gemoed hadden gehad, soo moestense de drie, die liever sterven, als op een onmenschlijcke wijs haers Heeren vleesch inslocken wilden, niet alleen 't leven geschoncken, maer oock haer, als reedelijcke persoonen zijnde, begiftighd; en d'andere negen voor eerloos weghgejaeghd hebben. Ondertusschen geeft de voorheenen gedaene Vraegh van mijn Echtgenoot my aenleidingh, om noch deese voor te stellen: ⁺ Souden Zeevaerende persoonen, van Zeeroovers of andere wreede vyanden aengevallen werdende, en niet langer konnende tegenstaen, 't Vyer niet in 't Buskruyd moogen steecken, om alsoo 't Schip en haer selven in de lucht te doen springen, op datse niet vielen in een slaverny, arger als de dood; en oock de

+ Grouwlijcke wreedheyd, begaen tegens eenige gevangene.

+ Door een vijfthiendagige hongerlijdingh,

+ En daer nae, door dwangh, van 't vleesch haers Heeren te moeten eeten.

+ Aenmerckingh.

+ Of Zeevaerende persoonen,

[p. 98]

gedaghte haere snoode vyanden niet verrijckten met den by haer zijnde Buyt, of versterckten door de bekoomingh van haer Schip!

Die sulcks doen, antwoordede Polylector, ⁺ worden Moordenaers van haer selven, en van andere. Voor mijn deel, 'k wil de beleggers en aenvoerers van dit werck niet eens onder de Helden, veel min onder de reghte Christenen, maer wel onder de roeckloos-vermeetene, onder de bloode onvertsaegde, onder de heylloose vertwijffelde reeckenen: 't Magh roemlijck zijn in d'oogen van onbesonnene Krijghsgorgels; maer 't is verdoemlijck voor de Vierschaer van 't Gewisse. Sy mogen dit noemen t'saemen nae den Hemel vaeren, doch 'k vrees, datse niet soo hoogh oprijsen sullen; maer veel meer, dat het met de sulcke op een Hellen-reys uytkoomd. Wy zijn geen meesters, noch van ons eygen, noch van eens anders leven. Eerlijck is 't, ⁺ in sijn beroep tot de dood toe tegens de vyanden te veghten; maer grouwlijck, sigh selven te dooden, om van de vyanden niet gedoodet, of in dienstbaerheyd gesteld te worden. Dat men de Rijckdommen des Schips in de Zee werpt, om de Rovers daer door niet te verrijcken: Dat men 't Schip in brand steeckt, als men kans siet, om de daer in zijnde Menschen te doen ontkoomen, op dat de tegenparty daer door niet stercker wierd, tot nadeel van 't Vaderland, of van andere, is in sommige gevallen geoorloft. Dit deed eens de snoode Zeerover Asan, van wien ick een aenmercklijcke Geschiedenis kon verhaelen, indien ghylieden lust en geduld haddet, om deselve aen te hooren.

Twijffeld gy daer aen, ⁺ borst Honorius los? Immers weet ghy wel, dat de vertellingh van allerley gevallen, waer in yet bysonders voorkoomd, my niet anders als aengenaem kan zijn. En wijl dit oock betreft de dingen, welcke of de Zee aengaen, of op Zee voorvallen, waer ontrent wy voorneemens zijn in onse Redenvoeringen ons insonderheyd beesigh te houden, soo sullen wy hier door niet van de wegh, immers niet verr', afdwalen.

Wel hoor dan, begon Polylector weer. Asan Calaffat, ⁺ een geboorne Grieck, doch die 't Mahometaensch Wangeloof had aengenoomen, deed ontrent 't jaer 1626. met sijne Galey en noch seven andere Roof-Scheepen de Christenen seer groote schaede. Ontrent een Daghreys van Alexandretta trof hy een Venetiaensch Schip aen; vervolghde 't selve naght en dagh; quam 'er eyndlijck meê in een Geveght, en wierd 'er meester van. 'k Wil geen tijd verslijten

+ Van Zeerovers, of andere wreede vyanden aengevallen werdende,

+ Haer Schip in de lught mogen doen vliegen?

+ Ingevoeghd aenmercklijck Geval.

+ Asan Calaffat, een Grieck, doch Mahometaensch geworden.

[p. 99]

met de voordraegingh sijner menighvuldige Roveryen tegens d'Italianen, Francoisen en Hollanderen. Doch van 't gedaghte genoomene Venetiaansche Schip moet ick noch dit seggen, dat vijfentwintigh Christenen op 't selve de Boeyen wierden aengedaen, om 't getal der Roey-Slaven te vermeerderen. ⁺ Drie Capucijner Monicken, als, P. Clemens de Ligny, P. Yves d'Insula, en P. Leonhardus de Maubeuge, (van d'Infante Isabella Clara Eugenia uyt Brussel nae 't soo genoemde Heyligh Land gesonden; die oock deese Geschiedenis, met al der selver omstandigheden, te Parijs in druck hebben uytgegeeven) deed Asan in sijne Galey klimmen; met bevel, dat men haer haere Gebeedeboecken en Roosenkransjens sou weer behandigen. Jae oock, hy bevrydede haer van de Roeybanck. Eyndlijck quam hy met een seer grooten Roof, bestaende in Geld en Waeren, t'Algiers; meenende, genoegh verright en verdiend te hebben, om 't hoofd aller Zeerovers te worden. ⁺ Wederom lightede hy 't Ancker; voer na Sardinien, en maeckte andermael een geweldige Buyt: Doch wierd verspied van vijfthien Galeyen der Christenen, gesaementlijck tegens de Zeerovers uytgevaeren; als, drie van de Paus, onder 't Bevel des Maltheesischen Ridders Alexandri Feliciani; aght Spaensche, onder Jacob Piementel; en vier Florentijnsche, onder Julius Montalto. Deese hadden vernoomen, dat twaelf Algiersche Scheepen na by haer waeren: ⁺ Derhalven beslootense, haer te willen opsoecken. Asan gingh met Duyvelsche Konsten om. Yeder avond, met 't ondergaen van de Son, leyde hy een Boeck op sijne Tafel; 't welck, door bedrijf des Satans, sigh van selfs opende, en door twee pijlen hem te kennen gaf, wat hem den volgenden dagh sou overkomen; desgelijcks, 't geen hem daer ontrent te doen of te laeten stond. Dit was sijn Orakel, hem voorkondigende, of hy Buyt te haelen, dan of hy gevaer te verwaghten, en hoe hy sigh daer in te houden had. Als hy nu de Galeyen der Christenen op hem sagh aenkoomen, sonder dat sijn Boeck hem yets daer van had verwittighd, heeft hy 't selve weer opgeslaegen; en daer in gevonden, ⁺ dat noch sijn Schip in de handen der Christenen geraecken, noch sijn persoon gevangen genomen worden sou. 't Een en 't ander is geschied, doch op een andere wijs als Asan 't stuck opvattede. 'k Wil niet blijven staen op d'ordre en de bysonderheeden deeses Geveghts. Acht van de Galeyen der Christenen greepen 't Galioen van deesen Zee-rover aen; zijnde voorsien met twee-en-vijftigh Metale stucken Geschuts.

+ Pleeght seer groote Roveryen tegens de Christenen.

+ Welcker Galeyen hem gaen opsoecken.

+ Seldsaeme Toverbedrijven, van deesen Asan, om yeder dagh sijn geluck of ongeluck te vooren te weeten.

+ Geveght tusschen sijne en der Christenen Scheepen.

[p. 100]

d'overige seven gingen los op d'andere Turcksche Roof-Scheepen, en vielen deselve seer hard. Nae een twee-uyrige Strijd moesten 'er twee sigh overgeven. Twee andere snelden sigh ter vlught. Een Hollandsch van haer veroverd Schip wierd verlaeten. ⁺ Asan aenschouwde dit verlies met seer groot verdriet, en offerde, nae Mahometaensche wijs, een Lam; 't welck hy in vier stucken deelde; deselve Oostwaerts, Westwaerts, Zuydwaerts en Noordwaerts in Zee werpende, om hier door een goede Wind te bekomen: Gelijck hem al dickmael op diergelijck Guychelbedrijf was gebeurt; doch nu misten 't hem.

't Sal niet ondienstigh zijn, ⁺ viel Marinus hier in, de Ceremonien ontrent deese Gewoonte wat breeder voor te stellen. De heylighste en voornaemste Offerhanden der Mahometanen werden verright met een Schaep, of Hamel; niet alleen op haere Bedevaerden, maer oock dickmael alsse sigh in eenige hooge nood bevinden. 't Werd oock selfs van de Turcksche Zeerovers gedaen. Want alsse op Roof sullen uytvaeren, en voornemens zijn, door de Straet te zeylen, soo slaghtense voor haere afvaert een Rouw Hamel, en verdeelen de selve in vier stucken. ⁺ Is 'er een Haiza in 't Schip (dat is, eenen die te Mecha geweest is) soo neemd hy 'er twee-vierde-deelen van; doet sijn gebed met veele seer belagchlijcke gebeerden; en werpt 't eene vierde deel aghter, 't andere voor uyt 't Schip in de Zee; te gelijck met een Kruyck Oly, en een brandend Waschlight. Indien 'er geen Haiza tegenwoordigh is, soo doet het de Hoofdman. Dit verright zijne, soo werd een Canon afgeschoten, en d'overige deelen des Hamels eetense t'saemen op. Wanneerse weer te rugh komen, werpense niet anders als Oly in de Zee; en geloven, dat d'een of d'ander heylige Meribout, of Eremit, sigh daer van geneerd. Indiense by naght in de Straet komen, ⁺ soo stellense op elck Schip een brandende Waschkaers, ter tijd toe dats' 'er door zijn geraeckt. Indien 'er een groote Storm ontstaet, of datse in eenigh groot gevaer sigh bevinden, of een goede wind wenschen te krijgen, soo werpense van yeder der vier hoecken des Schips een vierdedeel eens Hamels uyt; meenende, dat dit haer een voorderlijcke wind en groot geluck sal toebrengen. Deese Ceremonie heeft sijnen grond in 't Boek Zuna, of 't Aenhanghsel des Alcorans; daer men leest, dat de Hamel, die ter eeren van Mahometh geslaghtet werd, voor de Slaghters biddet, dat het haer wel gaen magh. Als oock d'Engel Gabriel de Sonden en goede

+ Offerhande van een Lam, om goede wind te bekomen.

+ Verder beright

+ Van de Mahometaensche Ceremonien

+ By deese Overgeloovige en Afgodische Offerhande.

[p. 101]

Wercken der Menschen tegens malkander weeghd, soo leggen de geofferde Hamelen sigh in de Schael der goede Wercken. Erasmi Francisci Schaubuhnen dritter theil pag. 425. Reinerii descript. Barbar. pag. 212. Doe ick eens van Masulpatan vertrock nae Ternasserim, als een Reysiger, hadden wy seer swaere Regenen; gevoelden oock somtijds een bovenmaeten groote hitte, wijl wy de Son reght boven 't hoofd hadden. ⁺ Al deese ongemacken eghter bekommerden my soo seer niet, als wel, dat ick moest aensien de seldsaeme bygelovige Ceremonien, die de Heydenen en Mooren voor mijn oogen aenstelden, om een voorspoedige Wind te mogen bekomen. Eerst bereydedense een Schipje, hebbende de lenghte van ontrent twee en een halve voet, met volkomen Touwwerck, Zeylen en Masten. 't Selve voorsaegense van Voorraed, en wierpen 't daer nae in Zee; volghden 't oock met haer gesight soo verr' als se konden, onder 't maecken van een seer vreeslijck getier. ⁺ Als dit niet helpen wou, naemense haere toevlught tot toverbedrijven; overal seeckere Briefkens aen vastheghtende. Eyndlijck deedense een Processie, of Omgangh; waer by sigh al de Scheepslieden bevonden. Yeder gingh in sijne orde, met kleyne Stockjens in de hand; op seeckere Maet deselve slaende. Een oud Man, van een eerwaerdigh Aensien, volghde deesen Omgang, ⁺ en bewieroockte elcke Mast; terwijl al d'andere op een ry stonden, met een gantsch onaengenaeme Sangh antwoordende op de gebeeden welcke hy uytsprack. Ick, en eenige andere meevaerende Christenen, derfden deese grouwelen niet bestraffen, uyt vrees, dat de boose Geest, welcke deese luyden besit, haer moght ingeblaesen hebben, dat wy de geene waeren, die de Wind weerhielden: Welcke voorstellingh gewightigh genoegh sou geweest zijn, om ons aen haere woede op t'offeren. Reys des Bisschops van Beryte, pag. 86. Wat voor toversche Guychelryen ick somtijds eenige Roomschgesinde Schippers en Schiplieden heb sien plegen, 't zy om wind te bekoomen; 't zij om de wind in een groote Storm sigh te doen neerleggen, kan by een andere gelegenheyd werden verhaeld. Laet ons nu liever den uytgangh van de begonnene Geschiedenis hooren.

Maer, ⁺ hernam Polylector weer, onaengesien deese Offerhande, soo bleef 't echter gantsch stil; waer door de Christenen d'ontvloodene Turcksche Scheepen aghterhaelden en vermeesterden. Dus sagh Asan sijne Galeyen verlooren, en sijn eygen Gallioen

+ Andere seer seldsaeme

+ Grillen en Pleghtlijckheden,

+ Om wind bekoomen, van de Mooren aengesteld.

+ Asan, by sijne Ceremonien geen hulp vindende,

[p. 102]

gantsch doorschooten; 't derde deel van 't daer op zijnde volk dood, en alsoo sigh meer als half verwonnen. Echter verliet hy sigh op de Wisseggingh van sijn Toverboek, 't welck hem tot noch toe noyt geloogen, alhoewel somtijds veel wat dubbelsinnigh gesproocken had: ⁺ Wou derhalven sigh niet opgeeven, maer verweerde hem Ridderlijck; soo dat oock de Zeevooghd Piementel door een Kogel uyt deese Weereld wierd geruckt. Negen uyren langh duerde 't Geveght; vermits de Christenen 't Galioen van Asan veroveren, niet in de grond schieten wilden. Doe hy nu eyndlijck sigh in een t'eenemael vertwijffelde staet bevond, soo dat hy geen verder tegenstand kon doen, besloot hy, sijne vyanden ten minsten 't voordeel van sijnen gemaeckten Buyt te willen onttrecken. Al sijn Goud, Silver, en voorts wat eenighsins kostlijck was, bedraegende (volgens d'aenteeckeningh eener daer in gevondene Lijst) tweemael honderd en vijftigh duysend Kroonen, wierp hy in de Zee. ⁺ Daer nae stack hy 't Achterdeel des Schips in brand, en smeet een jonge Deerne, welcke hy ten Hoer misbruyckte, in dit Vyer, op dat niemand anders deel aen haer moght bekoomen. Voorts stortede hy sigh selven in de Golven. De Soldaten op de Scheepen der Christenen, meenende een seer grooten Roof te sullen vinden, beklommen terstond 't brandende Schip, en verlosteden de gedaghte drie Capucijner-Monicken, nevens sesendertigh andere Gevangene, welcke beneden in 't Gallioen waeren. ⁺ Maer ondertusschen was alles boven in vlam geraeckt, soo datse ten deele in de Boot, d'andere in 't Water sprongen, om 't vyer t'ontvlieden. Veele verdroncken. Sommige reddeden sigh door swemmen. Andere dreven op Plancken, Noch andere wierden jammerlijck verbrand; en wederom andere gingen met 't Schip te grond. Wegens de felle sigh seer wijd uytbreydende vlam kon niemand deese ellendige in haeren nood te hulp koomen. Onder de geene, die op een stuck houts de dood ontworstelden, waren oock de drie Capucijner-Monicken, van welcke den eenen seer swaer in 't Hoofd was gequetst. Ontrent tseventigh overgesprongene Soldaten, welcke plonderen wilden, bleeven hier rampsaligh dood. Vliegerii Miscellan. pag. 81. G. P. Harsdorffers Mordgeschichte tit. 133. pag. 457.

't Gebeurt al dickmael, merckte Marinus hier aen, ⁺ dat men de dood vind ter plaets daer men Rijckdom soeckt. Belangende de gedaene Vraeg van de Heer Honorius, 'k weet wel, dat het

+ Werpt al sijnen Schat in de Zee:

+ Steeckt 't Schip in brand; smyt een jonge Deerne in 't Vyer, en sich selven in de Zee.

+ Hoe 't de Christenen gingh, welcke in 't brandend Galioen sprongen, om buyt te haelen.

+ Weerkeeringh tot de hier boven voorgestelde Vraeg van 't doen springen eens Schips.

[p. 103]

voor een Helden-daed werd gehouden, de Kruydkamer in brand te steecken, wanneer men sigh niet meer tegens de Vyanden weet te verweeren. My is oock niet onbewust, dat d'Engelsche veeltijds eenige Tonnen Buskruyd onder 't Verdeck des Schips setten; en, wanneerse sigh overmand bevinden (door de vyanden op 't selve te sien) de Vaten laeten springen, om haer alsoo, met haer eygen uyterste gevaer, in de lught te doen vliegen. Dat daerenboven sommige Hoofdmannen in Zee werden gesonden, met een uytdrucklijck geheym bevel, 't Schip te doen opvaeren, wanneerse 't selve niet souden konnen behouden. Doch altijd heb ick, even gelijck Polylector, geoordeeld, dat dit (insonderheyd 't laetste), een gantsch ongeoorlofde daed, een moorddaedigh bedrijf is, 't welck onder de Christenen geenssins moet gepleeghd worden.

Doe, seyde Honorius, in 't jaer 1665. ⁺ 't Spaensche Schip, genoemd de Margaretha, in Zee stack, was den daer op zijnde Overste deese last gegeven; Dat hy 't (indien 't onderwegen besprongen wierd, en hy geen kans moght sien, om 't selve te behouden) sou doen springen, door d'inbrandsteeckingh der Kruydkamer.

't Sou oock geschied zijn, ⁺ deed Polylector hier by, indien niet eenige seldsaeme Gevallen daer tusschen waeren gekoomen, welcke 't soo genoemde ten Hemelvaeren hadden verhinderd.

Vermits nu Juffer Honesta een groote begeerte liet blijcken, ⁺ om deselve te moogen hooren, soo gingh hy aldus voort: In Ooghstmaend des gedaghten Jaers quam dit Schip, met d'overige der Spaensche Silvervloot, uyt West-Indien geluckigh voor de Bay, of Haven, van Cadix aen. Al d'andere Scheepen liepen in deselve; doch deese Margaretha, ⁺ niet soo wel bezeyld zijnde, oock weynigh vermoeden van eenigh gevaer meer hebbende, bleef alleen aghter. Met de volgende aenbreeckende dagh quaemen vijf Turcksche Roof-Scheepen, onder de begunstigingh eener groote kalmte, met alle maght aanroeyen; beschietende dit Schip soodaenig, dat tegens de middagh van de duysend en vijftigh daer op geweest zijnde Mannen alreeds honderd en tsestigh waren gesneuveld. De meeste en voornaemste Bevelhebbers waeren dood. d'Overste selfs had door een Splinter beyde d'oogen verlooren. 't Schip kon, door gebreck van Wind, sigh niet beweegen; en was derhalven buyten hoop, van deesen Dans te sullen konnen ontspringen. Vermits nu de gedaghte Overste, ⁺ nevens d'andere Onder-Hoofd-lieden, 't Sacrament daer op had ont-

+ 't Spaensch Schip Margaretha,

+ Kostlijck gelaeden,

+ Koomd uyt West Indien.

+ De Bevelhebbers hadden 't Sacrament daer op ontfangen,

+ Datse 't souden laeten springen, wanneerse 't niet konden behouden.

[p. 104]

fangen, datse 't Schip niet souden laeten vallen in de handen der vyanden, maer liever doen opvliegen, soo beval hy den Busschieter, de Kruydkamer aen te steecken. Terstond gingh hy heenen, om deesen last te verrighten: Doch wierd onderweegen door een Canonschoot sulckerwijs getroffen, dat hy in twee stucken ter neer viel. Eenen anderen (wiens Ampt was, op de Kabelen, Touwen en ander Scheepstuygh te letten) liep toe, om 't Lont op te beuren, en dit werck uyt te voeren: Maer even 't selve, 't geen den anderen was bejegend, weervoer hem oock. ⁺ Sijnen Macker trad in sijne plaets; doch nauwlijcks had hy 't Lont in sijne handen gevat, als wederom een Koogel hem deselve gangh deed gaen. d'Overste dit alles vernoomen hebbende, eyschte selfs 't ontstoockene Lont, en gingh, al tastende, nae de Kruydkamer, doch konse niet vinden, ter oorsaeck van sijne blindheyd, veroorsaeckt door 't gemelde verlies sijner beyde oogen. Ondertusschen vielen aght Monicken, sigh in dit Schip bevindende, voor sijne voeten neer; biddende met traenen, dat hy van sijn voorneemen wou afstaen. Hy droegh haer voor, dat hy 't doen moest, wegens 't aen hem gedaen bevel, en sijnen soo hoogh hier op geswoornen Eed. Maer als deese Geestlijcke persoonen sigh verbonden, de geheele saeck op haer te neemen, ⁺ en alles voor hem te sullen verantwoorden, soo liet hy sigh eyndlijck noch beweegen. Dus quam dit rijck-gelaedene Schip (inhebbende meer als aght Tonnen Gouds aen Silver, behalven de meenighte van Paerlen en andere kostlijckheden) in de handen der Turcken.

Waerlijck was 't te beklaegen, ⁺ liet Juffer Honesta sigh hooren, dat de rijcklijck besilverde en bepeerelde Perel (Margaretha) geroofd wierd; en dat de Mahometaensche Rovers, soo gantsch schaedlijck voor de geheele Christenheyd, sulck een aensienlijcken Buyt bequaemen.

Echter, ⁺ berightede Polylector, haddens' 'er weynigh voordeel van. Sy naemen wel de beste Schat uyt dit veroverde Schip, maer eer noch een half uyr tijds verloopen was, verhief sigh de Wind; en de Fransche Zeevooghd Duc de Beaufort quam haer met aght Oorloghs-Scheepen op den hals; drijvende haer vlughtigh nae Tanger: Daer de Prijs wel binnen geraeckte; en van d'Engelsche, (doemaels met deese Zeerovers Vreede hebbende) in beschermingh wierd genoomen; doch de vijf Turcksche Roof-Scheepen was den wegh afgesneeden: Welcke, vermits de Wind van 't Land stond, Al-

+ Op wat voor een seldsaeme wijs dit snode stuck noch verhinderd,

+ En 't Schip aen de Rovers overgegeven wierd.

+ Welcke echter

+ Van deese buyt weynigh voordeel genooten, en waerom?

[p. 105]

giers niet konden bereycken; maer voorby moesten loopen, en twaelf mijlen daer van daen strandeden. 't Beste naemense wel meê aen Land; doch de Scheepen moestense verlaeten; welcke den Roof der Francoisen wierden. Dus hebbense bynae meer verlooren als gewonnen. ⁺ Frisschii Schauplatz, Barbarischer Schlaverney, dritter theil, Histor. 45. pag. 332. In mijnen Grooten Historischen Oceaen, pag. 201. Verhael ick een ander Wondergeval des Jaers 1607., wanneer de Spaensche Vloot by Gibraltar soo dapper van de Hollanders wierd aengetast en geslaegen. In eene der Spaensche Scheepen laegen sommige Hollandsche Zeevaerende persoonen gevangen. De Hoofdman siende, dat de Neerlaegh op de Spaensche zyde sou vallen, ⁺ gunde deese ellendige haere verlossingh niet. Beval derhalven eenen sijner Onder-Bevelhebbers heenen te gaen, en haer den hals af te snijden. Flucks trad hy nae haer toe, maer op 't selve oogenblick dat hy de Moord wou beginnen, velde een Canon-kogel hem ter neer. Den tweeden hier toe uytgesondenen bejegende 't selve. De derde Kogel vloogh geluckighlijck tegens d'ysere keeten, daer de gevangene aen geslooten laegen; deselve in stucken breeckende, sonder haer eenighsins te beschaedigen; maer in tegendeel deeser wijs haer wonderlijck verlossende. 't Breeder beright kan men in 't genoemde Werck ter aengeweesener plaets vinden.

In seeckere Gevallen, ⁺ begon Marinus weer, sou ick geoorloft konnen aghten, 't Schip te laeten opvaeren. Naementlijck, als men aen d'eene zijde seeckerlijck wist, dat de bekomingh van 't selve de Vyanden des Staets een seer groot voordeel sou geven, tot een swaer, jae 't uyterste nadeel voor 't Vaderland; en dat men aen d'andere zyde noch kans sagh, om 't leven der Menschen te konnen redden, door in de Zee te vallen, eer de Slagh noch quam, en dan door andere Scheepen geberght te worden, of door swemmen aen land te koomen. ⁺ d'Engelsche manier, van 't Verdeck, met de daer op gekoomene vyanden, door ondergesteld Buskruyd te laeten springen, heeft een gantsch ander aensien, als de Kruydkamer in brand te steecken. By 't eerste is wel gevaer; doch daer benevens blijft hoop, dat de Menschen behouden sullen worden; jae oock veellight 't overige des Schips: Maer by 't ander vlieghd alles op; soo dat 'er niemand levendigh kan afkoomen.

Ghy spreeckt, ⁺ bejegende Honorius hem, hier al te ruym. Daer zijn voorbeelden, dat van een opgesprongen Schip sommige

+ Ander seer seldsaem geval.

+ En wonderlijcke reddingh door Canon-Kogelen.

+ In welcke gevallen geoorloft kan zijn,

+ Een Schip te laeten springen.

+ Gevolgh, getrocken

[p. 106]

lieden noch zyn ontkomen. 't Is genoegh bekend, wat onsen Hollandschen Schipper Willem Ysbrandsz. Bontekoe is weervaeren. Op sijne Vaert nae Oost-Indien geraeckte sijn Schip den negenden der Slaghtmaend oude Stijl des Jaers 1629. door ongeluck in brand. Doe 't Vyer de Kruydkamer had bereyckt, vloogh dit houten Zee-Kasteel in duysend stucken door de lught, met honderd en negenthien persoonen.

Seer seldsaam koomd my voor, ⁺ viel Juffer Honesta hier in, dat men de Brand in een Schip niet sou konnen dempen, eerse by 't Buskruyd quam. Men is immers in volle Zee, daer 't niet aen Water ontbreeckt, om met alle maght te konnen gieten, en alsoo de vlammen te blusschen. Men krijghd hier 't Vyer in een Huys noch wel uyt, schoon dickmael 't Water verr' van de hand is, en alleen met weynigh t'effens werd uytgestort.

Maer, ⁺ antwoordede Polylector, 't Zeewater is niet soo bequaem om brand te lesschen, gelijck wel 't soete doet. Doch hier nae sullen wy van deese Stof breeder konnen spreecken. Laet ons nu voorts hooren, wat de Heer Honorius noch heeft te verhaelen; en wat hy daer uyt sal willen besluiten.

Schipper Bontekoe selfs, ⁺ vervolghde deesen, wierd oock opgeworpen, doch viel, noch levendigh, in 't water neer; daer hy sigh op een nevens hem drijvende groote Mast settede: En korts daer nae eenen anderen, (Herman van Kniphuysen), die deselve Lughtsprongh had gedaen, uyt de Baeren sagh opkoomen. Beyde blevense behouden. 'k Verhael dit maer alleen met weynige woorden, wyl dit Geval yeder genoegh bewust is uyt het hier van gedruckte en dickmael herdruckte Journael. Desgelijcks beschrijft ons Polylector, in 't eerste deel sijns Grooten Historischen Schouwtooneels, pag. 308., hoe in 't Jaer 1625. seecker Fransch Edelman, de Saligny, doe 't Schip, waer in hy sich bevond, door Buskruyd opsprongh, hoogh in de lught opgeworpen, en verr' daer van daen in een ander Schip neergeset wierd, sonder eenighsins beschaedighd te zijn. Vermits nu deese dus behouden bleven, soo kan men oock, wanneer men een Schip laet opvliegen, hoop hebben, dat het oock soo gelucken moght. Mist het dan evenwel, soo is 't een ongeluck, maer noch op verre nae geen Selfsmoord.

Schoon, ⁺ pastede Polylector hier op, de geene, welcke 't Lont in de Kruydkamer laeten steecken, de dwaese hoop mogh-

+ [Inwerpingh

+ Van yets anders.]

+ Uyt de behoudenis van sommige in de lught opgevlogene personen.

+ Korte beantwoordingh deeser tegenwerpingh.

[p. 107]

ten hebben, datse voor haer selven misschien behouden souden mogen worden, soo verontschuldighd dit echter haer niet van Selfsmoord, wijlse sigh in een (buyten bynae wonderwerck) onvermijdlijck doods gevaer werpen, 't welckse voorby konden zyn. Soud gy niet eenen soodaenigen een Selfsmoorder noemen, die, sigh manck bevindende, en daer over ongeduldigh zijnde, hem selven van een hoogen Thoorn afwierp; op hoop, dat soo een hoogen val hem niet alleen geen schaede doen, maer oock selfs verlossingh van sijne kreupelheyd veroorsaecken sou; om dat sulcks aen een Timmerman t'Ulm is gebeurd; ⁺ die, manck gaende, en by ongeluck van een seer hoogh Huys tot beneden toe afvallende, geen verseeringh aen eenigh deel sijns ligchaems gevoelde, maer in tegendeel naderhand reght op sijne beenen gingh, van sijne kreupelheyd gantsch verlost zijnde. Georgi Fischeri Blumenthal Gedenckwurdiger Geschichte pag. 216. Gelijck dan oock eens Koperslagers kneght t'Aughsburgh in 't jaer 1572. aldaer afviel van de Thoorn der Kruyspoort, hebbende de hooghte van ten minsten tnegentigh voeten; sonder aen eenige sijner leeden eenighsins beschaedighd te zyn. Zeileri Handbuchs ander theil, pag. 354. In onse Pogingen, om niet in de handen der vyanden te vallen; om uyt Sieckten of Smerten verlost te werden, ⁺ moeten wy d'ordentlijcke; mogen wy somtijds wel gewaeghde middelen gebruycken (by voorbeeld: Om geen ellendige Slaef te werden, in Zee te springen; op hoop, dat men sigh deese jammerlijcke Dienstbaerheyd door swemmen sal onttrecken,) maer noyt magh men ter hand neemen sulcke dingen, op welcke (buyten soo veel als Mirakel) de dood noodwendigh moet volgen. De wonderlijcke bestieringen Gods in de sonderlinge reddingh van sommige, moeten wy aenmercken als blijcken sijner maght en goedertierenheyd; doen dienen tot opweckingh onses vertrouwens op hem in allerley nooden; maer niet misbruycken tot vermeetenheyd, of om hem te versoecken.

De twee van u verhaelde Vallens-gevallen, ⁺ voeghde Juffer Honesta hier tusschen in, brenghd my een ander in gedaghten, 't welck ick, om de sonderlinge aenmercklijckheyds wil, by deese gelegenheyd niet onverhaeld kan laeten. Schoon ick weet, dat uwe Redenvoeringen zijn aengeleght, om insonderheyd van de Zee en Zeesaecken te handelen, soo is my echter oock niet onbekend, dat de geene, die gewoon zijn op Zee te swerven, oock wel nu en dan de

+ Voorbeelden van eenige geluckige Vallingen.

+ Aenmerckingh op de selve.

+ Ingeworpen verhael van een verwonderlijcke bewaeringh

[p. 108]

voet eens op 't land stellen. Daerenboven heb ick van ulieden gehoord, dat uw voorneemen is, de Zee-gevallen somtijds te vergelijcken met, of naerder te verklaren door andere Geschiedenissen, welcke juyst de Zee niet aengaen. 't Is ontrent aghthien jaeren geleeden, ^* dat seecker aensienlijck, my wel bekend Persoon (doch die in deese saeck sigh niet wil genoemd hebben), nae Burgundien trock, wegens eenige gewightige verrightingen. Doe hy sigh weer nae huys wou begeven, wierd hy van sommige sijner Vrienden ten eeten genoodighd. Hy gingh aen Tafel sitten, gelaersd en gespoord, met 't Rappier aen de zyde, en een lange Mantel op de schouderen, als gereed tot de Reys. ⁺ Reght vrolijck was hy met de gedaghte sijne Bekende: En onder haere Redenvoeringen spraeckense in 't breede van de veelerley wonderlijcke toevallen des menschlijcken levens. Nae de Maeltijd deed hy de Danckseggingh; stond eerst op, en trad wat aghterwaerts, nae een enge Kamer; om aen d'andere dies te meer bequaemheid tot 't opstaen van den Disch te geven. Hy wierd niet gewaer, dat aghter hem een Luyck was, waer door men neer liet een houtene Trap (Ladder) om beneden in de Kelder te konnen koomen; ter dier tijd van d'onvoorsightige Dienstmaeghd open gelaeten. Aghterwaerts over viel hy neerwaerts af, met de Beenen om hoogh, ⁺ 't hoofd om laegh neerstortende. Al d'aenschouwers meenden, met d'uyterste verbaesdheyd, dat hy den hals had gebroocken. Doch hy, als uyt een slaep ontwaeckende, begon haer beleefdelijck aen te spreeken; stapte goeds-moeds weer nae boven, en gevoelde niet d'alderminste verseeringh, alhoewel hy een hooge val had gedaen. Jae, niets met allen was aen sijne Kleederen of Deegen beschaedighd geworden. Dit wierd van al de daer tegenwoordige voor een sonderlingh wonder geaght; en noch tegenwoordigh leeft hy in goede gesondheyd. Ontrent thien Jaren te vooren had hy noch een andere val gedaen van een Ladder, de hooghte van twaelf sporten; doch quam soo saghtlijck neer te sitten, dat hy niet de minste smert gevoelde. Aenmercklijck is 't geen hy my vertelde van d'eerstgedaghte Val; te weeten, ⁺ dat hy eerst nae eenige Maenden de pijnlijckheyd daer van gewaer wierd; doch deselve vergingh, sonder gebruyck ven eenige hulpmiddelen. Vijfthien jaren daer nae gevoelde hy even deselve smert. Ten eynde van dien tijd vernam hy, en verneemd noch hedensdaeghs, deese ontsteldheyd een of tweemael in yeder Jaer; doch met soo weynigh gevaer en

* Te weten ten tijde, doe de Schrijver dit schreef.

+ Eens aensienlijcken Edelmans in Franckrijck;

+ Een en andermael een hooge, gevaerlijcke val gedaen hebbende.

+ Sonderlinge seldsaemheyd daer ontrent.

[p. 109]

quellijckheyd, datse hem veel meer diend tot een vermaeningh, om te gedencken aen, en sigh danckbaer te toonen voor de wonderlijcke bewaeringh Godts, als tot aenparssingh, om eenige Artzenyen daer tegens te gebruycken. P. Beauchamp Histoir. divers. pag. 401. Goulartii Cabinet der Historien, eerste deel, pag. 242.

In onvoorsiene, ⁺ en buyten onsen wil ons overvallende gevaeren, hernam Polylector, reddet de Heere onse God dickmael seer wonderlijck; waer van ick in verscheydene mijner uytgegevene Wercken voorbeeldlijck heb gehandeld. Maer om dat d'Almaghtige sulcks somtijds doet nae sijn welbehaegen, soo moet men sigh niet moedwillens in diergelijck gevaer werpen, op hoop, van op een gelijcke wijs bewaerd te sullen werden. Van d'ongemeene daeden onses Gods moeten wy geen regelen onses doens maecken, om ons daer op te waegen, en als in de kaecken des doods te loopen. Die dus 't perijckel bemind, sal 'er in vergaen. ⁺ Dat de voorgedaghte persoonen in 't opspringen haerer Scheepen (buyten haere wil, en sonder haer toedoen geschied) wonderbaerlijck behouden wierden, moet ons (gelijck alreeds geseghd is) aensetten tot vertrouwen op den Heere in alle onse nooden, welcke ons, buyten ons, en eygene moedwil, over komen; maer ons niet beweegen tot vermeetenheyd, of versoeckingh des Alderhooghsten. 't Is een enckele raserny, sigh selven en andere, door opspringen, te willen dooden; 't zy uyt een godloose ydelheyd, om daer door de naem van helddaedigheyd achter te laeten; 't zy om niet te vallen in de handen der vyanden: Van welcke men eene deeser twee dingen heeft te verwaghten, of de Sabel door den hals, of de Boeyen aen de voeten. ⁺ Siet men de dood tegemoet, soo is 't immers een groote dwaesheyd, door eygene schuld, door selfs-bestel, te willen sterven, om dat men vreesd, te sullen moeten sterven. De dood door der vyanden handen staet noch niet seecker: En al waer 't, dat wy daer van ten vollen gewis waeren, soo moesten wy waghten, tot datse koomd, en dan Christlijck sterven. Waerom doch wouden wy de dood voorkoomen, en Moordenaers van ons eygen ligchaem worden, te gelijck met 't verderf onser Ziel? Laet de vyanden de schande deeses wrevels hebben, sonder dat wy ons daer meê besoedelen. De Joodsche Hoofdman Josephus ⁺ (daer nae geworden de Beschrijver der Joodsche Geschiedenissen), van de sijne geparst sijnde, sigh selven om 't leven te brengen, liever als sigh over te geven in de han-

+ Aenmerckingh op 't verhaelde;

+ En weerkeringh tot de beantwoordingh.

+ Der voorgestelde Vraegh,

+ Of men een Schip magh doen opspringen.

[p. 110]

den der Romeynen, seyde tot haer seer aenmercklijck: Eerlijck en roemlijck is 't, voor de Vryheyd 't leven te laeten; maer sulcks moet geschieden in den strijd, en door de handen der geene, die ons van onse Vryheyd willen beroven. Bloode, vertwijffelde Menschen werden hun eygene Moordenaers. 't Is een vertsaeghd Schipper, die voor 't onweer soodaenigh verschrickt, dat hy 't Schip wil laten te grond gaen eer de Stormwind in de Seylen is geslaegen. Indien ick my selven ombrengh, soo is mijne dood een Selfs-moord. Doen 't de vyanden, soo is my sulcks een groote weldaed, e.s.v. Vreesdmen voor een ellendige Slaverny? Wel, men laete Gods wil geschieden. ⁺ Een reght Christen moet sigh niet altijd goede daegen inbeelden. De boose verdienense niet; en God wilse oock selfs de vroomste niet altijd geven, wijl haer sulcks niet nut sou zijn. Men mercke, 't zy Slaverny, 't zy andere ellenden, behoorlijck aen als een quaed der straf, 't welck wy ons niet moeten soecken t'ontrecken door te begaen 't quaed der Sonde; waer op een eeuwige straf sou volgen. 't Sal noch maer een kleyne tughtigingh zijn, in opsight van de hooghste plaegen, welcke wy soo meenighvuldigh hebben verdiend. ⁺ Hier toe behoord geduld en bekeeringh. Somtijds wil de Heere onse God ons dus beproeven. Hier toe moet dan zijn een vast vertrouwen van genaedige reddingh; een onvertsaeghd voorneemen, om alles, wat de Heere ons gelieft toe te senden, kloeckmoedigh uyt te staen, en een geheele onderwerpingh van ons selven aen sijnen wil. Maer die sigh, op de gehoorde wijs, in de Lught laeten opvliegen, sondigen op 't swaerste tegens Gods Almaghtigheyd, Wijsheyd, Goedertierenheyd en Regeeringh: Traghten, ⁺ hem, soo veel in haer is, t'ontweldigen de heerschappy over leven en dood: Ontrecken sigh sijne gehoorsaemheyd: Zijn op 't hooghste ondanckbaer voor al de tot noch toe genootene Weldaeden; welcker geene sy hadden verdiend: Wanhoopen van sijne goedertierenheyd: Mistrouwen sijne Bestieringh: Vermoorden, nevens haer Ligchaem, ⁺ oock haer eygene Ziel: Brengen veele harer Medgesellen tegens haeren wil om 't leven; 't geense doch geenssins vermoghten te doen, al wildense 't schoon soo hebben: Beroven 't Vaderland van veele bequaeme lieden, die 't selve noch goeden dienst souden konnen bewijsen: En toonen, in plaets datse meenen, dappere Helden te sullen geaght worden, een vertsaeghd gemoed; vreesende, yet quaeds te sullen moeten lijden; of een onchristlijcke hooghmoed, om niet de gewaende schande te

+ Om niet in de handen der vyanden,

+ Of tot Slaverny te vervallen.

+ Met een korte aenwijsingh,

+ Soo van de dwaesheyd als van de grouwlijckheyd

[p. 111]

hebben, van overwonnen te zijn; daer men, dus doende, op 't schandighste overwonnen is. Dit is 't Godlijck, soo dickmael, soo ernstigh herhaeld Gebod: Ghy sult niet doodslaen. Geenen anderen mogen wy dooden; veel min ons selven. ⁺ Noyt mogen wy yets ter hand nemen, waer uyt, volgens volstreckte noodsaecklijckheyd, en natuerlijcker wijs, de dood sou mogen ontstaen. Maer in geval van d'uyterste nood, of wanneer de noodwendige dienst van Gods Kerck of 't Vaderland sulcks vereyscht, magh men sigh wel stellen in een blijcklijck gevaer, als 'er noch gebeurlijcke hoop van ontkoomingh voor sigh selven en die met hem zijn; oock een gewisse vernielingh van 't voorneemen der vyanden te hoopen is. By voorbeeld: Twee Scheepen leggen aen malkander geklampt. ⁺ Indien de vyand meester werd, soo staet 't Vaderland, wegens eenige sonderlinge aengelegenheden, in gevaer. Krijghd hy de Nederlaegh, soo is 't behouden. In sulck een geval magh de Hoofdman van 't eene Schip (geen ander middel siende, om den vyand, en alsoo 't verderf des Staets t'ontkoomen), sijn Volck gereed gesteld hebbende, om op een gegeeven teecken in Zee te springen, en sigh door swemmen nae een ander schip te redden, 't Kruyd in brand steecken, om 't Vyandlijck Schip te gelijck met 't sijne te doen opvliegen. Want schoon hier 't gevaer groot is (gelijck oock dickmael in Veldslaegen), soo is echter de dood niet baerblijcklijck, noch volstreckt noodwendigh. In tegendeel, daer is een middel, en een gewoon middel tot ontkoomingh, te weeten, 't swemmen; waer door, in veelerley Zee-ongelegentheden, duysenden zijn gereddet geworden.

Maer, wierp Honorius hier tegen, ⁺ Simson veroorsaeckte sigh selven wel de dood, doe hy 't Huys om verr' trock, om sigh te wreecken over de Philistijnen.

Een Reghtsgeleerde, berightede Polylector, ⁺ sou seggen: men moet op Wetten, niet op Voorbeelden sien. Een Godsgeleerde sal antwoorden: Dat Simson dit heeft verright door een bysondere ingevingh en drijvingh Gods; die hem oock bovennatuerlijcker wijs hier toe kraght gaf, om Israel te verlossen uyt de handen der Philistijnen, en om te zijn een Voorbeeld des Heeren Christi. Dit was een buytengewoone saeck; hem, niet ons betreffende: Gelijck oock was de daed van Ehud, die door deselve Godlijcke drijvingh der Moabiten Koningh Eglon doorstack, Jud. III. Over Simsons bedrijven moeten wy ons verwonderen; gelijck oock over die van sommige andere Helden en

+ Deeser snoode daed.

+ Wanneer 't geoorloft kan zijn, een Schip te laeten springen.

+ Tegenwerpingh,

+ Genoomen van 't bedrijf Simsons.

[p. 112]

Mannen Gods; maer alle staense ons niet nae te volgen. ⁺ Gelijck wat buyten-gemeens en Godlijcks in sijne kraght was, soo oock in sijne daed. Die 't doen opvliegen eens Schips met sijn voorbeeld willen soecken goed te maecken, moghten dan oock wel geoorloft achten, dat men met den gemelden Ehud de Koningen vermoordede. ⁺ Dat men met Elias bad om Vyer van den Hemel; 't welck neervallende op sijn gebed, den Hoofdman met sijne vijftigh een en andermael verteerde. Wilden wy met Ehud onse hand aen Vorsten leggen, 't geen hy deed door een Godlijcke dryvingh, sou ons, sonder deselve zijnde, tot een grouwlijcke Sonde zijn. Wilden wy bidden, gelijck Elias; 't geen in hem was een Godlijcken van God ontstoockenen yver, sou in ons zijn een onbetaemlijcke wraeck-begeerte; ⁺ en dan sou op ons passen 't geen de Heer Christus in deselve gelegentheyd tot sijne Discipulen seyde: Ghy weet niet van hoedaenigh een Geest ghy zyt. Hier is dan gantsch geen betreckingh van Simson op de geene, welcke een Schip laeten opvliegen; 't zy om ydele Eer te bekomen; 't zy om niet in Slaverny te geraecken; 't zy om sijne dood eerst op de vyanden te willen wreecken. Een yver voor d'eere Gods, niet sijn' eygentlijcke Wraeckgierigheyd, niet sijne wanhoop, niet de spyt over sijne gevancknis, vernieuwde en versterckte sijn geloof, om uyt te voeren 't geen, waer toe hy, als een Vorst over Israel, van God was verordineert; te weeten, de Philistijnen te plaegen en te straffen. Hier toe had hy nu de schoonste kans en gelegenheyd; wijl de Vorsten der Philistijnen, ⁺ jae al haere Vorsten, in dit Huys waeren versaemeld; met een seer groot getal van andere, buyten twijffel de voornaemste: Welcke hier gesaementlijck sneuvelden; soo dat 't getal der Doode, die hy in sijn sterven doodede, meer was, als dat der geene, die hy in sijn leeven had gedoodet. Dus is hy gestorven in sijn beroep; door een sonderlinge drijvingh en bestieringh Gods; tot wien hy geloovige Gebeeden uytstortede; en die hem tot dit werck, waer toe hy hem had afgesonderd en aendreef, soodaenigh een boven gewoone en gantsch verwonderlijcke kraght gaf. Oock stelde hy, om soo een groote meenighte van Philistijnen te mogen dooden, maer alleen sigh selven in doods gevaer (waer in hy van de neervallende Steenen veel lighter ongeraeckt kon zijn gebleven, gelijck dickmael in Instortingen van Huysen geschied, als vermoedlijck is, dat geschieden moght in 't opspringen eens Schips) maer niemand uyt Israel met hem, gelijck de geene doen, die 't Vyer in de Kruydkamer laeten steecken.

+ Met aenwijsingh,

+ Dat dit voorbeeld niet betrecklijck is.

+ Op de geene, welcke een Schip

+ Door Buskruyd in de lught laeten vliegen.

[p. 113]

'k Sie nu wel, ⁺ besloot Honorius deese Stof, dat de daed van Simson noch de Selfs-moordenaers (tegens welcke de laetst-bygebraghte), noch de geene, die uyt dit of dat insight, 't zy wat het oock zijn moght, een Schip met alles wat 'er in is in de lught laeten opvliegen (waer tegens d'eerst-voorgestelde Redenen insonderheyd dienen), eenighsins tot verschooningh kan strecken. Maer laet ons nu tot de Zeeën en andere Wateren komen. Doch voor af moet ick u lieder oordeel hooren over deese Vraegh: Welck van beyden, 't Water of 't Vyer, voor noodwendiger en Eedeler is t' aghten!

Men moet, ⁺ antwoordede Marinus, my ten besten houden, dat ick, die van der Jeughd af tot in mijnen Ouderdom geduerigh de Wateren heb bevaeren; oock op de Wateren soo veel heb gewonnen, dat ick nu voortaen gerustlijck mijn overige daegen sal konnen verslijten, 't Water de voortoght sou geeven. En gewisselijck, 'k meen 'er oock, buyten vooroordeel, goede redenen toe te hebben. 't Water is en blijft Water, sonder ons toedoen. Ons Vyer daer tegens werd meer door onse moeyte, als van sigh selven voortgebraght. 't Kan sonder ons niet bestaen; maer wy moeten 't, door geduerige voedsel-verschaffingh, onderhouden. Sonder Vyer konnen wy leven; niet sonder Water. Veele middelen zijn 'er, ⁺ om ons sonder Vyer te konnen verwarmen. Kan men juyst de Spijsen niet koocken of braeden; men sou wel konnen voortkomen by rauwe, gelijck genoeghsaem blijckt in verscheydene Volckeren. Maer sonder Water konden noch Menschen noch Beesten, noch Vogelen, noch Visschen levendigh blijven. Sonder Water kon d'Aerde geen Vrughten voortbrengen: Want alles heeft tot de Voortkomingh en Wasdom voghtigheyd van nooden. 't Is bequaem tot de vermengingh aller dingen. De seer schaedlijcke Vyer-branden werden 'er door gebluscht; De Visschen van gevoedet, ons ter spijs. 't Moet onsen Dorst lesschen; onse onreynigheyd afwasschen; onse Lijnwaeden schoon maecken en verfrisschen; ⁺ alles wat wy eeten suyveren en gaer koocken. Veelerley Wateren hebben een geneesende kraght. Sonder Water hadden wy noch Wijn noch Bier. De Wateren verschaffen ons maghtige Rijckdommen, welcke se in sigh selven hebben; als: Corael, Paerlen, Goud, e.s.v. Over de Wateren werden Waeren en Menschen van 't eene Land in 't andere gebraght; daerse anders niet souden konnen koomen. Yeder is genoegh bekend, wat voor een groot nut de Schipvaerd over de Zeeën en Rivieren alle Landen veroorsaeckt.

+ Vraegh; welck van beyden,

+ 't Water of 't Vyer,

+ Voor Eedelder en noodwendiger is te houden?

+ Reedenen, ten voordeel van 't Water.

[p. 114]

Evenwel zijn 'er, ⁺ liet Honorius sigh weer hooren, niet weynige menschen, welcke wenschen, dat 'er geen Zee, geen Schipvaert; maer d'Aerdbodem alleen met kleyne Vloedekens, tot noodwendige Watervangingh en uytleveringh, doorsneeden of afgedeeld zyn moght; op dat men overal drooghvoets kon heenen geraecken, buyten eenigh Schip-gebruyck.

Deese Lieden, ⁺ voer Marinus hier op uyt, moeten waerlijck seldsaeme grillen en inbeeldingen hebben.

't Schijnd echter, hervattede Honorius, dat men deese haere bedenckingh noch voor ongerijmd, noch voor ongegrond behoefd te houden. Schoon men niet loogchenen kan, dat een welgelaeden Schip meer voordeel aenbrenghd, als honderd met even diergelijcke Waeren wel bevraghtede Wagenen; soo sou echter, indien 't onderscheyd tusschen de Zee en Land-Steeden was weghgenoomen, sigh alles geheel anders schicken; en de Koophandel wel op een andere voet loopen, doch niet min voorderlijck konnen zijn als nu; jae misschien veel voorderlijcker, wijl te Land niet soo veel verlies te verwaghten staet, als wel te Water, ⁺ door 't te grond gaen van Schip en Goederen. 't Verschil en onderscheyd, 't welck nu tusschen Holland en Hongaryen of Boheemen is, in aenmerckingh van de gedaghte Koophandel, sou dan gantschlijck ter neer vallen. Amsterdam sou in sulck een gelegenheyd 't hoofd niet soo hoogh konnen opsteecken, en sulcke onwaerdeerlijck-groote Rijckdommen nae sigh getrocken hebben. Andere nu magere Landen en Steeden hadden van haer al t'overvloedigh Vet, 't welck haer soo dickbuyckigh heeft gemaeckt, voor haer selven wat bekoomen.

Veel meer, ⁺ berightede Marinus, sou soo wel in Hongaryen of Bohemen, als in Holland, dan een seer sleghten, jae gantsch geenen handel zijn. Buyten de Zeevaert sou men allerweegen alles noch soo wild en woest vinden, als 't was voor eenige duysend jaeren, doe niemand verder quam, als daer hy den roock van sijns Vaders Schoorsteen noch kon sien opgaen; of ten hooghsten met een geringh Vaertuyghje over eenige kleyne Rivier. Van sulcke Landen, welcke door de Zeevaert alle Waeren des Weerelds nae sigh trecken, hebben andere Gewesten, verr' van de Zee gelegen, en die derhalven geen Schipvaert konnen aenstellen, haer behulp. 't Sou seer kostlijck vallen, 't geen nu met Scheepen seer gereed uyt Oost- en West-Indien werd gehaeld, met een Caravane van reysende Koop-

+ Andere vraegh, of 't

+ Beter waere, Dat 'er geen Zee of Schipvaert,

+ En d'Aerdbodem maer alleen

+ Met kleyne Vloedekens doorsneeden was, tot noodwendige Watervangingh.

[p. 115]

lieden op Wagenen of Kameelen herwaerts te brengen. 't Geen Hongaryen of Boheemen nu noch voor eene gulden kan hebben, sou haer dan vry meer als een Ducaet koomen te kosten. 't Vergaen van eenige weynige Scheepen op de Zee, ⁺ in aenmerckingh van de veele, die behouden overkoomen, kan hier by gantsch niet in vergelijckingh gebraght worden. 't Gevaer van Rovers sou in 't overvoeren der Waeren te Land niet minder, maer wel meerder zijn, als over 't Water. Behalven 't voordeel 't welck van de Koopmanschap koomd, dienen de groote Zeëen oock tot verseeckeringh van Koninghrijcken en Landschappen. Wat souden de Hongariërs niet wel geven willen, dat de Donauw, en andere Grens-Vloeden nae Turkyen toe, soo breed moghten zijn als de Middellandsche Zee? De Mahometanen souden dan soo lightlijck niet by haer koomen stroopen. Wat heeft de Spaensche Aerdbodem in 't jaer 714. met Saraceenen bedeckt, anders, als dat de gelegenheyd haer diende; wijl tusschen Gibraltar en Ceuta niet meer als een Zee-enghte van maer vier mijlen is; ⁺ daerse derfden; oock gemacklijck konden oversetten, en alsoo van 't eene Land in 't andere koomen? Had 'er een Zee van veertigh of vijftigh mijlen tusschen beyden gelegen, soo sou Juliani verradery wel haest ontdeckt geworden; Koningh Rodrigo van de schielijcke overval verseeckerd gebleven zijn. Eyndlijck, om te besluyten. 't Is waer, indien 'er geen Zeevaert was, soo sou 't onderscheyd tusschen Holland of Engeland, en Hongaryen of Boheemen, soo groot niet vallen, als nu. ⁺ Maer wat voordeel kon Hongaryen of Bohemen trecken, wanneer oock Holland sonder Koophandel was? Daerenboven, indien men alles van Oosten en Westen te Land sou moeten overvoeren, soo sou doch de Stapel der Koopmanschappen opgereght worden in de Steeden, welcke Oosten en Westen naerder leggen, als andere; of bequaemer Weegen hebben tot d'overbrengingh der Waeren. Dus sou 't voordeel uyt de Koophandel wel van plaets verwisselen, doch 't onderscheyd tusschen 't een en 't ander Land sou blijven. Maer sal men mijne bygebraghte redenen van d'Edelheyd en noodwendigheyd des Waters boven 't Vyer voor geldigh, en onteegen-gesproocken laeten doorgaen?

Tusschen Edel en Noodwendigh, ⁺ antwoordede Polylector, is onderscheyd, en dickmael hebben beyde deese dingen ontrent eene saeck t'samen geen plaets. Dit kan wel noodwendiger zijn als dat; maer daerom is 't niet altijd Eedelder. 't Een kan wel Eedelder zijn

+ Met aenwijsingh van d'ydelheyd deeses waens.

+ In verscheydene opsighten,

+ Soo des Koophandels, als der verseeckeringh van Koninghrijcken en Landen.

+ Verder beright van de noodwendigheyd des Waters boven 't Vyer.

[p. 116]

als 't andere, maer daerom niet noodwendiger. Indien ghy niet eygentlijck siet op 't Elementair, of Hoofdstoflijck Vyer, genoemd de Vader der Voortbrengingh aller dingen, en de Vrughtbaermaecker der andere Hoofdstoffen; maer alleen hier 't oogh hebt op 't gemenghd Vyer, 't welck wy op onse Haerdsteeden gebruycken, soo kan men uwe Stellingh, in opsight der Noodwendigheyd, toestaen. Maer daer meê was noch d'Edelheyd boven 't Vyer niet toegestemd. ⁺ In aenmerckingh van d'aengeweesene sonderlingh-groote nuttigheden, en dan noch verscheydene andere, welcke men sou konnen bybrengen, hebben Thales Milesius en Hesiodus gemeend, dat 't Water was aller dingen beginsel; 't oudste en maghtighste van al d'Elementen. 't Schijnd oock, dat de Romeynen 't Water hooger als 't Vyer hebben geaght. Want haere grootste Straf tegens de misdaedige was, haer Water en Vyer te verbieden; stellende in de Rangh 't Water voor 't Vyer. Gelijck dan oock de Wateren d'Aerde hier in overtreffen, dat de Schepselen Gods in deselve seer verr' de Landschepselen te boven gaen in meenighte, in grootte, in verscheydenheyd, en in seldsaemheyd van Aert; waer van hier nae breeder kan gesproocken worden. Onder alle Wateren nu is de soo genoemde Oceaen 't grootste.

Eer wy, ⁺ viel Honorius hier weer in, ons op deese groote Zee begeven, om d'Aenmercklijckheden der selve t'ondersoecken en te betraghten, moet ick noch al een Vraegh voorstellen. Als yemand in een vreemd Land koomd, alwaer hy de daer in zijnde Wateren moet gebruycken, hoe sal hy best konnen weeten, of deselve goed, en welcke de beste zijn! Waer aen souden wy oock in onse of andere Gewesten konnen onderkennen, welcke van al de varssche Wateren voor de gesondste staen te houden!

Men neem aght, ⁺ berightede Polylector, op d'Inwooners der Plaetsen, welcke aen de Rivieren leggen. Zijnse in 't gemeen gesond, sterck, en van een goede verwe; sonder quaede, roode oogen; sonder opgeswollene Beenen; sonder in 't aengesight te bleeck of t'opdruystigh te zijn, soo werd sulcks voor een Teecken gehouden, dat 't Water, 't welck se gebruycken, goed is. Maer siet men 't tegendeel, soo is 't quaed. Wy spreecken hier nu niet van de Landen, in welcke de Menschen sigh diergelijcke quaelen op 't lijf haelen, door 't inswelgen van al te veel Bier, Wijn en stercke Drancken, ⁺ of 't gebruyck van andere overdaedigheden. Doch indien men een nieuwlijcks-gevonden, of tot noch toe onbekend Water wil be-

+ Wat Thales Milesius en Hesiodus van 't Water gevoelden.

+ Hoe yemand, in een vreemd Land komende,

+ Of oock in sijn eygen Vaderland

+ Kan weeten, of de Wateren goed, en welcke de beste zyn.

[p. 117]

proeven, soo neeme men een schoon glad Becken van Stael. Men sprenckele daer op van 't Water, daer men de proef van wil hebben. Indien men, nae d'opdroogingh, geene vlecken der besprenckelingh op 't Becken gewaer werd, soo magh men 't wel voor goed houden. Een andere goede, wel-verseeckerde Proef steld men deese te zijn. Koock 't Water in een staele of kopere Pot. Laet het daer nae koud worden. Giet dan 't bovenste, sonder veel beweegingh, saghtlijck af. Vind ghy op de grond geen gruys of drabbigheyd leggen, soo is 't goed. Neem op deselve wijs deese Proef van twee, drie, of meerderley Wateren, soo sal altijd 't beste van deselve zijn 't geene, waer van de minste onreynigheyd op den bodem der Ketel of des Pots werd bespeurd. 't Water, waer in Boonen, Erweten, of andere hulsvrughten, aldereerst koocken, aldereerst gaer worden, is 't alderbeste boven d'andere. ⁺ Voorts, om een gewis oordeel te mogen vellen van de goedheyd der Wateren, soo moet men aenmercken de plaets van haeren oorsprongh; of deselve is Sandaghtigh of Modderigh; reyn en helder, of vuyl en onklaer. Of 'er giftige en schaedlijcke kruyden wassen, of niet. d'alderseeckerste gewisheyd, om van een onseecker Water, 't welck men niet weet of 't goed, dan of 't quaed moght zijn, sonder schaede te mogen drincken, is, dat men 't doe koocken over een kleyn Vyer, en dan koud laete werden. Selfs goed Water is veel gesonder gedroncken nae dat het gekoockt is, als rauw; wijl 't Vyer de windaghtige deeltjens daer uyt heeft gedreeven, en gesuyverd van d'Aerdaghtigheyd. Put-water is niet soo goed als ander Water; vermits 't meer meê deeld van d'Aerde; oock niet gereynighd is door de verwarmingh en beschijningh der Son. ⁺ Alle Wateren, welcke nae 't Suyden loopen, zijn niet soo goed, als de geene die haeren streeck nae 't Noorden neemen: Vermits de lught in 't Suyden, meer voghtigh en dampigh zijnde, deselve verderft. In 't Noorden is de gedaghte lught veel subtiler, drooger, en derhalven 't Water oock minder windigh. Maer hoor noch een andere, en sonderlingh-goede beproevingh, om te konnen weeten, welck van tweederley Wateren 't beste is. Men doe beyde deselve, van elcks tot een even-gelijcke veelheyd, in een malkander evengelijcke Pot, op een evengelijck Vyer. 't Geen van beyden eerst heet, en daer nae eerst koud werd, is gewisselijck 't edelste en gesondste. Petri Messia Lessen, Boeck 2. Cap. 24. pag. 267. Rollingius de Elementis, pag. 39. Kircheri Mund. subterran. tom.

+ Waer van hier eenige sonderlinge Proeven

+ En waerneemingen werden voorgesteld.

[p. 118]

1. lib. 5. divis. 2. cap. 1. De Groot-Hertogh van Toscanen, Ferdinand de tweede, had een sonderlinge manier, om de goedheyd of quaedheyd der Wateren te beproeven. ⁺ Allerley slagh der selve, bequaem om gedroncken te konnen worden, stelde hy in glaesene Beeckers nevens malkander; dat uit Fonteinen, Rivieren, Meiren, Putten e.s.v. yeder in orde: In een andere glaesene Flesch bewaerde hy seecker nat, van 't welck hy een weynigh goot in al de gedaghte op de ry staende Beeckers. De Wateren, welcke aldersleghst waeren, wierden door dit ingestortede voght swart. d'andere alleen bruynaghtigh; min of meer, nae de min of meer ondeugenheyd der selve. ⁺ Maer de gantsch goede en suyvere leeden niet de minste veranderingh. Want wijl in deese seer goede nauwlijcks eenigh Minerael menghsel is, soo vind de gemelde voghtigheyd niets, waer op sy sou mogen wercken. Maer in d'andere, met Mineraele Stoffen vermenghd zijnde, vind het gelegenheyd tot werckingh; en veroorsaeckt derhalven noodwendigh veranderingh. Idem Kircherus ibid. cap. 5. Wat voor een Voght het zijn magh, 't welck sulck een veranderingh veroorsaeckt, door werckingh op de Mineraele stoffen in de Wateren, sou men van de Chymisten, of Stof-scheyders, konnen verneemen.

Wy oordeelen, ⁺ deed Marinus hier by, 't lightste Water altijd 't beste te zyn; als minst deelaghtigh van allerley Aerdaghtigheyd, Southeyd, en Minerale Stoffen. Om nu kennis van de lightigheyd te mogen bekomen, soo neemd men twee stucken Lijnwaed, van eenerley Web, ⁺ en van eenerley grootte en gewight. 't Eene leght men in 't eene; 't ander in 't andere Water. Alsse beyde gantsch door-nat zijn geworden, neemd mense t'eener tijd weer daer uyt, en men hanghdse in de lught nevens malkander, daer geen Sonneschijn koomd. Soo haestse droogh zyn, weeghd mense; en 't swaerste stuck toond, dat 't Water, waer in 't gelegen heeft, 't swaerste, en derhalven niet seer goed is. Andere neemen twee schoone Vaten, van een evengelijck gewight; en doen in yeder een evengelijcke veelheyd der Wateren, welcke men voor best wil keuren. 't Geen dan 't lightste weeght, gaet 't andere in deughd te boven. Die deese moeyte niet op sigh wil neemen, houde dit voor een algemeenen Regel, dat sulcke Wateren, welcke noch smaeck noch reuck hebben, de beste zijn; wijl daer uyt blijckt, datse niets van d'Aerde, noch de daer in zijnde Metallen, hebben aengenoomen.

+ Aenmercklijcke Proef des Hartoghs van Toscanen,

+ Om de goedheyd of quaedheyd aller Wateren te konnen kennen.

+ Noch andere Proeven.

+ De lightste Wateren de beste, en hoe de lightheyd te vinden staet.

[p. 119]

Sesderley slagh, ⁺ seyde Honorius, werd 'er gevonden van varssche drinckbaere Wateren; te weeten: Dat uyt Fontainen; uyt Rivieren; uyt Putten; uyt stilstaende Poelen; uyt Backen, en dan 't geen varsch uyt de lught valt. Welck onder deese Wateren is 't beste of 't quaedste; 't gesondste of 't ongesondste; bequaemst of onbequaemst om den dorst te verslaen; om de verdouwingh der Maegh te bevoorderen; om 't bloed door 't geheele ligchaem voort te helpen?

Onder de Genees en andere Geleerde, ⁺ antwoordede Polylector, is hier over geen kleyn verschil. Eenige houden 't Fontainwater voor 't dienstighste, wegens de helderheyd, soetheyd, lightheyd en koelheyd. Andere 't Regenwater; insonderheyd 't geen met de Plasregenen neervalt; wijl 't light en luchtigh is. Noch andere 't Backwater, zijnde enckel Regenwater, doch meer gesuyverd van allerley onreynigheyd. Wederom andere de Rivierwateren; eensdeels, ⁺ om datse van de Son bescheenen, verwarmd, en alsoo gereynighd worden; andersdeels, om dat 't Water van sommige Vloeden seer gesond en heelsaem word bevonden. Dogh sulcks moght men noch veel meer van de Springhwateren seggen. Onder de quaedste is te stellen 't Putwater, als zijnde seer swaer, en niet vry van verrottingh. Echter werd het, als men 'er geduerigh uyt opput, door de beweegingh beeter. Oock kan 't noch taemlijck goed zijn, wanneer 't uyt een onder-aerdsche Spring opweld. 't Alderquaedste is 't Meir, of stilstaende Water. Voor 't selve moeten de dorstige sigh waghten. 't Is niet weynighmael gebeurd, dat de geene, welcke daer van drincken, ⁺ de dood, of ten minsten een swaere Sieckte hebben ingedroncken. Want vermits de Poelwateren geen beweegingh of afvlietingh hebben; en in haere geduerige stilstand geen, immers weynigh, nieuw water van de Natuer ontfangen, soo verdervense in sigh selven; jae, daer in groeyen seer schaedlijcke en boose dingen. Selfs werd 'er de lught door vergiftighd. Alderschaedlijckst zijnse, wanneer de Son daer niet over schijnd, of gescheenen heeft. Santa Cruz, gelegen in de Canibalische Eylanden, ontrent veerthien of vijfthien mijlen van S. Juan de Puertorico, op de hooghte van sesthien of seventhien Graden, wierd in 't Jaer 1587. van d'Engelsche aengedaen. Sy vonden hier boven maeten groote Schildpadden, ⁺ doch geen varsch Water, als alleen in een stilstaende Poel, 't welcke se seer boos bevonden. Want de geene, die voor Sonnen-

+ Sesderley slagh

+ Van varssche drinckbaere Wateren.

+ En welcke onder deselve de beste zijn.

+ Meir, Poel, of stilstaende Wateren zijn de slimste; en wanneer alderslimst.

+ Seldsaem ongesonde Poel, en seer schaedlijcke Boomvrughten in 't Eyland Santa Cruz.

[p. 120]

opgangh sigh met dit Water wiesschen, swollen d'oogen en 't aengesight soodanigh op, datse in eenige daegen niet sien konden. Nae langh soecken vondense noch een Fonteyn van goed Water. In 't selve Eyland wies oock seeckere Vrught aen Boomen, hebbende de gedaente eens groenen Appels. Al die 'er van aten kreegen sulck een geswollene Tongh, datse niet konden spreecken. Echter vergingh binnen verloop van vierentwintigh uyren tijds dit gebreck weer, sonder dat men eenige hulpmiddelen daer tegens gebruyckte. De Laet Beschrijvingh van West-Indien, fol. 31. Noch arger evenwel is de Fontein van heet Water by Guancatilca, in Peru. ⁺ Terstond met d'uytvloeyingh veranderd het in Steen; van welcke ter dier plaets bynae al de Huysen werden gebouwd. Wat Mensch of Beest van dit Water koomd te drincken, moet onvermijdlijck sterven; wijl 't in haer Ligchaem gantschlijck tot Steen werd. Acosta Histor. Natural. & Moral. Ind. Occident. lib. 3. cap. 17. Van veelerley Versteenigende of tot steen-maeckende Wateren, en der selver seldsaemheyd; oock van 't Steensap, waer door veele dingen werden versteenighd, heb ick wijdloopigh gehandeld in mijne meergedaghte Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderens waerdige dingen, Eerste Deel, pag. 464. Tweede Deel, pag. 1097. 1131. 1141. Groot Historisch Schouwtooneel, Eerste Deel, pag 405. ⁺ en vervolgens. Groote Historische Rariteyt-kamer, Derde Deel, pag. 44. Historische Oceaen, pag. 565. Oock in mijne vertaelde en doorgaens vermeerderde Geographische en Historische Weereldbeschrijvingh, pag. 74. Noordsche Weereld, pag. 116. en anderwegen. 't Sal oock buyten twijffel hier nae geleegen komen, om noch eenige, in de gedaghte Wercken voorbygegaene, Voorbeelden te verhaelen.

Doe ick, begon Marinus, my in 't Spaensch West-Indien bevond; te land uyt Chiapa vertrock, ⁺ en nu gekoomen was by 't Dorp Sacapula, ontmoetede ick den hier woonenden Prieur, op de kant der daer voorby loopende Rivier, in een Wandelaery, met groente bedeckt. Veele Indianen had hy by sigh; die my onthaelden met een Kop Chocolate; 't welck my wel te pas quam, vermits ick in vier of vijf uyren tijds niet gegeeten had, en derhalven my geheel swack begon te gevoelen.

Wel seecker, ⁺ seyde Juffer Honesta hier op met een lagchende mond, dat was al langh gevast; en een schoone oorsaeck, om van

+ Versteenigende, en tot Steen werdende Wateren,

+ Waer van wy anderwegen in 't breede hebben gehandeld.

+ Ongesonde Rivier in West-Indien.

+ Tusschen inwerpingh,

[p. 121]

Honger flauw te worden. Maer misschien hebt ghy een misslagh in d'uytspraeck begaen; noemende uyren in plaets van daegen. Want anders hebt ghy, volgens 't geen onlanghs geleden verhaeld is, wel veel langer buyten eenige Spijs geweest, sonder soo haest swack te worden.

't Is daer, antwoordede Marinus, met onse Magen geheel anders gelegen, als in onse of andere Gewesten. ⁺ Wanneer wy hier 's morgens ontbeeten hebben, konnen wy gemacklijck vasten tot op den avond. Maer als wy daer een goede Maeltijd hebben gedaen van treflijck Ossen, Kalfs en Geyten-vleesch, van welgevoedede Kalkoenen en ander Gevogelt, soo kan ons sulcks maer voor twee of drie uyren helpen. Van 's morgens tot 's middaghs, van 's middaghs tot 's avonds 't eeten uyt te stellen, sou bynae onmogelijck vallen. T'elckens nae twee of drie uyren tijds scheen de Maegh ons door swackheyd te sullen begeeven. ⁺ Om deese flauwheyd te voorkoomen, en te konnen waghten van 't morgen tot 't middagh; van 't Middagh tot 't Avondmael, moesten wy ons altijd tusschen beyden verstercken met een kopje Chocolate, of wat Quee-vleesch, of Conserven van eenige Vrughten, of Biscuit; waer door wy wat verquickt wierden.

Waerlijck, hernam Juffer Honesta, dit koomt my seer seldsaem voor. ⁺ In sulck een Land sou men kap en kovel vereeten. Salmen d'oorsaeck hier van toeschrijven aen de Lught, of aen de Spijsen selfs?

't Quam my, berightede Marinus, oock niet weynigh vreemd voor; ⁺ te meer, om dat allerley Vleesch, uytgesonderd dat van Ossen, my immers soo vet scheen, als dat in Europa. 'k Vraeghde eenen in dit Land langh geweest zijnde Genees geleerde nae d'oorsaeck hier van? Die my tot antwoord gaf: Alhoewel 't Vleesch, 't welck wy aten, niet min goed en schoon scheen, als dat van d'Europaische Landen, soo gaf't eghter op verre nae soo een goed Voedsel niet. d'oorsaeck was, om dat de Weyden hier veel drooger waeren; oock de vervarsschingh van 't Voorjaer niet hadden: Waer door 't Gras kort is, en haest verdord.

Evenwel dunckt my, braght Honorius hier tegens in, ⁺ dat wat meer als dit de schuld daer van moet hebben. Misschien doet 'er een subtile, doordringende, verteerende lught al vry veel toe.

De gedaghte Artz, vervolghde Marinus, voeghden 'er oock by, ⁺ dat de lughtstreeck van dit gedeelte des Aerdbodems soodaenigh

+ Gevende beright

+ Van de seldsaemheyd eens Gewests

+ In dit Weerelds-deel;

+ Waer in men t'elckens nae een goede Maeltijd

+ Gedaen te hebben,

+ Binnen twee of drie uyren weer groote honger en flauwheyd gevoeld.

[p. 122]

een eygenschap had, dat alle dingen daer voortquaemen met een seer schoonen uyterlijcken schijn, doch weynigh dienstigh Voedsel in sigh hadden. Gelijck ick sulcks had bevonden in 't Vleesch, soo sou ick oock even 't selve gewaer worden in allerley Landvrughten; wel sonderlingh schoon en lieflijck voor 't gesight, oock aengenaem voor de smaeck, doch van soo weynigh kraght en voedingh, dat men met een Scheepel Europaeische veel meer sou konnen strecken, veel meer sou gesterckt zijn, als met een half mud deeser West-Indische. ⁺ Gage Nieuwe Reys door de Spaensche West-Indien pag. 63. Melchior Blum Americanischer Reise-beschreibung dritter buch, cap: 11. Wat my belanghd, van dien tijd af heb ick my konnen inbeelden, dat d'eygenschap des Aerdbodems en der lught de voornaemste oorsaeck hier van waeren; insonderheyd de laetste. d'andere redenen, die 'er noch meer zijn moghten, laet ick andere naevorschen; ⁺ en wil (nae u op nieuws verseeckerd te hebben, dat ick, schoon hoe veel ick at, nae een paer uyren tijdts weer nieuwe honger en slapheyd van kraght gevoelde) in mijn begonnen verhael voortgaen. Op 't eerste gesight van de genoemde Prieur wierd ick niet weynigh verbaesd, vermits ick aen sijne kin wierd gewaer een Geswel, 't welck hem over de borst hingh, en deselve gantschlijck bedeckte tot aen 't midden sijns Ligchaems; sulckerwijs, dat hy 't hoofd niet kon beweegen, anders als om den Hemel t'aenschouwen. 'k Had een groot afgrijsen van deese my seer seldsaem voorkomende wanstalligheyd. Als ick nu hier over eenige Redenvoeringen met hem aenstelde, verhaelde hy my, dat dit ongemack hem tsederd thien Jaeren was toegekoomen. ⁺ d'oorsaeck hier van stelde hy in 't drincken des Waters uyt de gedaghte Vloed. Dit gebreck had hy met andere, en andere hadden 't met hem gemeen. Hy was genoemd Frater Juan de la Cruz, een Biscayer van Geboorte. Doe ick, van 't Geberght afkoomende, deese Rivier aldereerst in 't gesight kreegh, behaeghdese my soo wel, als se my nu haetlijck en afgrijslijck was. Ick haestede my, om hier van daen te koomen, eer ick dorst moght krijgen, en daer door gedrongen werden, van dit Water te drincken; ⁺ 't welck my dan oock voor al mijn leven soo een leelijck Teecken had mogen aensetten, en soo mismaeckt maecken, als deese Prieur was. Doe ick in 't Dorp Sacapula quam, sagh ick een groot deel Mans en Vrouws persoonen, met even soodaenige Geswellen aen de keel. Hier door vergingh my de lust, om meer Chocolate te

+ Met de redenen daer van.

+ Weerkeeringh tot de gedaghte ongesonde Rivier;

+ Veroorsaeckende de gene die daer van drincken,

+ Verschricklijck-groote Geswellen aen kin en keel;

[p. 123]

drincken. Sulck een grouwel had ick voor deese kin-quabben, dat ick niets met allen derfde eeten van 't geen ter dier plaets gekoockt wierd; tot dat de genoemde Frater Juan my deese af keer en vrees benam; door my te verseeckeren; dat dit Water niet schaedlijck was, als alleen voor de geene, die 't selve koud droncken. ⁺ 's Morgens vind men aen de kant deeser Rivier Sout, 't welck hier de voornaemste Koophandel aenbrenghd. Gage Nieuwe Reys door de Spaensche West-Indien pag. 219. d'afschouwlijkheyd deser Geswellen verbijsterd my noch, als ick daer aen gedenck. En ick kan u verseeckeren, dat gy noyt aen eenigh mensch yets soo wanstalligh, soo monstreus gesien hebt. Melchior Blum Americaenscher Reysebeschreibung dritter buch, cap. 13.

De Menschen, deed Honorius hier by, ⁺ welcke woonen aen de Pyrenaeische Geberghten, in Saltzburgerland, Stiermarck, en andere daer ontrent geleegene Landschappen, hebben oock kroppen aen de keel; wel groot, maer juyst soo groot niet. 't Is een gemeen doorgaende gevoelen, dat haar deselve werden veroorsaeckt door 't drincken haerer Wateren. Maer op wat voor een wijs, en door wat voor een kraght, geven deselve aen de gedaghte lieden sulcke kroppen?

Hier op gaf Polylector hem dit beright: ⁺ Van deese kroppen-veroorsaeckende Wateren in Switserland, en by de Grauwbundners kan men naesien Simleri descript. Vallesiae & Alpium; en Dan. Eremita, in descript. Helvet. Doch deese laetste Schrijver wil niet toestaen, dat de schuld hier van in de Wateren sou zijn. De reden van deesen sijnen waen steld hy, om dat dit gebreck oock de rijcke bejegend, welcke nochtans selden Water drincken. Even als of't Water geen schaede kon doen, dan juyst gedroncken zijnde. 't Werd immers oock tot allerley Spijsen gebruyckt. 't Koomd in den dranck, e.s.v. Niet alleen in de genoemde, maer oock in andere Landschappen, vind men dusdaenige gekropte Menschen. In de Hongarische Stad Leutsch maeckt 't Water enckelijck alleen aen de Vrouwspersoonen kroppen. In 't Graefschap Cominges, behoorende tot Franckrijck, vind men seer veel kroppige. Zeileri Handbuchs ander theil pag. 135. Dat s' oock in Savoyen worden gesien, getuyght Mons^r. de Villamont, in sijn Reysboeck. In 't Gebied der Zurichers is een Fontain, genoemd Flaachi, een weynigh boven de plaets, daer de Taurus in den Rhijn valt; welckers Water kroppen; en de Vloed in

+ Tot d'uyterste mismaecktheyd.

+ De Lieden aen de Pyrenaeische Geberghten,

+ En in andere Landschappen, hebben desgelijcks groote kroppen.

[p. 124]

Kicherthal dwaesheyd veroorsaeckt. Hottingerus in Method. leg. Histor. Helvet. pag. 240. d'oorsaeck deeser kroppen werd wel in 't gemeen de Wateren toegeschreeven; maer daer ontrent zijn evenwel de gevoelens verschillende. Eenige meenen, datse ontstaen uyt de koude; andere uyt de broeckachtigheyd des Waters. Doch tegens d'een' en d'andere meeningh werden geen kleyne swarigheden bygebraght. Want noch al de Wateren die koud zyn, noch alle Poelwateren hebben deese eygenschap of werckingh. ⁺ Van soodaenigh een krop-beswaernis weet men niet in Syrien, niet in Africa, niet in Persien, niet in Indien, niet by de Trogloditen, daer nochtans seer koude Wateren werden genuttight: Gelijck oock geschied in Scytien, Sarmatien en Noorwegen. Wederom, d'Arabiers drincken uyt Poelen en stilstaende Meiren. Desgelijcks doen de bewooners van Libyen en Ysland. Echter werden in deese Gewesten geen kroppige lieden gevonden. 't Gevoelen van Caesius, Vitruvius, en Agricola staet veele verstandige beeter aen, naementlijck, dat deese kroppen werden veroorsaeckt van 't Water der gesmoltene Sneeuw, 't welck veel Aerdaghtiger is, en grover stof in sigh heeft, als ander Water. Want al wat groof, hard, en steenigh is, weerstaet de verdouwingh, en blijft aen de Muyskens der keel hangen. Alle Aerdaghtige stof nu wast lightlijck aen, en word in weynigh tijds verhardet. Weberi Quellen der Unterredungs-kunst ander theil, pag. 742. ⁺ Maer oock dit gevoelen sou met geen onwightige redenen konnen tegengesproocken werden. Noch andere willen, dat de Wateren in sommige Gewesten d'eygenschap, van kroppen te doen ontstaen, aenneemen van eenige onderaerdsche Stoffen, door of voorby welckese koomen te loopen. En ick vertrouw, dat de meeningh van deese een goede byval sal bekoomen; insonderheyd als men de toevloed van Sneeuwwater daer by voegd.

Deese kroppen, seyde Marinus, zijn de geene, welcke sigh daer meê behebt bevinden, meer wanstalligh en beswaerlijck, als pijnlijck. ⁺ Om deselve te verdrijven, seghd men een seer goed middel te zijn, 't Le'er van oude Schoenen in een Back-oven te droogen; dan tot stof te maecken, en in te neemen.

Men geeft oock voor, voegde Polylector hier toe, ⁺ dat de sevende Soon, van eene Vader en Moeder gewonnen zijnde, sonder dat een Dochter tusschen beyden is gekoomen, de kraght of eygenschap sou hebben, om, alleen door aenraeckingh, de kroppen te

+ Maer door wat voor een eygenschap der selve sulcks geschied,

+ Daer over zijn verschillende gevoelens.

+ Middel tegens de kroppen.

+ Sonderlinge seldsaemheyd.

[p. 125]

geneesen. Dit schrijft Limnaeus, in Notit. Regni Franeiae lib. 2. cap. 5.; en brenght 'er eenige Voorbeelden van by. Voor mijn deel, 'k laet dit in sijne waerde of onwaerde. ⁺ Ondertusschen is aenmercklijck 't geval van Ulrich Philips, Vryheer van Hohen-Sax. Hy had oock soodanigh een krop, welcke hem een groote misstand, en derhalven een quellijck verdriet veroorsaeckte. Daer op begaf hy sigh in Krijghsdienst onder den Koningh van Franckrijck. 't Gebeurde in een Veldslagh des jaers 1543., dat een vyandlijcke Spies hem een steeck in deese krop braght; soo geluckigh voor hem, dat hy hier door van dit leelijck-staende Over-gewas wierd verlost. Johan Guler, Beschreibung Rhetien, lib. 14. pag. 217. Een ander slagh van kroppen, of hals-gewassen, gemeenlijck genoemd les Escrovelles, is 't, welcke de Koningen van Franckrijck (voortijds oock die van Engeland,) alleen door aenroeringh, souden geneesen. Men kan hier van naesien de gemelde Limnaeus, ter aengeweesener plaets. De volle verhandelingh deeser Stof sou ons te verre van ons voorneemen afleyden.

Vermits wy, liet Marinus sigh weer hooren, gewagh hebben gemaeckt van Fonteinen en Meiren, soo moet ick, eer wy tot de Zee treeden, noch yets van deselve verhaelen. ⁺ Dat 'er Bronnen zijn, welcke heet; wederom andere die koud; sommige, welcke over dagh warm, 's naghts koud water uytgeven, is niet seldsaem. Maer voor een reght Natuerwonder staet te houden de Bron, die gevonden word in 't Landschap Cyrenaica. 't Water der selve is ter middernaght heet. Korts daer nae gevoeld men 't lauw: Tegens 't aenbreecken des daghs gantsch koud. Hoe de Son hooger klimd, hoe 't kouder werd; soo dat het op den middagh gelijck als bevriesd. Dan word het weer lauw; tegens den avond warm; en hoe verder in de naght, hoe heeter; soo dat het ter middernaght weer begind te koocken. Gelhusii Geographia pag. 47.

Een diergelijcke vreemdigheyd, viel Polylector hier in, ⁺ heeft men vernoomen by de Stad Debris in Garamantia. Daer is (immers is geweest) een Fontain, de gedaghte Stad bevoghtigende; welcke van de middagh tot aen de middernaght heete; en wederom van middernaght tot den middagh koude wateren geeft. In 't selve Gewest is een Bron, overdagh soo koud, dat men 'er niet van kan drincken. 's Naghts soo heet, dat men 't Water niet kan aenraecken. Rollingius de Elementis, pag. 217. Augustinus de Civit. Dei,

+ Aenmercklijck geval met den gekropten Vryheer Ulrich Philips.

+ Seer wonderlijcke Bron in Cyrenaica, van een gantsch seldsaeme eygenschap.

+ Andere diergelijcke Wonderbron in Garamantia.

[p. 126]

lib. 21. cap. 5. Van deselve aert, ⁺ als d'eerstgedaghte, was oock d'aldervermaerdste Fontein van Jupiter Hammon: Veellicht deselve, of niet verr' van deselve verscheyden; waer van men kan naesien Plinius lib. 2. cap. 106. Lucretius; Diodorus Siculus; Mela; Silius Italicus; Solinus, Arianus, en meer andere.

Geen minder Natuer-wonder, hervattede Marinus, ⁺ is, 't geen ick by verscheydene Schrijvers heb geleesen van een Bron in Epiro. Want, daer in andere Wateren een brandende Fackel werd uytgedoofd, siet men, reght daer tegens aen, dat een uytgebluschte Toorts, in dit Water gehouden zijnde, sigh ontsteeckt, en in vlam geraeckt. Gelhusii Geographia pag. 48. Qualmii Mirabil. mund. pag. 107.

Andere, wierp Polylector andermael hier in, en daer onder de vermaerde oude Kerckenleerraer Augustinus, geeven ons dit beright hier van. ⁺ In 't Landschap Epirus is een Tempel van Jupiter Dodonaeus; en een Fontain, voor heyligh gehouden; vermits se, wijlse seer koud is, een ontstoockene daer in gehouden zijnde Toorts wel uytbluscht, gelijck andere Wateren doen; maer oock ontsteecktse deselve weer, wanneer mense, nae d'uytblusschingh, daer by of in houd. Augustinus de Civit. Dei, lib. 21. cap. 5. Mela, lib. 2.; en meer andere.

Niet min vreemd, vervolghde Marinus, ⁺ moet geoordeeld worden 't geen men my verhaeld heeft van de kleyne Bron la Fontaine qui brusle, gelegen by Grenoble in Delphinat; die geduerige Vlammen uytwerpt; vergeselschapt van onophoudelijcke Bobbelingen; insonderheyd by regenaghtigh We'er, of betrockene lught. 't Water is soo gantsch heet, dat men 'er Eyeren in kan gaer koocken. Alles wat men 'er ontrent brenghd, werd aengestoocken en verbrand. Die by heldere lught deese seldsaemheyd der natuer wil sien, moet in 't Dorp S. Bartholomaei, of Bartelemi, een Man hueren; die aen deese Bron Stroo ontsteeckt, en de vlammen toond. Torquemada Hexamereon, Dial. 2. pag. 117. Abrahami Golnitsii Itinerar. Belg. Gall. pag. 431. Zeileri Beschrijvingh van Vranckrijck, vierde deel, fol. 455. ⁺ Maer dit alles is noch niet te vergelijcken by 't geen men schrijft van de Bron Eleusidia; te weeten, wanneer men by deselve op een Fluyt, of ander Musicael Speeltuygh speeld, datse dan opbobbeld, en tot overloopens toe opsweld: Doch soo haest de Toon ophoud, valt 't Water weer neerwaerts, en koomd tot sijn voorige stand. Idem Torquemada ibid.

+ Fonteyn van Jupiter Hammon.

+ Noch een ander seldsaem

+ Natuer-wonder aen een Bron in Epirus.

+ Aen een Fonteyn by Grenoble, in Delphinat.

+ Aen de Bron Eleusidia.

[p. 127]

Van de voorheenen gedaghte heete Wateren, seyde Honorius, heb ick dit te vraegen: Wat doch d'oorsaeck daer van zijn magh? ⁺ Of: Waerom d'onder-aerdsche Wateren veelerweegen met soo een groote hitte, en gemeenlijck met eenige warmte zijn begaefd?

De Gevoelens van d'ondersoeckers der Natuer, ⁺ antwoorde Polylector, zijn hier ontrent vry veel verschillende. Thales Milesius wou, dat de Wind, geweldighlijck in de Hoolen en Gaten der Aerde gedreven zijnde; oock eeniger maeten alsoo daer in opgehouden en beslooten wordende, warmte sou aenneemen; en dan wat sterck over d'onder-aerdsche Wateren sweevende, aen deselve sijne warmte sou meêdeelen. Doch deese sijne meeningh werd billijck tegengesproocken en verworpen van Aristoteles, Porta, Agricola, Caesius, en meer andere; eerstlijck: Om dat dan sou moeten volgen, wanneer de Wind (soo haest 't Water een doorgangh had gevonden) terstond weghsnellende, als 't Water in subtijlheyd seer verr' te boven gaende, dat in sulck een geval 't onder-aerdsche Water niet langh deese warmte sou konnen behouden; vermits d'oorsaeck derselve niet meer voorhanden was; 't welck gantschlijck tegens d'ervaerenheyd aenloopt. ⁺ Ten anderen, om dat de Wind niet soo veel hitte aen sigh kan trecken, als genoegh sou konnen zijn om 't Water heet te maecken. Demophilus meende, dat de gedaghte Wateren onder d'Aerde van de Sonnestraelen wierden verwarmd. d'Aerde, seght hy, is rondom de warme Springen seer weeck; neemd oock vry veel af. Als dan door deese dunne, seer afgenoomene Aerde de hitte der Son sigh begeeft in de hooghte der hoolen, soo werd deselve over 't Water uytgebreydet: 't Welck dan de gedaghte hitte ontfanghd; nae sigh treckt, en behoud.

Deese Redengevingh, viel Marinus hier in, sou ick geenssins voor ganghbaer konnen laeten doorgaen. ⁺ Want de Sonnestraelen hebben soo een groote kraght van verwarmingh niet, datse in de holen der Aerde, en in de verborgeneWateren souden konnen dringen met soo een geweldige uytwerckingh van hitte. Hier by koomd noch: Indien dit d'oorsaeck was, soo souden deese Springen, wanneer de Son in de Winter afwijckt, niet meer soo heet konnen zijn; 't welck d'ondervindingh geheel anders doet blijcken. In 't killigh-koude Ysland en Groenland, daer immers de Son haere hitte soo weynigh neerwaerts send, dat d'Aerde bynae geduerigh bevrooren blijft, vinden wy door 't geheele Jaer seer heete Bronnen. Daeren-

+ Waer van d'onder-aerdsche

+ Wateren veelerweegen met soo een groote hitte

+ En gemeenlijck met eenige warmte zyn begaeft.

+ Waer ontrent de gevoelens van d'ondersoeckers der Natuerlijcke dingen

[p. 128]

boven is 't niet waerschijnlijck, dat de warme onderaerdsche Wateren haere hitte souden bekoomen van de Son; ⁺ wijl deselve boven d'Aerde nauwlijcks een Poel of Meir in een brandend heet Land soodaenigh kan verhitten, dat het daer in zijnde Water heet, veel min siedend heet sou worden. 't Gedaghte vermoeden van een weecke Aerde rondom de warme Springen, is gantsch los, bedrieghlijck, en sonder reden onvoorsightigh voorgesteld, wijl gemeenlijck de warme Wateren uyt harde Steenen en Klippen voortschieten. En schoon 't al soo waere, soo kon echter de Son door die weecke, dunne Aerde soo een stercke wercking op 't Water niet hebben.

Democritus, ⁺ hernam Polylector, beeldede sigh in, dat 'er Kalckaghtige Bergen onder d'Aerde zijn, welcke de daer voorby, of door heenen loopende (liever doordringende) Wateren ontsteecken: Waer door dan deselve naderhand op en voortkoomen met sulck een warmte, als wy aen deselve verneemen. Want Seneca getuyghd, en d'ervaerenheyd bevestighd, dat Water, op ongeleschtede Kalck gegooten zijnde, siedend heet werd.

Dit kan ick, liet Marinus sigh weer hooren, al meê voor geen voldoende Reden houden. Want de Kalck sal geen Water verwarmen, ten sy die voor heenen door 't Vyer toebereyd is. ⁺ Indien dan de hitte der Wateren door de Kalckbergen sou werden veroorsaeckt, soo sou men moeten toestaen, dat'er Vyer is onder d'Aerde, 't welck deese Kalck hier toe bequaem maeckt. En is'er Vyer, waerom dan een andere oorsaeck gesoght? Waerom niet liever 't Vyer, als een reght en eygentlijck middel der verwarmingh en heetmaeckingh, dan de Kalckbergen hier ingevoerd? Wil men 't onderaerdsche Vyer ontkennen, soo moet oock deese reeden, genoomen van de Kalck, ter neer vallen; wijlse, sonder bereydingh des Vyers, geen Water kan verhitten.

Sommige, ⁺ vervolghde Polylector, staen in den Waen, dat d'onderaerdsche Wateren door een veelvoudige seer hevige beweegingh tegens de Klippen gestooten, en daer door verwarmd worden. Maer de Berghlieden sullen, uyt hun daeghlijcksche ondervindingh, ons beright geven, dat de Wateren onder d'Aerde, schoon op veelvoudige en plotslijck-afvallende wijsen voortgedreeven en seer sterck bewoogen, echter daer van sigh niet verwarmd bevinden. Daerenboven is genoegh bekend, dat eenige Vloeden en Beecken sigh onder d'Aerde verbergen; met een seer stercke bewee-

+ seer verschillende zijn.

+ De meeste en voornaemste haerer redenen

+ Werden hier voorgesteld,

+ Met aenwijsingh van d'onkraghtigheyd der selve.

[p. 129]

gingh, en veelerley aenstootingen voort loopen; oock eyndlijck weer boven koomen; niet heet, niet warm, niet lauw, maer koud. Ten voorbeeld: De Rivier Alpheus versinckt sigh aen den Poloponnesischen oever in d'Aerde: Neemd sijnen loop onder deselve een seer langen wegh voort, en koomd in 't Syracusiaensch Gewest gantsch koud weer voor den dagh; daer sijne Springh Arethusa werd genoemd. Soo is dan de Beweegingh geen oorsaeck van de hitte aen d'onderaerdsche Wateren. ⁺ Geschickter en aenneemlijcker, ja indien niet gantsch waerachtigh, immers waerschijnlijck is 't gevoelen der geene (waer in oock Marinus staet, gelijck blijckt uyt 't geen korts voor desen van hem is bygebraght), welcke deese warmte en hitte stellen veroorsaeckt te worden door 't Swavelaghtigh, of Harssigh, of Aluynigh Vyer; 't welck veelerweegen onder d'Aerde is verborgen, en in 't gemeen op geen andere wijs, als door Swavel en Hars werd onderhouden en gevoedet. ⁺ Door de groote hitte van 't selve kan buyten twijffel het daer doorheenen schietende (of in sijne Buys of Pijp daer overloopende) Water meer of min verhittet worden, nae dat 't Vyer sterck of swack is. Waerom dan oock sulcke heete Wateren meerendeel een Swavelige, Harssige reuck en smaeck hebben. Oock soudense 't geheele Jaer door, in sulck een meenighte opkoomende, haere warmte niet konnen behouden, indiense deselve niet van de gedaghte Stoffen hadden ontfangen.

Ick stae, seyde Marinus, ⁺ in dit seer aenneemlijck gevoelen, dat d'onderaerdsche Vyeren de warmte en hitte van de Wateren der Bronnen en andere Uytspringingen veroorsaecken. Maer datse oock, gelijck ick eenige heb hooren voorgeeven, souden doen ontstaen d'Orcanen aen 't Hoofd der Goede Hoop (Capo de bon' Esperance) waer van wy voorheenen hebben gehandeld, koomd my seldsaem voor, en kan ick soo niet vatten.

De vermaerde Kircherus, ⁺ berightede Polylector hier op, staet gantschlijck in dit gevoelen, en poogt 'er oock reden van te geven. 'k Wil u deselve wel kortlijck voordraegen, maer ondertusschen daer van laten geloven 't geen u goed dunckt. Hy steld voor uyt, dat 't geheele Suydlijck Africa over de Maenbergen, genoemd Monomotapa, Angola, Mozambicq en Sofola, vol onderaerdsche Vyeren is. Daer nae, dat by gevolgh geheel Monomotapa hol, vol afgronden, vol hoolen van een onmeetlijcke diepte moet zijn. Voorts, dat het swanger gaet van Metael sappen en Minerale Geesten: Blijc-

+ d'onderaerdsche Vyeren

+ Veroorsaecken deese warmte en hitte der Wateren

+ Gevoelen des

+ Vermaerden Kircheri,

[p. 130]

kende genoeghsaem daer uyt, dat d'Inwooners tusschen de spleeten der Bergen dickmael stucken vast goud vinden, soo groot als een Hoener-ey. ⁺ Nu, daer d'onderaerdsche Vyeren heerschen, moeten noodwendigh Toghtgaten zijn; soo veel als Schoorsteenen, en dienende in de plaets der selve; Andersins soudense niet konnen leven, maer gewisselijck moeten versticken. Sommige deeser Toghtgaten steld hy haer' uytkoomst te vinden in de hooge of hooghste Bergen; waer in allerley slagh van Sout en andere Mijnstoffen tot goud en verdere Metallen werd bereydet, door de daer by koomende natuerlijcke bestellingh en werckingh der Son. ⁺ Dit dus gesteld zijnde, soo vervolghd hy; dat deese Vyerhoolen, by seeckere stand van de Son in den Zodiac, of Teeckenkringh, werden gaende gemaeckt; 't zy door d'overhandsche Stroom der Oost of West Zee; 't zy wegens de maght der Sonnestraelen, geschooten tegens den grond van dit voos en sponsaghtigh Land; 't zy om de Sneeuwaghtige overstroomingh der Maen-bergen, welcke geheel Suydlijck Africa is onderworpen. Hy steld even veel te zijn, wat men hier neemen wil; en dan daer by; dat waerlijck de bysondere opgetelde oorsaecken aen de Vyerhoolen een groote aenwas toebrengen. Vermits nu 't Hoofd der Goede Hoop (daer deese geweldige en vlammige Winden meest altijd, boven andere Landen, seer hevigh woeden), zijnde verheven tot een seer hoogen Bergh, aen alle kanten bestaet uyt afgebroockene Klippen en Rotsen, soo dunckt hem niet onwaerschijnlijck, dat de gedaghte Vyerhoolen, door verscheydene Verwelfsels en verborgene Doorgangen, haer op deesen Bergh en in d'opene Zee ontlasten: ⁺ 't Welck se niet anders konnen doen, als door Dampen en Uytwaessemingen, beswangerd met Sout van Ammoniack, Salpeter, Swavel, Antimonie, en andere diergelijcke vinnige Mijnstoffen. Deese terstond, en te gelijck met de vlugge Soutgeesten, waer van se sigh vol bevinden, door de mond van des Berghs openingen om hoogh geheven zijnde, werden (soo haestse in 't koude Gewest der lught koomen) verdickt, en brengen dan te weegh 't voorheenen gedaght Wolckje, genoemd Ossen-oogh. ⁺ Vermits nu deese Dampen door een geduerige volgingh van andere werden vermeerderd, soo gebeurd het, datse allenxen de gantsche Vlackte des gemelden Berghs als een Tafel koomen te decken. De Geestaghtige en swellende substantie der Dampen en Uytwaessemingen herwaerts en derwaerts gedreven zijnde, ontsteecken sigh seer light tot Vyer. Als dit nu

+ Dat de gedaghte onderaerdsche Vyeren

+ Souden veroorsaecken d'Orcanen

+ Welcke soo gantsch verschricklijck

+ Aen Capo de bon Esperance koomen te woeden,

[p. 131]

geschied, konnen de gedaghte Geesten niet langer in haere banden beslooten blijven; maer stooten, nae voorgaende Weerlightingh, met een verschricklijck gekraeck en ongelijck geweld sigh nae beneden; alles, wat haer in den wegh staet of koomd, ter neer smijtende. ⁺ De Geesten des Gouds, t'saemen met de Salpeterige substantie, 't Sout van Armeniack en Antimonie vermenghd zijnde, veroorsaecken, datse liever nae beneden als om hoogh gedreven werden. Kircheri mund. subterran. tom. 1. lib. 4. devis. 2. cap. 5. propos. 7., En hier door gebeurd het, datse op Zee aen de Scheepen; op 't Land aen Huysen, Boomen, Veldvrughten, e.s.v. sulck een verschricklijcke verwoestingh verrighten.

Schoon ick, seyde Honorius, ⁺ de Philosophie en Philosofische Redenvoeringen weynigh verstae, soo magh ick echter sulcke dingen noch wel hooren; insonderheyd alsse soo wat duydlijck, en nae de gelegenheyd van mijn verstand, werden voorgesteld, met Spreeckwijsen, welcke ick vatten kan. 'k Laet de Stellingen, en 't daer op gebouwde Besluyt, in sijne waerde; doch heb evenwel al yet aenmercklijcks voor my daer in aengemerckt. Maer 'k heb noch al een Vraegh te doen: Indien de warmte der Wateren ontstaet uyt d'onderaerdsche Vyeren, hoe koomd het dan, dat van twee Fontainen, boven d'aerde nauwlijcks een schreede weghs van malkander staende, d'eene heet, d'andere koud water uytgeeft?

d'oorsaeck, antwoordede Polylector, ⁺ werd gesteld, om dat de gangh des eenen Waters onder d'Aerde over een Vyerhol, of door eenige aengestoockene Swavel-stof, heenen loopt: Die van d'andere, verr' van 't Vyer af, een geheel andere wegh gaet; alhoewelse beyde boven d'aerde dight by malkander opwellen. Nae gelegenheyd, dat 't Vyerhol verder of dighter van 't Water is, daer nae werd oock 't selve minder of meerder heet.

Maer, braght de Heer Honorius hier tegen in, ⁺ over al zijn immers geen onder-aerdsche Vyeren, om deese hitte der Wateren te konnen veroorsaecken.

Maer oock, pastede Polylector hier op, ⁺ allerweegen werden geen heete of warme Bronnen gevonden. 'k Sal noch daerenboven veellight hier nae, als wy verder sullen spreecken van eenige seldsaemheden aen Vloeden, Rivieren, Bronnen en Poelen, boven de geene, van welcke wy alreeds gewagh hebben gemaeckt, een ander middel aenwijsen, waer door de Natuer de meergedaghte hitte

+ Met de gronden van deese sijne meeningh.

+ Waer van daen het koomd, dat van twee Fontainen,

+ Boven d'aerde nauwlijcks een schreede weghs

+ Van een staende;

+ d'eene heet, d'andere koud water uytgeeft.

[p. 132]

aen de Wateren sou konnen meê deelen: Wijlse immers voor niet min konstigh moet gehouden worden als de Menschen, welcke uyt twee koude dingen hitte weeten te krijgen. T'uwer verlustigingh moet ick hier yet seldsaems van Water en Vyer verhaelen. ⁺ Te Sondershuysen, in 't Slot des Graven van Schwartzenburgh, staet een gegooten hol Beeld, in de grootte eens Jongens van ses of aght jaeren. 't Is gemaeckt van een hedensdaeghs onbekend Metael; en was voortijds een Afgod onder 't Heydendom. ⁺ Als men dit Beeld gantschlijck met Water vuld; en dan de mond, desgelijcks een gat boven in 't hoofd, ontrent soo wijd als de dickte van eens Menschen duym, wel dight en vast toestopt; daer nae 't selve op (of over) een groot Vyer van koolen set, en de gloed dapper aenblaesd, tot dat het daer in zijnde Water koockt, soo begind deesen Afgod van buyten eerst te sweeten; voorts te schuymen; en te bruysschen als een geweldige Wind; tot dat hy eyndlijck de Stop met geweld uytwerpt; 't welck niet toegaet sonder een vreeslijck gebarst. Te gelijck spuyghd dit Beeld veel Vyer uyt; meer als twee schreeden weghs verre. Deese Vyer-spuygingh duerd, ter tijd toe dat 't Waeter inwendigh t'eenemael verteerd is. Alles wat 'er van aengeraeckt werd, 't zy hout of eenige andere brandlijcke stof, siet men terstond aengestoocken. Valt het op Steen, of op d'Aerde, soo bevleckt het deselve als met Swavel of Kryd. Een onlijdlijcke stanck, nevens een swaere dicke Roock, koomd van dit Vyer. Alle levende Gewassen, van deese Dampen aengegreepen zijnde, werden gantschlijck verdorven. Dit Beeld werd Perister geheeten. Zeileri Epist. tom. 2. num: 551. pag. 870.

Misschien, liet Honorius sigh hooren, is yets, 't zy door Konst of Tovery, onder dit Metael gegooten geworden, 't welck soodaenigh een werkingh kan veroorsaecken. ⁺ Ondertusschen laet ick my gantschlijck voorstaen, dat men seer beswaerlijck hier van een grond-hebbende natuerlijcke Reden sou konnen geven: Gelijck oock niet van 't geen d'oude geschreeven hebben, aengaende seeckere Bron in Sicilien, in 't Landschap der Phalisciërs. Wanneer yemand sou sweeren over een in verschil staende saeck, soo moest hy den Eed schrijven op een Tafelken,nae de gewoone manier diens tijds (wijl Pen, Inckt en Pappier, gelijck wy nu hebben, doemaels niet gebruycklijck was); en dan 't selve in de Fontain werpen. Indien hy reght en waeraghtigh had geswooren, soo dreef

+ Seer wonderlijck Beeld in 't Slot te Sondershuysen:

+ En de gantsch seldsaeme werckingh van 't selve, wanneer 't vol Water is gegooten.

+ Wonderbron in Sicilien, voortijds de Meyneedige ontdeckende,

[p. 133]

't gedaghte Tafelken boven op 't Water: Maer indien valschlijck, soo sonck het terstond nae de grond. ⁺ Te gelijck vloogh een Wonder-vyer uyt deese Bron; verbrandende dien Meyneedigen tot Asch. Dickmael greep oock wel dit verderf eenige der omstanders aen; deselve op een gelijcke wijs onverwaght verteerende. Deese Fontain wierd genoemd de Heylige Bron. Sommige Priesters waren 'er by gesteld, aen welcke 't opsight over deselve was toevertrouwd. Niemand lietense toe te sweeren, voor dat hy eerst had aengeweesen genoeghsaeme Borgen voor de schaede, welcke sou mogen ontstaen, indien hy een valschen Eed swoer. Dit werd dus verhaeld van Aristoteles en andere voornaeme Schrijvers.

'k Ben oock in Sicilien geweest, seyde Marinus, ⁺ maer noyt heb ick hier een Bron van sulck een kraght gesien, of yets daer van hooren spreecken. Veellight zijn gedaghte treflijcke Schrijvers door de valsche of qualijck-verstaene berighten van andere bedrogen geworden. Want indien 'er in eenige Fonteyn deeses Gewests, soo een gantsch seldsaeme eygenschap was, hoe sou 't gerught daer van klincken? Of geweest waere, soo sou de selve gewisselijck niet soo gantsch uyt geheugenis zijn geraeckt.

Alhoewel ick, settede Polylector hier tegens, ⁺ my niet wil instellen ten Borge voor de waerheyd van 't verhaelde, soo heb ick echter oock geen genoeghsaeme oorsaeck, ⁺ om 't selve soo los daer heenen of voor een enckel verdightsel, of voor gantsch onwaerschijnlijck te verwerpen. Twee dingen zijn 'er, waer ontrent, in Historische saecken, veele dwaelen; eerst, belangende de Reden; daer na 't Sijn. Geenssins wil ick een onbesonnene lightgelovigheyd ten Voorspraeck verstrecken. ⁺ Maer ondertusschen zijn oock seer weynigh t'aghten de geene, welcke geenerley saecken voor waerachtigh willen aennemen, ten zy men eygentlijcke redenen daer van weet te geven; of datse de reden daer van selver konnen sien. Deese steecken haere voeten in de schoenen der Heydenen, welcke de Heylige Schrift niet wilden geloven, om datse geen reden wisten te bedencken van eenige daer in voorgestelde Geloofs-saecken, insonderheyd oock, dat de verdoemde altijd sullen branden sonder te verbranden. Hoe de groote Kerckenleerraer Augustinus haer weerleght heeft, kond ghy sien lib. 21. de Civit. Dei cap. 5. ⁺ Daer na vind men 'er, welcke niet willen geloven, yets geweest te zijn, om dat het nu niet gesien werd. Waerlijck, de Sluytreden: 't Is 'er niet, dienvolgens

+ En seldsaem-vreeslijck straffende.

+ Twijffel over de waerheyd van 't verhaelde.

+ Aenwijsingh,

+ Dat'er niets in is

+ 't Welck of ongelooflijck staet te houden,

+ Of sonder ongerijmdheyd niet geloofd sou konnen worden.

[p. 134]

is 't oock noyt geweest; of: Men hoord'er niet meer van; dienvolgens was't 'er noyt, betaemd geen verstandige Menschen. Veele dingen van geen geringe verwonderingh wierden voortijds gevonden, welcke nu of in haer Sijn op sulck een wijs, of in haer Werckingh hebben opgehouden; jae, waer van oock de gedaghtnis gantschlijck is verlooren. 'k Wil niet, als seecker, beweeren, dat in Sicilien een Bron is geweest, van de vermelde eygenschap. Maer oock niet loogchenen, dats' 'er sou konnen geweest zijn. Indiens' 'er oock was, soo is de kraght, of hoedanigheid, tot ontdeckingh der Meyneedige, en straf des valschen Sweerens, niet geweest in 't Water der Fontain selfs. ⁺ Jae oock in 't Yver-water ('t welck de Vrouw, waer op de Man een vermoeden van Echtbreuck had geworpen, indronck) was de kraght niet, van misdaed-ontdeckingh; noch om haer aen d'eene zyde, indiense schuldigh was, den buyck te doen swellen, en de heup te doen vervallen; aen d'andere zijde, soose geen deel aen deese schendlijckheyd had, om haer met Zaed te bezaedigen, dat is, vrughtbaer te doen worden, Numer. v. 17. 21. 28. Twee bysondere Wateren had men misschien, door eenige middelen, konnen bereyden, om sulcke uytwerckingen te hebben. ⁺ Maer dat even 't selve Water aen een selve Persoon soo een gantsch tegenstrijdige werckingh had, op 't schuldigh of onschuldigh zijn aen een verborgene misdaed, was yet bovennatuerlijcks. De Heere onse Godt was 't, die, als de Priester sulck een in quaed vermoeden staende Vrouw, 't sy met of sonder oorsaeck, met den Eed der Vervloeckingh had beëdighd; haer, indiense schuldigh was, en evenwel op den Eed Amen had geseght, settede tot een vloeck; dat is, haere vervloeckingh, by haren valschen Eed, op haer deed koomen, vers. 21. ⁺ Dus heeft (indien men 't verhael van de Siciliaensche Bron vast steld) buyten twijffel de Duyvel, die allesins den Aep Gods wil zijn, door Godlijcke toelaetingh, 't sy uyt sigh selven door eygene beweegingh, 't sy op de begeerte der daer ontrent zijnde Heydensche Priesteren, die veellight Tooveraers waeren, dit werck hier dus aengereght. ⁺ Dat sulcks zijn bedrijf is geweest, blijckt genoeghsaem daer uyt, dat niet alleen de Schuldige, dat is, de Meyneedige selfs, maer oock andere, gantsch geen deel aen den Eed hebbende, en buyten soo beschuldigingh als schuld zijnde, alleen ontrent de Fontain staende, somtijds door 't uytbarstende Vyer oock wierden verteerd. Waerlijck een saeck, seer wel over een komende met den aert deeses altijd tot verderf geneegenen

+ Yverwater aen een Vrouw, verdaght van Overspel,

+ Te drincken gegeven, Numer. V.

+ De Satan wil allesins den Aep Gods zijn.

+ Buyten twijffel heeft hy ontrent de gedaghte Fontain sijn spel gehad.

[p. 135]

Menschen-moorders. 't Geen hy onder de Heydenen heeft verright door Beelden van Hout en Steen, waerom sou hy sulcks oock niet hebben konnen uytvoeren door Wateren? ⁺ Doe America eerst was ontdeckt geworden, vonden de Spaenjaerden een Afgods beeld, van een seer verschricklijcke gedaente; 't welck met een Pijl, staende op een' in sijn hand hebbende Boogh, doorschoot al de geene, die valschlijck swoeren. Vliegerii Miscellan. pag. 27. In 't derde deel mijner Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost- en West-Indische verwonderens-waerdige dingen, pag. 329., heb ik verhaeld, dat men in seeckere Kerck te Romen vind een groote Marmorsteen, genoemd de Mond der waerheyd. ⁺ De gedaente is als die van een Molensteen, met daer in uytgehouwene Oogen, Neus, en een rond gat, verstreckende voor de Mond. Men seght 'er van, dat voortijds de persoonen, welcke met malkander in verschil stonden, twee haerer vingeren in deese opene mond staecken; en dan op haer Reght een Eed deeden. Stracks verloor de valschlijck-geswooren hebbende beyde de gedaghte sijne Vingeren. Doch dit laet ick gantschlijck in twijffel; wijl deese voorgeevingh niet rust op eenige geloofwaerdige Schrijvers diens tijds, maer enckelijck op een overleveringh des gemeenen Volcks. ⁺ Van meer gewight hier ontrent zijn de Voorbeelden der Beproevingh van Schuld of Onschuld aen eenige yemand te last geleyde misdaed onder de Heydenen, van welcke ick heb gehandeld in verscheydene mijner Wercken. Deese geschiededen door gloeyend Yser, Vyer, Water, de hand in de mond eens Beelds te houden, e.s.v. Sommige deeser gewoonten zijn naederhand noch onder een deel of niet reght onderweesene, of verbasterde Christenen in gebruyck gebleven. Hoedaenige seldsaeme, Duyvelsche Ceremonien de Mooren in Guinea pleegen, om den Daeder eens verborgenen Doodslaghs t'ontdecken; ⁺ hoese door Proef-spijsen de schuld of onschuld eens aengeklaeghden, of in quaed vermoeden staende persoons, traghten openbaer te doen werden, heb ick voorgesteld in 't derde deel mijner groote Historische Rariteit-kamer, pag. 191. en de volgende. Hoe oock by de Stad Tunghoa in China een kleyn Meir is, ontdeckende den boosen of goeden aert des aldaer regeerenden Stadhouders; ⁺ sulcker wijs, dat het altijd klaer en helder Water heeft, wanneer hy sigh een vroom, opreght, reghtvaerdigh Man; maer geduerigh drabbig en onklaer, als hy sigh boos, onreghtvaerdigh, een uytsuyger der Onderdaenen, en verkeerd in sijne

+ Sijn seldsaem werck door een Afgods Beeld:

+ In een Steen te Romen, genoemd de Mond der waerheyd.

+ In d'onschulds proeven door Vyer, Yser, Water, e.s.v.

+ Proef-spijsen der Mooren in Guinea.

+ Seldsaeme Bron in China.

[p. 136]

Handelingen toond te zijn, verhael ick in 't selve Werck en deel pag. 4., uyt Georgius Ludovicus à Thorn in descript. Chinae pag. 71. en Henricus Seyfridus in Medulla mirabil. Natur. in Praefat. ⁺ Wat heeft dien loosen en boosen Geest in oude tijden niet gedaen door Orakelen en Beelden; door Graven en Speloncken? Hoe drijft hy noch hedendaeghs diergelijcke en andere Guychelryen, Ontdeckingen en Straffingen van misdaeden, op seer seldsaeme wijsen, in China, Japan, en veelerley Gewesten der Indiens? Die wijdloopiger en Voorbeeldlijck beright hier van begeerd, kan de Bladwijsers van verscheydene mijner uytgegevene Wercken naesien; en hy sal genoeghsaeme Stof tot verwonderingh konnen vinden; ⁺ insonderheyd in mijn Curieuse Aenmerckingen; Kronijck der Kronijcken; Schouwtooneel; Rariteytkamer; Oceaen; 't nu onderhanden zijnde Groot Historisch Magazijn; en, De Satan, in sijn Weesen, Aert, Bedrijf, en Guychelspel; vertoond in een Historische Verhandelingh van Duyvelen, Spoocken, Gesighten, Verschijningen, Voorseggingen, Voorteeckenen, Droomen, en wat voorts deese Stof aenhangigh is. ⁺ 'k Wil dan, aengaende de gedaghte Bron in Sicilien, noch onbedaghtlijck noch vermeetlijck voor leugen schelden, 't geen seer wel waeraghtigh kon zijn geweest; naedien voornaeme Mannen diens tijds 't selve hebben betuyghd; en welckers gelijcke dingen meermael zijn gebeurd. Doch met herseggingh, dat de verhaelde werckingh der ontdeckingh en verbrandingh eens Meyneedigen, somtijds oock met vernielingh van andere Omstanders, niet moet gesteld werden in de Fontain, maer toegeschreeven aen de Satan; door een reghtveerdige toelaetingh Gods sulcks verrightende. Te lighter kan men aenneemen 't geen van de Siciliaensche Bron is geschreeven, ⁺ wijl oock Solinus en Isidorus verhael doen van een Fontain, op welcke men de geene, die sweeren souden, de hand deed leggen. Indien hy valschlijck swoer, soo wierden d'oogen des Meyneedigen terstond verdrooghd. Plinius getuyghd desgelijcks van een Vloed, in welcke d'Eed-doener sijne hand moest steecken. Deed hy een valschen Eed, soo wierd deselve verbrand. Philostratus en Diodorus Siculus spreecken van noch andere Vloeden, waer in de sweerende sigh wiesschen. Haddense dan valsch geswooren, soo wierdense Melaets.

Ghy hebt, begon Honorius, ⁺ in 't derde deel uwer gedaghte Groote Historische Rariteyt-kamer pag. 32. gesproocken van een Bron in Boheemen, genoemd Woiliëska; uyt wiens Water een Siecke sou

+ Andere seer verwonderlijcke bedrijven des Satans.

+ In verscheydene onser andere Wercken aengeweesen.

+ Voorhoedsel.

+ Andere Wonderbronnen, de voorgedaghte Siciliaensche gantsch gelijck.

+ Leven en dood voorseggende Bron in Boheemen.

[p. 137]

konnen weeten, of hy van sijne Sieckte sal sterven, of weer opkoomen; wanneer hy met een Vat, waer uyt hy gedroncken heeft, Water uyt deese Fontain laet scheppen. Want blijftse dan klaer, soo beteeckend sulcks hem 't leven: Werdse onklaer, 't voorseghd hem de dood. 'k Sal hier by voegen 't geen ick van seeckereBron geleesen heb in een Schrijver, welcke betuyghd, dat hy die selver gesien, en 't geen hy wonderlijcks daer van verhaeld, in gewisse waerheyd soo bevonden heeft. ⁺ Deese Fontain ontspringhd aen een Bergh in Francken; waer by gelegen is 't Stamhuys van een voornaem Adelijck Geslaght. 't Geheele Jaer door geeftse een seer schoon, klaer, overvloedigh Water. Noyt houd de Springh op, dan wanneer yemand uyt 't gemelde Geslaght sal sterven. Maer dan verdrooghtse soo t'eenemael, dat men niet kan bemercken, oyt hier een Bron geweest te zijn. Van tijd tot tijd is dit dus ondervonden. ⁺ Als nu een oud Heer uyt deese Adelijcke Stam (niet daer, maer aen een andere plaets deeses lands woonende), doodlijck sieck was geworden, en hy nu sijn laetste eynd te gemoet sagh, vermits hy alreeds 't taghtighste Jaer sijn ouderdoms had bereyckt, soo sond hy een Bode af na sijnen Heer Broeder, op dat hy vernam, of de Bron niet verdrooghd was. Hy bevond jae. Doch de gedaghte Broeder gebood den Afgesondenen wel scherplijck, tegens den Ouden niets met allen van de verdroogingh te laeten blijcken; maer in tegendeel te seggen, datse noch vol Water wierd gesien; want hy wou hem geen treurige gedaghten veroorsaecken. ⁺ De krancke, dit beright van de Boode gehoord hebbende, begon te lagchen; niet, om dat hy vermoedede noch langer te sullen leven, maer om dat de Bron niet verdrooghde, daer hem doch de dood voor oogen stond. Hy bestraftede sijn Bygeloof, 't welck hy tot noch toe gehad had; als of deese Fontayn yemands aenstaende dood wist te voorkondigen: Beval sigh aen 't welbehaegen Gods, en bereydede sigh tot een saeligen uytgangh uyt deese Weereld. ⁺ Binnen weynige daegen wierd het beeter met hem; en hy stond gesond uyt sijn Bed, even als uyt de kaecken des doods, weer op. Echter bleeck, dat de meergedaghte Bron niet te vergeefs was verdrooghd, en dat de Voorbeduydingh, van tsederd soo veele Jaeren waeraghtigh bevonden, sonder oyt gemist te hebben, nu oock geen feyl sloegh. Want 't gebeurde ter selver tijd, dat seecker jongh Edelman uyt deese selve Stam door sijn moedwilligh Paerd afgeworpen wierd,

+ Wonderlijcke Dood-verkondigende Bron

+ In Franckenland;

+ Met een seer seldaem geval,

+ 't Welck sigh daer ontrent heeft toegedraegen.

[p. 138]

en aen de verseeringh deeses Vals stierf. Michaelis Piccardi 4. Orat. Academ.

'k Sou hier by konnen voegen, seyde Polylector, ⁺ 't geen Camerarius verhaeld, te weten, dat in de Heerlijckheyd des Aerd-bischops en Keurvorsts van Trier een Vyver is, d'Inwooners deeses Gewests genoegh bekend. Als sigh in deselve seeckere Visch van een ongeregelde grootte vertoond, soo houdmen dit voor een gewis teecken van de dood deeses Keurvorsts; en van tsederd veele Jaeren sou men sulcks waeraghtigh hebben bevonden. ⁺ Dat oock in de Baronny van Hohen-Sax, in Switserland, van de hooghste Bergen, welcke deese Vry-heerlijckheyd van 't Canton Appenzel scheyden, een groot stuck Rots-steen afvalt; met een groot, sigh seer wijd-uytstreckend geluyd, geduerigh voortrollende, tot dat het koomd stil te leggen op de plaets des Kasteels van Forsteg, soo dickmael als yemand uyt deese Vryheerlijcke Stam sal sterven; en meer diergelijcke van andere Schrijvers beschrevene Seldsaemheden: Doch wy souden, dus doende, te langh op dit stuck blijven staen. Wy moeten dencken, dat wy noch veel meer andere dingen hebben af te handelen.

'k Laet, voer Marinus hier op uyt, ⁺ andere oordelen, of van deese Vreemdigheden Natuerlijcke redenen souden konnen gegeven worden; dan ofse veel meer te stellen zijn onder de Spoockeryen des Duyvels. Immers, 'k sou my, sieck zijnde, wel waghten, van by sulck een Bron (gelijck den ouden Edelman deed) te gaen verneemen, wat voor een uytkoomst mijne kranckheyd sou hebben. Stracks sou mijn Gewisse my toeroepen: Is't, om dat'er geen God in Israel is, dat ghy heenen send nae Ekron, om Baal-Zebub te vraegen? Anders is 't niet yet seldsaems, dat de Bronnen somtijdts droogh worden, en dan weer opspringen. ⁺ Maer vry aenmercklijcker is't, dat sommige der selve daer in juyst-geregelde tijd hebben. Queretaro is een Plaets, gelegen in Xilotepec, een Landschap in Nieuw-Spaenje; waer in veele Silver-mijnen en heelsaeme Kruyden werden gevonden. Hier siet men een Fonteyn van seer goed Water, welcke vier Jaeren langh loopt; maer de vier volgende Jaren niet een eenige druppel uytgeeft. Daer nae springhdse weer op de voorige wijs. Dit houd dus beurt van elcke vier tot vier Jaeren. Hier by koomd noch deese seldsaemheyd, datse, wanneer 't veel reegend, bynae droogh is; en by droogh we'er veel Water leverd. In de selve Provintie is

+ Andere diergelijcke

+ Seer vreemde dood-verkondigende dingen.

+ Aenmerckingh hier op.

+ Bron, vier Jaeren langh springende, dan weer vier Jaeren stil staende: met een andere vreemdigheyd.

[p. 139]

een andere Bron, van geweldigh-heet water in d'eerste uytvloeyingh; doch naderhand, verkoeld zijnde, is 't gantsch gesond, en maeckt het daer van drinckende Vee vet. De Laet Beschrijvingh van West-Indien fol. 150.

Niet min verwonderens-waerdigh, deed Polylector hier by, was de Bron, van welcke Plinius de Jonge gewagh maeckt, als van een Natuerwonder in sijn Vaderland. ⁺ Yeder dagh verliepse driemael, op gesettede tijden, en welde dan weer op. 'k Heb, seghd hy, deese veranderingh dickmael met lust en verwonderingh aenschouwd: oock my veelvoudigh bekommerd, om d'oorsaeck deeses Af en Oploopens uyt te vinden, doch tot noch toe te vergeefs. Plinii Epist. lib. 9. Van de Bron in 't Stight Paderborn, welcke (onaengesien sy soo veel Water uytgeeft, datse, niet verr' van haeren oorsprongh, drie Molen-raderen omdraeyt) in yeder vierentwintigh uyren sigh twee mael gantsch verliesd; maer t'elckens, ses uyren nae de versijgingh, met soo een geweldigh gerught weer te voorschijn koomd, datse ter dier oorsaeck van d'Inwooners werd geheeten de Bolder-bron: ⁺ En hoe Bischop Theodorus een deel nieuwsgierige Jufferen door deselve eens belagchlijck bedroogh, heb ick gehandeld in mijn Groot Historisch Schouwtooneel, tweede deel, pag. 320. Van meer andere seldsaem-versijgende, en dan weer voortkomende Fontainen, in mijn Groote Historische Rariteyt-kamer, derde deel, pag. 46. en de volgende. In 't Engelsche Graefschap Glamor ganshire is een Bron, niet verr' van de Zee, by 't Steedeken Novatilla, aen de Vloed Oymor. ⁺ Langhs eenige trappen klimd men'er in af, en sy heeft geen Uytloop. Deese sonderlinge eygenschap werd men 'er aen gewaer, datse by d'Ebb', of Afloop der Zee, vol Water staet, soo dat men 'er met Emmeren kan uytscheppen; maer als de Zee weer opvloeyd, versijghd al 't gedaghte Water, soo dat'er nauwlijcks twee vingeren hooghte over blijft. Cambdeni Britannia pag. 574. In Tafixa, gelegen in 't Rijck Guatimala, is een Bron, groote overeenkomingh hebbende met de geene, van welcke Marinus heeft gesproocken. Want drie Jaeren aghter een springhd deselve op; of 't schoon in dien tijd niets met allen regende. De volgende drie Jaeren verdrooghdse; gantsch geen Water gevende, schoon 't geduerigh regenen moght. Grundmans Geist und Weltlicher Geschicht-Schulen erster theil pag. 56. ⁺ Op d'Eperiensische Grensen des Koninghrijcks Hongaryen is een andere seldsaeme Bron, welcke, volgens 't be-

+ Bron, drie mael in yeder dagh versygende, en weer opwellende.

+ Andere diergelijcke in 't Stigt Paderborn.

+ Seldsaem-rysende en daelende Bron, reght tegens den loop der Zee.

+ Bron, sigh juyst rightende nae 't wassen en afnemen van de Maen.

[p. 140]

right van Georgius Wernerus, in sijne Beschreibung derer Wasser des Ungerlandes, sigh gantsch eygentlijck rightet nae 't wassen en afneemen van de Maen. In 't toeneemen der selve neemd deese Bron toe. Met de volle Maen weldse rijcklijck op. Als dit light begind te verminderen, verdwijnd oock 't Water ooghschijnlijck. Ontrent de tijd der Nieuwe Maen kan men bynae gantsch geen voghtigheyd gewaer werden. ⁺ Van Fonteinen, welcke haer Water t'eenemael verliesen, en een geheel Jaer, ja noch langer, aghter blijven, wanneer een Vrouwspersoon, die 't nae der Wijven wijs gaet, daer by koomd, om Water te scheppen; of als een Pockige of Melaetsche sigh onderwind, daer uyt te drincken, heb ick anderwegen verhael gedaen: Gelijck oock van Fonteinen, Meiren en Poelen, welcke niet willen lijden, dat 'er een steenken of yet anders werd ingeworpen; want in sulck een geval beginnense verschricklijck te woeden. Veelerley Voorbeelden hier van heb ick voorgesteld, in 't derde deel mijner Rariteyt-kamer, van pag. 14. tot 20., gelijck oock anderwegen. ⁺ Plinius heeft al in sijnen tijd verhaeld, dat in Dalmatien een seer diepe Graght, of Kuyl was, waer uyt, wanneer'er een Steen of yet anders ingeworpen wierd, een grouwlijcken damp voortquam; voortgaende tot een verschricklijck Onweer. Van 't woeden der Pilatus-Zee (Meir, of Poel) in Switserland, hebben veele, en oock ick uyt deselve, een wijdloopigh beright gegeven. Nochtans zijn 'er niet weynige, die 't voor een Verdightsel houden. De geene, welcke voorgeven, dat dese Poel hedensdaeghs sulck een eygenschap niet heeft, wil ick niet tegenspreecken, wanneerse, uyt eygener ondervindingh, my hier van berighteden. Maer d'ontkenners, dat 't gedaghte Meir oyt sulck een seldsaemheyd sou vertoond hebben, om dat haer sulcks te vreemd schijnd, geef ick (boven de Getuygenissen in andere mijner Wercken bygebraght) te bedencken, of 't min wonderlijck, en meer gelooflijck is, 't geen noch hedensdaeghs de Reysigers konnen hooren en sien in 't Eyland Tenedos, niet verr' van Constantinopel. ⁺ Hier staet een Bron, rondom omset met witte Marmorsteen. Op deselve leest men woorden van desen Inhoud: Die met een droevigh hert in deese Fontein een steen werpt, sal veel vrolijcker zijn, den selven daer weer uytgenoomen hebbende, als hy te vooren treurigh was. De geene, die 't besoeckt, bevind 'er de waerheydt van. Want soo haest yemand daer een Steen in werpt, ontstaet 'er sulck een gerught, gekraeck en gebarst, als of 't Donder-

+ Noch aenmercklijcker seldsaemheden aen Bronnen.

+ Bronnen, welcke niet lijden dat'er yets ingeworpen word.

+ Seer wonderlijcke seldsaemheyd aen eene der selve,

[p. 141]

de: Jae soodanigh, dat men 'er doof en blind van werd. Soo gantsch afgrijslijck raesd deese Bron dan, dat men niet weet wat men doet, of waar men is. ⁺ Die oock de Steen niet weer daer uyt nam ('t welck seer lightelijck kan geschieden, wijl deese Fontein maer ontrent de lenghte van een arm diep is) sou voor altijd gehoorloos blijven: Maer 't selve gedaen hebbende, soo verdwijnd al 't gevaar, en de Bron is weer stil gelijck voorheenen. Dit is Jan Somer van Middelburgh, volgens 't beright sijner Reysbeschrijvingh, in eygener persoon weervaeren, in Wijnmaend des Jaars 1641.

Doe ick, deed Marinus hier toe, ⁺ eens een Steen in even deese Bron wierp, ontstond 'er sulck een getier, gebolder en afgrijslijck geluyd, dat ick meende, Hemel en Aerde sou vergaen hebben. Gehoor en gesight vergingh my. Hy, die my doemaels by deese Fonteyn had gebraght, hield my vast, op dat ick niet sou weghloopen: en wees my, door teeckenen (want verstaan kon ick hem niet, wegens mijne doofheyd) dat ick d'ingeworpene Steen moest uytneemen. Soo haest dit geschied was, hield wel 't geraes op, maer noch in een wijl tijds daer nae kon ick mijn gehoor niet weer bekoomen. Naderhand echter quam alles weer te reght. Dit gebeurde my in Herfstmaend des jaers 1654. Friderich von Zeitz Asiatischer Reise-beschreibung pag. 275.

Indien ghy 't geduld hebt, ⁺ hervattede Polylector, om my te hooren, soo wil ick hier byvoegen noch een andere seer seldsaeme ondervindingh van de Mummel en Wild-See, uyt 't beright des geenen, die, noch geen twintigh jaeren geleeden, sigh de Proefneemingh onderstond; hebbende een groote over-een-komingh met 't geen uit soo veele Schrijvers van de voorgedaghte Pilatus-See verhaeld staet.

Als se nu gesaementlijck hadden getoond, seer begeerigh na dit verhael te sijn, soo ging Polylector aldus voort. ⁺ De genoemde twee Meiren, gelegen in 't Marck-graefschap Baden, of op de Bergen, welcke Witten-bergh van den Rhijn afscheyden, sijn, noch geen twintigh Jaeren (gelijck ick alreeds geseghd heb) geleden, uyt nauwkeurigheyd besoght geworden van Elias Georgius Loretus. Kortlijck sal ick verhaelen 't geen hy vry wydloopiger heeft voorgesteld. 'k Had, seghd hy, in 't Marck graefschap Baden dickmael hooren spreecken van de Meirminnen en andere Spoocken in een vermaerd Meir ter alreeds genoemder plaets; en wonderlijcke

+ In 't Eyland Tenedos, by Konstantinopel.

+ Ondervonden door eygene ervaerenheyd van twee persoonen

+ in de Jaeren 1641. en 1654.

+ Andere seer seldsaeme ondervindingh,

[p. 142]

dingen wierden 'er my van verteld. ⁺ 'k Was, als een Geneesmeester, nieuwsgierigh, om deese verborgentheyd der Natuer t'ondersoecken; en soght 'er derhalven by te mogen komen; doch sagh 'er geen kans toe. Onderweegen ontmoetede my een Jager; die my seyde, dat hy, nu veele Jaeren geleeden, door Jaghtlust aengedreeven zijnde, eens daer heenen was geraeckt. Doch hy noemde niet een, maer twee Meiren, de Mummel en Wild-See geheeten. ⁺ Vermits hy nu sigh selven vertrouwde, den wegh derwaerts wel weer te sullen vinden, soo ginck ick met hem, door ongebaende en onbegaenbaere Weegen, over d'afgebroockene Rotsen en Bergen; dwaelende dus vijf uren langh. Dickmael moest ick stilstaen, om Adem te haelen; en mijne gantsch vermoeyde leeden kon ick nauwlijcks meer naesleepen. ⁺ Als wy nu eyndlijck gelijck als Geyten deesen Reusenwegh hadden door geklauterd, saegen wy op den top des Geberghts, zijnde hol gelijck een Ketel, een Meir, omringhd van donckere Pijnboombosschen; en bestaende uyt Peck-swart Water. 't Was, nae gissingh, ontrent vierhonderd schreeden langh, en by nae van deselve breedte. Mijnen leydsman seyde my, dat men 't voortijds grondloos had bevonden. Dat 'er geene Visschen in sijn; en die 'er in geset werden, werpt deese Poel terstond weer uyt, even gelijck de Zee de doode lijcken doet. ⁺ In dit droevige Water sagh ick oock selfs geen huppelende Kickvorsschen; doch vond 'er eenige groote, leelijcke doode Padden. ⁺ Sommige Beestjens waeren 'er in, omtrent een Palm langh; den Salamander seer gelijckvormigh. De staert was van vier voeten; de rugg' swart, met daer door loopende glinsterende kleyne Starrekens en geele stippelen. Aen de zyden warense blauwaghtigh-swart, met laezueraghtige starrekens. De Buyck was vlammigh-geel. 'k Nam 'er een op met mijne gehandschoeyde hand. Doe bemerckte ick, dat het Vrouwlijcke Borsten en andere leeden had; waer uyt een witte vuyligheyd op mijne handschoe druppelde. ⁺ 't Water deeses Meirs aght men voor schaedlijck: Doch vermits ick grooten dorst had, soo dronck ick 'er eenige groote teugen van; en ben niet quaeds gewaer geworden. Echter geloof ick, dat het niet gesond kan zijn, ter oorsaeck van d'omstaende Boomen, en geduerige stilstand.

Alle Meiren, viel Marinus hier in, ⁺ zijn veel schaedelijcker, wanneer meenigte van hooge Boomen daer by staen, als an-

+ Noch geen twintigh jaeren geleden.

+ Beschrijvingh van de Mummel-See,

+ In 't Marck-Graefschap Baden.

+ Wil geene Visschen lijden.

+ Seldsaeme Beestjens in dit Meir.

+ Des selven Water.

+ Ingeworpen beright

[p. 143]

ders. 'k Gingh eens in Italien van den wonderlijck-ontstaenen nieuwen Bergh tot 't Meur Avernus; rond van vorm, en omringhd van Bergen, behalven daer 't schijnd gepaerd te zijn geweeest met 't Meir Lucrinus: Voor deesen omschaduwd van hoog-opgeschooten Geboomte; sijnde de voornaemste oorsaeck der Pestilentiale Dampen; waer door niemand sigh daer ontrent kon onthouden. 't Welck daer uyt blijkt, dat deese Plaets, soo haest Agrippa de gedaghte Boomen had doen afhouwen, aen alle kanten wierd bewoond; als doe geaght voor gesond en vermaecklijck. ⁺ d'onkundige Heydenen hielden dit Meir voor de Mond van de Hel. In West-Indien stellen de Spanjaerden een andere Helle-mond. 't Water van d'Avernus siet'er seer swart uyt. Men pleegh te meenen, dat sulcks ontstond uyt d'onmeetlijcke diepte; doch naderhand heeft men grond gevonden op twee honderd drie-en-vijftigh vademen. ⁺ Geen Boomblad, of yets anders, 't welk'er op valt, kan men daer nae weer sien. 't Is niet te drincken, weegens de quaede lught, en de vermengingh met ongesonde Mijn-stoffen. Visschen werden'er wel in voortgebraght; doch kleyn en swart; niet bequaem om gegeeten te worden. Ten tijde van Koningh Robertus, laegen'er ontelbaer-veel op 't Strand dood; een seer grouwelijcke stanck van sigh geevende. De Zee, ontsteld zijnde, pleegh hier in te vloeyen, door 't Meir Lucrinus; veele Visschen met sigh voerende. ⁺ Doch nu is niet alleen dien wegh, maer oock selfs een deel van 't Meir Avernus, door de gedaghte Nieuwen Bergh verstickt en gestopt geworden. Sandys Voyagie, pag. 244.

'k Wil, liet Juffer Honesta sigh hier hooren, Polylector niet verhinderen in den voortgangh sijns verhaels van de Mummel-See, wijl ick begeerigh ben, 't vervolgh te moogen verneemen. ⁺ Doch soo haest sijn beright voleyndighd is, sal ick u versoecken, mijne nieuwsgierigheyd te willen voldoen in deese twee dingen, van welcke ghy gewagh hebt gemaeckt; eerst, wat'er is van dien ontstaenen nieuwen Bergh. Daer nae, wat voor een dingh de West-Indische Mond der hel sijn magh. Laet ondertusschen 't Badensche Meir weer te voorschijn komen.

Men houd, (hernam Polylector, met de woorden van Loretus), ⁺ deese Mummel-See voor heyligh, vermits se gantschlijck niet aengeroerd begeerd te sijn van eenige vuyligheyd. Wanneer 'er yemand een Steen in werpt, soo werd Regen, Donder, Blixem

+ Van 't Italiaensche

+ Meir Avernus.

+ Nevens eenige

+ Vreemdigheden van selve.

+ De gedaghte Mummel-See wil geen aenvoeringh van vuyligheyd verdraegen.

[p. 144]

en een vervaerlijck Onweer verweckt; met seer groot gevaer des geenen die de Worp gedaen heeft. My wierd verhaeld, dat seecker Marckgraef van Baden eens in 't geselschap van sommige Geestlijcke en Hovelingen nae dit Meir gingh. Hy deed'er eenige gewyde Kogelen en Heyligdommen in werpen. Terstond quam een afgryslijck vreemd gedroght op, 't welck haer al t'saemen wegh joegh: en daer op volghde een Onweer van seven daegen. Yeder magh hier van geloven't geen hem goed dunckt. Ick, voor mijn deel kan met waerheyd seggen, dat ick, om deese saeck reght t'ondersoecken, op den twaelfden der Bloeymaend des jaers 1666. met geroep en geschreeuw drie steenen in dit Meir smeet. ⁺ Daer nae klom ick met mijnen Leydsman op d'alderkaelste Top des Berghs (genoemd Katzen-Kopff). Hier gingen wy sitten op een groote Steen, hebbende eenige onuytwischbaere letteren en Teeckenen des Hertoghs van Wirtenbergh, en van sijn ter deeser plaets gehouden Middaghmael. Van hier konden wy aenschouwen d'aengename onder dit Geberght geleegene Vlackte van Elsas en de Rhynkant. Maer nauwlijcks was een half uyr tijds verloopen, of de lught, nu wel een Maend langh gantsch helder geweest, begon met Wolcken bedeckt te worden; ons gelijck als dreygende over onse vermeetene daed. ⁺ Stracks daer op hoorden wy een gerommel van verre. Vervolgens begon 't te Blixemen en te Donderen. Op onse vermoeyde Ligchaemen, die nergens eenige Schuylplaets konden vinden, viel een dighte Plas regen, en een seer swaeren Hagel. Wy, met weynigh verbaest en anghstigh, begaeven ons over de besneeuwde, natte en oneffene Toppen der Geberghten nae 't andere Meir. ⁺ Drie uyren langh gedwaeld, en seer ongemacklijck over Berg en Dal gegaen hebbende, quaemen wy eyndlijck aen deese Wild-See. Dit Meir is wat kleyner als 't voorgaende; eyrond van vorm: Suydwaerts tegens een Sneeuwbergh schuyns opgaende; noordwaerts door een enge openingh sigh in een aengenaeme Vlackte ontlastende. Hier begon de lught (misschien vreesende, dat onse lightvaerdigheid ons oock hier sou doen onderstaen 't geen wy aen 't Mummel Meir hadden verright) soo vreeslijck te donderen en blixemen, te stortregenen en te hagelen (zijnde 't vervolgh en de voortgangh des voorgedaghten begonnenen Onweers) dat wy gedwongen wierden, ons van daer wegh te packen; keerende alsoo door slijck en dreck langhs een andere moeylijcke wegh nae onse Herbergh. Deese Wild-See

+ Wonder-seldsaeme ondervindingh daer van.

+ Vreeslijck Onweer van Donder, Blixem, Plasregen en Hagel,

+ Op 't werpen van drie steenen in dit Meir.

[p. 145]

heeft deselve eygenschap der Mummel-See, soo veel betreft d'onweer-verweckingh, wanneer 'er yets ingeworpen werd. ⁺ Epist. Eliae Georgii Loreti ad. R. P. Athanas. Kirche.r in mund. subterran. tom. 2. lib. 8. divis. 4. Append. 2. Sie daer nu noch een verhael, niet uyt de berighten van andere, maer uyt eygener ondervindingh; en wel overeenkomende met 't geen ick anderwegen heb aengeteeckend van de Pilatus-See in Switserland. Waer by aen te mercken staet, dat't geen wy Meir, de Hooghduytsche Zee; en 't geen wy Zee, de Hooghduytsche Meir noemen.

Waerlijck, seyde Honorius, dit zijn seer wonderlijcke dingen. ⁺ 'k Moet bekennen, mijne stoutheyd niet soo groot te zijn, datse sigh sou derven onderstaen, de proef van deese seldsaemheyd te neemen; ten waer' ick my ten vollen kon verseeckeren, dat alles reght natuerlijck toegingh, sonder dat de Satan de hand in 't spel had.

Niet minder vreemd, vervolghde Polylector deese Stof, ⁺ is't geen Baptista Fulgosus vermeld uyt eygene ervarenheyd van seeckere Fonteyn; 't welck gelooflijcker maeckt 't geen Marinus ons verhaeld heeft, uyt de berighten der oude, van de Bron Eleusidia, datse tot overloopens toe sou opbobbelen op 't geluyd van eenigh Musicael Speeltuygh. Wanneer yemand, seghd de genoemde Schrijver, rondom de Bron wandeld, of sigh daer in spiegeld, sonder eenigh geluyd te maecken, soo siet hy 't Water t'eenemael klaer en stil. Maer soo haest hy 't minste woord begind te spreecken, 't zy daer by staende, of daer van afgaende, soo ontroerd sigh 't selve, en begind gelijck als te koocken. ⁺ Hy bevestighd de waerheyd hier van als een ooghgetuyge. Soo langh hy deese Fontain aenkeeck, sonder yets te spreecken, vond hy 't Water bysonder helder en effen. Maer als hy naederhand eenige woorden uytede, wierd het soo drabbigh, als of men een slijckerige Sloot met een Stock had omgeroerd.

Van diergelijcke bynae ongelooflijcke Wonderheden der Wateren, begon Marinus, ⁺ weet ick uyt eygener ondervindingh, en alsoo met volle gewisheyd, weynigh beright te geven. Ondertusschen evenwel heb ick eenige andere vry aenmercklijcke Seldsaemheden aen Poelen, Meiren, Beecken en Fonteynen waergenoomen, welcke my seer wonderlijck daghten.

Eer ghy hier toe koomd, viel Juffer Honesta hier in, ⁺ soo versoeck ick, dat ghy my gelieft een breeder verhael te doen, van den

+ De Wild-See heeft deselve eygenschap.

+ Verhael van noch een andere

+ Sonderlingh-seldsaeme Fonteyn

+ Uyt 't beright eener Oogh-getuyge

+ Tusschen ingevoeghd

+ Beright van de

[p. 146]

plotslijck-ontstanen nieuwen Bergh by 't Meir Lucrinus: Daer nae van de Mond der hel in de Spaensche West-Indien; waer van ghy korts hier voren gewagh maeckte.

Geerne, was d'antwoord van Marinus, wil ick traghten, u hier in te vergenoegen. ⁺ 't Vermaerde Meir, genoemd Lucrinus, gelegen in 't Koninghrijck Napels, streckte sigh voor deesen uyt tot aen 't Meir Avernus (zijnde een Poel in 't Suyderdeel des Landschaps Lavoro, dight by Puzzoli, in een Bosch, tusschen Geboomt; uyt wiens Water soo een swaere, bange stanck op stijghd, dat de daer overvliegende Vogelen dood daer in neervallen (De Raey Dictionarium Geographicum pag. 49.), ⁺ en soo voorts tot aen den uytsteeckenden, steenaghtigen en woesten Bergh Gaurus; doch nu is 'er niet anders van overigh, als een kleyne Poel. 't Ander' is gedempt geworden door de vreeslijcke en wonderlijcke uytbarstingh eens nieuwen Berghs. Soo dickmael als ick daer aen gedenck, gevoel ick my bewoogen, om dies te lighter te gelooven alles wat my wonderlijck moght voorkomen. ⁺ Wien is in dit Gewest onbekend; maer wie sal oock elders voor waerachtigh willen aenneemen, dat een Bergh binnen vierentwintigh uyren tijds sou oprijsen, (ten deelen uyt een Meir, ten deelen uyt de Zee) tot sulck een hooghte, datse de nabuerige Bergen kan trotsen. Op den negenentwintighsten der Herfstmaend der jaers 1538., als 't Land hier rondom eenige dagen te vooren soodaenigh was geplaeghd geworden door geduerige Aerdbevingen, dat niet een eenigh Huys was vrygebleven van een verderflijcke Instortingh: ⁺ Als oock de Zee omtrent twee honderd schreeden van 't Strand af was te rugge geweecken; naelaetende een groote meenighte van Visschen, en verscheydene Springh-aderen, is de voet deeses Berghs plotslijck opgesteegen, ontrent ten twee uyren in de naght, met een seer vreeslijck gerught, op een seer grouwlijcke wijs Steenen uytwerpende) vergeselschapt van sulck een meenighte Asch, dat al de hier ontrent staende Gebouwen voorts gantschlijck onder de voet geraeckten; te gelijck met de heelsaeme Baeden van Tripergula; veel' Eeuwen langh soo hoogh geroemd geweest, en allerweegen vermaerd. Alle Wijnstocken wierden tot Stof. Beesten en Vogelen verlooren 't leven. ⁺ Met een onuytspreecklijck gehuyl en geklagh liepen de Burgers van Puzzoli midden in de naght nae Napels; naeckt, en alles verlaeten hebbende. Door d'opgeworpene Asch en Steenen wierd dien eerst-begonnenen Bergh in deese naght

+ Seer wonderlijcke en vreeslijcke

+ Ontstaeninghs eens Berghs binnen 24. uyren tijds,

+ In 't Koninghrijck Napels,

+ Meer als duysend schreden hoogh.

+ En verscheydene

[p. 147]

en de volgende dagh soo hoogh, dat haeren Top sigh een Italiaensche mijl, of duysend schreeden, boven haeren grond verhief. ⁺ De Steenen, uyt welckese t'saemen met d'Asch bestaet, zijn soo doorlughtigh, datse, in 't Water geworpen werdende, drijven gelijck hout. Sandys Voyagie pag. 243. Herold von Wunderwercken Gottes fol. 495. Brauweri Chronicon fol. 412. P. Beauchamp Histoir. divers. pag. 310.

Deesen Bergh, merckte Polylector hier aen, ⁺ is de doemaels levende Inwooners deeses Gewests geweest een geduerigh Gedenckteecken haerer uytgestaene Ellende; en verstreckt haere Naekomelingen, tot op deesen dagh, een droevige Geheugenis daer van. 't Meir Avernus wierd hier door soodaenigh met Asch en Steenen bedeckt, dat 't grootste gedeelte des selven gestopt wierd, en tot heden toe gestopt is gebleven. ⁺ d'oorsaeck van dit jammerlijck Toeval steld men te zijn geweest de Nabuerigheyd der Zee, en de holligheyd des Aerdrijcks; waer door de Dampen, rondom geslingerd met een geweldige beweegingh, de drooge, harsaghtige Stof hebben aengestoocken; deselve opwaerts werpende, en sigh alsoo een wegh baenende met haere vyerige Uytblaesingen. De Redenen, welcke andere Wijsgeeren hier van geven, sullen wy by een andere gelegenheyd aenwijsen, en breeder voorstellen. Doe deesen nieuwen Bergh eerst oprees, hadse twee Toghtgaten; 't eene aen 't Meir Avernus, 't andere midden op den Bergh. ⁺ Somtijds quam 'er Roock, oock Vlam uyt. Uyt andere openingen, of Scheuren, vlieteden Beeckjens van heet Water. Van binnen hoordemen een vreeslijck getier. Sommige, welcke de nieuwsgierigheyd hadden, om door 't Gat, zijnde in 't midden des Berghs, van boven neerwaerts te daelen, hebben daer door 't leven verlooren. Doch de gedaghte holligheyd boven op den Top is nu een Boomgaerd; en de voorige verschricklijckheyd is van dien Bergh afgeweecken.

Om nu, hervattede Marinus, ⁺ oock in 't andere stuck de begeerte van Juffer Honesta te voldoen, soo staet te weeten, dat 't Mexicaensche (of Guatemalische) Dorp la Trinidad seer vermaerd is, om tweederley dingen wil; eerst, wegens 't Aerdewerck, 't welck men daer maeckte, gehouden voor beeter als dat van Mexico. Daer nae, wegens een Plaets, ontrent een halve mijl weghs daer van daen gelegen; van de Spaenjaerden geseghd, jae seeckerlijck geloofd te zijn eene van d'Ingangen der Hel. Uyt deselve koomd geduerighlijck

+ Verschricklijckheden

+ Welcke sigh daer ontrent toedroegen.

+ Gegevene oorsaeck hier van.

+ Toghtgaten in deesen Bergh.

+ Seldsaemheyd op seeckere Landstreeck,

[p. 148]

een dicken, swarten roock voort, rieckende nae Swavel. ⁺ Somtijdts siet men 'er dicke, swaere vlammen door heenen schitteren. 't Land, 't welck deese Roock van sigh geeft, is laegh. Niemand heeft oyt tot de plaets deeser vreeslijcke seldsaemheyd derven naerderen om d'oorsaeck daer van t'ondersoecken. Want al de geene, die sulcks hebben willen onderstaen, wierden ter aerden geworpen, en zijn in levens gevaer geweest. Een geestlijck persoon van mijne kennis, geloofwaerdigh by yeder, heeft my met eed-doeningh verseeckerd, dat hy (met seeckeren Provintiael dien wegh op haere Reys aendoende) besloot daer heenen te gaen, om sijne Nieuwsgierigheyd te voldoen, en te doorgronden d'oorsaeck van al de vreemde uytstroysselen in dit Land, wegens de geduerige swaere roock. ⁺ Maer op vijftigh schreeden nae daer by gekoomen zijnde, hoorde hy soo een vervaerlijck geluyd, dat hy, eensdeels hier door, andersdeels door de grouwlijcke stanck, ter aerden neerviel; gedwongen werdende, spoediger van daer wegh te snellen, als hy 'er gekomen was. Hier op wierd hy aengetast van een hevige koorts; hem soodaenigh benauwende, dat hy meende te sullen sterven. Andere verhaelen, datse, daer by koomende, een seer groot gekarm en gekrijt hadden gehoord, even als van misdaedige, welcke men pijnighd; vermenghd met een gerught, als 't gerammel van ysere Keetenen. Dit verweckte de gemeene Inbeeldingh, dat hier eene van de Poorten der hel sou zijn. ⁺ Wat my belanghd, 'k heb niet anders als Roock gesien. 'k Vraeghde d'Indiaenen, of s' 'er d'oorsaeck niet van kenden; en ofse niet dight daer by waeren geweest? Doch sy gaven my tot antwoord: Datse de Reden niet wisten. Dats' oock gesien hadden, hoe eenige Reysigers, daer nae toe willende, gelijck als dood ter neer wierden gesmeeten; of sigh soodaenigh van een schielijcke vrees bevangen gevoelden, datse een swaere koorts op 't lijf kreegen. Dit voorgesteld geval hield my af, van deese Spaensche Hel te gaen besoecken; maer insonderheyd oock een Aengelegenheyd, welcke my parstede om van daer te vertrecken. Thomas Gage Reys door de Spaensche West-Indien pag. 383.

Deese Roock, Vlammen, en dit gerught, liet Polylector sigh hooren, ⁺ is niet anders als een Werckingh van 't onderaerdsche Vyer, gevoedet door Swavel en Harsaghtige Stoffen, welcke sulck een grouwlijcke stanck veroorsaecken. Dat de Bygelovige Spaenjaerden deese plaets voor de Mond van de Hel houden, is soo vreemd niet. Selfs Odo, Abt der Clumacensische Orden, heeft in 't Jaer

+ By 't West-Indische Dorp Trinidad.

+ Van de Spaenjaerden in dit Gewest

+ Gehouden voor de Mond van de Hel.

+ Korte aenmerckingh op 't verhaelde.

[p. 149]

997. wel aldereerst in sijn Klooster ingesteld den Allerzielen-dagh, om te bidden voor alle Zielen; ⁺ wijl hy aen den Bergh Aetna in Sicilien een geluyd had gehoord als een gekarm van menschen: Derhalven hy sigh dwaeslijck inbeeldede, dit de plaets des Vagevyers te zijn. Sie hier van 't eerste deel mijner Rariteit-kamer, pag. 214. Door een diergelijcke buytenspoorige onkunde van Natuerlijcke dingen en haer' oorsaecken heeft men oock den Bergh Hecla in Ysland voor de mond van de hel uytgegeeven. 't Geen ick hier van geseght heb, kan men vinden in mijne Curieuse Aenmerckingen, tweede Deel, pag. 681. en volgende: In mijne vertaelde en doorgaens vermeerderde Noordsche Weereld, van pag. 113. tot 120. Beschrijving van Oud en Nieuw Groenland, pag. 44. e.s.v.

Wijl nu Marinus, seyde Juffer Honesta, ⁺ mijne begeerte vergenoeghd, en deese verschricklijcke Seldsaemheden ons voorgesteld heeft, soo sal hem voorts gelieven te verhalen, 't geen hy noch te seggen had van eenige aenmercklijcke Vreemdigheden der van hem gesiene Poelen, Meyren, Beecken, Rivieren en Bronnen. Waer in ick hem verhinderd heb, door hem tot yet anders af te trecken.

My gedenckt, begon Marinus hier op weer, ⁺ in America gesien te hebben een kleyn stilstaende Water, van soodaenigh een eygenschap, dat de persoonen, welcke sigh daer in Baededen, of daer mee eenige haerer Leeden wiesschen, over haer Ligchaem even soo gesteld waeren, als ofse in een vat Oly waeren gestoocken geweest. Melchior Blum Americanischer Reisebeschreibung pag. 97.

Op deselve wijs, deed Polylector hier toe, ⁺ verhaelen Pomponius Mela en Solinus, in haere Beschrijvingh van Morenland, dat daer een Poel is van soet en klaer Water; doch gelijck als met Oly besmeerende al de geene, welcke daer in gaen baeden. Vitruvius getuyghd, dat in Cicilien een Rivier; by Carthago een Bron was, van even deselve eygenschap. Maer noch vry seldsaemer klinckt 't geen Theophrastus en Plinius vertellen van de Fontain Licos in Judea, en noch een andere in Aethiopien, welcker Wateren van dien aert waeren, datse, in een Lamp gegoten werdende, brandeden soo wel als de beste Oly.

Indien, boertede Juffer Honesta, ⁺ sulcke Bronnen in ons Land waeren, 't sou veel arme geringe Huysgesinnen wel te pas koomen, wijlse 't light in haere Lampen gantsch onkostlijck souden konnen on-

+ Onkunde van natuerlijcke dingen heeft veele bygelovige dwalingen veroorsaeckt.

+ Weerkeeringh, tot de

+ Seldsaemheden der Wateren.

+ Poelen, de daer in baedende toestellende als met Oly besmeerd.

+ Seldsame Oly gevende Fontain,

[p. 150]

derhouden; ten waere dan dat 'er oock al stracks een Schattingh op gesteld wierd; om 't geen de Natuer verwonderlijcker wijs voor niet schenckt, weer dier genoegh te doen worden.

Van Oly-Fontainen, gingh Polylector voort, ⁺ heb ick anderweegen yets gesproocken: En van d'Oly-Bron, ontrent de tijd dat Keyser Augustus tot d'Alleen-heerschappy geraeckte, onverwaght in eens Waerds huys, aen geen zyde des Tybers, uyt d'aerde ontsprongen, en een geheelen dagh langh rijcklijck Oly opwellende, welcke tot een rariteit door al de Provintien des Rijcks versonden wierd, in mijne Kronijck der Kronijcken, eerste deel, pag. 60. Eenige Schrijvers stellen sulcks geschied te zijn in de naght der geboorte onses Salighmakers Christi. ⁺ Ontrent tweeduysend schreeden van Edenburgh in Schotland is een Bron, waer uyt men druppelen Oly siet lecken. Heeft oock soodaenigh een eygenschap, datse, wanneer 'er niets afgenoomen werd, niet vermeerderd; en schoon men 'er veel afneemd, niet verminderd. De gedaghte druypende voghtigheyd, of Oly, is een bysonder-goed geneesmiddel tegens allerley slagh van Schurftheyd. D.T.V Y. Weereld-Spiegel fol. 68. Maer vermits Juffer Honesta, ⁺ uyt Boertery, stracks geliefde te seggen, indien sigh, ten dienst en voordeel der geringe lieden, in onse Landen een Oly-bron moght komen op te doen, dat men dit vrywilligh Geschenck, deese voor niet voortschietende weldaed der Natuer, door opstellingh van Schattingen wel haest dier genoegh sou doen vallen, soo koomd my hier yets in gedaghten, waer van 't verhael by deese gelegenheyd niet t'onpas kan geoordeeld worden. De vermaerde Athenaeus getuyghd, dat t'Edapsus, niet verr' van den oever der Zee, begon op te wellen een seer koel water, van een gantsch anderen aert als men de gemeene Wateren bevind. ⁺ Alle siecke Menschen, die 'er van droncken, wierden terstond een groote verlightingh gewaer. Ter dier oorsaeck quaemen meenighten van qualijck-gestelde lieden uyt d'omgeleegene en oock verre Landen derwaerts. De hier gestelde Stadhouder wou dit gesond-maeckend Water spaeren; vreesende, dat door de veelheyd der geduerigh-aenkoomende persoonen de Bron wel haest leedigh moght geschept worden; en beval derhalven, dat men, bedrieghlijcker wijs, aen deselve ander Water sou geven. Maer van dat oogenblick af aen verdrooghde de Fontein gantschlijck. Deselve Schrijver seght, dat onlanghs te vooren in Troas overvloed van Sout wierd gevonden, onverwaght voortkomende.

+ Welcker Water als Oly in de Lamp brand.

+ Wonder aen een Oly-druypende Bron.

+ Vreemdigheyd aen eenige Gesond Bronnen.

+ Schielijck-verdrogende, als men een Tol op der selver Water stelde:

[p. 151]

Lysimachus settede een Tol op 't selve; en terstond was 't verdweenen. Hy, hier over verwonderd, en niet weynigh verbaesd zijnde, schafte dien aengestelden Tol terstond weer af; en stracks verscheen 't Sout weer gelijck te vooren. ⁺ Wilt gy een Voorbeeld, 't welck onse tijd naeder koomd. 't Is niet langh geleeden, dat in Duytschland seeker seer seldsaem Water ontstond, tot geneesingh van veelerley kranckheden, by de Geneesmeesters voor onhelpbaer gehouden. Soo haest men een Schattingh begon te neemen van de geene, die dit hulpmiddel tegens haere quaelen wilden gebruycken, verdrooghde de Bron. Soo haest dien onbillijcken Tol weer afgeschaft was, vloeyde dit Water op nieuws in overvloed voort, even gelijck te vooren. Camerarii Meditat. Histor. tom. 2. lib. 4. Vliegerii Miscellan. pag. 213. Welcke eerstgestelde Schrijver daer by voeght: 'k Sou Plaets en Persoon konnen noemen, daer, noch maer korts geleeden, dit volgende is voorgevallen: Uyt een seer schoone Ader des Aerdbodems quam onvoorsiens op te springen een seer heelsaem Water; sarpaghtigh van smaeck. De gesonde droncken 'er van met seer groote lust. d'ongesonde kreegen 'er gesondheyd door. ⁺ d'Eygenaer van de Grond, uyt welcke deese Gesondbron opvloeyde, deed, om winst daer van te moogen trecken, deselve afsluyten; en stelde een prijs op 't Water. Van dat oogenblick af verdrooghde de Springh; soo dat 'er niet een eenige droppel meer uyt voort quam. Doch als de Gierigaert, hier over niet weynigh in sijn gemoed ontroerd, de toegangh weer vry had gesteld, vloeydese gelijck voor heenen. Idem Camerarius ibid. ⁺ Men doe daer by, als geen minder seldsaemheyd, 't geen Petrus Quaqueran verhaeld uyt 't Boeck Simplicium van Bensavola, Geneesmeester te Ferrare. Op seeckere plaets in 't Koninghrijck Napels druppelde 't soo genoemde Manna overvloedigh uyt den Hemel. De Vorst deed de gedaghte plaets met een Muer besluyten, om d'arme lieden te beletten, datse 't selve niet moghten opneemen tot haer gebruyck, ten waerese den van hem daer op gesettenden Tol betaelden. Stracks hield de neerdaelingh van 't Manna op. ⁺ Hy deed het Parck weer openen, en doe viel 't nae gewoonte. Andermael deed hy d'afsluytingh; en andermael hield oock de druypingh op. Ten derden mael deed men; en oock ten derdenmael gebeurde even 't selve. De Hemel was geslooten, wanneer men 't Parck voor de geringe Manna-soeckers sloot; geopend, als weer de toegangh aen yder vry gelaeten wierd.

+ En weer opvloeyende, wanneer die afgedaen wierd:

+ Met eenige Voorbeelden daer van.

+ Andere diergelijcke ongemeene seldsaemheyd

+ In 't Koninghrijck Napels.

[p. 152]

'k Moet, ⁺ liet Honorius sigh hooren, mijnen penningh oock hier by werpen, en verhaelen 't geen ick geleesen heb in de Kronijck van Vlaenderen, beschreven door Jacob Meyer, lib. 19. In 't jaer 1441. wierd te Sluys een noyt voor heenen in gebruyck geweest zijnde Schattingh gesteld opde Mosselen; van welcke vanghst veel' arme lieden in de gemelde Stadt sigh geneerden. Terstond wierden 'er geen meer gevonden. Yeder hield dit voor een Wonder, en een Teecken der Godlijcke gramschap. Want soo haest deese Tol afgeschaft was, ⁺ ving men weer Mosselen, gelijck te vooren. Alle onnoodige en druckende Schattingen,op d'Onderdanen geleght, waer door deselve werden opgegeeten als Brood, zijn Berovingen van de Gemeente, en grouwlijck voor den Heere onsen God. 't Is een duyster, leelijck Goud, 't welck onder de Traenen wast. Eduard, bygenaemd Confessor, Koning van Engelland, deed eens in sijne Kamer brengen een groot deel gelds, versaemeld uyt de nieuwe van hem opgesettede Schattingen. Stracks sagh hy de Duyvel, in een gantsch afgrijslijcke gestalte, op deesen Geldhoop sitten: Waer over hy soodaenigh verschrickte, dat hy terstond beval, aen yeder 't sijne weer te geven. Zeiler Epist., tom. 1. num. 75.pag. 210., uyt Polydori Virgilii Histor. Anglic. ⁺ Maer insonderheyd is 't een grouwel, dat men door Tollen voor d'Arme lieden dier maeckt, 't geen de Natuer, haer ten besten, op een ongewoone wijs om niet hen aenbied: Of dat men de noodwendige levensmiddelen, welcke de geringe soo wel moeten gebruycken als de vermogende, nae gelijckmatigheyd veel meer beswaerd, als de dingen, welcke alleen de Groote gebruycken, 't zy tot leckerny, of overdaed, of praght. ⁺ Doe de Florentijners voortijds eens noodwendigh een Schattingh moesten opstellen wegens een ontstaene Oorlogh, soo wilden d'Overheden geenssins d'Eetwaeren beswaeren, wijl d'Arme deselve soo wel moesten hebben als de Rijcke. Maer om de last van yeder gelijck te doen draegen, soo settedense een Schattingh-geld nae elcks vermoogen. Ter dier tijd was 't thien stuyvers van 't honderd. Idem Zeilerus ibid. pag. 212. Vliegeri Miscellan. pag. 140. Doch dit doende, souden wy te verr' van de Wateren afwijcken.

'k Heb, ⁺ begon Marinus weer, op mijne veerlerley Toghten verscheydene Wateren van een geneesbaere kraght aengetroffen. Ontrent een halve mijl weghs van't Dorp Cinaeatan, gelegen in de West-Indische Provintie Chiapa, behoorende onder d'Audientie

+ Noch een andere te Sluys in Vlaenderen.

+ Aenmerkingh op de Schattingen.

+ Wat de Florentijners

+ Eens hier ontrent deeden.

+ Bron, geneesende alle qualen, die bijtende Artsenyen vereysschen.

[p. 153]

van Guatemala, is een kleyne Fontein, gevende Water, bysondergoed tot geneesingh van alle quaelen, waer toe bijtende of brandende Artzenyen werden vereyscht. Maer in tegendeel moeten alle daer van drinckende Beesten en Vogelen sterven. De Laet Beschrijvingh van West-Indien, fol. 227. Ontrent de Stad Coxo (anders geheeten Zarça of Zarza), geleegen op den Koninghlijcken wegh nae Cusco, ⁺ zijn veele Springen van goed, gesond Water: Maer insonderheyd is aenmercklijck de Bron in de Provintie Caruma; welckers Water soo heet is, dat geen levendigh dingh 't selve kan verdraegen. 't Is oock van een seer quaede smaeck, vermits 't door Sulpher-mijnen heenen loopt. Evenwel is 't bysonder goed voor gewondede lieden, om daer in te baeden, tot geneesingh haerer verseeringh. Idem de Laet ibid. fol. 314. By de Stad Toycama, vijfthien Spaensche mijlen van Santa Fe (alwaer 't door 't geheele Jaer over dagh seer heet is, doch met koele frissche morgenstonden), zijn eenige Sulpheraghtige Springhbronnen. ⁺ De Kley van de grond deser Wateren geneest de Lasery, Schurftheyd, en diergelijcke gebreecken; alleenlijck daer op gesmeerd, en dan met 't Bronwater afgewasschen zijnde. Idem ibid. fol. 280. Vermits ick hier gewagh gemaeckt heb van de Kleygrond eeniger Fontainen, soo moet ick noch dit daer byvoegen. In de Spaensch-West-Indische Provintie Los Yzalcos, by Guacapa, maecken de Vrouws-persoonen, sonder eenige Wercktuygen daer toe te gebruycken, seer goede Vaten van Aerde. In 't Water eener Beeck set sigh sekere Stof, rood als Cochenille. Met deselve verwense de gedaghte hare Vaten. ⁺ Sy geloven, dat het Bolus Armenus is; want gedroncken zijnde, stopt het de Bloedgangh, en verdrijft andere Pestilentiale sieckten. Vermoedlijck loopt dit Water door eenige Mijnen van Bolus Armenus. In een andere Beeck vind men seer swarte Aerde, met welcke se bysonder-schoon swart weten te verwen. Hier zijn oock Springen van brandend-heete Wateren, verscheyden van verwe en oorsprongh. d'Indianen noemen dese Plaets de Hel. ⁺ 't Water bobbeld veelerwegen wel een booghschoot weghs uyt, met een seer verschillend geluyd. Hier koomd het drabbigh; daer seer klaer; gintsch rood, en herwaerts geel te voorschijn, nae gelegenheyd der Mijn-Stoffen daer 't door heenen loopt. Van de daer uytkoomende Roock ontstaet seecker harssigh, kleefachtigh goed, van allerley Verwen; 't welck men sou konnen gebruycken om meê te schilderen. d'In

+ Andere, tot geneesingh van wonden.

+ Bron-kley tegens Lazery en Schurftheyd.

+ Gebruyckt tot verwen, en tegens den bloedgangh.

+ Brandend-heete Wateren, en 't gebruyck der selve.

[p. 154]

dianen setten haere Potten over deese Springen, om deselve te doen koocken, en de daer in zijnde Spijsen gaer te maecken door de geweldige hitte. Uyt al deese Opwellingen koomt voort de Rivier Calirate, dat is, de heete. Als dit Water ruym een halve mijl weghs door de grond heeft geloopen, van de gedaghte plaets der Springen af, is 't noch soo heet, dat de voeten der Paerden sigh daer in versengen. Naerder aen 't Geberght zijn noch andere soodaenige Gaten. Oock siet men 'er een Steen, vijf Spaensche ellen langh, en drie breed, in 't midden geborsten. ⁺ Veel roock vlieght 'er door uyt. Als men 'er ontrent koomd, hoord men een verschricklijck geluyd, en by quaed We'er een seer vreeslijck gedruys; tot meer als een halve mijl daer van daen. Herrera Descripcion de las Indias Occidentales, dec. 4. lib. 8. cap. 9, ⁺ By S. Salvador siet men een groote Vulkaen, of Brandbergh, doch die nu geen Vyer meer uytgeeft, wijl de Brandstoffen schijnen verteerd te zijn. Doe hy brandede, maeckte hy een mond van meer als een halve mijl in de rondte, geweldigh diep. Eer men beneden koomd, werd men gewaer twee Plaetsen, hebbende de gedaente van Kalck-ovens. Uyt d'onderste siet men gemeenlijck Roock opvliegen; van sulck een benauwende reuck, dat seecker Spaenjaerd, wat te naeby koomende, daer van in onmaght neerviel. Van beneden tot boven toe is se vol Cederboomen, en andere verbrandlijcke Stoffen. Drie Spaensche mijlen van 't uyterste deeses Vulcaens leght 't Vleck Nixapa. Hier siet men 't stuck eens dorren Berghs,genoemd El mal Pays; ⁺ bestaende uyt Steenen en verbrandede overhoop leggende Aerde; buyten twijffel voortijds van de gedaghte Brandbergh uytgeworpen: 't Welck men daer uyt kan afneemen, dat eenen anderen Vulcaen in 't Dal der Stad S. Jago van verre uytsmijt groote Bergen van Vyer en Steenen. Noch een andere, in Nicaragua uytbarstende, smeet met geweld een Bergh, van boven af tot beneeden toe, op seecker Dal; met verpletteringh van al de daer in woonende Indianen. Uyt de gedaghte Brandbergh ontspringhen seer goede Wateren; ⁺ welcke by Nixapa een Rivier worden. Onder deselve is oock een Beeck, loopende by naght, tot 's morgens ten seven of aght uyren toe. Dan versincktse dicht by den Bergh van S. Juan. In de Provintie Cholateca is een andere Beeck, welcke vloeyd tot aen den middagh, en dan verdrooghd; t'eenemael verdwijnende. Aen de Voet des Vulcaens is een ronde, seer wijde Put. Voortijdts heeftse, nae alle schijn, oock een Vulkaen geweest, en langh gebrandet. Doch

+ Roock uytgevende steen.

+ Vulkanen, of Brandbergen.

+ Vreeslijcke Uytwerckselen der selve.

+ Fonteinen uyt deese Vulkanen ontspringende, en seldsaemheden daer ontrent.

[p. 155]

nu springht'er een Fonteyn uyt van seer goed Water. ten gebruyck voor 't Vleck Cuscatan, gelegen aen de kant deeses Puts. Aen de Noordzyde des meergemelden Vulcaens, of Brandberghs, zijn vijf Waterspringen, uytgevende Aluyn en Sulpher. Idem Herrera, dec. 4. lib. 8. cap. 10.

Van veelerley geneesende Wateren, berightede Polylector, heb ick breed genoegh gehandeld in mijne Curieuse Aenmerckingen en andere Wercken. 'k Sal 'er alleen noch by doen 't geen Melchior Blum verhaeld in sijn' Americanische Reisebeschreibungh pag. 212. ⁺ Hy had elf weecken langh geplaeghd geweest van de derdendaeghsche koorts, eenen goeden dagh tusschen beyden hebbende. Doe gingh hy, met seer groote Dorst, voorby een Fonteyn, of Bron, buytens weghs afleggende; en deed een stercke teugh van dit Water. Van dien tijd af bleef de koorts aghter. Of dit by geval soo gebeurde; dan of in deese Springh sulck een kraght tegens de koorts moght zijn, weet hy niet te verseeckeren, vermits hy noyt yets daer van gehoord had; en dat hy oock, de volgende dagh moetende vertrecken, geen gelegenheyd had, om andere koortsige, van welcke hem doemaels geene voorquaemen, een nieuwe proef te laeten neemen.

Maer, stelde Marinus hier tegen, andere Wateren zijn niet weynigh schaedlijck; waer van wy alreeds eenige Voorbeelden hebben gehoord, en noch seer veele konden verhaeld worden. In Terra Firma is de Rivier Guatapou by de Stad los Reyes. Deselve is seer koud, wijlse koomd afloopen van de Sneeuw-geberghten. Als men van dit Water drinckt, soo veroorsaeckt het Sinckingen en Stoelgangh. ⁺ Doch hier tegens gebruycken d'Inwooners deeses Gewests seecker slagh van Caneel, tot stof gestooten, en soo met Water ingedroncken. Dit stopt de loop, schoon oock deselve alreeds bloedigh was geworden. De Laet Beschrijvingh van West-Indien, fol. 275.

Petrus Messias (of Mexias) voeghde Polylector hier by, maeckt gewagh van een Fontain in Persien, welckers Water al de geene, die daer van drincken, de tanden doet uytvallen. ⁺ In mijne Kronijck der Kronijcken, eerste deel, pag. 18., spreeck ick van een Put, ontrent de tijd van Christi geboorte in Friesland geweest; welcke de geene, die van des selven Water droncken, terstond de Scheurbuyck op d'alderellendighste wijs veroorsaeckte. Sulcke Wateren zijn schaedlijck voor de gesondheyd. Andere sijn 't voor de Scheepen, en de daer in zijnde Menschen. Van de West-Indische Stad Popajan af

+ Derdendaeghsche Koorts genesen door te drincken uyt seeckere springh.

+ Schaedlijcke Rivier, verweckende Sinckingen en de loop.

+ Andere schaedlijcke Wateren voor de gesondheid.

[p. 156]

begind tusschen beyde de Cordilleras, of Rijen des hoogen Geberghts, een Dal, hebbende twaelf Spaensche mijlen in de breedte; op sommige plaetsen meer, op andere min: Maer somtijds oock word het soo smal, en sluyt sigh soodanigh toe, met de daer door loopende Rivier, dat men, wegens de nauwte der selve, noch met Barquen, noch op Vlotten, noch door eenige andere middelen, over deese Vloed kan geraecken. ⁺ Want soo een gantsch snelle loop heeftse hier; daerenboven oock soo veele Wielingen en Draeyingen, dat alles wat 'er op koomd, noodwendigh te grond moet gaen. Pedro de Cieça, perte primera de la Chronica del Peru, cap. 27. Maer vry wonderlijcker is dit; niet in andere Weerelds-deelen, in onbekende Landen, maer in ons Europa, in Portugal, te sien. Vier mijlen van Conimbrica, by de Steeden Cucanthedium en Cadima, is een Fontain, niet dieper als eene voet hooghte; gantsch sandigh en drabbigh, gemeenlijck Tervenca genoemd, wegens de geduerige opsiedingh van Sand en Water; zijnde gantsch heet. ⁺ Alles wat yemand daer in werpt, werd verslonden; en niemand kan klaer genoegh uytvinden, waer heenen de daer in gesmeeten werdende tacken van boomen mogen blijven. Noch al verder gaet het, dat deese Bron een geheele Boom, met Wortel en Telgen, soo vraetigh inslockt, dat men deselve met geenerley geweld weer daer uyt kan trecken. Binnen weynigh tijds siet men niet 't alderminste meer van Stam of Tacken. Jae, wanneer somtijds by ongeval d'eene voet van eenigh Beest in deese Fontain koomd te geraecken, ⁺ soo trecktse 't geheele Beest in een korte tijd soodaenigh nae sigh, dat het nauwlijcks door eenige kraght of konst uyt 't geweld deses treckenden Waters kan verlost worden. Kircheri Mund. subterran. tom. 1. lib. 12. Devis. 3. cap. 1 §. 1.

Stel, viel Marinus hier in, ⁺ by dit Wonder in Portugal noch een ander in Spaenje; wel niet van dien selven aert, doch niet minder seldsaem. In 't Aerdsbisdom van Toledo, by Valentiola, is een groote en woeste Vlackte, waer in opweld de Fontain Nava; besproeyende met een seer helder Water, allerwegen met Biesen beset, een groot stuck weghs al de daer gelegene voortreflijcke Hoven. Soo gantsch scherp is 't Water deeser Bron, dat een stuck Vleesch, daer in geworpen zijnde, binnen de tijd van een uyr tot op de Beenderen toe verteerd werd. Evenwel is 't een bysonder-goed middel tegens de Steen in 's menschen Ligchaam. Buyten twijffel treckt deese Bron sijnen oorsprongh uyt den Bergh Sierre Morena, vol Putten van

+ Oock voor de Scheepen, en de daer in zijnde Menschen.

+ Bovenmaeten wonderlijck treckende en al verslindende

+ Fontain in Portugal, schoon maer eene voet diep

+ Andere Bron in Spaenje, welckers water binnen een uyr tijds alle vleesch tot op 't been toe verteert: Echter een goed geneesmiddel.

[p. 157]

Quicksilver: Doch 't Water, in 't doorloopen door d'Aerde, verbeeterd geworden zijnde, soo veroorsaeckt 't selve in 't drincken aen de Menschen geen schaede. Idem Kircherus ibid. Gelbusii Geographia pag. 212. Rollingius de Elementis pag. 113.

Deesen Bergh, ⁺ deed Polylector hier by tot naerder verklaeringh, is seer hoogh, en leght bynae midden in Spaenje. Gantsch geen Geboomt wast 'er op. Wegens sijne vael-bruyne Moorsche verwe heeft hy van d'Inwooners deeses Gewests bekoomen de naem van Sierra Morena, dat is, Morenbergh. In den opgangh des selven siet men seer diepe Toegangen. Onder meer andere is by 't Dorp Almadie een groote Spelonck, sigh uytstreckende ter lenghte van bynae vijftigh mijlen. In de selve werd men gewaer veele Putten van een sonderlinge diepte; waer uyt een geweldige meenighte van Quicksilver werd gehaeld.

Wie doch, vraeghde Juffer Honesta, derf sich bemoeyen, of wil sigh onderwinden, ⁺ in deese schaedlijck-dampige kuylen te gaen, om van daer boven te brengen soo een giftigh goed, wiens uytwaessemingen en dampen doodlijck zijn?

Eenige Arbeyders, ⁺ antwoordede Polylector, onderstaen sigh dit te doen, doch alleen voor een korte tijd, tegens de betaelingh van een aenmercklijck-groote Dagh-huer. Maer gemeenlijck werden tot deese gravingh des Quicksilvers veroordeeld de snoodste doodwaerdige Misdaeders, ⁺ die grouwlijcke Schelmstucken hebben gepleeghd, Met een tsidderend ligchaem, en swaere trecking der Zenuwen, brengense de noch korte tijd haers levens door, en sterven dan seer ellendigh. Kircherus ibid. Vliegerii Miscellan. pag. 127. 'k Heb voorheenen geseghd, dat wy hier niet wilden handelen van Versteenigende en tot Steenmaeckende Wateren; wijl ick in eenige mijner Wercken een genoeghsaem breed beright daer van heb gegeeven. Echter moet ick, als yet aenmercklijcks, 't volgende daer van noch seggen. By Clermont in Franckryck, ontrent d' Abdy in 't Vleck van S. Alyre, vind men de Beeck Tiretaine; voor deesen genoemd Scateon. Sy neemt haeren oorsprongh uyt een levende Springh, ⁺ welckers Water sigh verhardet, en al stracks by sijnen uytloop tot steen werd; soo dat het een Brugge heeft gemaeckt gehad, waer onder 't Beeckje heenen vloeyde; soodaenigh gesteld, als of dit werck door menschlijcke konst en vlijt waere verright geweest. 't Gedaghte Water over de daer by gelegene Grenslanden schieten-

+ Beright van den hoogen Bergh Sierra Morena, in Spaenje;

+ En de Putten.

+ Van Quicksilver in de selve.

+ Welcke lieden deese Stof daer uyt haelen.

+ Wonderlijcke Fontein in Franckrijck

[p. 158]

de, en geduerigh in wit-aghtige Steen veranderende, had tsederd eenige jaeren soodaenigh toegenoomen, dat de Brugg' (alreeds de lenghte van aght, de breedte van vier Roeden gekregen hebbende), sigh van tijd tot tijd noch meer aensettende, ⁺ moest afgebroocken worden. Dit Water is Aluynaghtigh. By deselve Stad zijn twee Baden, genoemd S. Marc. d'eene weld Steenaghtigh, d'andere Sulpheraghtigh Water op. In 't laetstgenoemde kan men geenerley Vleesch gaer koocken, hoe langh men 't oock over een sterck Vyer moght laeten sieden. ⁺ Doch 'k wil hier alleen nu van 't Steenwater spreecken; 't welck uytvloeyende, noch in verwe noch in smaeck van ander Bronwater t'onderscheyden is. De Beesten, hier door bedroogen werdende, drincken 'er van; maer wel haest stervense. Alsmense dan opend, vind met haere Maegh vol steen: waer in 't ingedronckene Water sigh heeft veranderd. Wanneer hier vreemdelingen koomen, soo neemen d'Inwooners, om aen deselve de seldsaeme eygenschap deeser Fontein te toonen, een Glas, en vullen 't met dit Water; 't welck terstond tot Steen word. Dan breeckense 't gedaghte Glas in stucken; en 't daer in gedaene Water is een Steenklomp; hebbende juyst de vorm van 't Glas, of der Flesch. Sommige, deese ondervindingh gehad hebbende, deeden een Vorm van Pleister maecken, ⁺ met eenigh daer in gesneeden Beeld. Deselve lietense vol loopen van dit Fontain-water; 't welck versteenighd, en uyt de gedaghte Vaten gedaen zijnde, de juyste gedaente des Beelds vertoonde. Meenighte van Crucifixen heeft men dus vervaerdight. Deeserwijs heeftmen oock van dit Steenwerdend Water gesien een Hond, seer aerdigh, in eygentlijcke gestalte en grootte; even als of hy levendigh waere versteenighd geworden. Deese Beeldgietery valt veel lighter als die van Koper, Yser of Lood. Zeileri Beschrijvingh van Franckrijck, eerste Deel, fol. 8. 9. Derde deel, fol. 65. Rollingius de Elementis, pag. 211. Kircherus, Gelhusius, &c. 'k Sou 'er nu byvoegen eenige Bronnen, ⁺ welckers Water sigh in Sout veranderd: Maer als wy hier nae sullen handelen van de Zee, en haere southeyd, soo sal 't geleegen komen, hier van te spreecken.

'k Sal hier wat bitters schaffen, boertede Honorius; zijnde yets, 't welck my gedenckt eens geleesen te hebben. Ontrent in 't midden des Eylands Sicilien ontspringhd 't Water Imera, van andere genoemd Himereus, oock Cimera. ⁺ 't Selve verdeeld sigh stracks in twee Rivieren; waer van d'eene in de Libysche; d'andere in de

+ Welckers Water, op een seldsaeme wijs,

+ In Steen veranderd werd.

+ Hoedaenigh men allerley aerdige beelden.

+ Van dit Water kan maken met geringe moeyte.

+ Twee Rivieren uyt eenen oorsprongh; d'eene soet, d'andere bitter.

[p. 159]

Thuscische Zee valt. Deese Vloeden, beyde uyt eenen oorsprongh voortkomende, zijn echter van een seer tegens-een-strijdende smaeck. De geene, die nae 't Noorden loopt, is bitter, en t'eenemael onbequaem om van te drincken. d'andere, nae 't Zuyden vlietende, is seer schoon, en goed tot gebruyck. Pomponius Mela, lib. 2. cap. 12. Solinus, cap. 11. Echter is hier niet verwonderlijcks in; vermits de bittere Vloed de bitterheyd aenneemd in sijnen loop door d'Aerde, ⁺ wegens d'ontmoetingh van eenige bittere Mijnstoffen. Gelijck dan de groote Rivier Hypanus in Scytia, soo langh hy binnen sijne Grensen blijft, een seer schoon, klaer en gesond Water heeft; maer naederhand soodaenigh verdorven word door d'ongesonde, bittere Bron Exampeus, dat yeder sigh sorghvuldigh waght, daer van te drincken; jae dit schaedlijck water vervloekt. Solinus cap. 24.

Andere, ⁺ deed Polylector hier by, geven ons dit beright hier van. De Vloed Hypanus koomd uyt Scytia, uyt een groot Meir of Poel. In haere soetheyd looptse voort, soo langh, of verr', als men met een Schip in vijf daegen tijds sou konnen vaeren. Van hier vloeydse noch vier daghreysen tot aen de Zee; maer is nu gantsch suer. Want een suere Springh koomt 'er in; welcke, alhoewel kleyn, deese geheele groote Rivier verderfd. Herodotus lib. 4. cap. 8. Vliegerii Miscellan. pag. 79. Rollingius de Elementis pag. 91.

Sie daer, ⁺ merckte Juffer Honesta hier op aen, 't Sinnebeeld van de Sonde; die, in de Mensch komende, hoe geringh deselve oock moght geaght worden, hem gantsch verderfd. Een eenige ongehoorsaemheyd heeft 't Beeld Gods in den Mensch uytgewischt, en de geheele Weereld onder den vloeck gebraght. Een weynigh Suerdeessem treckt door 't geheele Deegh, en maeckt alles suer. De boose Weereld is een vergiftige en vergiftigende bittere Bron; welcke veele, die in 't begin al wel scheenen te loopen, wanneerse deselve in haer hert ontfangen, soodaenigh veranderd en besmet, datse eyndlijck een grouwel voor God, een verfoeyingh van alle Vroome worden. Tegelijck oock een Sinnebeeld van ons veranderlijck leven; 't welck noyt, immers seer selden, sonder bitterheyd ter uytgangh koomd. Insonderheyd oock behoord ons dit te leeren, ⁺ dat wy ons moesten waghten van quaed geselschap; voor argerlijcke Menschen. Desgelijcks, dat wy ons niet moeten toegeeven in eenige kleyn-gewaende Sonde; altijd gedachtigh zijnde d'alreeds bygebraghte woorden Pauli 1 Cor. v. 6. Weet ghy niet, dat een weynigh Suerdeessem 't geheele Deegh suer maeckt.

+ Een kleyne Bron

+ Maeckt een groote Rivier bitter, of suer.

+ Gesteld ten Sinnebeeld

+ Op verscheydene wysen.

[p. 160]

d'Oude, ⁺ hernam Polylector, hebben geschreeven van een Poel by de Trogloditen, welcke yeder dagh en naght tot driemaelen toe de smaeck sijns water veranderde van soet in bitter, en weer van bitter in soet. Petri Messiae Lessen, tweede Boeck, cap. 3. pag. 248. Laet dit zijn 't Sinnebeeld van haest-toornige lieden, welcke dickmael op eenen dagh gram, doch t'elckens weer neer-geset, en bevreedighd worden. Maer schoon deese een seer quaed gebreck hebben, evenwel zijnse noch beeter als de sulcke, die lightlijck sigh vertoornen, en dan haeren toorn langh behouden; jae deselve niet afleggen, voor datse sigh op d'eene of d'andere wijs hebben gewroocken: Toonende alsoo te zijn een bittere Wortel, dragende Alssem en Gal.

Doe ick, begon Honorius weer, in mijne Jeughd door Duytschland reysde, wierd my in 't Hertoghdom Crain getoond seeckere Plaets ('k weet niet, of ick deselve behoor te noemen een Meir, of een Vyver, of een Veld), daer oock de Natuer een seldsaeme Werckingh liet blijcken, ⁺ tot voordeel der daer ontrent woonende Menschen. Voortijds was deese plaets geheeten 't Lac, of't Meir Luge. Hedensdaeghs werd het genoemd de Cyrcknitzer-Zee, nae 't daer by geleegene Steedeken Cyrcknitz. ⁺ Yeder jaer bekoomen 'er d'Inwooners Koorn en Visch van. S'is allerweegen van Bergen omringht. De grootte is van anderhalve Duytsche mijl; en de lenghte wat meer als de breedte: De diepte somtijds van aghtthien ellebogen; daerse ondiepst is, van ontrent eene Mans hooghte. Van 't haer omvangende Geberght loopen eenige Rivieren, elck in sijnen Boesem; drie van 't Oosten; vier van 't Suyden. Die de langhste streeck maecken, hebben 't minste Water; 't welck in d'aerde loopt, tot dat eyndlijck al deese Vloeden werden ingeslockt van steenige Kuylen; door de Natuer soodaenigh toegeright, dat men sou meenen, deselve van Menschen-handen uytgehouwen te zijn. ⁺ Als nu deese hoolen vol zijn geworden, soo datse geen Water meer vatten konnen, werpense, beyde de Vloeden die'er toevallen, en de Wateren welckese alreeds hebben ontfangen, met sulck een geswindheid weer uyt, dat een Man te Paerd, hoe snel hy oock ryden moght, genoegh te doen heeft, om de dood des verdrinckens t'ontvlieden; wanneer deese opwerpingh soo gantsch schielijck uytbarst. Stracks verspreiden sigh deese Vloeden op de gedaghte Landstreeck wel anderhalve mijl; maeckende 't Drooge tot een Meir. Alsse nu een tijd langh dus gestaen hebben, ⁺ verdwijnense weer soo rasch alsse

+ Andere seldsaemheyd aen een Bron, en de toornige daer by vergeleecken.

+ Wonderlijcke Natuer-werckingh

+ In't Duytsche Hertoghdom Crain.

+ Daer seeckere plaats yeder jaer schielijck een Vischrijck Meir,

+ Schielijck weer droogh Bouwland, werd; tot groot voordeel der daer by woonende Lieden.

[p. 161]

gekoomen waeren; niet alleen in de gedaghte Hoolen, maer oock in de geheele Aerde deeser plaets; daer in neersackende als door een Seef. d'inwooners, altijd een vlijtigh oogh hier op houdende, stoppen terstond de grootste openingen, en vangen dan een groote meenighte visch; welckese souten, en in de naebuerige Landen verkoopen. 't Meir, aldus droogh geworden zijnde, werd gebruyckt tot Bouwland, en men besaeyd het op de plaetsen, daer 't te vooren niet besaeyd is geweest. Soo bysonder goed is de grond, dat drie Weecken nae d'afloop des Waters in de besaeydt geweest zijnde streecken 't Koorn rijp is, gemaeyd en ingeooghst werd. Camerarii Meditat. Histor. tom. 1. lib. 4. cap. 2.

Een diergelijcke seldsaemheyd, ⁺ seyde Polylector, verneemd men niet verr' van Rosla, gelegen in Gulden-Aw, by 't Dorp Anghstdorf. Onverwaght springhd hier uyt een Steenklip Water in groote meenighte.'t Welck in aller haest een daer by leggend Veld overstroomd. Eenige Weecken daer op gestaen hebbende, verdwijnd het gantsch schielijck weer; aghterlaetende een seer groote veelheyd der schoonste Visch-soorten; insonderheyd Karpers, weegende eenige ponden. Geen Mensch is bekend, waerse van daen moogen koomen. Nae deese afloop des Waters besaeyd men 't land; 't welck dan gantsch weelderigh Gewas voortbrenghd. In 't jaer 1646. stond 'er Haver op, van een ongemeene hooghte. My gedenckt, in eene mijner Wercken wat breeder hier van te hebben gehandeld. Ondertusschen evenwel siet men dit Natuerwonder hier niet yeder jaer, gelijck in 't Hertoghdom Crain op de gehoorde wijs geschied; maer alleen t'elckens om 't sesde, of 't aghtste. Zeileri epist. tom. 2. num. 551. pag. 871. In 't Graefschap Burgundien, tusschen Nozoreth en Riparia, in Bonvalle, is een Vischrijck Meir, 't welck in yeder sevende jaer eenige weecken aghter malkander gantsch droogh staet. ⁺ Daer nae weer seven jaeren langh een Water-volle Poel is. Idem Zeilerus ibid. tom. 1. Epist. 79. pag. 225. Oock verhaeld men, dat in West-Indien een Beeck loopt, die in elcke sevende Maend seven daegen langh sonder eenigh Water en gantsch droogh staet. Rollingius de Elementis pag. 117. Vliegerii Miscellan. pag. 213.

't Is dan, ⁺ merckte Honorius hier op aen, niet ongelooflijck, 't geen wy by eenige oude Schrijvers vinden; te weeten, dat in Judea een Vloed is (of geweest is; want Rivieren, Meiren, Fonteinen, e.s.v., vergaen wel geheel, of verliesen haere voorige eygenschap), welcke op yeder Sabbath (sevende dagh, anders geseghd Sa-

+ Andere diergelijcke seldsaemheyd by 't Dorp Anghstdorf.

+ Op elck sevende jaer droogh.

+ Vloed in Judea, genoemd de Sabbath-vloed; en waerom.

[p. 162]

turdagh) verdrooghde. ⁺ Josephus geeft 'er ons dit beright van: Doe Titus Vespasianus, nae Jerusalems veroveringh en verwoestingh, eenige tijd te Berytum had stil gelegen, vertrock hy van hier, door de voornaemste Steeden van Syrien; heerlijcke Schouwspeelen daer aenstellende; in welcke hy meenighte van gevangene Jooden deed om 't leven brengen, tot vergrootingh en uytbreydingh haerer ellende. In deese Reysen ontmoetede hy een Rivier, aller aenmerckingh waerdigh. Deese vloeyd ontrent in 't midden tusschen Arcas en Raphaneas, twee Steeden, leggende in 't Rijck van Agrippa. Een sonderlingh Wonder heeftse in sigh. Want onaengesien sy seer snel in't vloeyen, en Waterrijck genoegh is, soo verdwijndse echter t'eenemael op den sesden dagh, en laet een drooge grond sien. Op den sevenden vertoond se sigh weer gelijck te vooren, even als of'er geen veranderingh aen geschied waere. Deese orde, gelijck gewisselijck bevonden is, houdse geduerigh: Waerom sy oock de Sabbath-vloed werd geheeten, nae de heylige sevende dagh der Joden. Josephus de bell. Iud. lib. 7. cap. 13. Aenmercklijck is oock 't geen de selve Schrijver anderweegen verhaeld; doch veel meer staet te houden voor een sonderlingh werck des Godlijcken oordeels tegens de Joden, om de Romeynen geen verhinderingh te doen hebben aen der selver uytroeyingh, als voor een ordentlijck Natuerwonder. Eer Titus noch voor Jerusalem quam, waren Siloa, en de Fonteyen buyten dese Stad, t'eenemael verdrooghd. Maer stracks nae de Belegeringh wierdense soo overvloedigh vol, dat de Belegeraers noch voor haer selven, noch voor haer Vee, noch voor de Hoven, water gebreck hadden. Idem ibid. lib. 5. cap. 26.

In Terra Firma, begon Marinus weer, ontrent twintigh Spaensche mijlen van de Stad Los Reyes, siet men verscheydene Water-Putten; en onder deselve drie groote, leggende in een Driehoeck, tusschen seeckere Steenklippen. ⁺ d'Indianen houden voor t'eenemael gewis, dat in eene der selve sigh een geweldigh-groote Slangh ophoud, welcke veele menschen heeft verslonden. De Spaenjaerden hebben groote vlijt aengewend, om deselve nae te spooren: Meenden eenige haerer voetstappen gewaer te zijn geworden: Hoorden oock een seer groot gedruys in 't Water, doch konden de Slangh niet te sien koomen. De Wilde echter houden 't voor soo gantsch seecker, dat niemand van haer daer ontrent derf woonen. ⁺ In sommige andere daer by zijnde Putten vind men een slagh van Peck, of Teer; soo

+ Josephi getuygenis hier van.

+ Put, waer in sigh een vreeslijck-groote Slangh sou onthouden.

+ Kort beright van Peck, of Teer uytgevende Wateren in West-Indien.

[p. 163]

gantsch kleefachtigh van aert, dat een Vogel, hoe groot hy oock zijn moght, daer aen vast blijft hangen. Herrera, dec. 8. lib. 7. cap. 13. By Santa Fé de Bogata, in Nieuw-Granada, zijn eenige Springen van sout Water; welcke, over 't kruyd der Velden heenen vloeyende, daer op laeten blijven seecker Hars, gelijck als Peck. d'Inwooners besmeeren 'er haere Canoes, of Schuytjens, meê. De Laet Beschrijvingh van West-Indien, fol. 280. In Peru loopt in de Zee een Hoofd; van de Spaenjaerden genoemd Desta Helena. In 't selve zijn seeckere Gangen, of Aderen, van een kleyaghtige Stof; bynae Peck of Teer schijnende; waer voor men 't oock, by gebreck van deese dingen, sou konnen gebruycken. Conquest van Indien, of Historie van Peru, pag. 5. ⁺ Terwijl ick my te Zante bevond (een Stad en Eyland, voortijds in 't Griecksch Zacynthus geheeten) braght men my eens aen seeckere plaets van 't selve, daer d'Aerde onder onse voeten beefde. 't Geheym hier van bestaet in de Peck-Wel, opkoomende nevens een klaer en helder Water uyt 't Ingewand der Aerde.'t Peck, vermits 't swaer is, blijft op de grond. Als men 'er dan een deel van uytneemd, soo valt altijds yets daer van op d'aerde neer, met welcke het gelijck als eene Schors werd; terwijl 't onderste door 't Bronwater werd uytgehoold. ⁺ Wanneer men nu daer over gaet, soo bemerckt men, dat deese Aerde tsidderd en wijckt, gelijck als wanneer men treed op een Planck die niet seer sterck is. d'Inwooners hebben hier ontrent een belagchlijcke Inbeeldingh opgevat. Sy geloven, wanneer yemand hier te hard op d'aerde springhd, dat daer door een Aerdbevingh in dit geheele Eyland werd verweckt. Sy doen 'er by, dat nae d'Aerdschuddingh hoe langer hoe meer Peck op-weld; insonderheyd als 'er een Suyd-weste Wind waeyd. ⁺ Jaerlijcks bekoomd men van dit Peck omtrent honderd Vaten (of Vaetjens); 't welck boven alle ander seer goed is, om de Scheepen daer meê te pecken, als 'er Smeer onder gemengd werd. Deese Bron is by de twee honderd schreeden van de Zee afgelegen; dight by een Eyland, genoemd Marathenisi, of Venckel-Eyland, wijl hier seer veel wilde Venckel wast. Spon Italianische, Dalmatische, Griechische und Orientalische Reisebeschreibung, ander buch, fol. 32.

Sulck een Peckaghtige Stof, deed Polylector hier by, ⁺ vind men oock in de Doode Zee; voortijds geweest een voortreflijck-goede Landstreeck; lustigh, als een Hof des Heeren, eer de Heere Sodom en Gomorra had verdelghd; wordende om en om bevoghtighd

+ Aenmercklijckheyd

+ Van een Peckbron

+ In 't Eyland Zante.

+ By welcke gelegenheyd

[p. 164]

van de Jordaen, Genes. xiii. 10. Welcke Rivier oock nog heden in dit afgrijslijck Meir loopt. ⁺ Hoedanigh Keyser Flavius Vespasianus 't selve besoght, en nauwkeurigh ondersoght heeft, heb ick verhaeld in mijne Kronijck der Kronijcken, eerste deel, pag. 212. Hoe Frantz Ferdinand van Troilo de gedaghte Doode Zee noch onlanghs besightighde, en bevond, in mijne groote Historische Rariteit-kamer, derde deel, pag. 34. Waerlijck worden'er wonderlijcke dingen van verteld.

'k Sal u dan oock seggen, liet Marinus sigh hooren, wat my hier van bewust is uyt eygener ondervindingh. ⁺ Eens in 't jaer gaet een geheele Caravane, of groot geselschap van Christen Pelgrims uyt allerley Gewesten des Werelds, onder 't Geleyde van een Sangiac, uyt Jerusalem nae de Jordaen. 'k Vervoeghde my onder deesen hoop; treckende dus met haer over Geberghten en door Daelen heenen. Wy waren doemaels ruym tweeduysend in getal, soo Mannen als Vrouwen, van allerley Land-aert. ⁺ Sommige gingen te voet; andere saeten op Paerden of Esels. 's Avonds hielden wy stil by een Mosquee, of Turcksche Kerck, staende op den Top eens Berghs; soo hoogh, dat men de Doode Zee van daer af vlack en klaerlijck kan sien, wijlse niet verr' van dit Gebouw af leght; alleen door een lustige ruyme Vlackte daer van gescheyden zijnde. Hier versleeten wy een gedeelte der Naght, onder d'opene lught, op 't groene Kruyd; verwaghtende d'opkoomst van de Maen, om bequaemlijck te konnen reysen. ⁺ Soo haest se haer light gaf, vervolghden wy onsen wegh, met sulck een geswindheyd, dat d'arme Voetgangers, schoon wy haer somtijds wat inwaghteden, ons niet konden volgen. Twee of drie der selve stierven onderweegen; 't sy door vermoeydheyd; 't sy om datse alreeds te voren sieck, immers onpasselijck, waren geweest. Wy trocken ter sijden de Doode Zee heenen, over seeckere Vlackte, een stuck weghs daer van af leggende; soo dat ick dit Meir maer alleen van verre kon sien. In de gedaghte Vlackte vond ick veele Steenen; oock kluyten van leemaghtige Aerde; waer van dit Land vol is, en door de Doode Zee werden voortgebraght. Voor ditmael wist ick geen verder bescheyd daer van, uyt eygene ondervindingh. Della Valle Reysen, eerste deel cap. 37. pag. 175. 177. Geerne had ick dit seldsaeme Meir besightighd, doch de Turcken, onse Begeleyders, wilden doemaels daer toe niet verstaen. ⁺ Maer de geene, welcke daer by geweest waeren, seyden my, dat 't Water seer helder,

+ Hier gehandeld werd

+ Van de Doode Zee,

+ Of 't Meir Asphaltites.

+ Hoedaenigh 't selve gesien is geworden, van de voornaeme Reysiger Della Valle.

+ Van de Heer Thevenot, in 't jaer 1658.

[p. 165]

doch uytsteeckend sout is. Dat men oock op eenige plaetsen blinckend Sout vind, even als Krystal. Dat op dit Water alle menschen drijven, schoonse noch handen noch voeten verroeren, om sigh door swemmen te behelpen: Doch dat 'er niet anders opdrijft, als 't geen leven heeft; waer tegens alle doode dingen te grond gaen. Dat een brandende Kaers daer op boven swemd, doch uytgebluscht zijnde; stracks sinckt. Dat in deese Zee geen Visch werd gevonden, ter oorsaeck van d'al te groote southeyd des Waters; sijnde soo fel, dat het in de mond brand. Dat de Visschen uyt de Jordaen daer ontrent of by komende, terstond weer te rugge keeren; ⁺ de geene, die door de snelheyd des Strooms daer in geraecken, daedlijck sterven. In drie Fransche mijlen rondom dit Meir werd d'Aerdbodem niet bebouwd; welcke wit, met Sout en Asch vermenghd is. Seer veel Joden-lijm werd 'er uyt getrocken. Reysen van de Heer Thevenot, eerste Deel, Boeck 2. cap. 34. pag. 326. De Valley nae Jericho is, ter wijte van eenige mijlen weeghs, gantsch dorr' en droogh; sonder gras of eenige andere groente. De Geberghten, soo ter reghter als ter lincker zijde, zijn t'eenemael onvrughtbaer, woest, en dorr'. ⁺ Niemand woond hier: Niemand kan 'er oock woonen, gelijck ick, niet sonder gevoelen en weeckmoedigheyd, genoegh gesien heb. Deese Doode Zee brenghd geenerley Gedierte noch Visch voort. Geene konnen 'er oock levendigh blijven. Als ick naederhand deese Poel wat eygentlijcker aenmerckte, heb ick aen den oever niet 't minste Beestje of Vischje konnen gewaer worden. Men siet 'er niet eenigh Zee-schelpje. De Grond is gantsch swart. 't Water, gelijck ick alreeds geseghd heb, is uytneemend sout. 'k Heb 'er evenwel geen stanck aen geroocken. In mijnen tijd wierd te Jerusalem geen ander Sout gebruyckt, als 't geen van deese Roode Zee koomd; vermits 't seer goed, en soo wit als Sneeuw is. Sommige verhaelen, dat men voor deesen hier heeft gesien eenige Puynhoopen van vervallene Steeden en Huysen: Doch ick kon'er niets met allen van gewaer worden. ⁺ Alleenlijck sagh ick een kleyn Eylandeken; sonder te weeten, of'er eene der versonckene Steeden op gestaen heeft, of niet. Eenige van die by my waeren meenden stucken van gebroockene mueren onder 't Water te sien; en vermoededen, dat het de Stad Zeboim wel moght geweest zijn: Doch noch ick, noch verscheydene andere, saegen yets hier van. F. Antonius Gonzales, Jerusalemsche Reys, eerste Deel, pag. 584. De Rivier de Jordaen, schietende

+ En wat hem daer van verhaeld wierd.

+ Wederom van Frater Antonius Gonzales

+ Besightighd, en hoe bevonden in 't jaer 1665.

[p. 166]

door de Vlackte van Jericho, ⁺ een weynigh beneden daer deese Stad heeft gestaen, werd eyndlijck verslonden van dit vervloeckte Meir Asphaltites; soo genoemd weegens 't Bitumen, of 't Peckigh Hars, van 't selve opgeworpen wordende. De naem van de Doode Zee heeft het bekoomen, of om dat 'er niet levendighs in kan zijn; of om de swaerte deeses Waters, 't welck nauwlijcks door eenige Wind kan bewogen werden. De southeyd van 't selve is boven maeten strengh. 't Heeft geenen uytgangh. En schoon de Jordaen sigh geduerigh daer in ontlastet, soo werd het echter noyt hooger. Van d'oorsaeck deeser niet-vermeerderingh konnen wy hier nae spreecken. ⁺ 't Werd omringhd van een onvrughtbaere Woestheyd, tot een altijd duerend vreeslijck gedenckteecken des Godlijcken Oordeels. Aen de Voet van 't daer aengrensende Geberght leggen seeckere swaere Steenen, brandende als Smits-koolen. De Pelgrims maecken'er Vyer van. Evenwel verminderense door 't branden niet; maer worden alleen lighter en witter. Sandys Voyagie, pag. 121.

Even 't selve, viel Polylector hier in, getuyghd oock de gemelde Frantz Ferdinand van Troilo; ⁺ doch hy geeft 'er wat breeder beright van; seggende: Dat hy, deese Poel vry verr' ten Noorden, Westen en Oosten omgereeden hebbende, ontrent een Steenworp van 't Land af heeft sien staen een overgebleven stuck eener Muer; misschien van de Stad Sodom; bynae vijfthien vademen langh; t'eenemael swart en verbrand. Veellight hebt ghy soo verr' niet geweest, en derhalven dit Muer-stuck niet konnen sien. Vermits 't Meir ter dier plaets niet diep is, soo reed hy, nevens eenige andere, daer in, en brack 'er eenige Steenen af, ter gedaghtenis. Als deselve in 't Vyer werden geleght, soo brandense. Alleenlijck maer over een kaers gehouden, soo ontvonckense, en glimmen gelijck gloeyende koolen: ⁺ Doch geven een seer leelijcke Damp en Stanck van sigh; afschouwlijck als die van Peck, of Swavel. Ja selfs, men werd 'er een seer boose reuck aen gewaer, wanneer mense sleghts tusschen de handen wrijfd. Hy doet 'er by, dat den oever nae 't Noorden wit-sandigh is; doch dat men onder dit Sand, ter diepte van 't vierde deel eener el, een kool-swarte, taeye, qualijckrieckende Stof vind; daer men lightlijck invallen, jae wel geheel in versincken kan. Dat nae 't Westen, de breedte eener mijl weghs van 't Water af, geen Sand, maer enckel Asch word vernoomen; soo dat men, te Paerd sittende, tot over de beenen toe daer in neerwaerts schiet, met seer groot levensgevaer.

+ Desgelijcks van Sandys,

+ In 't jaer 1611.

+ Van Frantz Ferdinand van Troilo in 't jaer 1661.

+ Met eenige sonderlinge vreemdigheden.

[p. 167]

Dit ben ick, vervolghde Marinus, ⁺ niet weynigh gewaer geworden, als ick eens volkoomentlijcker deese Doode Zee besightighde: Genoemd Doode, om dat 'er, gelijck alreeds geseght is, niet levendighs in dueren kan; maer insonderheyd, om datse van haer selven onbeweeghlijck is; en dan noch, om dat alle daer overvliegende Vogelen stracks dood ter neer vallen: Zee, om datse sout is. Wederom Lacus, of't Meir Asphaltites, wegens een daer van koomend taey Slijm, genoemd Bitumen Asphaltum. Doe ick, in 't geselschap waer in ick my bevond, aen de kust van dit Sodoms-Meir quam, ⁺ hadden wy 't soo quaed, wegens de voose, diepe, sandige grond, dat d'Esels ons niet daer door konden brengen. Wy moesten afsitten; wroetelende door 't gedaghte Sand (waer onder de stracks-gemelde taeye of oock Asch-aghtige Stof sit), somtijds tot ons midden, jae wel tot over hoofd en ooren, daer in sinckende. Vermits ick sterck van ligchaem was, soo quam ick 'er noch alderbest door; dickmael oock een goeden dienst doende aen de geene, welcke bynae onder 't Sand begraeven laegen, en versmoorden. Van mijn gantsche leven heb ick my soo vermoeyd niet bevonden, als in dien naght. ⁺ Eyndlijck quaemen wy aen den oever deeser Doode Zee. Geduerigh smoockt het hier; waer uyt vuyle Dampen ontstaen: Welcke al de Velden, eenige mijlen daer rondom heenen, verderven; deselve verdord, verdrooghd, en onvrughtbaer maeckende. Sommige meenen, deesen Roock te sijn de Damp van de Jordaen, welcke in dit Meir loopt. Vermits nu de Natuer deeses helderen Jordaens-waters gantsch strijdigh is met die van dien stinckenden Poel, soo konnen deese beyde sigh niet t'saemen voegen, sonder sulck een Damp van sigh te geven. 't Ligchaem deeser Doode Zee echter, streckende reght nae 't Zuyd-Westen, behoud een heldere loop, tot aen de Sandige en Steenaghtige Woestijnen. ⁺ Aen 't Zuyden is dit Meir omringhd van 't Steenigh Arabien. Aen 't Noorden met de sandige Bergen der Woestijn van Judea. Aen 't Westen met de steyle Geberghten van Woest-Arabien. Aen 't Oosten met de Vlackte van Jericho: Waerom dan oock deese groote Poel nergens een uytgangh heeft. Sy vockt noch behoud geenerley Visch. Die 'er uyt de Jordaen by geval in koomd, is terstond dood. De Joodsche Geschiedschrijver Josephus, desgelijcks oock meer andere onder d'Oude, getuygen wel, dat in haeren tijd aen den Oever Appelen wiesschen, ⁺ van verwe schoon als Goud, doch inwendigh niet anders als vuyle Asch: 't Kon oock doemaels wel

+ Van Willem Litgouw.

+ In 't jaer 1660 besien, en breeder beschreeven,

+ Als van yemand der voorige.

+ Waer in verscheydene aenmercklijcke saecken werden voorgedraegen.

+ Sodoms-Appelen.

[p. 168]

waeraghtigh zijn geweest. Maer nu zijn 'er in drie mijlen weghs noch Boomen noch Bosschen ontrent deese Streeck van Sodom, wijl dit giftige Meir alles heeft verdorven. Litgouws Negenthienjaerige Reys, pag. 143. Evenwel vind men noch, niet seer verr' van 't selve, seeckere Vrught, hebbende de gedaente eener groene Ockernoot. 'k Hebse gesien; doch my wierd geseghd, dat dit Gewas noyt rijp gevonden werden. Sandys Voyagie, pag. 121. 't Water is swartverwigh. ⁺ d'Arabische Inwooners te Jericho, zijnde de naest hier aengelegene Stad, berighteden my, dat op sommige tijden des jaers in dit Meir sigh seer vreeslijcke gedaenten openbaeren, en grouwlijcke Vertooningen sigh laeten sien. Idem Litgouw pag. 144. Sommige schrijven, dat hier niets met allen, van 't geen eenige swaerte heeft, wil sincken. Doch ick getuyge uyt eygener ervaerenheyd, het tegendeel. ⁺ Want daer blijft niets boven op 't Water leggen, selfs niet, 't geen maer 't geringe gewight eener Pluym heeft; niet een biesken verdord Gras. 't Gaet alles nae de grond, gelijck ick door de proef met eygener hand dickmael ben gewaer geworden. Idem Ibid.

Uwe beproevingh, stelde Polylector hier tegens, is buyten twijffel alleen geweest van dingen, welcke geen leven hebben. ⁺ Dat al deselve sincken, getuygen oock de meeste Schrijvers. Maer 'k wenschte wel, eerst, dat uwe handen yet levendighs daer in geworpen hadden, om alsoo te konnen getuygen, of 't gemeene gevoelen, dat alle levendige dingen daer in swemmen, alle levenloose sincken, oock waeraghtigh was. Desgelijcks, dat alle lighte dingen, gelijck de geene zijn, van welcke ghy gewagh hebt gemaeckt, te grond gaen, maer de swaere drijven. Daer nae, dat deeze Proef van u op meer dan eene plaets waere genomen geworden; wijl ghy selver geseght hebt, dat dit Meir niet over al eenerley Water, maer nae 't Suyd-Westen een heldere loop heeft. ⁺ Niet alleen is waerschijnlijck, maer oock noodwendigh, dat de Menschen, welcke sigh daer op begeven, niet konnen ondergaen, wegens de seer felle southeyd deeses Waters, die sulcks verhinderd. Een stuck Vleesch sal in strenge Peeckel niet nae de grond sincken. In Hongaryen is een Sout-Mijn, vol Water. Wat Hond of ander Dier daer in geworpen werd, is voor 't te grond gaen genoegh verseeckerd. ⁺ Een Hongariër heeft my betuyghd, dat hy in eygener persoon daer in gesprongen is, en gantsch stil lagh, sonder hand of voet-verroeringh. Evenwel dreef hy niet alleen, maer dreef gantsch boven op d'oppervlackte des Wa-

+ Spoockeryen.

+ Waerneemingh van Lisgouw.

+ Bedencking op 't selve.

+ Waerom de Menschen in deese Doode Zee niet konnen ondersincken.

+ Voorbeeldt hier van in een Sout-Mijn.

[p. 169]

ters; sonder eenige neersackingh in 't selve. Echter moet men 'er niet langh in blijven, indien men, ter oorsaeck van de gedaghte seer felle southeyd, niet 't geheele Vel sijns Ligchaems wil verliesen.

Hoe groot, ⁺ vraeghde Juffer Honesta, is doch wel dit voortijds seer lustige Land, maer nu afgrijslijck Meir?

Hier in, antwoordede Polylector, verschillen de Schrijvers niet weynigh. ⁺ Sommige hebben de maet gesteld op 't hooren seggen van andere. Eenige hebbense nae 't oogh, alleen by gissingh, genoomen; 't welck niet selden vry veel bedrieghd. Hier by koomd noch 't groote verschil tusschen de mijlen van 't een en 't ander Volck; d'eene twee mael, drie mael, vier mael grooter zijnde als d'andere. Selfs de Meetingh van eenerley Natie met haere mijlen sal vry veel verschillen, wijl in Franckrijck, desgelijcks in Duytschland, grooter en kleyner mijlen zijn. Niet weynighmael slaen oock de Druckers een feyl in 't van de Schrijvers welgestelde Cijffergetal; maeckende van 30, 50; of van 60, 90. Thevenot beschrijft de lenghte op honderd, de breedte op vijfentwintigh mijlen. Meend hy Italiaensche, soo sal 't bykoomen. Indien Fransche, soo is 't vry ruym genoomen. ⁺ Sandys steld de lenghte op 70. de breedte op 60. Buyten twijffel meend hy Engelsche; maer vermoedlijck is hier in 't Cijffergetal der breedte een Druckfeyl geslaegen; wijl geen andere Schrijvers deese Poel bynae soo breed als langh maecken. Litgouw heeft in de lenghte taghtigh; in de breedte maer drie, vier of vijf mijlen, nae gelegenheyd der tusschen-koomende rondte. Hy sal oock Engelsche mijlen reeckenen. D.T V.Y. in sijne Weereldspiegel heeft de lenghte van 't Noorden ten Suyden geset op vijf daghreysen; de breedte van 't Westen ten Oosten op vijf mijlen. Michaelides steld tnegentigh, en negenthien; vermoedlijck Italiaensche mijlen. ⁺ Gelhusius ruym sesthien, en vier; Duytsche mijlen. Frantz Ferdinand van Troilo derthien, en vier. Buntingh, in sijn Reysboeck der Heylige Schrift, thien lenghte, en anderhalve, twee, of wel drie breedte. Beyde deese laetste reeckenen oock nae Duytsche mijlen. P. Beauchamp sevenentwintigh, en aght; Fransche mijlen. 't Verschil onder de meeste deeser Schrijvers is soo geheel groot niet; en ontstaet uyt de verhaelde oorsaecken; gelijck oock hier uyt, dat sommige de Tongh der Doode Zee daer by meeten; andere niet.

Vermits, seyde Honorius, ⁺ de Weereldbeschrijvers gemeenlijck niet overeenkomen in de Stellingh der tusschen-wijdte van 't

+ Grootte van

+ Dit seer afgrijslijck Meir.

+ Verschillende berighten der Schrijvers hier ontrent,

+ En de voornaemste oorsaecken daer van.

+ Verscheydenheyd in der mijlen grootte by verscheydene volckeren, maeckt onkundige Leesers dickmael verward.

[p. 170]

eene land tot 't andere; jae selfs niet in de grootte en omvangh van deese of geene bewoonde Stad, soo staet niet te verwonderen, datse oock verschillen in de lenghte en breedte der Doode Zee; wijl de geene, die'er by zijn geweest, en uyt welckers berighten sy haer' Aenteeckeningen moeten stellen, juyst niet alle in de Meetkonst even wel ervaeren waeren. Waer by noch koomd de gemelde ongelijckheyd der mijlen tusschen dit en dat Volck. Als ick somtijds, tot mijne verlustigingh, in eenige Reys-boecken wat lees, of sommige Bekende yets hoor verhaelen van vreemde Gewesten, soo stae ick dickmael, weegens deese verscheydenheyd, seer verleegen. Eenige spreecken van Spaensche; andere van Fransche, noch andere van Italiaensche en Duytsche mijlen: En vermits 't verschil tusschen d'een en d'andere my onbewust is, soo kan ick, 't sy van d'uytgestrecktheyd, 't zy van de tusschen-wijdte, geen reghte bevattingh hebben. 'k Wenschte derhalven wel, dat my eenigh klaer beright wierd gegeven, waer nae ick altijd een goede reeckeningh kon maecken.

Neem dan, ⁺ gaf Polylector hem tot antwoord, tot uw Besteck eene Graed, maeckende een wegh, of tusschen-wijdte, van vijfthien gemeene Duytsche mijlen, yeder van vierduysend Romeynsche Passen, of schreeden, in de lenghte. Op sulck een Graed hebben d'Italiaensche en Engelsche Volckeren tsestigh; de Francoisen twintigh (of oock vijfentwintigh); de Spaenjaerden seventhien en een halve; de Hollanders twintigh mijlen. ⁺ De laetstgenoemde worden gereeckend yeder van een uyr gaens juyst. Soo is dan een Italiaensche of Engelsche mijl, 't derde deel eener uyr. Een Fransche of een uyr, of de vier-vijfde-deelen eener uyr (want haere mijlen zijn in de grootte verschillende): Een Spaensche een, en 't sevende deel eener uyr: Een gemeene Duytsche mijl een en 't derde deel eener uyr gaens, of eener Hollandsche mijl.

Dit sal my, ⁺ liet Honorius hier op hooren, al dickmael te pas konnen koomen; wil ick wel soo veel van de Cijfferkonst verstae, dat ick nu d'uytreeckeningh eener gestelde tusschen-wijdte, of grootte, 't zy met wat voor mijlen gemeeten, als deselve maer bekend zijn, tot uyren gaens sal konnen brengen. Maer is deese Doode Zee deselve, welcke in de Heylige Schrift (Genes. XIV. 3.) de Sout-Zee; en (Deuteron. III. 17.) de Zee des vlacken Velds werd geheeten?

Even deselve, ⁺ berightede Polylector, Oock werdse (Joel

+ Hoedaenigh de selve

+ Met een uyr gaens zyn te vergelijcken.

+ Wat voor Naemen de Doode Zee

+ Inde Heylige Schrift en by d'Arabiërs heeft.

[p. 171]

II. 20) genoemd d'Oost-zee, als leggende in 't Zuyd-oosten van Canaan. By d'Arabiers draeghdse hedensdaeghs de naem van Bahar Lout, soo veel als de Zee van Loth. Want (verdightense) Loth bleef op haere Golven bevrijd van Schipbreuck te lijden; doch de godloose Inwooners van Sodom vergingen 'er in. Dappers Syrien en Palestijn, tweede Verdeelingh, fol. 559. De Joodsche Geschied-schrijver Josephus, die ten tijde der Hemelvaert Christi heeft geleefd, ⁺ steld de lenghte deeses Meirs, tot aen Zoar, op vijf honderd en taghtigh Stadien; maeckende aghttien Duytsche mijlen, en een aghtste deel: De breedte op honderd en vijftigh Stadien; zijnde vier mijlen, en bynae 't drie-vierde-deel eener mijl. Deselve Schrijver getuyghd oock, datse haere boven-vlackte, of huyd, driemael yeder dagh van verwe veranderd. 't Sal u veellight niet mishaegen, dat ick by deese gelegenheyd kortlijck verhael, 't geen de vermaerde Heydensche Geschiedschrijver Tacitus (die ontrent de tijd des gedaghten Josephi leefde) hier van schrijft. Dit Meir, seghd hy, is van een boven maeten grooten omgangh; hebbende de gelijckenis eener Zee. ⁺ 't Water is van een verdorvene smaeck; besmetlijck voor de geene die daer ontrent woonen, wegens de swaerheyd der stanck. 't Werd niet bewoogen door eenige Winden. 't Lijd geenerley Visschen of Waetervogelen. 't Geen men 'er op werpt, drijft als op een vast ligchaem. Soodaenigh gaet het oock met de Menschen, 't zy datse swemmen konnen, of niet. Op seeckere tijd des jaers brenght het voort een slagh van Lijm (of Peck). d'ervaerenheyd heeft geleerd hoe men 't selve moet vergaederen. 't Is een Voghtigheyd, in haere Natuer swart. Doch met Edick besprenghd zijnde, soo rundse t'saemen, en drijft op 't Water. Dan werd het met de hand aengevat, en in 't Schip getrocken. 't Volgd malkander geduerich; en dus bevraght men 'er de Scheepen meê; tot dat men't eyndlijck, wanneer men genoegh heeft, afsnijd. Sulcks kan noch met koper noch met yser geschieden: Maer Bloed kan dit Lijm niet verdraegen; oock niet de kleederen, welcke besmet zijn van der Vrouwen maendlijcke Vloed. Dit is (vervolghd hy) 't geen d'oude Schrijvers daer van verhaelen. ⁺ Sy, welcke de plaetsen hier kennen, getuygen, dat geheele klompen van dit Lijm over 't Water voortgedreeven, en naderhand aen den Oever opgetrocken worden. Een wijl tijds daer nae, alsse door d'opdampingh der Aerde en de kraght der Son verdrooght zijn, werdense in stucken geklooft met Bijlen en Beytelen (gelijck men swaere

+ Grootte volgens 't beright van Josephus.

+ Hoedaenigh de Heydensche Geschiedschrijver Tacitus

+ Die korts nae des Heeren Christi geboorte leefde,

[p. 172]

Balcken en groote Steenen doet. ⁺ Niet verr' van dit Water sijn seeckere Velden, die men seghd (ghy hoord hier een Heyden spreecken) dat voortijds vrughtbaer en bewoond land zijn geweest, voorsien met seer groote Steeden; maer nu gantschlijck verbrand, door 't verschricklijck uytwerpen der Blixemen: En dat, tot een getuygenis hier van, de mercklijcke Teeckenen noch sijn overgebleven. Want d'Aerde schijnd daer geheel verbrand te sijn; en heeft oock al haere kraght tot vrughtbaerheyd verlooren. ⁺ Allerley Vrught, die hier of van selfs voortkoomd, of gesaeyd word, 't zy datse in loof en bloem staet, 't zy datse tot haere gewoone Wasdom is geraeckt, is gantsch swart, leedigh, en verdwijnt gelijck als tot Asch. Wat my belanghd ('t zijn noch de woorden Taciti) gelijck ick toestae, ⁺ dat deese Joodsche Steeden voortijds door Vyer uyt den Hemel zijn verbrand geworden, soo meen ick oock vastlijck, dat door d'opdampingh deeses Meirs d'Aerde werd besmet, en de daer over heenen swevende lught verdorven. Waerom dan oock de Somer en Herfstvrughten, soo van de besmettede Aerde als van de verdorvene lught, te niet gaen, en verrotten. Tatici Histor. lib. 9. cap. 5. De Geschiedschrijver Justinus getuyght'er dit van: ⁺ In 't genoemde Land vind men een Meir, wegens sijne grootte, en oock om dat 'er geen Vloeyingh aen is, de Doode Zee geheeten. Want 't word gantschlijck van geene Winden ontroerd; vermits 't Bitumen ('t Lijmpeck), waer meê dit Water bedeckt is, der selver kraght weerstaet. 't Draeghd geene Scheepen (hier in verschild hy van Tacitus, ten waere Tacitus verstond, dat de Scheepen, die 't Peck nae sigh trecken, laegen op de streeck des in deese Zee vlietende Jordaen-waters, gelijck Michaelides het opneemd). Alles wat geen leven heeft, gaet 'er in te grond, soo haest het daer op geleght werd. Justinus, lib. 36.

'k Sie wel, seyde Honorius, dat de naem van Doode Zee seer oud is. ⁺ Dat oock d'oude en nieuwe Schrijvers in haere berighten van deselve veelsins in 't hoofdsaecklijck over een koomen; maer oock in sommige dingen verschillen; insonderheyd ontrent 't sincken en drijven der daer in geworpene Ligchaemen; waer onder ghy dat van de Scheepen alreeds hebt aengemerckt; doch oock daer by aengeweesen, hoedanigh Michaelides dit verschil soeckt wegh te neemen. 'k Weet echter niet, of sijne bygebraghte meeningh wel op vaste beenen staet.

Buyten twijffel, ⁺ berightede Polylector, is dit Meyr niet

+ De gedaghte Doode Zee

+ En der selver seldsaemheden

+ Heeft beschreeven.

+ Hoe oock Geschiedschrijver Justinus.

+ Aenmerckingh op 't voorige,

+ Aengaende eenige verschillentheden

[p. 173]

overal even lijmigh; welcke stof seer veel kan toebrengen tot de bovenhoudingh eens dinghs. Daerenboven oock niet allerweegen even sout; insonderheyd niet daer 't Jordaen-water eerst van 't selve werd ontfangen. 't Kon derhalven seer wel zijn, dat hier yets sou sincken, daer weer sou moeten drijven, nae de meer of minderheyd des Lijms en des Souts. Kircherus seght 'er dit van: 't Sout deeses Meirs is seer bitter van smaeck, en soo groof van Weesen, dat men 't tweemael swaerder als Zee-sout bevind te zijn. Waerom dan, en oock om 't overvloedigh Menghsel van Lijm, de daer in geworpene Ligchaemen noyt sincken. ⁺ 't Kan Menschen en Beesten draegen, sonder datse sigh eenighsins met swemmen behoeven te behelpen. Doch soo haest als'er uytkoomen, schijnense over haer geheele ligchaem als met Sout bestroyd. Kircheri Mund. subterran. tom. 1. lib. 6. devis. 1. cap. 4.

Deese Reden, wierp Honorius hier tegens, voldoet my niet. ⁺ Indien 't Sout d'oorsaeck van 't drijven is, soo moesten soo wel de doode als levende ligchamen boven swemmen; gelijck wy sien dat een dood stuck vleesch op een seer strenge Peeckel doet. Maer in tegendeel beright men ons, dat alle doode ligchaemen in deese Doode Zee te grond gaen.

'k Sal dan sien, hervattede Polylector, of een andere u beeter sal konnen vergenoegen. ⁺ Indien dit Meir alleen fel fout was, soo sou 't allerley Ligchaemen, dood en levendigh, konnen draegen. Doch vermits oock by 't Sout een scharpe Geest, of 't Jodenlijm is, t'eenemael doordringend, soo werden de luchtgaetjens van 't geen dood is. terstond daer door gevuld of toegestopt; en also de lught, die 't anders om hoogh sou houden, daer uytgedreven; derhalven het noodwendigh sincken moet; waer tegens het met levendige dingen geheel anders is gesteld. Frisschii Ruh-standen vierdter theil pag. 784. Swaerder sou 't vallen, een bestendige Reden te geven, waerom ('t Water deeser Poel dus sout en lijmigh zijnde), ⁺ alle lighte dingen, selfs tot een Pluymken toe, neersincken; daer tegens alle swaere boven drijven souden. Wy willen aen andere laeten, 't ondersoeck van de volle gewisheyd deeser vreemdigheyd; en dan de Reden daer van te bedencken. Eenvoudighlijck kan men hier meê te vreeden zijn, wanneer men van deese seldsaemheden soo juyst geen op vaste voetenstaende oorsaecken kan vinden: Gelijck dit een ongemeen-vreeslijck oordeel Gods is geweest, over de vijf godloose Steeden: ⁺ Gelijck oock d'Almaghtige, tot een ontsaghlijck gedenckteec-

+ Onder de Schrijvers,

+ Wegens 't sincken

+ En drijven der ligchaemen

+ Op't Water deesesMeirs.

+ Met een korte beantwoordingh.

[p. 174]

ken van 't selve, dien Poel in sijne seldsaemheyd dight by de drie duysend en ses hondert jaeren heeft onderhouden, op een ongewoone wijs, soo kan hy oock wel eenige ongemeene eygenschappen in des selven Water hebben geleght; of se konnen door 't Hemelsch Vyer op een sonderlinge wijs zijn veroorsaeckt geworden; waer van wy de rechte Reden niet, of maer alleen by gissingh, konnen doorgronden. Vermits wy noch veel te verhandelen hebben, soo konnen wy niet al te langh op eene stof blijven staen.

Ghy hebt, viel Juffer Honesta hier in, tot eenige maelen toe gewagh gemaeckt van de Jordaen. ⁺ Dickmael werd in des Heeren woord van deese Rivier gesproocken; en derhalven wenschte ick wel, een verder Beright en eygentlijcke Beschrijving van de selve te mogen hooren, indien 't u niet verdrietigh sou vallen, my hier in te vergenoegen.

Onse Vriend Marinus, bejegende Polylector haer, die deese Vloed met eygener oogen besightighd heeft, sal uwe begeerte hier in konnen voldoen. ⁺ Doch vermits 't verhael van deselve beeter te pas sou konnen koomen, als wy sullen handelen van de gemeenschap, welcke allerley Wateren met de Zee hebben, soo sou, mijns oordeels, niet ongeraedsaem zijn, 't geen daer van te seggen kan vallen (waer by ick oock al yet aenmercklijcks, en uw gehoor niet onwaerdigh, sou konnen voegen) tot daer toe uyt te stellen.

Laet ons dan, ⁺ liet Honorius sigh weer hooren, nu tot de Zee selfs koomen. 't Geen noch van Meiren, Poelen, Rivieren en Fontainen overgebleven is, sal naederhand lightlijck by gelegenheyd konnen verhandeld worden; 't sy by manier van vergelijkingh, of van tegenstellingh, of van verklaeringh.

'k Sal, ⁺ pastede Polylector hier op, voortaan weynigh meer daer van voortbrengen, wijl ick in eenige mijner Wercken al rijcklijck daer van heb gehandeld; en 't geen ick daer voorgesteld heb, niet geerne herhael. Van de Bronnen in 't Eyland Tercera, welcke alles, wat men 'er in werpt, tot steen doen worden, en van de Versteeniginghs-kraght, kond ghy naesien mijne Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderens-waerdige dingen, eerste deel, pag. 286. en vervolgens. Van de seldsaeme Fontein in Cafixa; van Heyl-bronnen; welrieckende Bronnen; warme en koude; ⁺ heete en seldsaeme; boven gantsch soete, in 't midden bracke, onder geheel soute; Peck-geevende; Voorseggende; Doodlijc-

+ Beright van de Jordaen,

+ Die sigh in de Doode Zee uytgiet, noch wat uytgesteld.

+ Aenwijsingh,

+ Waer wy ander weegen

+ Hebben gehandeld

[p. 175]

ke; Melck, en andere seer wonderlijcke Bronnen, tweede deel, van pag. 1137. tot 1146. Van Wateren, welcke Yser in Koper veranderen, pag. 1131. Van glantsch-gevende; heyligh-gehoudene; doodlijck-vergiftigende, behalven alleen op den middagh; van de Pocken geneesende, en andere Wateren van seldsaeme eygenschappen, pag. 1131. 1058. 679. 1092. 1108. e.s.v. Van 't Ganges-Water, ⁺ en de waen der Indianen van 't selve, derde deel, pag. 53. Van de treflijcke Waterkonst der Chinesen, vierde deel, pag. 824. Van een seldsaem-Versteenigende Bron in Gothland, Groot Historisch Schouw-toneel, eerste deel, pag. 408. Van Wateren, die haeren loop wonderlijcker wijs hebben veranderd; oock tot vrughtbaer land zijn geworden, pag. 177. 179. Van wonderlijcke Vreemdigheden der Water-Mannen en Water-Vrouwen, derde deel, van pag. 387. tot 404. ⁺ Van den seer vreemden aert der Fontain in 't Eyland Melos, gantsch soet, soo langh desselven Water voortliep; bovenmaten bitter, wanneer de loop wierd gestopt, Groote Historische Rariteyt-kamer, eerste deel, pag. 370. Van een Bron, wiens Waeter sigh met geenen Wijn wil vermengen, derde deel, pag. 30. Van wonder-seldsaeme Fonteynen in Ysland, pag. 123. Van veelerley seer wonderlijcke Meiren, van pag. 9. tot 49. Soo oock in mijne vertaelde en doorgaens vermeerderde Historische en Geographische Weereld beschrijvingh, pag. 43. 74. 330. 467. 590. 620. Oud en Nieuw Groenland, pag. 19. Noordsche Weereld, pag. 116., en voorts anderweegen.

Ghy sult echter, hernam Honorius, noch al yets van uwen Voorraed gespaerd hebben, 't welck t'sijner tijd gevoeghlijck kan werden te pas gebraght. Maer laet ons voor ditmael 't Oogh,of liever de Tongh, nae de groote Zee wenden. ⁺

Hier op begon Polylector, 't geen hy voor deesen aengevangen had, weer voort te setten, seggende: Onder alle Wateren is d'Oceaan 't grootste; ⁺ en van soodaenigh een Uytbreydingh, datse den geheelen Aerdbodem omloopt. S'is de begrijpplaets aller Wateren onder de Son. Alle Rivieren koomen uyt deselve, en keeren weer tot deselve, sigh daer in ontlastende; en haer alsoo weergevende 't geense van haer ontfingen. Geene Zee is'er, die niet met deesen Oceaen sou t'saemen-hangen.

Indien, ⁺ vraeghde Juffer Honesta hier, alle Rivieren uyt de Zee koomen, waerom zijn dan de Wateren der Vloeden niet soo wel sout,

+ Van de veelerley seldsaemheden

+ Der Meiren, Rivieren, Fontainen, e.s.v.

+ Aentreedingh tot de Zee.

+ d'Oceaen omringhd de geheele Aerdbodem.

+ Waerom de Rivieren,

[p. 176]

als de Zee selfs? Hoe kan 't geen van sigh selven sout is, soet uytleveren?

't Soute Zeewater, ⁺ antwoorde Polylector, loopt onder d'Aerde door 't Sand heenen, met sulck een dringingh, als of't door een fijne Seef gingh. Hier in koomen de Natuer-kondige overeen, als zijnde een ten vollen bekende saeck. Maer op hoedaenigh een wijs 't Water der Zee in deese doordringingh sijne southeyd verliesd, en aghterlaet, daer ontrent zijn de gevoelens verschillende. Eenige willen, dat 't onderaerdsche Vyer seer veel, jae wel 't voornaemste hier toe doet. Indien, seggense, de Menschen, door 't behulp des Vyers, Zee of ander sout Water soet konnen maecken, sou dan niet de Natuer sulcks konnen doen, welcke het gantschlijk niet ontbreeckt aen Vyer onder d'Aerde: Latherus de Censu lib. 3. cap. 11. in fine. Rollingius de Elementis pag. 119. Andere meenen, dat 't Sand en de Kley, door een natuerlijcke haer van God ingeschaepene Treckings-kraght, al 't sout des Zeewaters tot sigh neemd; soo dat het in deese doordringingh, eer 't noch boven koomd, alle soutigheyd heeft verlooren. ⁺ Noch andere voegen de koockingh door d'onderaersche Vyeren en de Treckingh t'saemen. De vlugge Geesten van 't Sout, seggense, of van 't koockende soute Water, werden terstond om hoogh gedreven, en tot de grootste fijnheyd verdund; sigh inlaetende door de binnenste veeselkens der Aerde. Als dan de koude haer weer verdickt, werdense weer tot Sout; 't welck d'Aerde nae sigh treckt, terwijl 't Water. dus door d'afscheydingh en opvliegingh der vlugge Soutgeestjens sijne southeyd verlooren hebbende, voort loopt; en in deese doordringingh door d'openingen der soete Kley voorts verliesd 't geen 'er noch sout in moght zijn. Andere hebben beeter behaegen in de volgende Stellingh; ⁺ welcke ick vertrouw, dat by u lighter gevat, en lightlijcker toegestemd sal worden. 't Gaet ontwijffelbaer vast, dat de soutigheyd des Zeewaters sigh verliesd in de doordringingh. 't Valt niet swaer, door de Proef sigh hier van te verseeckeren. ⁺ Men laete Zeewater, of Peeckel, een en andermael sijpelen door een Vat vol fijne gaetjens, of door een groote hooge fijne Seef, met Sand gevuld; soo sal men gewaer werden, dat 't Water nae elcke doorsijpelingh soeter sal zijn. Olaus Magnus lib. 9. cap. 40. Gelhusi Geographia pag. 78. De Zee is een vermengingh van Water en Sout. De Wateraghtige deelkens der selve zijn light, dun, gebuyghsaem en glad: De Soutdeelkens daer te-

+ Uyt de Zee komende, niet soo sout zyn als de Zee selfs is.

+ Verscheydene Redenen, of oorsaecken

+ Van verscheydene Schrijvers

+ Hier van gegeven.

[p. 177]

gens zijn stijf, dickaghtigh en langhwerpigh. ⁺ Als nu 't Zeewater dringhd door de kleyne lught-gaetjens van 't op malkander leggende Sand, of Kley, soo gaen 'er de subtyle, of dunne, wateraghtige deelkens, gemacklijck door heenen: maer de soute, zijnde groof, stijf, en langhwerpigh van vorm, blijven 'er voor sitten, sonder te konnen doorgeraecken; eensdeels door d'enghte der openingen; andersdeels door de geduerige krom en dwarsloopenheyd der selve; soo dat 't Water schier by yeder Sandkorn in de doordringingh sigh moet krommen en buygen konnen, om 'er door te koomen. 't Water selver doet sulcks gemacklijck: maer 't daer in zijnde Sout, dit onmogelijck vallende, moet 'er sigh van afscheyden, en aghter blijven. Wil men 'er nu noch ten overvloed bydoen de voorgedaghte Natuerlijcke Treckingh, of Aentreckingh, soo sal d'aghterblijvingh des Souts dies te gereeder zijn. Wel haest sal gelegenheyd voorkomen, om yets meer te spreecken van de dickte des Zeewaters, ⁺ boven dat van de soete Rivieren, veroorsaeckt door 't daer onder vermenghde Sout, als zijnde van een groove Stof. Wanneer Zeewater door ruyme openingen of ganghskens onder d'Aerde henen schiet, soo behoud het sijne southeyd; wijl 't selve geen verhinderingh bejegend, die de soute deelkens, door d'engheyd, sou dringen sigh af te scheyden, en aghter te blijven van 't soete. Dan maeckt het soute Bronnen en Meiren. Oock kan een soete Wel, eerse boven te voorschijn koomd, onderwegen wel southeyd of brackheyd van 't haer ontmoetende soute Water aenneemen. 't Geen verright werd in 't soet maecken des souten waters, door middel der sypelingh door 't Sand, sou oock konnen geschieden door middel van Wasch, ⁺ als men 't Zee-water daer liet doordringen. Dit brenghd my in gedaghten den raed van sommige, om in de Zee varsch water te konnen bekoomen. Men maecke eenige Wassche Vaten gereed; inwendigh hol, uytwendigh soodaenigh versorghd, dat 'er geen openingh zy, noch Wind kan inkoomen. ⁺ Men legge dan deese Vaten in Netten, wel vast gebonden aen lange, stercke touwen; en men doese soo een geheelen dagh in de Zee 't Schip aghter-nae-volgen. Als mense daer nae optreckt, en opend, sal men (volgens 't getuygenis der geene, uyt welcke ick die verhael) in yeder deeser Potten eenigh doorgedrongen Water vinden, 't welck gantsch varsch en soet sal zijn; soo goed, als dat der beste Fontainen zijn magh. Petri Messiae Lessen, Boeck 2. cap. 25. pag. 272. Vliegerii Miscellan. cap. 6. pag. 72. Michaëlides de Navigat. pag. 121.

+ De waerschijnlijckste en oock eygentlijckste oorsaeck hier van.

+ Kortlijck en verstaenbaer voorgesteld.

+ Hoe men door middel van Wasch,

+ Uyt de soute zee soet Water kan bekoomen

[p. 178]

Indien, ⁺ seyde Marinus, deese konst vast gingh, soo souden de Zeevaerende persoonen (figh op voorraed van Wasch voorsien hebbende), alsse sigh in d'uyterste nood van dorst bevonden, noch al eenigh behulp, tot haere laefnis, hier van konnen trecken.

Van de gewisheyd, ⁺ gingh Polylector voort, kan ick u geen genoeghsaeme verseeckering doen, wijl ick, door genoomene Proef, geen eygene ondervindingh hier van heb. Doch Aristoteles heeft'er deese Reden van gegeven. 't Wasch is soet, en sponsaghtigh; vol seer kleyne gaetjens, soo dat 't subtijlste deel des Zeewaters daer door kan dringen; met verlaetingh van 't groove, soute, aerdaghtige deel. Men vergelijck hier meê 't geen ick stracks heb geseghd van de soetwerdingh der door 't Sand heenen dringende Zeewateren. ⁺ Maer daer is noch een ander middel, om goed varsch water, in genoeghsaeme veelheyd, onmiddelbaer uyt de Zee te bekoomen; als men maer sulcke persoonen by sigh had, die 't daer uyt konden haelen. Sie hier, hoe een voornaem Man deese saeck voorsteld. d'onderste Wateren in de Zee zijn soet; ter hooghte van twee of drie voeten boven de grond. Als men nu Duyckers by sigh heeft, welcke een tijd langh onder 't Water konnen blijven; op den bodem der Zee weeten neer te daelen; aldaer eenige wel-toegestopte kruyken, (diese openen wanneerse by 't varsch Water zijn gekomen) vol vullen; deselve weer toemaecken, en dan sigh nae boven begeven, soo hebbense soet water uyt de soute Zee, ⁺ G. P. Harsdorffers Geschicht-Spiegel, tit 60. pag. 443. Hoedaenigh dit op de Persische Kust word gedaen, heb ick verhaeld in mijne meergenoemde Curieuse Aenmerckingen, tweede deel, pag. 486. Hoor nu oock Linschooten hier van spreecken. 't Eyland Ormus, gelegen op sevenentwintigh Graeden, (daer 't in de Soomer soo onverdraeghlijck heet is, dat men moet slaepen in daer toe vervaerdighde houtene Backen, vol Water gedaen; waer onder Mannen en Vrouwen, met t'eenemael naeckte lighaemen, gaen leggen, alleenlijck 't hoofd daer buyten hebbende) heeft gantsch geen varsch Water, als't geen 'er gebraght werd van 't vaste Land; 't welck men dan bewaert in groote Potten, of oock in Waterbacken. Maer daerenboven begeven de Duyckers sigh by 't Eyland Barain vier of vijf vademen diep benedenwaerts in Zee; en scheppen van onder 't soute voortreflijck goed varsch Water, soo soet en edel, als dat van de beste Rivieren, of Fontainen. ⁺ Linschooten Itinerarium, eerste Verdeelingh, fol. 12. Maer of schoon dit ter dier plaets

+ Wat voor een Reden

+ Hier van gegeven werd.

+ Hoe men door Duyckers goed varsch Water uyt de Zee kan bekomen:

+ Vermits de Wateren in de selve, twee of drie voeten hoogh boven de grond, soet zijn.

+ Aenmerckingh.

[p. 179]

soo geschied; oock wel hier en gintsch 't selve gebeurd; echter is noch ongewis, of allerwegen in de Zee boven de grond soet water sou konnen gevonden werden; wijl 'er juyst over al geen Rivieren, Beecken en Fontainen zijn, welcke door onderaerdsche gangen sigh in de grond der Zee kraghtlijck ontlossen. ⁺ Ondertusschen heeft men oorsaeck, om sigh hooghlijck hier over te verwonderen, dat Wellen, of Springen, in den Bodem der Zee uytbarstende, door een bynae-ongelooflijck-stercke opdringingh, de geheele hooghte des Zeewaters soodaenigh konnen doorbooren, dat Zeevaerende persoonen somtijds, midden in deese groote soute Plas, een taemlijck-groot stuck weghs verr', goed varsch water vinden. Sulcks werd betuygd te geschieden in eenige plaetsen der Stille of Vreedsaeme Zee (Mare Pacificum), aen 't Strand van 't Suyder-America; en in de Persische Boesem by Ormus. Schoon de gedaghte Boesem, wegens d'omgelegene Sout-bergen en Sout-gronden, ⁺ de soutste onder alle andere Zeeën is, soo verhaeld men echter, dat in d'oppervlackte der Zee selfs een Wel van soet Water voortkoomd, tot seer groot behulp en voordeel der Scheepslieden. Dickmael vind men geheele streecken van soet water in de soute Zee, hebbende de lenghte van veele mijlen weghs. 't Welck veroorsaeckt werd door de toe en invloed van groote, sterck-voortschietende Rivieren. Kircheri mund. subterran. tom. 1. lib. 3. Devis. 4. cap. 3.

Hier van, begon Marinus, kan ick uyt eygener ondervindingh eenigh beright geeven. ⁺ Tegens over 't Eyland Assumption, of 't Westlijck gedeelte des selven, aen 't Vaste land, siet men een Rivier, ontdeckt van Jacques Quartier, in sijne gedaene tweede Reys; en die naederhand heeft behouden de Naem van Theschedoch. Deese Vloed loopt met sijn varsch water soo geweldigh sterck af in de Zee, dat men, een geheele Spaensche mijl weghs van 't land af, water kan scheppen, soo soet als eenigh Fonteyn-water zijn magh. In even deese Rivier onthouden sigh een groote meenighte van Zeepaerden, anders genoemd Hippopotamos; welcke by naght aen Land koomen, 's daeghs sigh in de Zee begeven. ⁺ De Laet Beschrijvingh van West-Indien, fol. 51. Van deese ('k weet niet of ickse Visschen of Dieren sal noemen) sullen wy breeder konnen handelen, wanneer wy sullen spreecken van de Vreemdigheden in de Zeeën en andere Wateren.

Doe, ⁺ hernam Polylector, de Portugezen onder Vincen-

+ Wonderlijcke Wel, de geheele hooghte der Zee

+ Met haer soet Water doorboorende en soo boven komende,

+ Geheele streecken van soet Water

+ In de soute Zee; met d'oorsaeck.

+ Zee van varsch Water, veroorsaeckt door de veele daer in stortende Vloeden.

[p. 180]

tiagnes Pinzonus, en sijnen Broeder Aries Pinzonus, in 't Americaensche Gewest Nariatambal waren gekoomen, bevondense sigh, alreeds veertigh mijlen weghs van daer voort gezeyld zijnde, op een Zee, welckers Water soo versch en soet was, datse al haere leedige Vaten daer meê vulden, en 't selve voor goed Rivier-water konden drincken. Alsse d'oorsaeck hier van ondersoghten, soo bevondense deselve te bestaen in de veele Vloeden, welcke sigh hier met meenighten, en met een gantsch strenge loop, van de geberghten af wijd en breed in deese Zee uytgoten. In deselve saegense veel Eylanden, treflijck vrughtbaer, en seer Volckrijck. Petrus Martyr van de Zeevaerden en Nieuwgevondene Eylanden, Decad. 1. lib. 9. By 't Eyland Sumatra vind men een streeck van drie uyren lenghte soet water in 't midden der Zee. Gelhusii Geographia pag. 91.

Meer als eens, berightede Marinus weer, heb ick in de Zee een lange en breede streeck van varsch water gevonden. Daerenboven oock deese volgende dingen waergenomen. ⁺ Aen de stranden der Straet, of Enghte van Mamertina, anders Sicilien, welcke seer sandigh sijn, behoefd men maer alleen een kuyl te graven, niet verder als drie of vier voeten van de Zee af; soo sal men terstond soet Water hebben. Indien men op deselve wijs een groef maeckt in de kromme Boght der Haven van Messina, leggende tusschen de Wateren van de Haven in d'Enghte, soo sal even 't selve gebeuren. Aen 't Strand van Calabria, by Reggio, heb ick soet Water gevonden in een Sandige Kuyl, zijnde niet verder als twee spannen van 't Zeewater af. Kircherus ibid. Selfs in onse aen de Zee gelegene Landen heeft men soete Putten vlack by deselve. Uyt 't voorheenen bygebraghte kan men sigh lightlijck d'oorsaeck hier van voorstellen. ⁺ Als men deselve in eenige dingen niet kan vinden, of op vaste gronden aenwijsen (gelijck misschien in 't vervolgh onser Redevoeringen somtijds al sal gebeuren), soo moet men dencken, dat d'ervaerenheyd alle vernuftige oorsaecken meesterd. 'k Hou meer van de geene, die ontrent verborgene saecken, seggen: Hoe veel is'er 't welck wy niet weeten, tegens 't geene dat wy weeten! als van sulke, die altijd alles meenen te weeten; en dan noch haeren waen andere voor een vaste waerheyd willen opdringen. ⁺ 'k Moet hier nu, boven de voorheenen gedaghte middelen, om Zeewater soet te maecken, noch een ander aenwijsen, 't welck men met goed nut in tijd van nood (indien anders waeraghtigh is 't geen ick by een geleerd Man hier van heb ge-

+ Andere aenmercklijckheden van deese Stof.

+ Van veele verborgene dingen weet men de rechte reden niet aen te wijsen.

+ Noch een middel, om van 't Zee, soet water te krijgen.

[p. 181]

leesen) sou konnen in 't werck stellen, wanneer men maer alleen van Vyer was voorsien. Men sal 't soute Zeewater laeten koocken, en den daer van koomenden Damp opvangen in daer over gehoudene Sponssen. Alsse vol zijn, parstmense uyt; en 't geen men 'er van bekoomd, is soet, drinckbaer Water. G. P. Harsdorffers Geschicht-Spiegel, lit. 60. pag. 444.

Selfs Zeewater, ⁺ voeghde Polylector hier by, langhsaem heet gemaeckt zijnde, en dan weer koud doen worden, is gemacklijcker voor den Dorst, en min schaedlijck voor de gesondheyd te drincken, dan soo gelijck 't in sigh selven is, vermits door de warmte een groot deel der Soutgeesten vervliegen; en daer nae koud wordende, gaet een ander gedeelte op de grond sitten. 't Sout dan door dit middel vry veel verminderd zijnde, soo moet volgen, dat het dus gehandelde Zeewater veel drinckbaerer zijn moet, als anders. Rollingius de Elementis, pag. 301.

My dunckt, ⁺ seyde Juffer Honesta, dat dit uw beright strijdigh is met dat van Marinus. Want vervliegen de Sout-geestjens door de koockingh, of warmmaeckingh, soo moest de damp, in Sponssen opgevangen, immers seer sout zijn. Doch hier nae konnen wy hooren, of hier waerlijck een verschil is aen te mercken; dan of beyde deese Voorstellingen met malkander konnen vergeleecken worden. Laet nu 't begonnene sijnen voortgangh neemen.

Daerbenevens, ⁺ hernam Polylector, is Zeewater veel grover en dicker als soet water; meest veroorsaeckt werdende door 't daer in zijnde Sout. Even hierom siet men, dat een Ey in varsch Water sinckt, maer in 't soute boven drijft; en hoe souter, hoe 't meer opwaerts swemd. Deese groofheyd en dickheyd is oock d'oorsaeck, dat een Schip, met deselve Laedingh, mercklijck dieper sal neersincken in een Rivier; als in de Zee. Op soodaenige Scheepen, als nae Groenland ter Walvisch-vanghst vaeren, word dit verschil (volgens 't getuygenis van Frederick Martens, in mijne vertaelde en doorgaens vermeerderde Noordsche Weereld, pag. 195.) gemeenlijck bevonden van eene voet te zijn. Hoe lighter en dunner 't Water is, hoe dieper de kiel neerwaerts sal gaen. En derhalven is 't yet seldsaems in de Doode Zee (van welcke wy hier vooren hebben gesproocken) dat alle lighte dingen, als Vederen, Graeskens, e.s.v. daer in sincken; onaengesien des selven Water gantsch sout, derhalven t'eenemael groof; oock lijmigh is. ⁺ Een gedeelte deeser groofheyd verliesd 't Zeewater

+ Zeewater: langhsaem heet gemaeckt.

+ En dan koud laeten werden,

+ Is drinckbarer, en min schaedlijck voor de gesondheyd, als anders.

+ Eenige waerneemingen,

[p. 182]

door de heetmaeckingh op de gehoorde wijs; te weeten, door van buyten uyt te dampen, en door sigh beneden op de grond te setten. Selfs de warmgemaeckte varssche Wateren zijn dunner en lighter als de koude. 'k Heb, seghd seecker nauwkeurigh ondersoecker, een glaesen Flesch met koud Water gevuld, en gewoogen. ⁺ Daer nae deselve vol warm Water gedaen; en bevonden, dat van de vierentwintigh Oncen gewight 't verschil tusschen warm en koud was aghtthien graenen. 't Slonck oock soo veel, dat ick, 't gedaghte Water weer koud geworden zijnde, twee scrupulen daer toe moest gieten, eer de Flesch weer vol wierd. M. Petit. litt. ad Gallas. citante Frider. Nitsch. Ephimer. erudit. Anno 1667. Mart. 7. pag. 637. Frisschii Rusthunden dritter theil pag. 593. Gottfried Voigts Physicalischer Zeitvertreiber, 1. hunderd. 87. Frag. pag. 196.

Aldergemacklijckst, ⁺ wierp Honorius hier tusschen, souden de Zeelieden 't gebreck van varsch Water konnen vergoeden, en buyten vrees van Dorstlijdingh blijven, indiense sigh genoegh konden voorsien van seeckere Spons-aghtige Steenen, welcke in Schotland werden gevonden. Want (indien anders 't Getuygenis van Hector Boëtius waerachtigh is), deselve zijn van soodaenigh een aert, dat alle Zeewaeter, daer door geloopen zijnde, gantsch soet werd. ⁺

Misschien, pastede Juffer Honesta hier op, dat de soutaghtige deeltjens des Zeewaters (waer van nu gehandeld is) in de doordringingh oock aghterblijven, en sigh aen de Steen vast setten. Doch 'k wil de Redengevingh aen de Natuerkundige laeten; en liever vraegen, ⁺ Waerom de Zee dus sout heeft moeten zijn?

Indien wy, berightede Polylector, ons vergenoeghd wilden houden met d'aenwijsingh van d'eerste oorsaeck, soo waere de gantsch gewisse antwoord: Dat deselve God, die den Honigh soet, d'Alssem bitter, ⁺ de Peper scharp, andere dingen suur; oock de Zee sout heeft willen hebben. Maer de Menschen geven haere Weetensbegeerte soo veel toe, en hebben soo een groote waen van de Bevatsaemheyd haers verstands, datse alles willen doorwroetelen; alles afmeten met d'el haers vernufts; niet verborgens voor God laeten; en altijd d'aghteroorsaecken traghten uyt te vinden. Doch 't gaet dan al dickmael: Soo veel hoofden, soo veel sinnen: En derhalven zijn oock de gevoelens ontrent de gedaene Vraegh niet eenerley. 'k Verwerp geenssins de naespooringh van de Natuerlijcke oorsaecken der dingen, want deselve heeft dickmael een groote nuttigheyd, soo in 't Wee-

+ En aenmercklijckheden hier ontrent.

+ Steenen, die 't Water der Zee soet maecken.

+ Waerom de Zee

+ Sout moest zijn.

+ Verscheydene gevoelens hier van.

[p. 183]

reldlijck als Geestlijck. ⁺ Doch sulcks moet geschieden met matigheyd; en sonder in onseeckere saecken andere ons gevoelen te willen opdwingen; of al te seer op onsen eygenen waen te bouwen; als op een onfeylbaere grond. Maer ick koom nu tot d'antwoord op 't voorgestelde. Eenige meenen, dat d'Alwijse God 't Zeewater, nevens de geduerige Beweegingh van Ebb en Vloed, oock deese southeyd heeft toegevoeghd, om deselve te doen bevrijd zijn van vervuylingh en stanck. Andere stellen tot de hoofd-oorsaeck, op dat de Zee sou mogen zijn een gemeene Wooningh, ⁺ en eenighsins oock 't Voedinghsmiddel der Visschen. Want, seggense, 't is openbaer, dat 't meeste deel van 't grootste slagh der selve buyten 't soute Water niet langh kan leven. Derhalven, gelijck God, ten leven en tot bequaemheyd der op Aerden zijnde Dieren, de Wateren in seeckere plaets heeft afgesonderd, schoon de natuer des Waters vereyschte, dat het allerweegen d'Aerde sou omvangen; soo heeft hy oock, tot nut der Schepselen, welcke sigh in 't Water onthouden, deese southeyd de Zee ingeplant, schoon deselve in haeren natuerlijcken stand geenerley smaeck van nooden had. Want 't soute Water is seer dienstigh, om, op sijne wijs, ⁺ de Zee-Visschen te voeden, wijl 't als met een Oly-aghtige vettigheyd is gemenghd. Noch andere willen, dat God de Zee sout heeft gemaeckt, tot bevoorderingh der Schipvaerd: Vermits 't seecker is, dat de soute Wateren, gelijck wy alreeds hebben gehoord, wegens haere dickheyd en groofheyd, de gelaedene Scheepen veel beeter konnen draegen, als de varssche. Men heeft bevonden, dat een swaer-bevraght Schip, sonder gevaer over de Zee geseyld hebbende, nae de grond sonck, soo haest het in een soete Rivier quam. Oock is door de Southeyd 't Zeewater warmer; en bevriesd derhalven in de Winter niet soo light, als de soete Vloeden: Die, met ys overtrocken zijnde, de Schipvaerd verhinderen. Sommige stellen een andere Reden van de niet-bevriesingh der Zee, als de warmte door de southeyd; welcke veellight hier nae sal voorgedragen worden. Wederom andere hebben de gedaghten, dat de Heere onse Godt de Zee heeft sout doen zijn, op datse aen de menschen sou konnen verschaffen 't Sout, 't welckse niet konnen ontbeeren. ⁺ Sommige neemen al deese oorsaecken t'saemen; 't welckse te lighter konnen doen, wijl d'eene gantschlijk niet strijdet tegens d'andere. Die noch meer Oorsaecken begeerd, kanse by de Wijsgeeren gaen opsoecken.

+ Eerste gevoelen, siende op de Zee selfs.

+ Tweede meeningh, opsight hebbende op de Visschen in de Zee.

+ Derde voorgeven, gaende op de Schipvaert.

+ Vierde vermoeden.

[p. 184]

Maer, ⁺ seyde Honorius, wat sou d'antwoord zijn, indien de Vraegh was: Waer van daen de Zee haere southeyt heeft?

'k Sou, ⁺ hervattede Polylector, u konnen voorleggen meer als een geheel dousijn van, niet alleen verscheydene, maer oock gantsch verschillende en tegens-een-strijdende gevoelens. 't Sou te verdrietigh vallen, al deselve te willen voortbrengen; te meer, wijl daer ontrent veele Philosophische Uytbreydingen dienden toegevoeghd te worden. 'k Sal u derhalven maer alleen eenige weynige vertoonen. Cardanus lib. 2. de subtilit. pag. 46. meend, dat onder 't Zeewater Soutbergen verborgen leggen; en dat daer van de southeyd der Zee ontstaen sou.

Seecker, ⁺ viel Marinus hier in, sulcke Soutbergen souden, t'sederd den aenvangh des Weerelds tot nu toe, al langh verdweenen zijn, door de soutingh van soo een boven maeten groote meenighte Waters; waer in, gelijck men daeghlijcks sien kan, 't Sout daedlijck koomd te smelten.

Even dit, ⁺ hernam Polylector, heeft de geleerde Scaliger, d'eenvoudigheyd van Cardanus belagchende, hem oock tegen-geworpen. Andere maecken der Sonnen hitte tot d'oorsaeck van de southeyd der Zee; als die 't soete deel daer uyttreckt; 't aerdaghtige aenbrand, en met de wateraghtige voghtigheyd vermenghd. Hier van daen sou 't oock koomen, dat 't bovenste Zeewater souter is als 't onderste; ⁺ vermits de Sonnestraelen meer op d'oppervlackte der Zee konnen wercken. Gelijck dan oock de Zee tegens 't Suyden, desgelijcks in de Somer, als de Son stercker daer op schijnd, souter is als tegens 't Noorden, en in de Winter. Maer andere houden dit voor een kraghteloose Redengeevingh: ⁺ Want, seggense, indien deselve gelden sou, soo moesten door even deese oorsaeck de Rivieren en Poelen oock sout werden. Noch andere maecken deese Voor-onderstellingh, en bouwen'er dan 't volgende besluyt op: ⁺ In de Natuer der dingen kan geen suyvere of enckele Hoofdstof natuerkundighlijck werden aengemerckt; maer alle Ligchaemen zijn gemenghd, bestaende uyt verscheydene Hoofdstoffen; beset met een veelvuldige vermengelingh van dingen. Waerom dan geen Lighaem soo gesuyverd kan worden, dat men 't selve waerlijck sou konnen brengen tot de suyverheyd en enckelheyd van eene Hoofdstof. Nu, d'eerste Stof, ⁺ t'saemgesteld in de Natuerlijcke Menghselen, is 't Sout der Natuer, 't welck is in alle ligchaemen, van d'eerste Begins-

+ Waer van daen

+ De Zee haere southeyd heeft?

+ Cardani meeningh,

+ Van Scaliger belagcht.

+ Gevoelen van andere

+ Ontrent dit stuck.

+ Van noch andere.

+ Welcker Stellingen

[p. 185]

selen der dingen af den verwarden klomp ingeschaepen; als sonder welckese noch vastigheyd noch bestaenlijckheyd konden hebben; noch in haer Weesen bewaerd konden worden. Voorts, in de Natuer der dingen gaet regelmaetigh niets te loor; 't zy uyt de Hooftstoffen, 't zy uyt de Dampen of Uytwaessemingen uyt deselve, getrocken; ⁺ want elck in't bysonder word weer hersteld aen sijn eerste Hoofdstof. Op deese Stellingen nu seggense: Dat 't Sout, in d'eerste Scheppingh aller dingen (soo haest 't Water, door de Godlijcke Stem binnen sijn Oevers gedreeven, 't Aerdrijck ontdeckt liet) den Oceaen en alle andere Wateren is ingeschaepen. ⁺ Soodaenigh echter, dat, nae gelegenheyd der Wateren en Natuerlijcke Ligchamen, het daer in geleyde Sout nu meer dan min word bemerckt. Alle haddense soutigheyd van nooden, om te konnen bestaen. Vermits nu oock Aerde en Zeën t'saem een Rond uytmaecken, en de geheele Aerdklomp met Sout beset is, soo gebeurd het noodsaecklijck, dat de Zee allerwegen de southeyd uyt d'Aerde suyghd: Daer nae in d'onderaerdsche Doorgangen dit Sout aghter latende, door 't Reght der Natuer aen d'Aerde weergeeft 't geense van deselve had aengenoomen. Kircherus. Rollingius. Queebergius, en meer andere.

'k Laet, ⁺ liet Marinus sigh hier hooren, de Philosophen geerne haere Bedenckingen hier over soo spitsvindigh voorstellen als se immermeer konnen. Voor mijn deel, eenvoudighlijck stae ick in dit gevoelen, dat de Wateren, op den eersten dagh van God met en onder d'Aerde geschaepen, haere soutigheyd hebben aengenoomen van den Aerdbodem, op welckese stonden. Want God had d' Aerde met den Afgrond als een kleed overdeckt; de Wateren stonden boven de Bergen, Psalm CIV. 6. Op den derden dagh deed d'Almaghtige deese Wateren van onder den Hemel, die op d'Aerde hadden gestaen, in eene plaets vergaederen, en 't Drooge wierd gesien; 't welck God Aerde noemde, en de vergaderingh der Wateren Zeeën, Genes. I. Al deese Wateren hadden southeyd uyt den Aerdbodem nae sigh getrocken, ⁺ terwijlse tot op den derden dagh daer op gestaen hadden; en d'Aerde met seer veel Sout vervuld was; gelijck noch blijckt uyt de meenighte van 't Sout, 't welck uyt 't Sand word getogen, of uyt de Velden gegraven, of uyt de Bergen gehouwen. In alle vier de Weerelds-deelen, Europa, Asia, Africa en America, zijn een groote veelheyd van Soutbergen. De Caspische Bergen in Asia zijn van Sout t'saem-gegroeyd. Ormus schijnt t'eenemael uyt gestremd Sout te

+ En daer op gebouwd Besluyt

+ Hier wat breed word aengeweesen.

+ Wederom van andere, die 't eenvoudighlijck daer voor houden,

+ Dat de Wateren haere Southeydt

[p. 186]

bestaen; ⁺ zijnde van sulck een scharpte, dat het alles verteerd en knaeghd: Waerom daer oock noch Boom, noch Plant, noch Gras kan wassen. Wat voor geweldige Soutvlackten Persien heeft, weeten de geene, die daer geweest zijn; en die soo verr' niet zijn gekoomen, konnen naesien de Schrijvers, welcke deselve hebben bereysd. Op al dit Sout stonden de Wateren, en van deselve hebbense in den aenvangh der Scheppingh haere southeyd aengenoomen. Oock vindense sout genoegh onder d'Aerde, om door 't selve in haere southeyd te worden behouden. Hoe nu uyt deese Vergaederplaets der soute Wateren soete Rivieren en Fontainen komen, en altijd gekomen zijn, hebben wy alreeds gehoord.

Zijn'er dan, ⁺ vraeghde Juffer Honesta, in't Persische Gewest sulcke seer groote Sout-velden.

Jae gewisselijck, ⁺ antwoordede Polylector; niet sleghts van eenige uyren, maer selfs van eenige Daghreysen gaens in de lenghte. De breedte is desgelijcks niet geringh. Hier van handel ick in 't Eerste Deel van mijn nu onderhanden zijnde Groot Historisch Magazijn. By welcke gelegenheyd ick daer oock spreeck van 't nut en naedeel des Sout-gebruycks voor de Menschen (welcke stof oock aengeroerd is in mijne Historische Oeffeningen pag. 84.): Van eenige seldsaeme Sout-Springen: Waerom d'oude gewoon waeren, in haere By-eenkoomsten aen sommige een lepel vol sout Water te geven: Waer omse d'aenkomende Gasten aldereerst Sout voorsetteden: Op wat voor een seldsaeme wijs 't Sout sigh seer wijd uytbreydet: Waer d'eerste Sout-Springen sigh eerst in Duytschland hebben ontdeckt; ⁺ en oorlogh daer over ontstaen: Bygeloof der Heydenen van de Landen, daer sigh de Sout-Springen ontdeckten: Aenmercklijcke Seldsaemheden van Sout: Aenwijsingh van een gereed, en voor de huyshoudingh gantsch dienstigh middel, om 't Vleesch in de Kuyp soodaenigh te souten, dat het niet alleen een of twee jaeren langh goed blijven, maer oock altijd soo versch zijn sal, als 't Vleesch, 't welck maer alleen vier of vijf daegen met sout besprenghd heeft gestaen, e.s.v. Van gegraven en gekoockt Sout: Van de wonderlijcke manier, op welcke 't Sout uyt eenige Sout-Bronnen werd gekregen: ⁺ Van 't West-Indisch Sout: Van de Brasiliaensche Sout-bronnen, heb ick gesproocken in mijne Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische Verwonderens-waerdige dingen, eerste deel, van pag. 202. tot 206. Van de treflijcke Sout-poelen in Spaenje: Van 't Bergh-

+ Doese in den aenvangh der Scheppingh op d'Aerde stonden.

+ Aenwijsingh

+ Waer wy (om hier geen herhaelingh te doen)

+ In eenige andere onser Wercken

+ Hebben gehandeld van d'aenmercklijckheden des Souts.

[p. 187]

-Sout in 't Landschap Bainoa, en andere Aenmercklijckheden ontrent 't Sout, in 't tweede deel des selven Wercks, pag. 873. 874. 900. Van de Soutkoeyen in China, en hoe deselve door Sout worden gevangen, vierde deel, pag. 1198. Van de Sout Tol in Franckrijck, d'Onderdaenen boven maten hard druckende; en hoe veel deselve den Koningh opbrenghd, in mijn Groot Historisch Schouwtooneel, tweede deel, van pag. 77. tot 80. Van noch andere bysonderheden des Souts in eenige mijner andere Wercken. ⁺ 'k Sal 'er nu noch maer alleen bydoen een sonderlinge seldsaemheyd van 't Agrigentijnsche Sout, de natuer van ander Sout gantsch tegenstrijdigh zijnde. Want tegens 't Vyer gehouden werdende, soo smelt het, gelijck als Sout in 't water doet. Maer in Water gedaen werdende, soo knarst, barst, tierd en raesd het, gelijck als ons Sout in 't Vyer. Augustinus de Civitat. Dei lib. 21. cap. 5. Plinius lib. v.

't Sou u, ⁺ begon Marinus, weer, seldsaem voorkomen, indien ick seyde, dat oock Zeewater reght bequaem is, om soute Visch, of sout Vleesch lack te maecken. Echter is 't waeraghtigh; en de nood heeft my d'ondervindingh daer van doen hebben. In den aenvangh onser Redenvoeringh heb ick verhaeld mijn' ongeluckige Reys uyt America nae Franckrijck. ⁺ Doe ick voorheenen uyt Franckrijck nae America voer, waeren wy (uytgesonderd d'ellendige hongers nood) niet veel geluckiger, voornaementlijck doe wy onder de Linie of Evenaer waeren gekomen. Ter tijd wy deselve tot op drie of vier Graeden nae waeren genaerderd, hadden wy gantschlijck geenen Wind, om te konnen voort geraecken: of quam'er somtijds eenige, soo was se doch soo gantsch onbestendigh en tegenstrijdigh, ⁺ dat wy 'er geen baet van konden trecken. Dickmael gebeurden 't, dat drie onser by malkander leggende Scheepen yeder in een oogenblick tijds een bysondere wind kreegh; soo datse, even als in een Driehoeck, 't eene Oost, 't andere West, 't derde Noordwaerts wierden gedreeven; ter welcker oorsaeck onse Stierlieden ten eynde raed waeren. Wederom in een oogenblick vergingh deese tegenstrijdigheyd; en daer op ontstond een Stormwind, soo verschricklijck in de Zeylen slaende, dat ick my noch heden verwondere, hoe wy doe 't leven behielden, en dit geweld konden uytstaen, sonder dat ons Schip honderd en honderdmael wierd om en om geslaegen. Vermits wy nu hier dus langh suckelden, soo begon 't ons eyndlijck aen varsch water t'ontbreecken. Niet weynigh quelden ons de Regenen. Maer

+ Wonderlijck Agrigentijnsch Sout.

+ Ingevoeghd verhael

+ Van een rampsalige Vaert onder de Linie.

+ Wonderlijcke Winden, t'eener plaets onder malkander seer strijdigh.

[p. 188]

insonderheyd wierden wy in deese onlijdelijcke hitte geplaeghd van den Dorst: Want wy hadden gantsch geen soet Water, noch eenige andere dranck meer, ⁺ behalven 't geen ons by 't middagh en avond eeten op 't kaerighst wierd uytgedeeld: Welck Water t'eenemael verdorven, en soo vol Wormen was, dat ghylieden, indien ghy 't saeghd inschencken, door walgingh alles wat in uwe Maegh is soud moeten uytbraecken. Als wy 't droncken, hielden wy met d'eene hand 't glas vast; met d'andere de neus toe, om de stanck niette riecken.

Hoe verstae ick dit, ⁺ viel Juffer Honesta hier in. Immers hebt ghy geseght, dat'er Regen genoegh viel. Van deselve haddet ghylieden wel soo veel konnen vergaederen, als genoegh waere geweest, om uwen Dorst te lesschen.

Jae maer, ⁺ antwoordede Marinus, dit Water sou ons veel schaedlijcker zijn geweest, als 't andere vuylstinckende, of selfs 't Zeewater. Want onder den Eevenaer zijn de Regenen soo boos, soo verderflijck, soo giftigh, datse, op de bloote huyd der Menschen vallende, terstond quaede Blaederen veroorsaecken; en op de kleederen seer leelijcke Plecken maecken.

Even 't selve, ⁺ deed Polylector hier by, werd getuyght van den Regen, welcke by d'Inwooners van Guinea valt. S'is roodaghtigh, wanneerse koomd in haere Winter, zijnde de tijd van onse Gras, Bloey en Somermaend. Dan is 't by haer alderheetst, wijlse de Son reght boven 't hoofd hebben. De gedaghte Regen is gantsch ongesond, insonderheyd voor d'Europaeërs; die, van deselve nat geworden zijnde, terstond een koorts of andere kranckheyd op 't lijf krijgen. Indien men de bereegende kleederen niet stracks in de Son ophanghd, om te doen droogen, soo verrottense binnen weynigh tijds sulckerwijs, datse aen stucken van malkander daer heenen vallen. Met de vingeren kanmense tot stof wrijven. De Guineërs besmeeren haere bloote ligchaemen met Palm-oly; op welcke deesen Regen geen vat heeft. Erasmi Francisci Guineischer und Americanischer Blumen-pusch pag. 14. Friderich van Zeitz Asiatischer Reise-beschreibung pag. 107.

Gemeenlijck, ⁺ vervolghde Marinus, heeft men onder de geheele Middagh-lijn seer boose Regenen; maer voor dit mael willen wy niet verder hier van spreecken, om in mijn begonnen verhael te mogen voortgaen. Soo geweldigh wierd de Dorst onder ons, ⁺ dat my noch seer wel indaghtigh is, hoe ick eens, langer als een geheele uyr

+ Groote hitte en Dorstlijdingh.

+ Seer seldsaeme

+ Regenen onder de Linie.

+ En der selver seer schaedlijcke Uytwerckselen.

+ Zeewater gedroncken.

+ Gewormte gegeeten voor den onlijdlijcken dorst in d'uyterste hitte.

[p. 189]

tijds, verstomd bleef; wijl 't hert my soodaenigh hyghde, dat d'adem daer door in my verteerd wierd. Eenige der Scheepskneghten droncken Zeewater; doch gevoelden sigh stracks daerop in sulck een staet, als ofse Longh en Lever hadden moeten uytspuygen. Vijfendertigh daegen langh wierden wy dus opgehouden, eer wy reght onder, en soo voorts voorby de Linie konden geraecken. Ondertusschen waeren de geduerige boose Regenen tot in 't onderste onses Schips gedrongen; waer door al ons Scheepsbrood schimmeligh, doorwaeterd, en soodaenigh verdorven wierd, dat 'er bynae soo veel Wormen als kruymelen in waeren. Echter hadden wy geen afgrijsen voor deese kost, wijl de voghtigheyd des Gewormts ons noch eenighsins dienstigh was tegens onsen onlijdlijcken Dorst. ⁺ Vermits wy dan gantschlijck geen Water meer hadden (als alleen 't weynige, krielende van Wormen, 't welck ons, op de gehoorde wijs, onder deese vreeslijcke hitte met een kleyn glaesje 's middaghs en 's avonds wierd toegemeeten), soo moest onse Kock 't gesoutene Speck, Vleesch en Visch in Zeewater afspoelen, en in 't selve ter weyk laeten staen. Tot onser aller seer groote verwonderingh ondervonden wy, dat de genoemde van 't Sout gantsch doordrongene Spijsen in dit Zeewater veel eer en veel meer lack wierden, als in soet Water. Lerii Schiffahrt nach Brazil und Historia der Inwohner America cap. 4. fol. 109.

De geene, ⁺ pastede Polylector hier op, welcke vast stellen de Natuerlijcke treckingh van gelijcke dingen 't een tot 't ander, sullen hier in niet ongelooflijcks vinden; jae oordeelen, noodwendigh te moeten geschieden, dat Zeewater 't Sout uyt gesoutene dingen veel beter weghneemd als soet Water. 't Meerder sal 't minder tot sigh trecken. Vermits nu in een Tob met Zeewater meer Sout is als in een stuck Vleesch of Visch, soo treckt 't meeste Sout 't minste nae sigh. ⁺ Bestrijck beyde een Mes en een Naeld met een Magneet; 't Mes sal terstond de Naeld nae sigh trecken. Giftige Dieren sullen 't gelijck-aerdigh vergif uyt een Mensch wegh neemen. Men beroove een Slangh van haer Fenijn: Men sette deselve daer nae in een Vat met vergiftighde Aerde: Men haelese nae een korte tijd weer daer uyt, soo sal mense gantsch vol vinden van 't nieuwlijcks-ingesoogene vergif. Eenen van een Slangh gestoockene eete Slangen-vleesch. Schoon 't vergif alreeds al sijn' aderen doordrongen had, 't sal echter sijn vreemd onderwerp (subject) verlaeten, ⁺ en door een natuerlijcke begeerte weer tot sijn eygen vleesch keeren. Erasmi Francisci

+ Gesouten Visch en Vleesch werd eer lack in Zee als in soet Water.

+ Redengevingh

+ Van deese seldsaem-voorkomende saeck.

+ Waer by eenige sonderlinge

[p. 190]

Schauwbuhnen dritter theil pag. 24. Anderweegen heb ick wijdloopigh, en door seldsaeme Voorbeelden, hier van gehandeld. Brengh een Mensch, wiens leeden vervrooren sijn, by 't Vyer; hy sal deselve wel haest verliesen. Maer men sette die in ys-koud Water, de Vorst sal stracks uyttrecken. Van deese saeck spreeck ick breeder en voorbeeldlijck in mijne Groote Historische Rariteyt-kamer, tweede deel, van pag. 300. tot 316. Daer ick oock een vermaecklijcke Proef-neemingh hier van voorstel. Somtijds verlustigh ick my hier meê in de Winter: ⁺ En wijl vermoedlijck Juffer Honesta hier van noch geen kennis sal hebben, soo sal ick my voor ditmael niet ontsien, deese seldsaemheyd hier noch eens, doch op 't kortste, te herhaelen, op datse oock haer vermaeck daer in vinde. Neem een wel-bevroorne Appel. Werptse in een groote Test vol kout Water. Binnen weynigh tijds sal 'er een ysigh Vlies op koomen; 't welck allenxen dicker, en eyndlijck een geheele korst van Ys werd; soo dick, en noch dicker als een Rijcksdaeler. Dan is al de Vorst uyt den Appel getrocken. Slae dan met een Mes op dit Ys-harnasch, ⁺ soo sal 't in twee of drie gladde stucken sigh aflossen, in sulck een rondte, alsse om den Appel hebben geseeten. Sny deselve op; en ghy sult sien, datter gantsch geen ysigheyd meer in is. Of drooghse schoon af, en setse neer in een plaets daer geen voghtigheyd koomd; soo sal de bevindingh u leeren, datse soo langh dueren, soo vast en sappigh zijn sal, als d'andere Appelen, welcke ghy voor de Vorst hebt bewaerd. Legh daer tegens een bevroorne Appel in warm Water, ⁺ soo sal de Vorst sigh nae binnen begeven, en ontrent 't klock-huys tot een yser-harde klomp sigh by een vergaederen. Drooghse oock af, en setse wegh; maer wel haest salse gantsch verrot zijn. Pas dit nu op d'uyttreckingh des Souts uyt gesouten Vleesch of Visch door Zeewater, 't welck oock sout is; soo sal misschien 't verhaelde van Marinus soo vreemd en onwaerschijnlijck niet voorkoomen.

'k Moet, ⁺ liet Juffer Honesta sigh hooren, soo haest de Winter weer aengekoomen is, dit aerdigh Natuer-spel by der hand neemen, en mijn oogen daer in verlustigen. 't Sal my oock konnen dienen, om te bevatten en aen te neemen eenige dingen, welcke ick tot noch toe niet wel heb konnen verstaen, of die my gantsch ongelooflijck scheenen.

By gelegenheyd deser verhandelingh van de southeyd der Zee, ⁺ seyde Marinus, moet ick verhaelen eenige seldsaemheden van sou

+ En aerdige Aenmercklijckheden

+ Werden gevoeghd:

+ Insonderheyd ontrent

+ Een bevroorne Appel.

+ Soutbron binnen de Stad Cusco.

[p. 191]

te Poelen, Meyren en Fontainen, welcke uw gehoor niet geheel onwaerdigh sullen zijn. Op seeckere plaets binnen de Stad Cusco springhd een Bron, welckers Water sigh veranderd in uytneemend wit en seer goed Sout. In andere landen sou een Stad, met soodaenigh een Fontain voorsien, daer van aenmercklijcke voordeelen, jae groote Rijckdommen konnen trecken; doch hier wordse seer weynigh geaght, wegens d'overvloedigheyd des Souts in dit Gewest. ⁺ De Laet Beschrijvingh van West-Indien fol. 338. Door de Woestijn van Atacama werd 't Koninghrijck Peru afgescheyden van de Provintie Chile. Even deese Woestijn is den wegh, om te voet uyt Chile nae Peru, of uyt Peru nae Chile te konnen gaen. De lenghte word gesteld op ontrent honderd Leguen, of Spaensche mijlen; maeckende weynigh min als sesentaghtigh gemeene Duytsche mijlen. Bynae t'eenemael droogh en sonder Water isse. Noch Loof noch Gras werdt'er gevonden, als alleen op vier of vijf plaetsen, daer men sommige wilde Schapen siet gaen; welcke echter hier een seer ellendige Weyde hebben, wijlse honger en dorst meer als te veel moeten uytstaen. Ontrent midden in deese Woestijn leght de Rivier de la Sal, anders in onse Tael de Sout-vloed, op de hooghte van drie-en-twintigh Graeden en vijentwintigh minuten. ⁺ Uyt 't oosten koomdse af van 't Geberght, en loopt nae 't Westen in de Zuyd-Zee, door een diep Dal, twee-en-twintigh mijlen van de Xaguyes, zijnde seeckere Bornputten van varsch Water. In al de gemelde twee-en-twintigh Spaensche mijlen vind men nergens soet Water, als alleen hier. Dat van de gemelde Beeck, of Rivier, is soo fel sout, dat het, in de hand genoomen, of in eenigh Vat geschept zijnde, terstond in enckel Sout veranderd. Oock leggen 'er d'oevers vol van. ⁺ Idem de Laet ibid fol. 359. 't Vleck, of Dorp Amatitlan, gelegen in de Spaensch-West-Indische Provintie Guatemale, verrijckt sigh niet weynigh door 't Sout, 't welck d'Inwooners versaemelen langhs de kant van een soet Meir. Yeder morgen vind men 't hier op d'aerde leggen, gelijck als een witte Rijp. d'Indianen raepen 't op, en suyveren 't dan. 't Is seer bequaem om te gebruycken, en gantsch wit. Thomas Gage Reys door de Spaensche West-Indien, pag. 364. In 't Gewest van Guani Velica is een Fontain, ⁺ welckers uytvlietend Water in goed wit Sout veranderd. Oock is hier een andere Fontain, waer van 't Water t'saemen klonterd tot witte Klipsteen. d'Inwooners bouwen 'er haere Huysen van. Alle daer van drinckende Menschen en Beesten moeten onver-

+ Woestijn van Atacama, seer groot, doch dorr' en Waterloos.

+ Seer felle Sout-Rivier in deselve.

+ Sout versameld langhs de kant van een soet Meir.

+ Fontainwater, veranderende in Sout, en Steen.

[p. 192]

mijdlijck sterven, wijl 't ingedronckene Water in haere ligchaemen tot Steen word. Herrera Beschrijvingh van West-Indien fol. 65. Van andere diergelijcke Bronnen, welckers Water tot Steen veranderd, hebben wy voor deesen gesproocken. ⁺ In Guadalaiara, of Nieuw-Gallicien (wel een seer gesond Gewest, daer, soo van Spaenjaerden als Ingeboorne, sigh seer veel oude Lieden bevinden; maer daer men oock ellendigh werd geplaeghd van de Wandluysen, soo groot als Boonen; welcke schendigh bijten, en buylen maecken, die soo dick oploopen als Ockernooten), bereyd men Sout uyt Regenwater; 't welck dan versaemeld en op hoopen geworpen werd. Hoe sulcks toegaet, ⁺ is lightlijck te gissen, wijl hier allerweegen veel Salpeter werd gevonden. Erasmi Francisci Ost und West-Indischen Lustgarten, fol. 1011. In Egypten is een aenmercklijcke en besiens waerdige Poel, genoemd Birquet el Natroun, of 't Meir van Natron. 't Is in tweeën gedeeld; ⁺ en schijnd in d'aenschouwingh een toebevrooren stilstaende Water, op welckers Ys Sneeuw is gevallen. 't Noordlijckste deel werd van een ander uyt d'aerde koomend Water gemaeckt, sonder dat men de plaets des oorspronghs kan weeten. 't Zuydlijcke ontstaet door een dicke Bron, die ter hooghte van een knie uyt d'aerde opbobbeld, en terstond tot groote stucken Ys t'saemen stremd. Door dit roodaghtigh Water werd de Natron gemeenlijck in een Jaer tijds gemaeckt en volmaeckt. Boven op siet men rood Sout, ter dickte van ses of seven vingeren. Dan een swarte Natron, werdende in Egypten gebruyckt tot Loogh. Eyndlijck ontdecktmen de Natron; die 't eerste Sout bynae gelijck, doch vaster is. Dight daer by heeft men een kleyne soete Fontain. Dagelijcks koomen een groote meenighte Kamelen by dit Meir aen, ⁺ welcke met Natron werden belaeden. Noch een ander Meir is'er, daer men ontrent Pinxtertijd Sout siet, 't welck sigh op hoopen set, bynae op de wijs van een Grafnaeld: Ter welcker oorsaeck het oock de naem van Pyramidaelsch Sout heeft bekoomen. Van d' Arabiërs werd het Melh el Mactrum geheeten. Thevenot Reysen, eerste deel, pag. 414.

'k Sal (vervolghde Polylector deese Stof) hier voorby gaen 't seldsaem Sout-Meir in 't Hooghduytsche Graefschap Mansveld, ⁺ van sulck een sonderlingh-vreemde eygenschap, dat de Netten der Visschers, wanneerse die wat te diep daer in werpen, terstond verbranden; even als warense in een vlammend Vyer geweest. D.T.V.Y. Weereld-Spiegel der Rijcken, Staeten en Vorstendommen, fol. 356.

+ Grouwlijcke Wandluysen.

+ Sout uyt Regenwater.

+ 't Aenmercklijck en besightigens waerdigh Meir

+ Van Natron in Egypten.

+ Seldsaem Meir van wonderlijcke eygenschap.

[p. 193]

Maer dit moet ick hier, als yet aenmerckens-waerdigh, invoegen. Salines is de Hoofdstad van 't Graefschap Burgundien; leggende tusschen twee steyle Bergen ten Oosten en ten Westen. ⁺ d'Andere, Zuyd en Noordwaerts, leggen wat verder af, en zijn seer hoogh. Midden in deselve ontspringen soute Bronnen; welcke, binnen de ruymte van maer alleen aght of thien voeten, seer verscheyden zijn in hoedaenigheyd, en hoeveelheyd des Waters en des Souts. T'saemen zijnse seven in 't getal. d'eerste, welcke de beste is, en door 't dunne Sand tusschen twee Rotsen van onder als uyt een Pot overvloedigh opborreld, doch meest by een Suyden wind, en nae dat het geregend heeft; minst met een Noorden wind, echter noyt gebrecklijck, geeft van honderd ponden Water vijfentwintigh ponden seer wit goed Sout. ⁺ De tweede Bron, niet meer als vier vingeren van d'andere afstaende, geeft vierentwintigh ponden Sout van honderd ponden water. Midden uyt de Steen springdse voort; en werpt met 't Water te gelijck rood Sand op. In de Somer geeft d'eerste maer vierentwintigh, deese tweede drientwintigh ponden; en alsoo 's Winters op yeder honderd ponden een pond Sout meer als 's Somers. De derde van 't honderd ponden water in de Winter drieentwintigh, ⁺ in de Somer tweeentwintigh ponden Sout. De vierde leverd maer alleen seven ponden Sout van de honderd ponden Water, wijl 'er veel soet water onder gemengd werd. Doch in de Hondsdaegen, wanneer d'andere Bronnen verminderen, geeft deese meer Souts, te weeten, vijfthien of sesthien ponden van de honderd ponden water. De vijfde, maer alleen ses Palmen hooger op staende, geeft van honderd ponden water maer ses ponden Sout. ⁺ Van de sesde vind ick geen eygentlijck beright. Ondertusschen is dit een reght Natuerwonder, dat de sevende, zijnde de middelste, en alle seven bepaeld in d'enghte van noch geen thien voeten weghs, gantsch soet is. Daerenboven, dat alle seven deese Wateren uyt eene Springh voort komen. En datse ontspringen in een plaets, meer als aghtmael honderd duysend treeden van de Zee; geleegen tusschen hooge Bergen, Pegei Ars Apophthegmatica in Praefat. §. 1. Kircheri mund. subterran. tom. 2. lib. 10. divis. 6. cap. 11. Gelhusii Geographia pag. 300. Echter vind ick van de gedaghte soete Bron in 't midden der soute by Kircherus, ⁺ dat'er eenige soutigheyd in sou zijn; doch soo weynigh, dat deselve nauwlijcks kan geproefd worden. Dit Water vloeyd altijd eenpaerigh; sonder, gelijck 't Water der andere Bronnen, met de

+ Salins, een Stedeken in 't Graefschap Burgundien;

+ Heeft seer aenmercklijcke Soutbronnen,

+ Tot seven in getal, binnen 't begrijp van minder als 10. voeten:

+ Van welcke de middelste gantsch soet is.

+ Aenmercklijckheyd eeniger Soutmijnen in Opper-Oostenrijck.

[p. 194]

Winden of Jaergetijden te vermeerderen of te verminderen. In Opper-Oostenrijck, niet verr' van Ischlen en Halstadt, werden in seer hooge Bergen Poelen van allerley Mijn-wateren gevonden. Insonderheyd zijn deese Geberghten beset met Sout-Aerde; welcke men vermenghd met soet Water, en 't selve dan in Pannen koockt. 't Sout Water werd uyt de Halbergh, ter lenghte van vier Duytsche mijlen weghs, in een Pan, staende dight by een Meir, gevoerd en neergelaeten, door vier-en-twintigh duysend in malkander gevoeghde Gooten, ⁺ of Pijpen, yder thien voeten langh. Men seght, dat d'Aerts-Hertogen van Oostenrijck van deese Sout-Mijnen jaerlijcks trecken aghtmael honderd duysend Rhipi guldens. Idem Kircherus & Gelhusius ibid. De Reysigers nae de Roode Zee loopen dickmael onderweegen nae seeckeren Heuvel, en trecken uyt des selven Aerde eenige Steenkens, van gedaente, en soo wit, als grove Hagel; klaerblinckende gelijck 't schoonste Krystal. Sy zijn natuerlijck opreght Sout, ⁺ doch boven maeten fel. Sommige stucken hebben de grootte van Ockernoten. 't Werd Aerd-Sout geheeten, wijl 't uyt d'Aerde werd voortgebraght. Men vind het oock op eenige Geberghten in Italien en Sicilien. F. Antonius Gonsales Nieuwe Jerusalemsche Reys, tweede deel, pag. 494. Friderich von Zeitz Asiatischer Reisebeschreibung pag. 109.

Gemacklijcker als in Opper-Oostenrijck, ⁺ hernam Marinus, bekoomen d'Inwooners op de Kust van Paria haer Sout. Wanneer de Zee, door een groote onstuymigheyd, 't vlacke Land overloopen, en naderhandt sigh weer bedaerd heeft, soo maeckt de Son hier goed Sout van 't aghtergeblevene Water. Doch 't moet vergaederd en opgenoomen worden eer 'er eenige Regen valt; anders smelt het, en dringhd dan in d'Aerde. Als men 't bytijds versaemeld, werd het in hardigheyd de Steenen gelijck; soo dat men 'er Kannen en Potten uyt kan toestellen; welcke de Parianers verruylen tegens andere Waeren der Vreemdelingen. Montani Beschrijvingh van America fol. 54. ⁺ Aen d'Africaensche Vloed Senega, tusschen Beyhurte en 't Gewest daer de Francoisen haere Vestingh hebben, vind men een seeckere Streeck, daer de geheele grond der genoemde Rivier maer twee voeten diep, doch gantsch hard en met Sout bewassen is. d'Inwooners stooten dit Sout met een yser tot groote stucken af; neemen dan deselve uyt 't Water, en laetense op 't Land drogen. 's Anderen daeghs vind men de plaets, daer deese klompen uytgebrooken zijn,

+ Geweldigh lange Goot.

+ Aerd-Sout by de Roode Zee.

+ Seldsaem Sout op de Kust van Paria.

+ Sout in de grond der Rivier Senega.

[p. 195]

weer ten vollen met Sout beset. 't Is seer schoon en wit. Men vervoerd het op Kamelen door 't geheele Land. Jae, voortijds is 't selfs tot in Holland gebraght geworden. ⁺ d'Eygenar hier van is de Koningh van Cajor: Doch 't daer van komende genot vereerd hy aen een Priester. Voor een Last van dit Sout, soo veel als een Kameel kan draegen, moet men geven een kleed van Capo Verde, en een Becken vol Hirsse. De groote uyt de grond afgestootene Stucken werden daer nae op 't Land tot kleyner verbroocken; dan in Ossenhuyden gedaen, en alsoo den Kameel aen beyde de zyden aengehangen. Vliegerii Miscellan. pag. 415.

Plinius, ⁺ deed Polylector hier by, verhaeld, dat men by de Stad Utica in Africa 't Sout tot seer groote Heuvelen op een hoopte. Dat men oock in de Mesopotamische Stad Carrhis Mueren en Huysen van Sout bouwde. Uyt de gedaghte Schrijver werd dit voorgesteld van Klockius, de Aeraria lib. 2. cap. 9. Met een bygevoeghd beright, dat Carrhis sou zijn een Stad in Arabien; vermaerd door de Nederlaegh, welcke Crassus voortijds daer heeft geleeden. Doch hy begaet hier een Geographische misslagh (welcke oock, als men niet sorghvuldigh toesiet, lightlijck kan geslaegen worden). Twee Carrae, of Carrhae zijn'er; 't een in Arabien aen de Roode Zee; 't ander in Mesopotamien. ⁺ Van welcke laetste plaets (niet van d'Arabische) de gemelde Plinius spreeckt. Gelijck dan oock Crassus niet in Arabien, maer in Mesopotamien by de Stad Carrhis met sijn Heyr wierd geslaegen. Waer by aen te mercken staet, tot voorkoomingh van feylen, dat Mesopotamien en Babylonien van Plinius oock tot Syrien werd gereeckend; niet om dat het een gedeelte daer van was, maer vermits de Roomsche Maght over Syrien heerschte, en met de Parthers om Mesopotamien oorloghde. Plinius lib. 5. cap. 12. Erasmi Francisci Schaubuhnen dritter theil, pag. 819.

Wy hebben, ⁺ seyde Honorius, onlanghs geleeden yets gehoord van Sout-Mijnen. Dit brenghd my in gedaghten 't geen my eens verhaeld is uyt de Jaerboecken van Baronius; te weeten, dat op seeckere tijd in soodaenige Onder-Aerdsche Wateren wierd gevonden een geheel Menschen-ligchaem; buyten twijffel seer langh daer gelegen hebbende; doch noch soo gantsch varsch, jae oock soo klaer van oogen, dat het een levendigh Mensch gelijck scheen. De Hertogh deed dit Lijck, als yet raers, in een bysondere Kamer bewaeren; doch al 't Vleesch vervloeyde binnen weynigh tijds tot sout Wa-

+ En bysonderheden daer ontrent.

+ Mueren en Huysen van Soutklompen gebouwt.

+ Misslagh van Klockius, aengaende de Stad Carrhis.

+ 't Ligchaem van een langh dood geweest zijnde Mensch, hoe uyt een Sout-Mijn gehaeld.

[p. 196]

ter daer heenen; vermoedlijck door d'ongewoonte van de Lught.

Indien, ⁺ pastede Marinus hier op, in't Sout een bewaerende kraght werd gevonden, daer is gewisselijck oock een beschaedigende eygenschap en werckingh in. In de groote Backen by de gedaghte Sout-bronnen tot Salins heeft 't soute Water somtijds twintigh, jae dertigh jaren langh stil gestaen. 't Stremd aen de Plancken gelijck als Chrystal. Eens kreegh ick 'er een klomp van, ontrent anderhalve voet langh, en een Palm dick. 'k Brack 'er een stuckje af, soo groot als een Ockernoot; en wierp 't in 't Vyer. Nauwlijcks was 't 'er ingekoomen, ⁺ of 't sprongh 'er weer uyt als een Blixem; barstende in meenighte van kleyne stuckjens; welcke met een seer groot gedruys door de Kamer vloogen. Indien yets daer van tegens mijn aengesight had gesprongen, gewisselijck waer 't niet sonder wonden en een schaedlijcke verseeringh gebleven. Johannis Menecardi Epist. ad Athanasium Kircherum, in Mund. subterran. tom. 2. lib. 10. divis. 6. cap. 11. Jae, men kan, door behulp van Sout, een wonderlijck Menghsel maecken, kraghtiger in sijn' uytwerckingh, als 't soo een groot geweld doende Buskruyd: Doch daer in verschillende, dat 't laetstgenoemde nae om hoogh, 't ander' in tegendeel nae om laegh springhd.

Vermits nu Honorius begeerigh was, ⁺ om kennis van dit Konststuck te mogen krijgen, soo vervolghde Marinus aldus: Wilt ghy yets aenreghten, waer over d'aenschouwers verwonderd en verbaesd sullen staen, soo maeck een Menghsel uyt gesuyverd Goud, Koninghs-Water, Sout van Armeniac, en Oly van neergedreevene Wijnsteen. Indien ghy selver geen raed weet, om deesen bras toe te stellen, soo geef maer een Chymist last, en hy sal u deese Olipodrigo lightlijck bereyden. Op d'alderminste aenraeckingh des Vyers sal dien mischmasch sigh aensteecken; ⁺ een groot gekraeck van sigh geven; en met d'uytbarstingh ter neer werpen alles wat het koomd t'ontmoeten, niet sonder levens-gevaer der geene, die onvoorsightigh hier meê handelen. 'k Heb soodaenigh een Poeder eens sien leggen op de punt van een Mes. Dit weynighje dus aengestoocken zijnde, maeckte sulck een geraes, dat men 't nauwlijcks kon verdraegen. Al de daer tegenwoordige wierden door 't gebarst gelijck als verdooft. Ondertusschen is d'uytwerckingh van dit menghsel gantsch anders, als die van 't Buspoeder. ⁺ 't Laetsgenoemde Vyer gevat hebbende; vlieghd met alle maght nae om hoogh. 't Andere werd met een noch

+ Seldsaeme en schaedlijcke kraght

+ In de springingh des Souts door 't Vyer.

+ Menghsel van een verwonderlijcke eygenschap;

+ 't Welck sigh laet aensteecken als Buskruyd;

+ Doch van een veel woedender, en gantsch andere Werkingh is.

[p. 197]

woedender geweld nae beneden gedreeven. Legh maer alleen yet weynighs van dit Blixemend Pulver op een Tafel van hout of yser, en steeck het aen; soo sult ghy als in een oogenblick bevinden, dat de gedaghte Tafel, hoe dick deselve oock zijn moght, met een verschricklijck getier vol gaeten is geworden. Kircheri Mund. subterran. tom. 1. lib. 4. divis. 2. cap. 5. §. 7.

Wat doch, ⁺ vraeghde Honorius, magh d'oorsaeck zijn van deese geweldige en seldsaeme Werckingh?

De vermaerde Kircherus, ⁺ antwoordede Polylector, steld d'eenige hier van te zijn 't Sout van Armeniack; Want gelijck Salpeter en Swavel (in 't Buskruyd), door een verborgene vyandschap onder malkander, niet te gelijck konnen bestaen; soo heeft oock 't gemelde Sout sijne tegenstrijdigheden met de Wijnsteen. Dat d'uytbarstingh nae beneeden, niet nae boven gaet; daer van steld hy d'oorsaeck in 't Goud, 't welck in 't Koninghs-Water is gesmolten. Idem Kircherus ibid.

'k Sal, ⁺ hernam Marinus, deese Stof besluyten, met een kort beright te geven van 't Meir, waer op Mexico leght; even gelijck Venetien op de Zee. 't Schijnd wel maer een Meir te zijn, doch in der daed zijn 't 'er twee; 't eene van een stilstaende, onbewoogen Water; 't andere Stroom en weerstroom hebbende, nae dat de Winden waeyen. 't Stille deel bestaet uyt soet water, bequaem om gedroncken te konnen werden. Meenighten van kleyne Visschen zijn 'er in. ⁺ 't Ander is bitteraghtigh-sout, en heeft gantsch geen Visch. 't Laetstgenoemde streckt sigh uyt seven mijlen in de lenghte. De breedte is van ontrent deselve maet. Den geheelen omgangh werd gesteld op meer als twee-en-twintigh mijlen. 't Soute is ruym soo groot; soo dat 't gantsche Meir meer als vijftigh mijlen in de rondte begrijpt. ⁺ 't Gevoelen der Spaenjaerden, wegens de soetheyd en southeyd, desgelijcks wegens den oorsprongh deeser Wateren, is verschillende. Sommige meenen, datse uyt eenerley Bron voortkoomen; opbortelende uyt een groot en hoogh Geberght; aen 't Zuyd-westen, en in 't gesight van de Stad Mexico gelegen: Doch dat 't soute deel deeses Meirs sijne southeyd bekoomd door de grond, of d'aerde onder 't Water. Andere willen, dat deese groote Poel werd gemaeckt van tweederley Bronnen. ⁺ Dat 't soete Water uyt 't Geberght in 't Zuyd-westen van Mexico ontspringhd; 't soute uyt de seer hooge Bergen in 't Noordwesten; doch van de bekoominhg der

+ Aenwijsingh

+ Van d'oorsaeck hier van.

+ Kort beright

+ Van de sonderlinghe

+ Seldsaemheyd des Meirs,

+ Waer op de Stad Mexico

[p. 198]

southeyd gevense geen redenen. Wat my belanghd, 'k vermoede, dat 't soute Water sijnen oorsprongh neemt uyt een andere Bron, als 't soete. Dat het oock sijne siltigheyd ontfanghd van sommige Minerale en soute landstreecken in de Geberghten, door welcke deese Wateren dwars heenen vlieten; meê voerende eenigh Sout; 't welck se in haeren doorloop doen smelten. ⁺ 'k Heb ondervonden, dat men daeghlijcks uyt dit gedeelte des Meirs veel Sout maeckt, werdende door deese geheele Provintie verhandeld; jae tot in de Philippinen toe. Ondertusschen is dit seer wonderlijck, dat soo veel als een selve Meir ten deelen uyt sout, ten deelen uyt soet water bestaet. Dat 't eene Visschen heeft, 't andere niet. Dat 't eene stil en onbewoogen blijft, 't andere wel geen Ebb en Vloed heeft, gelijck de Zee, maer echter stroomd en herstroomd, nae dat de Winden waeyen; welcke dit gedeelte des Poels dickmael soo hevigh beroeren, als de Zee selfs. Thomas Gage Reys door de Spaensche West-Indien, pag. 65.

Wat voor een vernielingh en onvergoedlijck verderf, ⁺ deed Polylector hier toe, deese seer maghtige Stad heeft getroffen, en haer sigh selven niet meer gelijck gemaeckt, door een geweldige opvloeyingh deeses Meirs in 't jaer 1629., heb ick verhaeld in 't tweede deel mijner Curieuse Aenmerckingen pag. 1268. En eenige aenmercklijckheden van 't Meir selfs. pag. 1123. en de volgende. Boven de van u bygebraghte gevoelens zijn 'er andere, welcke geloven, dat 't soute gedeelte deeses Meirs uyt de Noord-Zee koomd, dwars door d'Aerde heenen vlietende; ⁺ doch in deese doordringingh (gelijck anders gemeenlijck geschied aen al de Wateren, uyt de Zee door 't Sand sijpelende) hare southeyd niet aghterlaet: 't Sy om dat de gedaghte Aerde hier vol Mineralen is; of om dat d'onderaerdsche Canalen, en de holligheden in de Bergen, te groot zijn, soo dat dit Zeewater, sonder gedruckt en gereynight te worden, kan doorsnellen. De meenighvuldige Aerdbevingen toonen genoeghsaem, dat 'er een holle Aerdbodem, vol groote openingen, is; in welcke de Winden een wijl tijds beslooten gehouden zijnde, eyndlijck door haere geweldige uytbarstingh sulck een gevaerlijcke Schuddingh veroorsaecken. Maer al te veel Sout is quaed. 't Sal derhalven tijd zijn, om deese Stof te laeten rusten.

Op soo veel Souts, ⁺ boertede Honorius, sal oock wel een dronck smaecken. Als hy nu een Roemer Wijn had doen omgaen, liet Juffer Honesta sigh aldus hooren: Wy moeten echter noch

+ In de Spaensche West-Indien is gebouwd.

+ Schaedlijcke overvloeyingh.

+ Oorsaecken van de southeyd des eenen deels deeses Meirs.

+ Of by 't Doode Meir, waer van voor heenen is gehandeld,

[p. 199]

al meer Sout handelen. 't Sal wel van de Tongh, en in d'ooren, maer niet in 't ligchaem koomen, derhalven oock niet schaedlijck zijn. Doe van de Doode Zee wierd gesproocken, had ick al groote begeerte, om een Vraegh te doen; doch wierd weerhouden, om den ernst uwer redenen niet af te breecken. Maer nu ick een stilstand in deselve gewaer worde, moet ick die voorstellen; te meer, wijlse tot de laetstverhandelde dingen niet qualijck voeghd. Werd omtrent 't gedaghte Sodoms-Meir noch hedensdaeghs gesien Loths Wijf, veranderd in een Soutpilaer? of: Is 'er noch de Soutpilaer, in welcke Loths Wijf wierd veranderd?

Soo als ghy de Vraegh eerst hebt voorgesteld, ⁺ antwoordede Polylector, sal ick deselve beantwoorden met Neen te seggen, voor soo veel nu bekend is. Maer op de tweede Voorstellingh der selve berighten: 't Is onseecker. De Joodsche Geschiedschrijver Josephus, die stracks nae Christi geboorte heeft geleeft, seght in 't eerste Boeck der Joodsche Geschiedenissen, cap. 12., dat deese Sout-pilaer in sijnen tijd noch in weesen was. In de Schrijver van 't Boeck der wijsheyd leesen wy cap. X. 6. 7. Deese (Wijsheyd) als de godloose vergingen, heeft den reghtvaerdigen verlost, als hy ontvlood 't neervallende Vyer der vijf Steeden. Van welckers boosdaedigheyd noch is een getuygenis dit roockend woeste land; en de Boomen, die ontijdige Vrughten draegen; en de Sout pilaer, staende tot gedaghtenis van d' ongelovige Ziel. Maer anders vind ick niemand, die tsederd meer als sesthien Eeuwen (eenen uytgesonderd) getuyghd, deselve met eygener oogen te hebben gesien, met eygener handen gevoeld.

Immers, ⁺ braght Honorius hier tegens in, schrijft d'Oudvader Tertullianus, dat men in sijnen tijd deese Sout-pilaer heeft gevonden. Sijne Verssen zijn aerdigh; en dit is 'er d'Inhoud van: 't Beeld selfs, sijne Vorm sonder ligchaem bewaerende, duerd noch; noyt door Regen of Winden gequetst werdende. Jae, soo een Vreemdelingh deese Vrouw quam te schenden (door yets daer van af te breecken), soo groeyd van sigh selven dese wonde t'eenemael weer toe. Men seghd oock, dat het noch, even als of't leefde, een wonderlijck Maenstondigh bloed van sigh geeft. d'Oudvader en Martelaer Cyprianus heeft oock op deselve manier hier van gepoëtizeert.

Jae, ⁺ alles gepoëtizeert, bejegende Polylector hem. Belangende Tertullianus, 'k weet niet, waer dit hem toegedightede Gedight van Sodom in sijne Wercken word gevonden. Immers, in d'ou-

+ Noch hedensdaeghs te vinden is de Soutpilaer, waer in Loths wijf wierd veranderd.

+ Tertulliani en Cypriani Verssen hier van.

+ Aenmerckingh op de selve,

[p. 200]

de Drucken staet het niet. De Verssen, Cyprianus toegeschreeven, zijnde met die van Tertullianus gelijck-luydigh, zijn even soo onsightbaer. De geleerde Erasmus, die een seer nauw onderscheyd maeckt tusschen Cypriani waere, en de valschlijck hem toegeëygende Schriften, spreeckt 'er in de Frobeniaensche druck niet een eenigh woord van. De Jesuit Kircherus echter brenght tot bewijs de gedaghte aen Tertullianus toegeschrevene Verssen by: ⁺ En dan noch de Getuygenissen van Broeder Borcardus (by sommige genoemd Burcardus, Burchardus, oock Borcardus), een oud; en van Adrichomius, een nieuw Schrijver deeser Eeuw. Wat Tertullianus aengaet, 'k heb alreeds aengeweesen, waerom de bygebraghte Verssen by my geen geloof vinden. En schoonse al de sijne waeren, soo seght hy evenwel daer in niet, dat hy deese Soutpilaer gesien heeft. Belangende Broeder Borcardus, die voor meer als vier honderd Jaeren 't geheele Beloofde Land gelijck als by Ellen en Duymen schijnd afgemeeten te hebben, hy verhaeld wel, dat tusschen den Bergh Engaddi en de Doode Zee staet de Sout-pilaer, ⁺ in welcke Loths Huysvrouw wierd veranderd; dat hy oock met grooten arbeyd derwaerts reysde, om deselve te sien; doch dat hem sulcks niet heeft mogen gebeuren; wijl de Saraceenen hem wijs maeckten, dat men 'er gantschlijck niet, immers niet sonder groot levens-gevaer kon by koomen, wegens de giftige Slangen en wilde Gedierten: 't Welck hy echter naderhand vernam, dat gelogen was. Burchardi Descript. terr. sanct. cap. 7. §. 34. Die dus tegens hem loogen, aengaende d'onveyligheyd, konden hem oock wel even soo gereed een leugen wijs gemaeckt hebben, dat de Pilaer ter genoemder plaets stond; en d'andere leugen hebben geloogen, op dat deese niet moght ontdeckt worden. ⁺ De Doode Zee geeft hy vijf mijlen in de breedte van 't Oosten nae 't Westen; en vijf daghreysen in de lenghte van 't Suyden nae 't Noorden; doch op 't beright der gedaghte Saracenen. Hy voeght'er by, dat deese Zee altijd roockt en neveld, gelijck een Helschen Oven. Waer door 't gantsche Dal, voortijds soo gantsch lustigh geweest, derdehalve Daghreys verr' gantsch onvrughtbaer staet, soo dat'er in vijf mijlen weghs (van 't Meir af) niets met allen wast, als alleen yets by de Stad Jericho. ⁺ Volghd nu Adrichomius, op wien Kircherus sigh oock beroept, om te bewijsen, dat de Sout-pilaer noch op deesen dagh staet. Maer sie hier sijne woorden in Tribu Juda n. 230. pag. 55. Jae sy blijft in staet, noch tot op den tegenwoordigen tijd, indien

+ Als die te houden zijn voor valschlijck haer toegedightede.

+ Getuyghnis van Broeder Burchardus:

+ En desselven beright van de Doode Zee.

+ Van Adrichomius: Doch alleen van hooren seggen.

[p. 201]

wy Borcardus, Bredenbachius en Saligniac, als die oogh-getuygen zijn, gelooven willen. Maer hoe Borcardus deese Zuyl gesien heeft, en voor een oogh-getuyge kan doorgaen, hebt ghy stracks gehoord. Wat de Ridder Bartholomeo di Saligniac betreft, die nae Borcardus (of Burchardus) in 't Beloofde land is geweest, men moet hem d'eer alleen laeten, dat hy tsederd veel' Eeuwen, de Soutpilaer alleen heeft besightighd. ⁺ Maer hoe doch? Gelijck een Hond de Deur, onder welcke hy dight op malkander-volgende Stockslaegen krijghd; vermits hy, wegens de Pestilentiale stanck, sigh in allerhaest van daer wegh maeckte, en nae Jericho ylde. Buyten twijffel, immers gantsch vermoedlijck, is hy bedroogen geworden. En lightlijck kon sulcks geschieden, om de volgende reden. 't Geheele land word voorsien met 't Sout, 't welck de Beduïnische Arabiërs (levende in dit Gewest ten hooghsten arm en ellendigh) uyt 't Water der Doode of Zout-Zee weeten te bereyden. Want als 't selve van de Son een tijd langh doorkoockt, daer nae op hoopen geworpen is, ⁺ soo is al d' Asphaltische en Swavelaghtige stanck daer uyt getrocken. Hoe light nu sou 't konnen gebeurdt zijn, dat sijne door groot geld gehuerde Leydslieden, om deese penningh te verdienen, hem by sulck een Sout-hoop hebben gebraght; met wijsmaeckingh, dat hy Loths Wijf sagh; doch daer ontrent hem niet langh Vederen lieten leesen, op dat hy 't Bedrogh niet moght ontdecken; ten dien eynde daer een geweldige stanck veroorsaeckt hebbende, en van deselve hem een groot gevaer inbeeldende. Indien 't u lieden niet verdrietigh zou vallen, soo kon ick voor uw ooren noch veel andere Schrijvers van deese saeck doen spreecken.

Voor mijn deel, ⁺ seyde Juffer Honesta, 't sal my niet alleen niet verdrieten, maer in tegendeel seer aengenaem zijn; wijl dit een saeck is, die niet alle daegh in volle leeden voorkoomd.

Vermits nu d'andere sigh even soo gewilligh om te hooren betoonden, ⁺ begon Polylector weer aldus: Graef Johan van Solms, die in 't jaer 1583. 't soo genoemde Heyligh Land besightighde, plaetst, even als Borcardus, deese Soutpilaer tusschen den Bergh Engeddi (leggende boven 't Stedeken Segor, vijf mijlen van Jericho) en de Doode Zee. Doch hy seght niet, dat hy deselve gesien heeft; maer wel, dat het een seer grooten arbeyd kost, daer heenen te koomen. De Heer Hans Werli van Zimber, ⁺ Reysgenoot des genoemden Graefs, schrijft 'er van, dat hy, en de geene, welcke by hem wae-

+ Saligniac sou deselve gesien hebben; Doch hoe?

+ Buyten twijffel is hy bedroogen geworden.

+ Andere berighten

+ Van Graef Johan van Solms.

+ Van de Heer Hans Werli van Zimber.

[p. 202]

ren, van de hooghte des Berghs, op welcke de Heere Christus van den Satan wierd versoght, saegen de Stad Segor, tegens over Sodom; waer onder de Soutpilaer stond: Doch deselve kon men niet sien, vermits se tegenwoordigh van de Zee bedeckt werd. Buyten twijffel heeft hy sulcks geschreven op de valsche Berighten der Ongelovige; welcke hem en sijn geselschap dit wijs maeckten, om de begeerte deeser Pelgrims tot 't sien van de Zuyl te verydelen. Want oock selfs wildense haar niet aen de Doode Zee brengen. ⁺ Hoor hem hier van spreeken: Geerne (seghd hy) waeren de Pelgrims aen de Zee (verstaet de Doode) geweest; doch de Heydenen wilden haer niet daer by laeten koomen, wegens veele dingen; welcke ick in mijn' eerste Reys van haer hoorde. Want doemaels begeerden de Bedevaert-Reysigers derwaerts te zijn; en stelden haer verlangen de Heydensche Heeren voor. Maer de Patroon gaf tot antwoord: Indien ick u nae de Zee liet trecken, soo sou 't u onderweegen aen Spijs en Dranck ontbreecken. Dit was waeraghtigh. Maer ondertusschen seyden de Heydenen rond uyt: Sy wilden ons niet nae de Doode Zee voeren. Want wy waeren uyt verre landen hier heenen gekoomen, ⁺ om te sien de gezeegende, saelige en heylige Steeden; niet de vervloeckte, onsalige en boose Plaetsen, gelijck de Doode Zee was; aen welcke God sijne grimmige verbolgentheyd openbaerlijcker had betoont, als eenige andere Plaets des Weerelds, e.s.v. Doctor Leonhard Rauchwolf, geeft ons im dritten theil seiner Reise in die Morgenlander dit Beright. ⁺ Van de hooghte des Olijfsbergh siet men seer wijd heenen door 't Heyligh Land; als, nae 't Noorden over 't Dal Josaphats, leggende vlack onder aen den Bergh, in 't Landschap Galilea. Nae 't Oosten over een kael Geberght heenen af in een groot, wijd Veld, 't welck sigh uytstreckt tot aen de Doode Zee; zijnde, gelijck Josephus vermeld, over de negenentwintigh mijlen weghs langh, en over de vijfthien breed. Dickmaels werd'er in de Heylige Schrift gewagh van gemaeckt, insonderheyd in de Boecken der Machabeen; en in 't tweede Boeck Samuels, aen 't vijfthiende Hoofdstuck; als 'er staet, dat de Koninghlijcke Propheet David, ⁺ doe hy van sijnen Soon Absalom verdreeven wierd, in 't vlacke Veld (der Woestijn) sigh ophield, tot dat hy tijdingh sou bekoomen hebben. In dit Veld staet noch de Sout-Pilaer des Wijfs Loths. Deese heeft de hooghberoemde Geschiedschrijver Josephus in sijnen tijd persoonlijck gesien. Oock besoeckense noch hedensdaeghs de Pelgrims, die somtijds kleyne stuckjens daer

+ d'ongelovige wilden hem en sijn geselschap

+ Selfs niet by de Doode Zee brengen: En waerom niet.

+ Van Docter Leonhard Rauchwolff,

+ Die eenige seldsaeme Bysonderheden

[p. 203]

van afslaen; gelijckse allerweegen, insonderheyd aen Heylige Plaetsen, gewoon zijn te doen. En echter word deese Zuyl noch volkoomen, sonder eenige verminderingh, gevonden: Waer over sigh eenige Bedevaerts-Reysigers, die op seeckere tijd daer voorby nae 't Doode Meir trocken, niet weynigh verwonderden. ⁺ Maer om hier van verseeckerd te mogen zijn, te weeten, dat aen de Soutpilaer wel haest weer ten vollen gesien wierd 't geen 'er afgenoomen was, soo hebbense, insonderheyd eenen onder haer (gelijck my geseghd is van yemand, die korts te vooren aldaer was geweest) een geheele hand daer van afgeslaegen, en deselve meê genoomen. Alsse nu, nae de volbraghte Reys, weer te rugh trocken; hebbense wel vlijtigh hier op gelet; en bevonden, dat de wegh genoomene hand weer volmaeckt aen 't ligchaem stond, in deselve vorm als d'oude. Daer hebt ghy, 't geen 'er Doctor Rauchwolf van seght.

'k Hoor wel, viel Honorius hier in, ⁺ dat al de Schrijvers en Pelgrims, by u voor den dagh gehaeld, haere Berighten hebben opgesteld van hooren seggen; waer op dickmael geen Kasteelen zijn te bouwen. Maer niet eenen is'er, die schrijft: Ick selver heb deese Zuyl gesien; met opmerckingh besien; en in eygener persoon alles alsoo bevonden: 't Is meer als genoegh bekend, hoe veel belagchlijcke Fabulen van de dingen in 't Beloofde land pleegen verteld, ook beschreeven te werden, op 't seggen van andere, die 't al weer van hooren seggen hadden; of misschien van sulcke, ⁺ die sigh door eenvoudigheyd hadden laeten bedriegen; jae oock wel Leugenen verdighteden; voorgeevende, gesien te hebben 't geen daarse noyt ontrent waeren geweest; en meenende, dat haere Leugen voor waerheyd kon doorgaen; wijlse hadden gehoord, dat sulcks van andere sou gesien zijn geweest; en sonder vrees van over onwaerheyd betrapt te sullen worden, wijl doch in 't gemeen wierd geloofd waerachtigh te zijn 't geense valschlijck betuyghden selver te hebben gesien.

Laet ick, vervolghde Polylector, ⁺ hier noch by doen een ander beright van Vorst Nicolaus Christoffel Razevil uyt sijn Zweiten Sendschreiben; 't welck u buyten twijffel niet onaengenaem sal zijn te hooren. Hy heeft de Reys aengenoomen niet langer als drie of vier jaren nae den gemelden Doctor Leonhard Rauchwolff; en is niet slechts in naebuerige Plaetsen, maer vlack aen den oever der Doode Zee selfs geweest. 't Geen de Joodsche Geschiedschrijver Josephus getuyghd van de driederley daeghlijcksche Verw-veranderingh des

+ Van deese Sout-pilaer verhaeld.

+ Doch alles rust maer alleen

+ Op van hooren seggen.

+ Ander aenmercklijck

[p. 204]

genoemden Meirs, bevond hy waerachtigh te zijn; ⁺ en sagh met eygen' oogen, dat 't Water vroeghmorgens swartaghtigh; 's middaghs, als de Son op 't heetste scheen (want 't is hier boven maeten heet) gelijck blauw Lijnwaed was. Voor Sonnen ondergangh, wanneer de gedaghte hette allenxen afneemd, rood, of veel meer geel begon te worden, even als waer 't met Lijm vermenghd.

'k Verwonder my hier over niet seer, ⁺ wierp Marinus hier tusschen. Misschien werd deese Verw-veranderingh veroorsaeckt door de veranderingh der lught: Gelijck dan oock de Zee somtijds deese, dan weer die verwe vertoond, nae dat de lught helder of dampaghtigh is; waer van wy hier nae breeder konnen spreecken. Behalven noch, dat de Doode Zee anders is geverwd daer de Jordaen eerst in deselve valt; anders, daerse veel; noch anders daerse minder Lijmpek op sigh heeft. Als men dan op drie verscheydene tijden des daghs haer aenschouwde op drie verscheydene plaetsen, soo sou men lightlijck konnen geraecken in den waen, dat 't geheele Meir juyst driemael 's daeghs van verwe veranderde; ⁺ daer 't nochtans op deselve plaetsen wel altijd deselve verwe kon behouden; ten waere de meer of minder Lijmdrift eenige veranderingh veroorsaeckte. 'k Wil echter niet gantschlijck ontkennen, dat het sou konnen zijn gelijck Josephus en Razevil hebben geschreeven: Maer wenschte echter wel, datse nauw hadden ondersoght, eerst, of deese verwisselingh niet ontstond uyt de veranderingh van heldere in droeve; van droeve in heldere lught; uyt 't schijnen en niet schijnen; uyt 't schaduw maecken der Son over dien Poel, e.s.v.; ⁺ uyt de meer of min betrockenheyd der Son door Wolcken, e.s.v. Insonderheyd, of men juyst op yeder dagh even deselve driederley veranderingen gewaer werd, op deselve tijden, by allerley omstandigheden van 't Water en de Lught: Op dat wy besluyten moghten, of deselve in de Doode Zee selfs berusten, dan of se van buyten door Toevallen ontstaen.

Maer, ⁺ vervolghde Polylector, niets met allen wierd hy gewaer van de Vrughten, welcke de Boomen, aen dit Meir staende, volgens 't beright van Josephus plegen te draegen, hebbende de gedaente van Appelen, doch inwendigh vol Stof en Asch. Welcke oock, wanneer men deselve afbrack, tot Roock wierden. Immers, zijns' 'er geweest, nu niet; gelijck oock de Soutpilaer, in welcke Loths Huysvrouw wierd veranderd, ter deeser tijd nergens te vinden is. Want (gaet hy voort) 'k heb onsen Geleydsman, een Ara-

+ Beright

+ Beschreven van Vorst

+ Nicolaus Christoffel Razevil.

+ Soo van de Doode Zee,

+ Als van Loths Huysvrouw,

[p. 205]

biër, ⁺ en andere, die seer goede kennis van deese Plaets hadden, op 't vlijtighste hier nae gevraeghd; doch sy antwoordeden, dat diergelijcke dingen hier niet te sien waeren. Jae oock Broeder Angelus, een Ordens persoon, doch een Leeck, die vijftigh Jaeren in 't Klooster te Jerusalem had geleefd, vertelde ons ('k gebruyck de woorden van Razevil), dat in sijnen tijd veele Christenen uyt Europa deese Sout-Zuyl hadden gesoght, doch noyt gevonden.

't Geen, ⁺ liet Marinus hier op hooren, sulck een Vorst, dien 't noch aen nauwkeurigheyd, noch aen Geld ontbrack, niet heeft konnen ontdecken, sal buyten twijffel oock wel voor andere verborgen blijven.

P. Antonius Gonzales, ⁺ hernam Polylector, Minderbroeder Recollet, uyt Braband nae 't Beloofde Land getrocken, heeft in 't jaer 1667. de Doode Zee besightighd, gelijck voor heenen gehoord is. Schoon hy Bygeloof genoegh laet blijcken in de Voorstellingh veeler dingen, soo gaet hy echter ontrent deese saeck gantsch rond, seggende: Vermits wy van Loths Huysvrouw, die ontrent de Doode Zee is veranderd in een Statue (Beeld) van Sout, niets gesien hebben: Dat ick oock niemandt te Jerusalem heb gevonden, die deselve gesien heeft, soo schrijf ick daer niet van. Yeder magh 'er van gelooven 't geen hem geliefd (te weeten) of die noch staet, dan of se vergaen is. Waere die te sien geweest, daer sou noch moeyte noch onkosten gespaerd zijn geworden. P. Antonius Gonsales Jerusalemsche Reys, eerste deel, tweede Boeck, cap. 46. pag. 585. ⁺ De Heer Frantz Ferdinand van Troilo, die in 't vorige Jaar 1666. in dit Gewest was, heeft al meê deese Soutpilaer niet konnen te sien bekoomen. Evenwel seghd hy, dat d' Arabiërs, welcke yeder Maend te Jerusalem Sout koomen brengen, en sigh beroemden, dat de gedaghte Sout-Zuyl haer bekend was, sigh aenbooden, indien yemand deselve woude besightigen, datse hem daer heenen souden voeren. Frantz Ferdinand van Troilo Orientaelische Reise-beschreibung pag. 436.

Indien ick, ⁺ seyde Marinus, my nu daer bevond, en soodaenigh een aenbiedingh aen my wierd gedaen, 'k sou my niet langh bedencken, dit stuck te waegen, en wat gelds uyt te schieten, om de reghte seeckerheyd te mogen bekoomen, en te sien 't geen soo langh onsightbaer is geweest.

Maer, ⁺ wierp Honorius hier tegen, indien dan uwe Geleydslieden u onderweegen of selfs vermoordeden, of dat ander roofsugh-

+ In een Sout-Zuyl veranderd.

+ Wederom,

+ Van Pater Antonius Gonzales, in 't jaer 1667.

+ Van Frantz Ferdinand van Troilo, in 't jaer 1666.

+ Over welcke

+ Berighten

[p. 206]

tige Arabiërs, welcke gewoon zijn op alle Buyt te loeren, sulcks deeden, veellight door uwe Geleyders opgemaeckt?

'k Sou, ⁺ antwoordede Marinus, voor geld lightlijck konnen verkrijgen, datse goede Borgen stelden; tot verseeckeringh, datse my souden weerleveren op de plaets, van welcke ick met haer gingh. In sulck een geval magh men haer wel vertrouwen; en dan heeft men voor haer niet te vreesen. Belangende 't gevaer van d'ontmoetingh der Rovers; de gedaghte Arabiërs zijn soo doortrapt, datse de geene, welcke sigh onder haer geleyde begeven, door allerley haer bekende Sluypweegen en verborgene Toegangen verseeckerd genoegh weeten te brengen ter plaets daerse begeeren te zijn.

Indien ghy (was de bedenckingh van Polylector) sulcker wijs met haer ginght, ⁺ en datse al niet eenige Schelmery tegens u voornaemen, waer toe sy loos en boos genoegh zijn, soo soudense, om een stuck gelds te mogen winnen, u veellight ergens een Sout-hoop wijsen, en seggen, dat deselve Loths veranderde Huysvrouw was; gelijck vermoedlijck aen den voorheenen gedaghten Ridder Bartholomeo de Saligniac is gebeurd; en oock aen een Duytscher, van wien ick stracks sal spreecken. Dies te lighter konden dus bedroogen worden de geene, welcke sigh hebben laeten wijs maecken, dat 't Hebreeuwsche woord in de Grond-Text veel meer een Sout-heuvel als een Sout-pilaer sou beteeckenen.

'k Meende, ⁺ viel Juffer Honesta hier in, dat Loths Wijf, wegens haer ongeloof en ongehoorsaemheyd, door een vreeslijck oordeel des Heeren onses Gods in Sout veranderende, haere menschlijcke gestalte behield.

Eenige, ⁺ berightede Polylector, waenen, gelijck ick stracks geseghd heb, dat God haer deed worden tot een Sout-hoop, sonder behoudingh van de Menschlijcke Vorm. 'k Heb, seght een geleerd Schrijver, seecker Duytscher, een welbereysd persoon, die voor eenige Jaeren in 't Gewest der Doode Zee is geweest, hier over gevraeghd. Hy verhaelde my, dat hy, nevens meer andere, taemlijck naeby was gekomen de plaets, daer de Veranderingh sigh heeft toegedraegen; soo dat hy en sijne Reysgenooten de Sout-steen wel sien konden. ⁺ Sy souden 'er oock voorts nae toe gegaen hebben, indien niet eenen van verre op haer aenkoomenden hoop Rovers haer met gevleugelde voeten had doen weghloopen. Echter wist hy my te verseeckeren, dat de gedaghte Sout-steen geen menschlijcke vorm had;

+ Eenige korte Redenvoeringen

+ Werden tusschen in geworpen.

+ Wat voor een gedaente

+ De Sout-pilaer heeft, of gehad magh hebben.

+ Eenige willen, dat Loths wijf niet in een Soutpilaer, maer Sout-heuvel veranderd wierd.

[p. 207]

oock eygentlijck geen Zuyl of Pilaer, maer alleen een wit-glinsterende kleyne Heuvel was, van welcke de Boeren in deese Landstreeck dickmael Sout afhieuwen. Een kleyn stuckje daer van had hy meê in Duytschland gebraght; hem gegeven van eenen, die daeghlijcks daer heenen reysde, en Sout afbrack. Hy deed 'er by, dat deese Heuvel noyt kleyner wierd; vermits alles wat men 'er afnam nae eenige daegen weer daer aen wies. Erasmi Francisci Ost und West-Indischen Lustgarten fol. 193.

Wel, ⁺ merckte Juffer Honesta hier aen, sie daer nu een ooghgetuyge: eenen die rondlijck seght, dat hy, nevens eenige sijner Reysgenooten, 't veranderde Loths wijf selver gesien heeft.

Veel meer antwoordede Polylector, ⁺ een bedroogene Duytscher; veellight vry Bygelovigh, en derhalven dies te lighter te verleyden geweest: Of die sigh misschien niet ongeerne heeft willen laeten bedriegen, om te mogen verklaren, dat hy gesien had een rariteit, aen geen Europeërs bekend; jae, dat hy daer een stuck van kon toonen. Hoe heeft hy gesien? Van verr' af. Wat heeft hy gesien? Een Sout-heuvel; witglinsterend, gelijck meest alle Southoopen zijn. Wat was dien Sout-heuvel? 't Veranderde Loths Wijf. Hoe wist hy datse 't was? ⁺ 't Wierdt hem soo geseghd. Van wie? Van sijne Leydslieden, d' Arabiërs, een doortrapt, bedrieghlijck, seer leugenaghtigh Volck; die, om 't beloofde geld te mogen verdienen, hem sulcks wijs maeckten: Ondertusschen evenwel hem niet naeby lieten koomen, om 't bedrogh niet t'ontdecken; en die wel de Rovers konden besteld hebben, om hem en sijn geselschap in aller haest wegh te jaegen. Voor de geene, die 'er nae by quaemen, is 'er altijd wat in den wegh geweest, om naerder toe te treeden. Saligniac wierd door een grouwlijcken stanck; deesen Duytscher door een juyst te voorschijn komende hoop Rovers verdreven; voor Hans Werli van Zimber was se met de Zee bedeckt; ⁺ voor andere al te gevaerlijck om derwaerts te gaen. Men mercke daerenboven hier aen: Heeft deesen Duytscher reght en de waerheyd gesien, dat Loths veranderd Wijf een Sout-heuvel is, sonder eenige menschelijcke gestalte, soo zijn dan valsch de voorgedaghte Verssen, Tertullianus en Cyprianus toegeëygendt; uytdrucklijck seggende: 't Beeld, sonder Lichaem sijne Vorm bewaerende, duerd noch. Soo zijn dan valsch de voorheenen bygebraghte getuygenissen aengaende de Pelgrims, ⁺ datse van dit Soutbeeld een geheele hand hebben afgeslaegen. Of houd men deese waeraghtigh, soo moet onse

+ Getuygenis

+ Van seecker Duytscher hier toe bygebraght.

+ En hoedaenigh hy verklaerd,

+ Deese Southeuvel

+ By de Doode Zee

[p. 208]

Duytscher mis gesien, en sigh dapper laeten bedriegen hebben. Wederom: Is dit Loths Wijf, volgens sijn beright, soodaenigh bekend in Sodoms Gewest, dat de Boeren dickmael, jae bynae daeghlijcks Sout daer van afhouwen; waerom hebben dan, tsederd meenighten van Jaeren, soo veele Pelgrims en andere Reysigers 't geluck deeser Aenschouwingh niet mogen genieten; onaengesien eenige gelds genoegh booden aen de geene, ⁺ die haer derwaerts souden willen begeleyden? Geenen verstandigen sal sigh derhalven door 't seggen van deesen Duytscher laeten beweegen, om te geloven, eerst, dat hy waerlijck Loths veranderde Huysvrouw gesien heeft. Daer nae, Datse in een Southeuvel veranderd is geworden, sonder haere menschlijcke gestalte te hebben behouden.

Immers, ⁺ hernam Juffer Honesta, moet'er yets aen zijn, in opsight van 't Wonderwerck. Want waarlijck is 't seer seldsaem, dat 't geen van dien Southoop werd afgenoomen, daer weer aengroeyd, sonder datse eenighsins verminderd.

Maer, ⁺ braght Polylector hier tegens in, hoe weet onse Duytscher, dat sulcks waerachtigh is: Immers kon hy dit niet seggen uyt eygener ondervindingh, wijl hy hier niet soo langh bleef, dat hy d'afneemingh, veel min de weer-aengroeyingh, kon vernoomen hebben; jae niet eens by den Sout-heuvel geweest is. Dat hy een stuckje Souts, hem gegeven van eenen, die daeghlijcks Sout afbrack, 't zy van deesen, 't zy van een anderen Sout-hoop, meê in Duytschland heeft gebraght, ⁺ wil ick geerne geloven; maer dan oock, dat hy voor sijn geld botlijck genoegh bedrogen wierd. Sulcke valsche Oudheden, Reliquien en Heylighdommen zijn 'er met duysenden. Wederom: Tertullianus en Cyprianus in de haer toegeschrevene Verssen (welcke, schoon niet haer Werck, echter van een taemlijcken Ouderdom zijn) seggen: 't Beeld, sijne Vorm sonder ligchaem bewaerende, duerd noch; en soo een Vreemdelingh deese Vorm schendet, 't heeld van sigh selven deese wonde t'eenemael weer toe. Oock seghd Doctor Rauchwolf, op 't beright der geene, die hem verhaelt hadden, sulcks van Pelgrims te zijn ondervonden, dat d'afgebroockene stucken nae weynigh tijds weer aengroeyen: ⁺ En steld al meê een Menschlijck Beeld; waer van eenen deeser Bedevaerd-Reysigers een geheele hand sou hebben afgeslagen. Onse Duytscher eygendt deese aenwassingh van 't weghgenoomene een Southoop toe, op 't seggen van andere. 't Een of 't ander moet valsch zijn: Of niet alleen Loths veranderd Wijf, maer

+ Gesien te hebben.

+ Nevens eenige

+ Korte aenmerckingen.

+ Op sijn gedaen beright,

+ Ter verydelingh van 't selve.

[p. 209]

oock andere Sout-hoopen moeten d'eygenschap van weer-aengroeyingh hebben. En soo kan men dan niet besluyten, Loths veranderde Huysvrouw te zijn dat, 't welck door een schielijcke aengroeyingh weer bekoomd 't geen 't verlooren heeft. Dus sien wy, dat op 't voorgeeven des meergedaghten Duytschers geen staet is te maecken.

Hier word my indaghtigh, ⁺ seyde Honorius, 't geen korts voor deesen is vermeld van de Rivier Senega; op welckers grond, als men met een yser groote stucken Sout heeft afgebroocken, 's anderen daeghs de leedige plaets weer met nieuw Sout vervuld werd gesien. Waer uyt blijckt, dat de weeraengroeyingh des Souts geen ongehoorde seldsaemheyd is.

Maer vry seldsaem sou 't zijn, ⁺ bejegende Polylector hem, indien aen een Soutbeeld, anders altijd in deselve staet blijvende, schielijck weer quam aen te groeyen eenigh daer van gebroocken Lid, 't zy Neus, Hand of Voet, juyst in deselve vorm. Anders maeckt oock Melchior Blum in sijne Americanische Reisebeschreibung pag. 314. gewagh van d'aengroeyingh des Souts aen d' Americaensche Soutbergen; doch deselve gaet soo haestigh niet toe, als van Loths Wijf, en de Rivier Senega werd geseght.

Soo is dan, ⁺ hervattede Honorius, deese eerste meeningh, dat Loths Huysvrouw in een Sout-heuvel, of Sout-hoop, sou veranderd zijn geworden, noch onbeweesen.

Jae, ⁺ antwoordede Polylector; en oock vertrouw ick, datse wel altijd onbeweesen sal blijven. Andere meenen, dat 't Ligchaam deeser Vrouw veranderd wierd in een reght overeynd staende vierkante of ronde Zuyl; en datse alsoo best blijven by d'eygene woorden der Heylige Schrift Genes. XIX. 26.: En sijne Huysvrouw sagh om van aghter hem (te weeten van Loth, als haren Voorganger en Leydsman, met een snellen haest aenstappende), ⁺ en sy wierd een Sout-pilaer. Dat is; haer lichaem wierd veranderd in een soutige Stof, gantsch hard, om langh te konnen duren en staende te blijven. Wederom andere houden 't daer voor, datse, dus veranderd wordende, d'uyterlijcke gestalte eener Vrouw heeft behouden. Hier tegens strijd gantschlijck niet, dat de Heylige Geest haer seght geworden te zijn een Sout-pilaer. Want een Zuyl, gesneeden of uytgehouwen nae de gedaente van een Mensch, noemd men een Pilaer. Eens Menschen ligchaem, ⁺ dus onbeweeghlijck tot hard Sout geworden, staet daer waerlijck als een Zuyl. Wat my belanghd, 'k maeck geen swaerig-

+ Weer-aengroeyingh.

+ Van wegh gebroocken Sout.

+ Gevoelen

+ Van andere, aengaende

+ De Vorm deeser Sout-pilaer.

+ En wederom van andere, welcke het daer voor houden,

[p. 210]

heyd, in een toestemmer van 't laetste gevoelen te zijn. Gewightige redenen schijnen oock 't selve kraghtigh te bevestigen. De Heere onse God haer ongeloof en ongehoorsaemheyd op een buyten-gewoone wijs straffende, heeft haer willen stellen tot een sightbaer Teecken sijns vreeslijcken Oordeels, en ter waerschouwingh van yeder, door d'aenschouwingh deeses sijns Gerights; te gelijck tot een aenmercklijcke Vertooningh sijner Maght, waer door hy Wonderen werckt, Nu, ⁺ indien hy haer had veranderd in een Sout-heuvel (welcke met meenighten gevonden werden) daer ontrent sou weynigh opmerckingh zijn geweest: Indien in een reght-ronde of vierkante, of anders gevormde Pilaer, 't oogh sou soo seer niet daer op gelet, en derhalven 't hert der aenschouwers soo veel beweegingh, soo veel inkeer in sigh selven niet gehad hebben. Veel indringender, veel verwonderlijcker, en aller aenmerckingh waerdigh was 't, daer in 't vlacke Veld te sien de volle gedaente eener Vrouw; levendigh geweest; vliedende uyt den brand van Sodom; doch, op haer ongehoorsaeme overtreedingh van 't bevel des Heeren, staens-voets gestraft; plotslijck, vreeslijck, wonderbaerlijck gestraft; sulcker wijs gestraft, datse in een oogenblick tijds, ⁺ onder 't bedrijf haerer sonde, dood; niet alleen voor haer selven dood, maer oock andere, doe levende, en de Naekomelingen, tot een geduerige Spiegel des verschricklijcken oordeels Gods over haer was; 't Vleeschlijck ligchaem zijnde veranderd in een Beeld; in een Beeld van Sout; van hard, geduersaem Steen-sout, behoudende deselve gedaente, welcke het had, noch levendigh zijnde; en daer staende in een eygentlijcke Vertooningh, als opgesouten tot een langhduerige geheugenis van hare misdaad en straf. Sy keek om. En sy wierd een Sout-pilaer: Blijvende daer staen tot een verschricklijck Teecken, als een Steenharde Zuyl, in sulck een gestalte alsse daer heenen had gegaen; ⁺ gelijck de Heere onse God meermael soo heeft gehandeld in andere diergelijcke sijner Oordeelen ontrent de veranderingen van Menschen in Steen. Aventinus verhaeld ons, dat in 't jaer 1348. een goed deel Boeren in Bayeren, met haere Koeyen (door een Aerdbevingh en giftige lught aengevallen) tot Sout-Zuylen wierden. Maer al deese Persoonen en Beesten behielden haere voorige Postuer, of Menschlijcke en Dierlijcke gedaente. Noch niet seer langh geleeden, ontrent 't jaer 1630., in de Somer, ter middernaght, is, door een vreeslijck Geright des Heeren (volgens overgesonden beright des Vice-Cancelliers van Malta)

+ Dat Loths Wijf in een Sout-Zuyl veranderende,

+ De gedaente eener Vrouw. en haer eygene gestalte heeft behouden.

+ Andere seer vreeslijcke Veranderingen van Menschen en Beesten in Sout-pilaeren.

[p. 211]

't geheele Dorp Riedoblo, ⁺ by de Stad Cucu, in 't Landschap Tongil, geleegen in Middellandsch Africa, onder een grouwlijck gekraeck des Hemels en geschud der Aerde, met al de daer in zijnde Menschen, Dieren, Boomen en Vrugten, in Key-harde Steen veranderd. Duysenden van Menschen, derwaerts treckende, hebben 't gesien; selfs oock de Vorst van Cucu. Door sulck een Versteenigingh, wierd de Menschlijcke vorm niet verdelgd. Want al de dus veranderde levendige en levenloose dingen, hadden haer voorige eygentlijcke gestalte behouden. Andere diergelijcke seer seldsaeme Voorbeelden van Versteenighde Menschen en Dieren heb ick beschreven in mijne Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderenswaerdige dingen, eerste deel, pag. 199. 466. Groot Historisch Schouwtoneel, eerste deel, pag. 408. en de volgende. Groote Historische Oceaen, pag. 565. en de volgende, e.s.v. Maer 'k sal deese Stof besluyten met 't beright, van de Heer Georg Adam Wolf, gcschreven aan den Heer Nathanael Keller, in 't jaer 1659. ⁺ Nae dat hy heeft gesproocken van 't Peck, de Roock, en andere dingen der Doode Zee, van welcke wy voor deesen hebben gehandeld, soo seyd hy: Men wees my yets in 't Water, 't welk men voorgaf, een stuck van Sodoms muer te zijn; nu van dit Meir bedeckt: Doch 't was soo verr' van den Oever af, dat men geen gewis oordeel hier van kon vellen. Wat my belanghd, ik kon niet anders afneemen, of 't was een klomp, of Schol, van 't Lijmpeck, op dit Water drijvende. Op eenige, doch weynige plaetsen staen sommige Boomen, dragende Vrugt, bynae een Appel gelijckvormigh; uytwendigh, op seeckere tijd des jaers, bloosend rood, en van een lieflijcke aenschouwingh; doch soo haest mense open snijd, ⁺ verneemd men 'er niet anders als Asch en Stof in, van een gantsch bangen reuck. Dit heb ick met eygener oogen gesien; met eygener handen getast. Maer als ick de tweede mael door een andere wegh derwaerts wierd gevoert, kon ick noch Boom noch Vrucht van verr' of naeby gewaer worden. 'k Had by verscheydene Schrijvers geleesen, dat niets met allen op dit Meir te grond wou gaen; doch 'k bevond wel anders. Want alles wat ick daer in wierp, tot een verdord Biesje toe, sonck nae beneden. Doe ick nu hier van sprack met sommige, die langh in dit Land hadden gewoond, soo seydense my, dat alle levenloose dingen, selfs doode Beesten en Menschen, terstond sincken; doch alles wat leven heeft, daer boven drijft. 'k Laet de Philosophen de Reden hier van naesporen. 'k Laet

+ En in Steen, selfs een geheel Vleck, en alles wat'er in was; met behoudingh der voorige gedaenten.

+ Beright aan de Heer Georgh Adam Wolff,

+ Aengaende sijn' ondervindingh aen de Doode Zee,

[p. 212]

oock andere behouden haere gedaghten, ⁺ dat God deesen Poel heeft willen geven sulck een eygenschap, tegens de Natuer van andere Wateren, om te zijn een geheugenis-teecken van sijn oordeel over de Sodomiten, wegens haeren grouwel tegens de Natuer. Met de hooghste vlyt vernam ick, waer ick de Soutpilaer van Loths Wijf moght te sien bekomen; doch niemand wist my de plaets aen te wijsen, of eenigh bescheyd daer van te geven. Alleenlijck hoorde ick van eenige oude lieden te Jerusalem, dat voortijds eenige Arabiërs aen de Reysigers, welcke maer een weynigh tijds in dit Gewest bleven, en goede Vereeringen aen haer gaven, wel hadden beloofd, de gedaghte Zuyl haer te sullen toonen, doch geduerigh op allerley wijsen met bedrogh hadden omgegaen. J. Rasch Beschreibung Arabiae pag. 127.

Hou't ghy dan, ⁺ vraeghde Juffer Honesta, gantschlijck daer voor, dat deese Soutpilaer nu niet meer in weesen is?

Neen gewisselijck, ⁺ antwoordede Polylector. 'k Laet deese saeck in onseeckerheyd, en wil my niet kanten tegens de geene, welcke met de Joodsche Rabbinen geloven, dat deese Zuyl staen en dueren sal tot aen den jonghsten dagh. Heeft haer de Heere onse God eenige duysend jaeren, tot na de geboorte des Salighmaeckers, volgens Josephi getuygenis, in staet gehouden, soo kans' 'er oock noch wel zijn.

Indiens' 'er, ⁺ wierp Honorius hier tegens, noch zijn kon, waerom wordse dan niet gevonden?

Buyten twijffel, ⁺ berightede Polylector, koomd sulcks daer by toe, om dat mense niet soeckt daerse gestaan heeft; en daerse heeft gestaen (misschien nu noch staet) is alles woest; oock op 't hooghste onveyligh om by te komen: Niet alleen wegens de gantsch moeylijcke Wegen, maer oock om veelerley seer groote onvermijdlijcke gevaeren. Immers, 'k derf wel seggen, dat yemand, diese vinden wil, deselve niet moest soecken, gelijck men nu veele jaeren langh heeft gedaen, by den Bergh Engaddi, of 't Steedeken Segor; maer aen een geheel ander Oord.

'k Hoor, ⁺ borst Marinus los, hier wat nieuws, 't geen my seer seldsaem voorkoomd. 'k Sal verwaghten, of ghy deese uwe voorgevingh met eenige schijn van Reden sult konnen beweeren. Maer noch eerst wenschte ick wel een kort beright op deese Vraegh: Waerom de Huysvrouw van Loth meer in een Sout-Zuyl, als in een Pilaer van Steen, Hout, of andere Stof is veranderd geworden? 'k Weet,

+ En de Soutpilaer, waer in Loths Wijf veranderde.

+ Indien de selve

+ Nu noch in weesen is, soo is't echter niet vreemd,

+ Datmense

+ Nu niet siet, wijlmense niet soeckt, daermense vinden moest.

+ Waerom de Huysvrouw van Loth

[p. 213]

dat dit een gedaghte is, die veele Menschen somtijds invalt.

'k Weet oock, ⁺ liet Polylector hier op hooren, dat veele Menschen al te dertel zijn, om de verborgene dingen Gods t'ondersoecken; en haer meer beesigh houden ontrent d'omstandigheden eener saeck, waer aen haer niet gelegen is, als ontrent de saeck selfs, die haer tot verbeeteringh moest dienen. God doet niet sonder Reden; maer niet altijd maeckt hy ons deselve bekend. Men moet sigh verwonderen, dat een deel onder de Geleerde soo t'eenemael onnoodigh, jae vermeetelijck, haer hoofd hebben gebroocken, om op deese voorwerpingh een bequaeme antwoord te vinden. ⁺ Wat my belangd, 'k wil niet soo stoutlijck intreeden in dingen die my te hoogh zijn; waer aen ick oock geen belangh heb; en waer van ick, als ick my al op't hooghste had bemoeyd en vermoeyd, evenwel onseecker sou blijven; Maer vermits ghy deese Vraegh hier te berde hebt gebraght, soo sal ick daer op geven d'antwoord van eenen, welcke, indiense niet is de reghte, immers kan geoordeeld worden noch ongevoeghlijck noch onbetaemlijck te zijn. ⁺ Vermoedlijck, seghd hy, heeft de Heere Loths Huysvrouw tot een Soutpilaer willen maecken, wijl 't Sout een Sinnebeeld der Voorsigtigheyd en Kloeckheyd is; om door dit Beeldteecken andere t'erinneren de dwaesheyd deeser Vrouw, welcke de Godlijcke waerschouwingh soo onaghtsaem in de wind had geslaegen. Of, gelijck d'Oudvader Augustinus seghd: God heeft haer tot een Soutpilaer gesteld, op datse andere door haer aenschouwingh souten, dat is, wijser en voorsightiger maecken moght. Men kan 'er deese Natuerlijcke Reden by doen. God is gewoon, door middelen te wercken. Derhalven heeft hy in een Land, ⁺ welckers grond vol Sout was, haer ligchaem in Sout willen veranderen. Belagchlijck is d'oorsaeck, welcke de Joodsche Rabbinen hebben verdight; te weeten: Loths Wijf had de tot hem gekoomene Engelen niet milddaedigh genoegh onthaeld: Insonderheyd hadse haer geen Sout willen voorsetten. Of: Als haeren Man Sout van haer eyschte, om de Spijsen van sijne Gasten, d'Engelen, daer meê smaecklijck te maecken, soo weygerdese hem 't selve, als zijnde een krackeelsuchtige, gierige Vrouw; gantschlijck niet gastvry: Derhalven sy daer nae selver, tot straf, een Sout-pilaer moest worden.

Wel, ⁺ wel, boertede de Heer Honorius, die dunckt my soo qualijck niet gevat te zijn. Buyten twijffel zijn deese Gasten haer niet seer welkoom geweest; als die haer quaemen aenseggen, datse ver-

+ Veel meer in een Zuyl van Sout

+ Als van Steen of andere Stof

+ Veranderd is geworden.

+ Belaghlijcke reden van de Joodsche Rabbinen

+ Met eenige boertige

[p. 214]

trecken moest; met verlaetingh van Huys, Hof, en al haere Goederen. Men vind noch wel meer sulcke milddaedige Wijven, welcke de van haeren Man genoodighde liever, wanneer 't aen haer stond, de Deur als den Disch wijsen; liever Sand in d'oogen, als Sout in den mond geven souden.

Sy magh, ⁺ pastede Juffer Honesta hier op, soo mild of gierigh zijn geweest alsse wou, immers souse, als 't daer op had aengekoomen, geen hand vol Sout hebben geweygerd: Te meer, wijl in soo een Soutrijck Gewest 't Sout goed koop genoegh, en gemacklijck te bekoomen was. Maer vermits stracks geseghd wierd, dat deese Sout-Pilaer nu in soo veele Jaeren van niemand gesien is geworden, om datmense niet soeckt daerse te vinden moght zijn, soo heb ick al meê groot verlangen, om breeder beright hier van te hooren.

Sulck een voorgeven, ⁺ deed Marinus hier by, is my waarlijck seer wonderlijck voorgekoomen: En buyten twijffel sal 't veel andere, indien niet bynae alle, niet minder seldsaem duncken als my.

Veellight, ⁺ begon Polylector, sal 't u wel haest niet meer vreemd, maer gantsch vermoedlijck waerachtigh schijnen. De Sout-Zuyl, segg' ick, heeft noyt gestaen op de plaets, die men sigh inbeeld; en daer de Vreemdelingen deselve willen soecken; dat is, niet aen deeze zyde der Doode Zee; veel min tusschen Segor, leggende aen den voet des Berghs Engaddi, en 't gedaghte Doode Meir: Maer aen geene zijde, in 't Steenigh Arabien; waer heenen nu in veele eeuwen geen begaenbaere Wegh is geweest. ⁺ 't Welck dan oock veroorsaeckt, dat niemand meer dit Teecken des Godlijcken oordeels voor oogen koomd, wijl 't de Christenen soo seer niet behoeven, als uyt Gods woord van de waerheyd verseeckerd; voor de Heydenen en Mahometanen niet noodigh is. De Reden hier van kan op een andere tijd werden gegeven. d'algemeene verkeerde Waen is daer uyt ontstaen, dat men van 't Steedeken Segor, aen den Bergh Engaddi, heeft gemaeckt 't Zoar, derwaerts Loth 't verderf Sodoms ontvlood: En daer op beslootmen, dat tusschen Segor (qualijck genoomen voor Zoar) en de Doode Zee noodwendigh de Sout-pilaer staen moest, ⁺ of gestaen heeft: Daerse ondertusschen een vry verre wegh daer van daen moet gesoght worden, indienmense vinden wou. ln dit vermoeden heeft my eerst gebraght 't verhael des gedaghten Frantz Ferdinand van Troilo, daer hy seght, beright te zijn geworden, dat de Sout-Pilaer sou staen aen geene zyde des Jordaens, daer

+ Redenvoeringen daer over.

+ Dat men

+ De Sout-pilaer aen deese zyde

+ Der Doode Zee wil soecken,

+ Is veroorsaeckt door een valsche waen van 't Steedeken Segor.

[p. 215]

deselve in de Doode Zee valt, in 't Steenigh Arabien. 'k Sagh eghter hier eenige swaerigheyd, wijl hy deselve schijnd te stellen aen d'Oostsijde der Jordaen, ⁺ in 't Noorden der Doode Zee, waer tegens ick my inbeeldede, datmense moest soecken in 't Suyd-oosten, of wel geheel in 't Suyden des gedaghten Meirs. Doch indien hy door de Spreeckwijs: In de Doode Zee valt, verstaet, Sigh daer in verliesd, soo sal geen verschil tusschen ons zijn. Op naerder overweegingh heb ick eyndlijck derven besluyten, dat Loth sigh niet nae 't Westen, maer (indien Sodom niet Suydlijcker heeft gestaen, als men hedensdaeghs vermoedet) nae 't Suyd-oosten; soo niet geheel nae 't Suyden heeft begeven: Derhalven niet gekoomen is in de Landstreeck van Engaddi, maer gebleven verr' aen geene zyde, in't Steenigh Arabien.

Wederom, ⁺ braght Marinus hier op in, segg' ick, dat dit wat nieuws is; en 'k weet niet, of 'er veele u hier in sullen willen toevallen; vermits ghy u onderstaet om verr' te stooten een saeck, die nu soo langh geloofd, en soo diep ingeworteld is.

'k Laet, ⁺ antwoordede Polylector, yeder hier ontrent sijne meeningh ten vollen vry: Maer hoop oock, dat de geene, welcke de mijne niet konnen aenneemen, my ten minsten sullen vergunnen, mijn vermoeden, 't welck ick waerschijnlijck genoegh aght, voor my selven te mogen behouden. 'k Wil oock geerne de Redenen, op welcke mijne meeningh sigh grondet, open leggen; en, indien ick daer in dwaele, gewilligh beter beright ontfangen. De Joodsche Geschied schrijver Josephus, ⁺ gelijck oock de Christlijcke Egesippus, getuygen beyde, dat de lenghte der Doode Zee sigh uytstreckt van d'Invloed der Jordaen tot aen Zoar. Waer uyt dan volghd, dat Zoar moet gelegen hebben aen 't Suyd-eynd des Dooden Meirs; en ten alderminsten aght of thien mijlen van Segor. Men doe hier by 't geen wy leesen Deuteron. XXXIV. Als de Heere onse God aen Moses, op de Hooghte van Pisga, tegens over Jericho, wees 't Beloofde Land, ⁺ daer de kinderen Israels nu souden intrecken, soo wierd den Aenvangh gemaeckt van 't Noorden, vertoonende 't gantsche Land Gilead tot Dan toe, leggende aen 't Noord-eynd van 't Landt Canaan. Van daer nae't Westen; 't gantsche land Naphthali; en 't Land van Ephraim en Manasse; en 't gantsche Land van Juda, tot aen d'uyterste Zee, dat is, de West-Zee. Voorts nae 't Zuyd-oosten, of Jericho, tot aen 't Suyden, of Zoar toe. Sie, daer hebt

+ Loth, uyt Sodom vliedende, heeft niet dien wegh genoomen,

+ Maer eenen

+ Geheel anderen.

+ Met aenwijsingh

+ Van verscheydene Redenen,

[p. 216]

ghy Zoar klaerlijck in 't Suyden. ⁺ Wederom staet 'er Jes. XV. 12. Mijn hert schreeuwt over Moab, haere Grendelen sijn nae Zoar toe, de drie-jaerige Veerfe. Want hy gaet op met geween nae den opgangh van Luhith, want op den wegh van Horonaim verwecken sy een Jammer-geschrey. En Jerem. XLVIII. 34. Van wegen Hesbons gekryt tot Eleale toe, tot Jahal toe, hebbense haere stem verheven; van Zoar tot Horonaïm. ⁺ ln beyde deese plaetsen word voorseght de verwoestingh der Moabiten, en dat allerwegen alarm sou zijn, van 't eene eynd des Lands tot aen 't andere. Derhalven werden d'uyterste Grensen van der Moabiten Land hier genoemd; naementlijck, Horonaim, gelegen in 't Noorden, en Zoar in 't Zuyden, niet verr' van Luhith, 't welck werd geplaetst aen 't onderste, of Suydlijck eynd der Doode Zee, in 't Steenigh Arabien. Noch verder: Loths Dochters seyden, nae Sodoms verbrandingh, en d'ontstaeningh deeses Meirs: Onse Vader is oud, en daer is geenen Man in deesen Lande, om tot ons in te gaen. Sy wisten wel, dat te Zoar Mannen waren: En derhalven een van beyden, ⁺ of sy meenden, dat deselve oock souden vergaen, gelijck die van Sodom en d'andere Steeden, wegens haer' evengelijcke Godloosheyd; of sy hielden deselve, als oock schuldigh aen den grouwel der Sodomiten, haerer onwaerdigh. Maer gewisselijck, indiense by Segor en in 't Gewest Engaddi waeren aengekoomen, soo waerense dight by den geloovigen Abraham en de sijne; soo waeren oock haere woorden ('t zy op hoedaenigh een manier men die neemen wil) ydel geweest; te weeten deese: Daer is geenen Man. Abraham kon van de plaets daer hy sigh had neergeslaegen, den Roock van Sodoms Vyer wel sien, opgaende als den roock eens Ovens. Veel lighter haddense hem, sijn Volck, en sijn Vee konnen gewaer worden, wijlse hem veel naerder souden gekoomen zijn, als hy Sodom was; en noch daerenboven sigh op een Bergh bevonden, van waerse lightlijck Abrahams Huys hadden konnen verneemen. ⁺ Doch vermits se geheel andere wegh hadden genoomen, en 't Doode Meir nu tusschen beyden lagh, soo kon sulcks niet geschieden. Al weer: Waere Loth sijnen Bloedverwant Abraham soo dight genaerdert geweest, sou hy hem niet besoght? sou Abraham hem niet te gemoet gegaen; in sijn verlies hem vertroost, en met daedlijcke hulp hem bygestaen hebben? Doch in de heylige Schrift staet niet een eenigh woord hier van. De Doode Zee scheydede haer van een. Abraham was op deese; Loth aen geene zyde, in 't Steenigh Arabien. Te ver-

+ Uyt welcke gantsch waerschijnlijck

+ Staet te besluyten,

+ Dat Loths Wijf niet aen deese zyde des Doode Zee

+ Maer aen geene kant tot een Sout-pilaer wierd.

[p. 217]

geefs soecktmen derhalven Loths Wijf (veranderd in een Sout-pylaer) by Segor, of aen den Bergh Engaddi. Wil men noch meer? Nae Sodoms ondergangh is een gantsche stilswijgenheyd van Loth en sijne kinderen aen deese zyde der Doode Zee. ⁺ Doch aen geene zyde hebbense sigh uytgebreydet, en de gantsche lenghte der Doode Zee, Suydwaerts op nae't Noorden, in 't Oosten bevolckt. Jae zijn al verder, tot bynae aen de Galileische Zee uytgestreckt; maer altijd aen geene zyde der Jordaen. Daer de Vogelen haere Jongen uytbroeden, hebbense te vooren haere Nesten gemaeckt. 'k Segh derhalven wederom: 't Is een groote misslagh, deese Oudheydt van de Sout-pilaer te willen soecken daer men sulcks tot noch toe heeft gedaen. Soo langh niet in 't werck kan gesteld worden, ⁺ dat een Christen een verseekerde Begeleydingh moght bekoomen nae d'andere zyde der Jordaen, soo langh sal oock niemand vinden de plaets, daer deese Sout-Zuyl heeft gestaen, en misschien noch staet. Men magh op goed vertrouwen aen deese zyde loopen soo langh en veel men wil, 't sal te vergeefs zijn. Mijn Heer de Saligniac en de Duytscher, van welcke gesproocken is, zijn voor haer geld fijntjens bedroogen geworden. d'oude, welcke haer saegen, hebben haer anderweegen gevonden. Gewisselijck, indiense aen deese zyde der Doode Zee stond, d'Oud-vader Hieronymus, ⁺ die een lange tijd hier heeft gewoond, ontrent 't Jaer Christi 400., doe alles aen deeze kant noch in welstand was, en de Christenen ter dier plaets heerlijck bloeyden, sou buyten twijffel van dit Wonderbeeld wel gewagh hebben gemaeckt, uyt ondervindingh van hem of van andere: Doch hier van beroemd hy sigh gantschlijck niet. Frisschii Ruhstunden vierdter theil, pag. 787.

Uwe redenen, ⁺ seyde Marinus, zijn niet sonder gewight: En by gelegenheyd sal ick deselve wat naerder overweegen, om te sien, of ick my daer meê genoeghsaem voldaen kan houden.

Maer, ⁺ begon Juffer Honesta, noch heb ick een Vraegh hier ontrent te doen: Is de veranderingh van eens Menschen ligchaem in een Pilaer of Beeld van Sout, niet gantschlijck tegens de Natuer?

God, bejegende Polylector haer, ⁺ die een God van Orde is, handeld in al sijne Wercken en Wonderwercken, soo in genaede als in straf, niet onordentlijck: niet tegen, maer wel boven de van hem geschaepene Natuer. De Heydenen bespotteden de Heylige Schrift, en de Christenen; wijl in d'eene dit Verhael van Loths Wijf werd voorgesteld, en d'andere sulcks geloofden, als beschreeven in 't on-

+ Derhalven men haer oock altijd

+ Te vergeefs aen deese zyde

+ Gesoght heeft.

+ En noch sal soecken.

+ God handeld

+ In sijne Wercken en Wonderwercken

[p. 218]

feylbaere woord Gods; seggende, dat dit een saeck tegens de Natuer, en derhalven onmogelijck was. Augustinus in Mirabil. S. Script. (of veel meer een andere Schrijver onder sijnen Naem; ⁺ want dat dit Werck, gelijck meer andere hem toegedightede, niet 't sijne is, jae meer als ses honderd jaeren nae des Heeren Christi geboorte eerst geschreeven moet zijn, blijckt uyt lib. cap. 4., daer gehandelt word van de Jaerreeckeningen door Circkelen, in Augustini tijd noch onbekend) steld, om haer den mond te stoppen, en te leeren, dat in de Schepselen en Wercken Gods niets tegens de Natuer geschied, deese Reeden: By de Veranderingh van Loths Wijf in een Soutpilaer staet te bedencken, dat in 't Menschlijck Ligchaem van Natueren een Sout werd gevonden; waer aen niemand sal twijffelen, die aght neemd op de southeyd der traenen; als die, gelijck d'Artzen aenwijsen, ⁺ uyt de beroerde gal in de hooghte stijgen, en den aert des Souts (in 't verborgenste der Natuer aengenoomen), gelijck oock de soute smaeck, wanneerse uyt d'oogen vlieten, ten vollen vertoonen. Niet alleen aen de Traenen, maer oock aen de Slijm des Hoofts en ons Speecksel proeft men, dat onse Ligchaemen gelijck als met Sout doorkneed zijn. Als nu d'Almaghtige Oppcrheer 't Geheel in een Deel wil veranderen, soo breyd hy 't geene, 't welck in een kleyn Deel verborgen lagh, over 't Geheel uyt. Dus is dan, doe God Loths Wijf tot een Soutpilaer wou doen worden, 't geheele Ligchaem vervult met 't weynige Sout, 't welck te vooren onder't Bloed was vermenghd. Hy wil seggen: Dat, nae Gods wil, 't Sout uyt de verborgene Deelen haers Ligchaems sigh heeft uytgebreydet over des selven geheele vlackte (gelijck wy dan sien aen de geene, ⁺ welcke met de Geelsucht zijn behebt, dat d'overloopende Gal sigh verspreyd door 't gantsche Lijf en Hoofd; soo dat de geheele Mensch als een Beeld van geel Was schijnd): Daer't dan, door de wonderbaere bestieringh Gods, verhardet, en tot een Soutpilaer geworden is. 't Was derhalven een Wonder; waer by 't Natuerlijcke, als een Wercktuygh, wierd gebruyckt: Voorts heeft d'Almaghheyd Gods vervult 't geen de Natuer te kort quam, en onmooghlijck was uyt te voeren. ⁺ In deese gelegenheydt magh men de Heydenen vraegen: Waerom sy meer tegens de Natuer en onmogelijck houden, 't geen de Heylige Schrift van Loths Wijf voorsteld, als 't geen haeren Aristoteles getuyghd, lib. de admirand. aud., van een deel Berghwerckers in Lijdien; die in een Groef, of Mijn,verstickten, en

+ Noyt tegen, maer wel boven de Natuer.

+ Voor hoe verr' in deese wonderbaere veranderingh

+ De Natuer, als een Wercktuygh,

+ Van de Heere onse God

[p. 219]

veele jaeren daer nae weer gevonden zijnde, t'eenemael in Steen veranderd, of gantschlijck met Steen overtrocken waren? 't Geen hier de Natuer natuerlijckerwijs langhsaem heeft verright, kan d'almaghtigheyd Gods in een oogenblick uytvoeren. Maer wy hebben ons al langh genoegh by de Soutpilaer opgehouden. ⁺ Wenschlijck waer't, dat wy, soo daer ontrent, als ontrent veelerley andere dingen, ons wat minder met de Schaelen der omstandigheden en nauwkeurige ondersoeckingen; wat meer met de kerne bemoeyden; leerende, ons aen dit Voorbeeld te spiegelen, op dat wy God gehoorsaemden in sijne Beveelen; sonder ons door eenige aerdsche dingen van deese gehoorsaemheyd te laeten aftrecken, indien wy niet oock de Godlijcke straf willen gevoelen. Nu weer tot de Zee, ⁺ seyde Honorius, die soute Moeder der soete Wateren.

My dunckt, liet Marinus sigh hooren, ⁺ dat wy deselve seer langhsaem aendoen, wijl wy ons soo veel bemoeyd hebben met haere Dochteren, de Rivieren, Meiren, Bronnen, e.s.v.; en noch moet ick u een weynigh daer van afhouden, door u, om u eens te doen lagchen, te verhaelen de seldsaeme Versieringh der Inwooners in 't Americaensch Hispaniola van des selven oorsprongh. Haere Priesters geven voor, dat seecker grootmaghtigh Man, genaemd Jaia, 't lijck sijns overleedenen Soons ten Graf gaf een Kowoerde. ⁺ Nae weynigh Maenden vond hy sigh, door sonderlinge liefde tot den gestorvenen aengeprikkeld, om hem eens weer t'aenschouwen. Hy opende derhalven de gedaghte Kowoerde. En sie, terstond quaemen een groote meenighte van Walvisschen te voorschijn. Ondertusschen bleef een Vischrijcke Zee binnen de Kowoerde beslooten. Overal wierd dit Wonder rughtbaer. Vier Gebroeders van eene Draght (welcker Moeder, doese van haer verlostede, was gestorven), gevoelden in haer een seer groote begeerte, om deese Kowoerde in haere maght te moogen krijgen; ⁺ oock is haeren daer op gemaeckten Aenslagh haer wel geluckt. Doch vermits Jaia haer onverwaght overquam, om, nae gewoonte, sijns Soons Beenderen te besightigen, soo vloodense, gantsch verschrickt, van daer wegh; smijtende de meergemelde Kowoerde plotslijck ter neer; die door deese Val van malkander borst; aen alle kanten uytvloeyde, en soodaenigh de gantsche vlackte der Aerde bedeckte, dat alleenlijck de Toppen der Bergen boven 't Water uytstaecken. De vier Broeders van Jaia doolden, gantsch

+ Kan gebruyckt zijn geworden.

+ Weerkeeringh

+ Tot de Zee.

+ Gansch ongeschickte en bespotlijcke Fabel

+ Der Inwooners in Hispaniola.

[p. 220]

verbaesd, door woeste Wildernissen; lijdende een doodlijcken honger. Eyndlijck quaemense by eens Backers Huys, van wiense een Brood begeerden: Doch hy bespoogh den eersten die 'er binnen trad. ⁺ Dit Speecksel veroorsaeckte hem een vreeslijcke Watersughts. d'andere Broeders, dit Water hem aftappen willende, maeckten een openingh met een scharpe Steen. De wonde begon te sweeren: Maer eyndlijck quam uyt d'Etter een Vrouw voort; by welckese alle vier Soonen en Dochteren wonnen; die sigh naederhand seer vermeenighvuldighden. Montani America fol. 162. Melchior Blum Americanischer Reiszbeschreibung, pag. 112. Verontschuldig my, dat ick u met deese gantsch ongeschickte Fabel een weynigh heb afgetrocken van de Zee. 't Kan ten minsten dienen, om te doen sien, wat voor dwaesheden de menschen sigh niet al laeten wijs maecken.

d'Oceaen. of de Groote Zee, ⁺ begon Polylector weer, is dien seer geweldigen hoop Water, die rondom den Aerdkloot gaet. Geene Zeeën zijn 'er, welcke niet met deese, 't sy door Straeten, 't sy door verborgene Hoolen en Gangen der Aerde, t'saemenhangen. Soo dat allerley Zeeën en groote Wateren in malkander vloeyen, en met den grooten Oceaen gemeenschap hebben. Deesen eenigen Oceaen, of Weereld-Zee, welcke Europa, Asia., Africa en America rondom omvanghd, ⁺ en de Zee-kusten deeser Weerelds-deelen bespoeld, werden verscheydene Naemen gegeven, soo in opsight van haere gelegenheyd, als in aenmerckingh van d'aengeleegene Landen. Dus voerdse de benoemingh van Mar di Aethiopia; di India; del Nort; del Zur; dat is, d'Aethiopische, d'Indische, de Noord, de Zuyd-Zee. d'Atlantische Zee, tusschen America, Asia en Europa, heeft dien naem bekoomen of van 't Atlantisch Eyland, 't welck in deselve pleegh te leggen; of van den Bergh Atlas. Oock werdse geheeten de Spaense Zee. Wederom, d'Is-zee; de Deucaledonische, Americaensche, Magellanische Zee, e.s.v. De gedaghte Oceaen, ⁺ van de Pools tot noch toe onbekende landstreecken door verscheydene inloopende Eylanden als van een gekloofd, omringhd bynae geheel Asia van 't Noorden en Oosten. Van't Westen heerschtse over de drie andere Weerelds-deelen. Even deese Oceaen, ten deelen door de Wielingen der Magellanische Zee sigh toegangh maeckende, word door een nieuwe verbindnis gevoeghd aen de Suyder Zee, anders genoemd Mare Pacificum, of del Zur; eensdeels door de Straet le Maire tot aen d'uyterste tegens ons aengelegene Deelen van 't Suyd-

+ Van den oorsprongh der Zee.

+ Oceaen, wat deselve is.

+ Alle Zeeën hangen met den Oceaen t'saemen.

+ 't Sy door Straeten;

[p. 221]

land, daerse door tot noch toe onbekende omweegen voortgaet. Mare Pacificum, de grootste aller Zeeën, onderscheydet, ⁺ door haer aenspoelingh, van d'eene zyde de Wester en Noorder deelen van geheel America; van d'andere zyde al d'onbekende Landstreeken van 't Suydland. Keerd dan (nae Kircheri stellingh) uyt 't Noorden door de Straet Ania, of Anian, geleegen tusschen America en Tartaryen, door de tegens ons van onderaenleggende Noorder-zee weer tot d'Atlantische, van waerse gekoomen was. Dan van 't Westen door d'ontelbaere meenighte der Eylanden als gesplitst, oock door de nieuwe Wielingen der Straeten gaende gemaeckt zijnde, keerdse door d'Indische Zee (de groote Streecken des Landschaps China, beyde d'Indiëns, Persien en Africa doorloopen hebbende) na Capo de bon' Esperance, of 't Hoofd der goede Hoop, ⁺ weer tot d'Atlantische Zee. Hier uyt blijckt de t'saemenheghtingh der Zeeën, jae aller Zeën, met den Oceaen. De Middellandsche Zee werd t'saemgevoeghd met d'Atlantische door de Straet van Hercules, of Gaëta. In de Roode Zee koomdse door verborgene Vermengh-plaetsen der onderaerdsche Buysen. Op deselve wijs werd de Caspise Zee t'saemgevoeghd met de Swarte Zee, ⁺ of Pontus Euxinus. Deese weer door de Bosphorus met d'Archipelagus, en eyndlijck vermenghd met de Middellandsche Zee. d'Oost-zee door twee Inhammen (de Bothnische en Funische) in 't hartje van Schoonen zijnde gestort, werd t'saemgeheght met de Deucalidonische of Noord-zee, door de Straet van Denemarcken. Dit zijn de Zeeën, van welcke, gelijck als door Armen, de geheele Aerdkloot werd omvat. Kircheri mund. subterran. tom. 1. lib. 2. cap. 13. Michaëlides de Navigat. pag. 102. Gelhusii Geographia, pag. 17.

Vermits ick, liet Marinus sigh hooren, ⁺ al deese Zeeën bevaeren heb, soo sal ick van deselve hier eenigh naerder Geographisch beright geven. Mar di Aethiopia by de Spaenjaerden, of in onse Tael d'Aethiopische Zee, is een gedeelte van den Oceaen, of de groote Weereld-zee, tusschen d'Oost-kust van Suyd-America, des Landschaps Brazil, en de Westkust van Africa, tusschen 't Suyder-deel van Guinea en Capo de bon Esperance, ten Westen Neder-Ethiopien. Wederom, Mar d'India, soo geheeten van de Spaenjaerden; of d'Indische, oock wel d'Oost-zee by de Hollanders, is een groot deel des Oceaens, tusschen de geheele Oost kust van Africa, de Kusten van Arabien, Persien, Oost-Indien, d'Eylanden van Sumatra,

+ 't Sy door verborgene onderaerdsche Gangen of Hoolen:

+ 't Welck hier verder uytgebreyd

+ En voorbeeldlijck getoond werd.

+ Gelegenheyd van Mar d'Ethiopia, of d'Ethiopische Zee.

[p. 222]

Java, nevens andere kleyner Oostlijck-geleegene Eylanden, en't Suydland. ⁺ De Noord, of de groote Noord-zee, by de Spanjaerden Mar del Nort, leght tusschen d'Oostkust van Noord-America, en de Westkust van Schotland, Engeland, Yrland, Franckrijck, Spaenje en Africa, tot aen de Kusten van 't Landschap Guinea. Eenige meenen, datse sigh oock uytstreckt langhs de Kusten van Suyd-America tot ontrent de Magellanische Straet. Desgelijcks werd Noord-zee genoemd de geene, ⁺ welcke leght tusschen d'Oostkusten der Koning-rijcken Engelland en Schotland; van 't Steedeken Douvers tot d'Eylanden van Hitland; en tusschen de Kusten van Nederland, Duytschland, Jutland en Noorwegen, van de Stad Cales tot Drontheim. De Suyd-zee, ⁺ of de groote Suyd-zee by de Hollanders, van de Spaenjaerden geheeten Mar del Zur, is wederom een groot deel van d'Oceaen, of groote Weereld-zee, tusschen de geheele Westkust van America en d'Archipel van S. Lazaro, d'Eylanden Ladrones, of de Diefs-Eylanden, ⁺ en de Chineesche Zee. D'Atlantische, of Spaensche Zee, is 't Ooster en Noord-ooster deel des grooten Oceaens, geheeten Mar del Nort. Streckt sigh uyt van ten Noordwesten Yrland, aldaer gemeenlijck de West-zee genoemd, om datse Yrland, Engeland, Franckrijck en Spaenje ten Westen bespoelt. Begrijpt de Vlaemsche, Canarische; en breyd sigh uyt tot ontrent de Capo-Verdische of Soute Eylanden. Van d'Is-zee sullen wy hier nae in 't bysonder konnen spreecken. ⁺ De Magellanische Zee, of liever Straet, is een nauwe, lange Doorvaert in Suyd-America, om uyt de groote Noord-zee te koomen in d'Ethiopische Zee; eerst ontdeckt en beseyld geworden van Franciscus Magellanus, soo genoemd door verbasteringh des woords; maer eygentlijck Magaglian, in 't jaer 1520., nae wien oock deese Straet dien naem heeft bekoomen. ⁺ Pontus Euxinus in 't Latijn, of Mare Maggiore by d'Italianen, en Swarte Zee by de Nederlanders, is een groote Binnenlandsche Zee, in 't Suyd-ooster deel van Europa, ⁺ in de Landscheydingh van Asia. De Roode Zee, anders genoemd Arabicus Sinus, Mare del Mecca, en Mare Rubrum, is een groote Zeeboesem, of Binnenlandsche Zee tusschen Opper-Ethiopien, Egypten en Arabien; vol Eylanden, Ondiepten en Klippen. ⁺ De Straet le Maire is een Doorvaert in Suyd-America, om uyt de groote Suyd-zee te koomen in d'Ethiopische Zee; eerst ontdeckt en doorzeyld in 't jaer 1616. door Jacob le Maire, nae wiense dien naem heeft gekregen. Sy leght tusschen 't Eyland Magellani-

+ Van Mar del Nort.

+ Anders Noord Zee

+ Mar del Zur.

+ Atlantische, of Spaensche Zee.

+ Magellanische Zee of Straet.

+ Pontes Euxinus.

+ Arabicus Sinus.

+ Straet le Maire.

[p. 223]

ca en 't Staeten Eyland. De Caspische Zee word oock geheeten de Hyrcanische; ⁺ desgelijcks Mare de Bachu, Sale, Tabarestan, e.s.v. Noch andere Benoemingen heeftse by d'Armeniers, Persianen en Russen. 't Is een seer groot Meir, of Binnenlandsche Zee; waer in sigh ontlasten veelerley Rivieren in Asia, tusschen Persien, Muscovien en Tartaryen. De Raey Dictionarium Geographicum, pag. 213. 264. 358. 542. 46. 305. 204. 33. 306.131. Van meer andere Zeeën en Zeeboesems kan hier nae beright werden gegeven.

Waerom, vraeghde honorius, ⁺ hebt ghy geen gewagh ge- maeckt van de Straet Ania, of Anian?

Om dat ick, antwoordede Marinus, ⁺ niet seeckers daer van weet te berighten. Sommige stellense te zijn een Doorvaert tusschen Tartaryen en Nieuw-Albion, daer naederhand de Straet Eso is gevonden. Hedensdaeghs meend men, datse sou zijn tusschen 't Eyland California, geleegen in 't Noordwester deel van America, en Nieuw-Albion, of liever 't land van Eso. Misschien is 't deselve, welcke nu de Straet de Vries werd geheeten, gelegen ten oosten van 't gedaghte Land Eso.

Als nu Honorius had hervraeghd wat Eso voor een Land was, ⁺ soo berightede Polylector, dat de Weereldbeschrijvers 't selve oock Jeso, Jesso en Yedso noemen; zijnde een seer groot Landschap in 't Noorderdeel ten Oosten van Asia, ten Noord-oosten van 't Keyserrijck China, en bynae ten Noorden van Japan. Men weet noch niet, of 't vast Land, dan of 't een Eyland is: Of't aen Asia, dan of't aen America t'saemen hanghd: Of 't een bysonder stuck maeckt, van beyde afgescheyden, dan of 't aen Nieuw: Deenmarcken of Groenland stoot, gelijck eenige vermoeden; en van dit haer vermoeden een groote waerschijnlijckheyd meenen te hebben.

De Kusten van Eso, hernam Marinus, ⁺ sijn nu bekend geworden van den twee-en-veertighsten tot ontrent den negen-en-veertighsten Graed. 'k Sou wel verhaelen, hoe ick deselve heb bevonden, doch wy souden hier door al weer ten deelen, alhoewel niet geheel, van de verhandelingh der Zeeën werden afgetrocken. Wat's daer aen gelegen, seyde Honorius. ⁺ Onse Gespraecken zijn niet aengeleght, om altijd eenige voorkoomende saeck juyst vervolgens ten vollen af te doen; maer om t'elckens ondertusschen te laeten loopen 't breeder beright der dingen, van welcke onder deese of geene Verhandelingh gewagh werd gemaeckt. Sulcke Inwer-

+ Caspische Zee; hebbende verscheydene andere Naemen.

+ Ongewisheyd

+ Van de Straet Ania of Anian

+ Eso, Jeso, Jeslo, of Yedso, een noch onbekend Land in sijn geheel.

+ Hoe verr' de Kust ontdeckt is.

+ By welcke gelegenheyd verhaeldt werd

[p. 224]

pingen geven veranderingh; en de veranderingh van Stoffen heeft gewisselijck oock sijn' aengenaemheyd; te gelijck een mercklijck nut, wanneer deselve zijn geright of tot vergelijckingh, of tot uytbreydingh, of tot verklaeringh van 't geen geseghd werd. Daerenboven kond ghy dit stuck niet verhaelen, sonder ontrent en op de Zee te blijven.

Om dan, hervattede Marinus weer, deese Veranderingh, ⁺ en de verlustigingh door deselve, dies te grooter te maecken, soo sal ick de saeck wat hooger ophaelen. Voor deesen heeft men altijd vast gesteld, dat ten Noorden en Noord-oosten van Japan, of, soo andere spellen, Japon, een groote ruyme Zee is. Men had oock de Japonnesen hooren spreecken van een Land, genoemd Eso, of Jeso; doch men meende, dat het lagh ten Noordwesten van Japon, aen de Kust van Cathay, of Tattaryen. 'k Volgh hier de gemeene Uytspraeck der Europianen; anders moestmen, om eygentlijck te spreecken, seggen Tattaryen. Groote dingen wierden voorgesteld van de geweldige Rijckdommen des gemelden Koninghrijcks Cathay. Dit bewoogh de Heeren Raeden der Oost-Indische Maetschappy op Batavia, een naerder ondersoeck hier op te laeten doen. Deden derhalven ten dien eynde een Fluyt-Schip en een Jaght gereed maecken. 't Sal u niet anders als behaeghlijck konnen zijn, dat ick u voordraegh de last en 't onderright, gegeven in 't Kasteel Batavia, op den tweeden der Sprockelmaendt des Jaers sesthienhonderd drie-en-veertigh; ⁺ (onderteeckend: Antonio van Diemen; Cornelis van der Lijn; Johan Maetsuyker, Justus Schouten; Salomon Sweers) aen den Schipper en Commandeur Marten Gerritsz. Vries; uytgesonden om t'ontdecken d'onbekende Oost-kust van Tartaryen; 't Koninghrijck Cathay; de Westkust van America; nevens de Goud en Silverrijcke Eylanden beoosten Japon. Wijl ick selver in 't Fluyt-Schip Castricum ben geweest, soo kan ick u een taemlijck goed beright hier van doen. 'k Sal echter niet d'eygene woorden der Instructie, maer alleen de Sin voorstellen, om de langheyd mercklijck te verkorten.

Wy hebben, ⁺ viel honorius hier in, nu al langh genoegh in den Hof geweest; en vermits oock de Son van deselve afgeweecken is, soo sou 't ons voortaen in d'opene lucht te koel vallen. Laet ons derhalven weer in Huys treeden, daer ick met een groote begeerte nae uw verhael sal luysteren.

Stracks begaevense figh gesaementlijck van daer, ⁺ en Honorius

+ 't Besluyt der Heeren Raeden van d'Oost-Indische Compagnie, op Batavia, in 't Jaer 1643.

+ Om te doen ontdecken d'onbekende Oostkust van Tartaryen;

+ De Westkust van America, e.s.v.

+ Waer toe twee Scheepen wierden uytgesonden.

[p. 225]

braght haer in een lustige Kamer, daerse sigh neersetteden, en weer met een dronckje Wijn verfrischt wierden. Daer nae begon Marinus de gedaghte last der Heeren Raeden op Batavia aen den genoemden Schipper en Commandeur Vries aldus nae den Inhoud voor te draegen. By de geloofwaerdighste Aerdbeschrijvers werd Tartaryen onder de grootste Landschappen 't grootste gesteld. In 't Noorden is 't bepaeld van d'Ys-zee; in 't Westen van Rusland en Polen; in 't Suyden van de Swarte Zee, de Caspische Zee, de Landen van Bactriana en India; ⁺ in 't Oosten van China, en d'onbekende Tartarische Oceaen. Dus is de lenghte van 't Oosten nae 't Westen niet minder dan tsestigh Graeden, of negen honderd Duytsche mijlen. De breedte van 't Suyden nae 't Noorden dertigh Graeden.

Onse hedensdaeghsche Aerdklootbeschrijvers, ⁺ merckte Polylector hier aen, stellen d'uytstreckingh van Tartaryen Oost en Westwaerts, van de Rivieren Wolga en Oby (of Obrecta) in Rusland en Muscovisch Tartaryen, welcke Europa van Tartaryen en Asia afscheyden, tot aen de Zee-enghte van Jesso, die dit Gewest van America afsonderd. Suyd en Noordwaerts gaet het van de Caspische Zee, de Rivier Gehon, de Bergen Caucusus en Ussente af, tot aen de Noordsche Ys of Scytische Zee. Dus sou 't beslaen de lenghte van tnegentigh Graeden, zijnde de helft van ons half-rond; en in de breedte de helft der breedte van geheel Asia. Breeder beright hier van kan men vinden in mijne vertaelde en doorgaens vermeerderde Historische en Geographische WereId-beschrijvingh, pag. 382. en vervolgens. In soo een geweldige ruymte, veel grooter als geheel Europa, moeten noodwendigh noch veel onbekende groote Landen, Meiren en Woestijnen zijn.

Onder al deese Landschappen (vervolghde Marinus, ⁺ uyt d'Instructie of 't onderright der Heeren Raeden op Batavia, werd Cathay gehouden voor 't Edelste en beste Koninghrijck, als leggende onder een gemaetighde lughtstreeck van ontrent vijftigh Graeden Noorder-breedte. 't Is d'eerste Provintie van 't Keyserrijck des Grooten Chams; die de Stoel sijner Monarchie heeft geplaetst in de groote Hoofdstad Cambalu; insonderheyd seer beroemd wegens de koophandel. d'oost-kust heeft de naem, van boven maeten Scheeprijck te zijn, ter oorsaeck des gedaghten Koophandels; werdende van dit Rijck gedreven op de daer ontrent gelegene Landen en Kusten. ⁺ Doch vermits 't geplaetst is in een hoeck des Aerdkloots, soo werd het tot

+ Geweldighe groote

+ Wijd uytgestreckheyd van Tartaryen in lenghte en breedte,

+ 't Eedelste Koninghrijck deeses Gewests is Cathay.

+ Doch werd niet besoght; en de reden, waerom niet.

[p. 226]

noch toe van geen Europaeische of Oostersche Natien, selfs niet van d'aengrensende Chineesen besoght, als te verborgen, te verr' afgeleegen, en bynae als buyten de Weereld zijnde. De seeckerheyd, dat 'er dit vermaerde Cathay is, heeft veele geleerde Weereld-beschrijvers en ervaerene Piloten aenleydingh gegeven, om middelen voor te stellen tot ontdeckingh van 't selve; en aen te wijsen verscheydene Wegen, om derwaerts te geraecken; als, door Oost-Indien en de Magellanische Straet; door Noorder-America, Nova-Zembla, en reght over de Noord-Pool. ⁺ De Vaerdten op de drie laetste Reysen zijn tot verscheydene maelen toe beproefd geworden, van d'Engelsche en Nederlanders, doch te vergeefs, gelijck blijckt uyt de twee Reysen van Linschoten in de Jaeren 1594. en 1595. Naederhand zijn noch al meer vrughtloose Toghten derwaerts gedaen. Derhalven heeft men deese ontdeckingh van Tartaryen in 't Noorden ondoenlijck gehouden. Noyt is besoght, dit werck te verrighten door Oost of West-Indien, 't zy door d'onvermoogenheyd, of door de weynigh nauwkeurigheyd der Spaensche Stadhouders (onaengesien de veel beeter gelegenheyd, welckese hier toe hebben, als d'Europianen): Tot dat in 't Jaer 1639. twee onser Fluyt-Scheepen, onder Commandeur Matthijs Quast, daer heenen wierden gesonden, tot ontdeckingh der Tartarische Oost-kust; insonderheyd der soo seer berughtede Goud en Silverrijke Eylanden beoosten Japon. Doch deese zijn al meê sonder verrighting te rugg' gekeerd, wegens eenige ongeluckige Toevallen. ⁺ Vermits evenwel met goede reedenen van deese ontdeckingh groote nuttigheden zijn te hoopen, tot voordeel des Koophandels, en voornaementlijck tot voortplantingh der Christelijcke Godtsdienst, soo is 't dat wy (de gemelde Heeren Raeden van d'Oost-Indische Compagnie op Batavia) andermael deese Ontdeckingh by der hand neemen; hier toe afsonderende 't Fluyt-Schip Castricum, en 't Jaght Breskens; verhoopende een goede uytkoomst. Hier op volghd nu de last aen den Schipper en Commandeur, bestaende (om alles op 't kortste voor te stellen) hier in: Hy sou d'ontdecking van Tartaryen voorsightighlijck doen beoosten buyten om Japon, als de bequaemste en minst gevaerlijckste wegh. ⁺ Nae allerley ingenoomene behoeften sou hy op den eersten der Grasmaend, of noch vroeger, van Tarnate t'zeyl gaen: Buyten Gilolo gekoomen zijnde, de streeck Noordoost aenstellen: Daer nae allenxen wat Noordelijcker, reght door Zee nae d'Oostkust van Japon;

+ Verscheydene onderneemingen, om dit Gewest t'ontdecken, zijn alle te vergeefs geweest.

+ Besluyt, om een nieuwe Toght uyt Oost Indien derwaerts te laeten doen.

+ Een Fluyt-schip en Jaght hier toe afgevaerdight.

[p. 227]

welcke hy vermoedlijck op den twintighsten of vijfentwintighsten der Bloeymaend aen Boord sou hebben. Voorts sou hy in 't gesight van 't land soo langh Noord en Noordwest aengaen, tot dat de Kust hem Westlijcker ontviel; ⁺ om te verneemen, hoe verr' 't uyterste van Japon om de Noord leght, en of hy 't Land, by de Japonneesen Jeso genoemd, op sulck een streeck gewaer worden? Of ook Jeso een deel van China, of van Tartaryen, of een bysonder tusschen beyden gelegen Land, of een Eyland is? De Vaert sou hy soo langh Noordwest vervolgen; tot dat de Kust van Tartaryen of Cathay sou ontdeckt zijn. Hy sou pogen, sulcks soo Suydlijck te doen, als de Wind, in 't gedaghte Land Jeso, of Jesso, sou willen toelaeten: 't Welck hoopten te sullen konnen geschieden tusschen de veertigh en vijfenveertigh Graden. Dan te zeylen langhs de Kust noordwaerts, tot dat gevonden wierd de Rivier Polisangi; de Cathaysche Zee-Steeden Janghia, Brema; ⁺ of sulck een Haven, die bequaem moght zijn tot bergingh der Scheepen. De Heeren Raeden vermoededen, dat den vijfthienden of twintighsten der Soomermaend d'een of d'andere bevolckte Plaets sou konnen aengedaen worden. Voorts was d'orde, alle Ontdeckingen, Boghten, Bayen, loop der Stroomen, e.s.v. vlijtigh aen te teeckenen. Desgelijcks den Aert der Menschen; wat voor Waeren daer vallen; welcke d'Inwooners meest begeeren; of; en hoe hoogh Goud en Silver by haer geaght word. Niet te laeten blijcken, dat deese Metallen by ons in groote waerde staen, om haer van de waerdy onkundigh te houden. Van haer te verneemen de grootheyd des Lands; de daer in zijnde Steeden en Rivieren; waer Cambalu leght: Van wat voor een Godsdienst d'Inwooners zijn, e.s.v. De noodighste bevoolene saecken dus in Tartaryen verright zijnde, soo sou de Schipper in 't laetst der Hoy, of 't begin der Oogstmaend met vriendschap sijn afscheyd neemen; weer t'zeyl gaen; de loop setten dwars over de Tartarische Oceaen, Suyd-oost aen, tot op de lenghte van Japons Oost-eynd; ⁺ of dat men gekoomen is by de West-kust van 't onbekend America. Van daer Suydwaerts, nae den Oost-hoeck van Japon. Traghten, t'ontdecken 't Goud en Silverrijck Eyland, by Commandeur Quast in 't jaer 1639. te vergeefs, ondernoomen. 't Geen 'er van geseght word, is dit: In de Suyd-zee, op sevenendertigh en een halve Graed Noorder-breedte, en ontrent aght enveertigh Graeden in de lenghte beoosten Japon, sou leggen een gantsch groot en hooghverheven Eyland, bewoond van blanck,

+ Met d'orde waer nae deese Scheepen sigh moesten righten.

+ Waer in de nauwkeurige veelerley aenmercklijckheden voorkomen.

+ Eyland, 't welck in de Suyd-Zee sou leggen,

[p. 228]

schoon, vriendlijck en wel-besaedight Volck; boven-maeten rijck in Goud en Silver: Gelijck sulcks soo vernoomen sou zijn by seker Spaensch Schip, nu veele Jaeren geleeden; vaerende van Manilha nae Nova Hispania. Op deese Berighten sond de Koningh van Spaenje ontrent 't jaer 1620. een Schip uyt Akwapulko nae Japon, ⁺ om dit seer rijcke Eyland op te soecken, en voor sijn Majesteyt in besit te neemen: Doch door quaed beleyd en ongeluckige Toevallen is 'er niets met allen van gekoomen. Gelijck oock d'uytsendingh van de gedaghte Commandeur Quast ten selven eynde, al meê te vergeefs is geweest. Vermits nu de Heeren Raeden door deese en meer andere Verhaelingen voor seecker hielden, dat 't gedaghte Eyland moet leggen in de voorgenoemde Tusschenwijdte beoosten Japon, soo sou de Schipper streeck setten van de Japonsche Oost-hoeck op de Parallel van sevendertigh Graeden en een halve; drie honderd en vijftigh mijlen oost aen: 's daeghs met goede voortgangh, maer, 's naghts met kleyne Zeylen, ⁺ om 't rijcke Eyland niet voorby te loopen. Indien hy 't in de gedaghte Tusschen wijdte niet ontmoetede, soo sou hy noch honderd mijlen Oostlijcker gaen; om 't selve dan noch niet vindende, verseeckerd te mogen zijn, dat het niet op de genoemde Latitudo, of breedte, maer vermoedlijck meer Suyd of Noordwaerts leght. Daer nae wierd de Schipper noch een andere wegh aengeweesen, by soo verr' de Wind niet wou dienen. 't Sou te langh vallen hier te willen verhaelen den last, hem in 't bevaeren van den selven gegeven. Alleen dit sal ick 'er van seggen, dat de Heeren Raeden vertrouwden, hy sou op d'een of d'ander wijs 't Goudrijck, immers een van d'andere Silverrijcke Eylanden vinden. Met belofte, indien hy yet voorderlijcks quam t'ontdecken, datse hem en 't Scheepsvolck een Vereeringh souden doen, voor welcke se haer souden hebben te bedancken.

Wel, ⁺ liet honorius sigh hier hooren, deese last en orde is seer net ingesteld, had se maer soo juyst konnen uytgevoerd worden. Doch ick vermoede, dat de reeckeningh buyten den Waerd gemaeckt, en 't gewenschte eynd daer op niet gevolghd is.

'k Heb, ⁺ hernam Marinus, deese Toght meê helpen doen; doch wy bevonden 't gantsch anders, als d'Inbeeldingh der Heeren Raeden was. 't Kort begrijp deeser geheele Reys, en onse ontmoetinghen op deselve, sal ick by een andere gelegenheyd konnen verhaelen. 'k Wil nu my alleen omtrent Eso besigh houden; van ons d'al-

+ En boven maeten rijck.

+ Van Goud, andere Eyland ongemeen rijck van Silver sou zijn.

+ Reys der uytgesondene

+ Scheepen om Cathay t'ontdecken.

[p. 229]

dereerstemael beseyld met 't Schip Castricum. Op deese Vaert bevonden wy, dat de Noord-oost-hoeck van Japan koomd tot veertigh Graeden Noorderbreedte. Wy meenden, hier een groote ruyme Zee te sullen vinden; en dat 't land Eso, of Jeso, of Jesso, of Yesdo, noch verr' ten Westen of Noord-Westen lagh; doch een Japonnees (die met een Barcq van Japon voer nae Mathmai, ⁺ Hoofdstad van Eso, om daer sijnen Koophandel te drijven) weès ons, dat het niet meer dan dertigh mijlen ten Noorden van ons gelegen was. Hy verhaelde ons oock de gelegenheyd deeses Gewests; en dat het behoorde tot 't Gebied des Japonschen Keysers. Wy naemen onse Reys van de Noord-ooster-hoeck des lands Japon nae den Suyd-hoeck van 't land Eso: Alwaer wy vonden een Doorgangh, of Straet; welcke wy, nae onsen Commandeur, de naem van de Straet de Vries gaven. Sommige meenen, dat dit de Straet Anian sou zijn. ⁺ 't Land beoosten de-selve kreegh de benoemingh van 't Compagnies-land. 't Ontbreeckt niet aen sulcke, welcke oordeelen, dat men 't behoorde geheeten te hebben de Westhoeck van America. Door deese Straet voeren wy tot in de Bocht; besoeckende al de Zee-kusten, tot op de hooghte van negenenveertigh Graeden. Ontrent den vijftighsten Graed saegen wy een hoogen Bergh; en keerden doe weerom, sonder eenige verder verrightingh.

Ten minsten, ⁺ seyde Honorius, hebt gy hier yets gesien, waer van 't verhael ons aengenaem sou konnen zijn; en derhalven sal u gelieven, 't selve hier by te voegen.

Belangende 't Land Eso, ⁺ begon Marinus weer, de Strand was ongemeen Vischrijck. Walvisschen en Salmen zijn 'er genoegh. 't Land is hoogh en Berghaghtigh. Onder meer andere sagh men een hooge Bergh; van welcke d'Inwooners (weynigh in getal zijnde) seyden, dat hy seer Silver-rijck was. d'Aerde is vet, en kley-aghtigh; begroend met langh Lis en Sueringh. Aen eene der gedaghte Bergen in deese Straet, vonden wy d'Aerde glinsterend, even als ofse vol Silver had gestoocken. In de Boght vingen wy een groote meenighte van Salm. ⁺ 't Land is hier seer lustigh bewassen, bynae gelijck de Kust van Engellandt. 't Werd noch geploeghd, noch bezaeyd, noch beplant: Echter brenghd het aen eenige Plaetsen van sigh selven voort Ockernooten; Moerbesien; roode en witte Aerdbesien; swarte Genever-besien; roode Braemen, en Druyven. Wy saegen 'er oock Eycken, Greinen, Vueren en Barckenboomen.

+ Vinden 't geheel anders, als de Heeren Raeden op Batavia

+ Sigh ingebeeld, en daer op orde gegeven hadden.

+ Geleegenheyd,

+ Gesteltenis, en Gewassen

+ Van 't Land Eso, of Jesso.

[p. 230]

De Strand was allerwegen vercierd met Roosenboompjens; alhoewel anders seer dight beset met Oester-Schelpen. Geenerley wild of tam Vee vernaemen wy hier: maer wel Valcken en Arenden.

Ghy hebt, ⁺ viel Honorius hier weer in, stracks gewagh gemaeckt van d'Inwooners. Nadien ghy deselve gesien en gesproocken hebt, soo moet ghy niet naelaeten, ons daer van beright te geven.

Geerne, ⁺ antwoordede Marinus, wil ick u hier in voldoen. Al t'saemen zijnse malkander seer gelijckvormigh; kort en dick. De Mannen hebben ruygh hayr en lange Baerden; soo dat 't gantsche Aengesight daer van bynae bedeckt is; echter is 't hoofd voor beschooren. De Vrouwen zijn niet soo bruyn als de Mannen. Sommige laeten 't hayr in de rondte bescheeren, soo dat 't aengesight geen verhinderingh daer van heeft. Andere laeten 't wassen, en stricken't op, ⁺ nae de gewoonte der Javaensche Vrouwspersoonen; Lippen en Wenckbrauwen verwense blauw of swart. Soo wel jonge als oude hebben gaten in d'ooren; daerse silvere Ringen, of eenige andere dingen in draegen. Men kan geen of weynigh Godsdienstigheyd aen haer bemercken. Sy gaen tot en van haere Maeltijden als Beesten, ⁺ sonder Gebed of Danckseggingh. Echter wanneerse by 't Vyer sittende drincken, soo stortense, eerse een teugh doen, op verscheydene plaetsen ter zyden 't gedaghte Vyer eenige druppelen uyt; even als ofse die offerden. Gesneedene Stockjens hebbense, daer kleyne Krullen en Spaenderen byhangen. Deese steeckense veelerweegen in d'Aerde; hangense oock in haere Huysen aen de Wanden. Is yemand onder haer sieck, soo schaevense met een Mes lange krullen van Vuerenhout; welcke se den krancken om 't Hoofd en d'Armen winden. ⁺ Onder haer is geen Overigheydts-regeeringh; maer elck is even veel meester. Yeder Man heeft twee Vrouwen, welcke voor hem Matten van Biesen, Rocken, en 't Eeten gereed maecken. Beyderley Geslaghten zijn seer geneegen tot stercken dranck. ⁺ De Wijven houden haer Kinderbed afsonderlijck in een Huysje, twee of drie weecken langh. Geen Manspersoon magh dan by haer koomen. De nieuwgeboorne Kinderkens zijn in 't eerste gantsch blanck. ⁺ Haere Woninghskens (staende meest voor aen 't Strand in 't hangen van 't Geberght, sommige oock daar boven op) zijn van geschaefde PIancken; net genoegh in malkander gevoeghd, en gedeckt met Boombasten. Nae haere gelegenheyd zijnse van bin-

+ Gestalte

+ Der Inwooners,

+ Soo der Mannen, als der Vrouwen.

+ Men kan geen Godtsdienstigheyd aen haer bemercken.

+ Verscheydene haerer gewoonten.

+ Kraemvrouwen

+ Huysen, weynige by malkander.

[p. 231]

nen vry holijck; maer de Deuren soo laegh, dat men 'er buckende moet doorgaen. Selden staen 'er boven de vijfthien of sesthien by malkander. Meer als een half mijl weghs van daer vind men weer andere. In de Boght waeren dien Winter veele Menschen van koude en honger gestorven. ⁺ De Doode dompelense in d'Aerde, en bedecken 't Graf met Oesterschelpen. Anderweegen staense in de Kisten boven d'Aerde, onder een Hutje op vier Staecken. Haere Spijs is Visch; Walvisschen-Speck; Traen, en Knoppen van roode Roosen, ontrent soo groot als een Mispel. ⁺ Tegens 't naerderen van de Winter droogense deselve, om die ten Voorraed te konnen bewaeren. Haere kost disschense op in verlackte kopjens, en vierkante Backjens. Elck, hoofd voor hoofd, heeft 'er een voor sigh staen. S'eeten met Stockjens, gelijck de Japonnesen gewoon zijn te doen; behalven de geene, welcke woonen op aghtenveertigh Graeden en vijftigh Minuten (verder zijn wy niet gekoomen); welcke met de vingeren toetasten. Deese zijn op de Japonsche manier geschooren; met zydene Rocken bekleed; wat blancker, en veranderlijck van Spraeck. Echtbreuck en Hoerery werd hier aen 't leven gestraft. Eenen, ⁺ diense op ontught met haere Vrouwen of Dochteren betrappen, werd van vier Mannen vast gehouden. Dan koomd de vijfde, met een swaere Stock in de hand, en slaet hem geweldighlijck in 't kruys van den rugge, tot dat hy den Geest geeft. Journael van Henrick Brouwer. Japonsche Reiszbeschreibungen pag. 219.

Dus heeft men dan, merckte Polylector hier aen, dit Land Eso, ⁺ 't welck men had gemeend ten Noord-westen van Japon te leggen, bevonden te zijn in 't Noorden en Noord-oosten. Dit veroorsaeckt in sommige 't vermoeden, jae een vaste Inbeeldingh, dat deese Oost-kusten van Eso, of Jesso, wel zijn moghten d'Oost-kust van Tartaryen. Hier in versterckt haer niet weynigh 't geen Francois Caron getuyghd in sijne Beschrijvingh van 't Koninghrijck Japan; te weeten, dat hy, door veelvoudige Ondervraegingen, gedaen aen de Japonnesen, van haer had vernoomen, dat 't Water aen de Noord-hoeck van Japon tot aen 't Land Eso (zijnde ontrent elf mijlen wyd), sigh inwaerts streckt tegens geweldige Bergen; en gestuyt werd by de Provintie Ogio: Soo dat Japon aen 't land Eso vast is; ⁺ welckers grootheyd onbekend blijft, onaengesien de veelerley gedaene moeylijcke Naespooringen der Japonneesen. Men seght oock, dat seecker persoon uyt Japon Noordwaerts op reysende, wel twee honderd mijlen,

+ Begraefnissen.

+ Spijsen, en eetens-wijs.

+ Echtbreuck en hoerery met de dood gestraft.

+ Sterck vermoeden, dat d'Oostkust van Eso

+ Wel moght zyn d'Oostkust van Tartaryen.

[p. 232]

dat is, bynae tot vijftigh Graeden Noorder-breedte, niet anders als Vast land had gevonden. Dus sou de Doorvaert, die men soo langh te vergeefs heeft gesoght uyt Europa door Nova Zembla te verrighten nae Japon en China, ⁺ wel, en veel gereeder, gevonden mogen worden uyt Oost-Indien nae Nederland, door benoorden om te vaeren; te weeten, tusschen Corea en Japon; alwaer de wijdte is van ten minsten vijf of sesentwintigh mijlen; een groote Stroom gaet; en dan voorts een ruyme Zee volghd. Veel gemacklijcker sou deese Vaert vallen, als deselve te willen neemen beoosten Japon, door de Straet de Vries, gehouden voor d'Enghte Anian. Te meer, wijl niet bekend is, hoe verr' Eso sigh ten Noorden uytstreckt. Nierop Oeffeningen in de Geographia, tweede deel pag. 45. Hoe de Doortoght uyt Europa door 't Noorden nae China en Japan dickmael versoght is geworden; met de vergeefse Voorbeelden daer van; en de Naemen der geene, die deese Doorvaert sigh hebben onderwonden te doen, en de Jaeren waer in: ⁺ Een daer over aengestelde wijdloopige Redenvoeringh uyt de berighten van verscheydene Schrijvers, dat 'er gewisselijck een Doortoght by de Noord-Pool moet zijn; met eenige seldsaeme, aenmercklijcke Verhaelen hier van: Hoe eenen Johan Ben in 't jaer 1668. uyt Japon noordelijck op nae Holland gezeyld, en daer aengekomen is: Van de misslagh der Hollanders en Engelsche in 't soecken van deese Doorvaert: Van de vijfderley Weegen, om door deselve nae Cathay of China te mogen geraecken, en meer andere hier aen hangende dingen, kan men naesien mijne vertaelde en doorgaens vermeerderde Noordsche Weereld van pag. 130. tot 140.

't Gedaghte voorgeeven der Japonners, ⁺ deed Marinus hier toe, dat 't Land Eso aen Japon vast is, sou misschien wel waeraghtig konnen zyn. Op den derthienden der Ooghstmaend des jaers 1653. verlooren wy ons Jaght de Sparwer, op een Eyland, twaelf of derthien mijlen bezuyden de Zuydhoeck van Corea. 't Was in de rondte veerthien of vijfthien mijlen groot, leggende op de Noorder-breedte van drieendertigh Graeden en tweeendertigh minuten. Terstond wierden wy hier van d'Inwooners gevangen genoomen. Vier mijlen van daer gereysd zijnde, soo wierd op den negenentwintighsten der Wijnmaend eenen Jan Jansz. Wel-te-vreeden, ⁺ geboortigh uyt de Rijp, voor ons gebraght. In 't jaer 1627, (derhalven doemaels ses-en-twintigh jaeren geleeden) was hy vervallen op de Kust van Corea. Hy en noch twee andere waeren uyt gesonden geweest

+ Met aenwijsingh van de vermoedlijck naeste wegh,

+ Om uyt Oost Indien nae Nederlandt, benoorden om, te vaeren.

+ Naerder ontdeckingh door die van 't Jaght de Sperwer.

+ Een gevangene Hollander op Corea gevonden, die sijne Moeder tael by nae gantsch vergeten had.

[p. 233]

om varsch Water te haelen, doch wierden vast gehouden. Ter dier tijd was hy aghtenvijftigh jaeren oud, en had sijne Moedertael soodaenigh vergeeten, dat wy hem in 't eerst niet wel verstaen konden. In Bloeymaend 1654. wierden wy van dit Eyland gehaeld nae 't vaste land Corea. Door verscheydene Steeden, meest Noorden, of wel soo Westelijck, wierden wy gevoerd nae 't Hof des Koninghs, ontrent tseventigh of vijf en tseventigh mijlen weghs; soo dat wy quaemen op negenendertigh Graeden Pools-hooghte. ⁺ Corea leght tusschen den vierendertighsten en een halve, en den vierenveertighsten Graed; hebbende alsoo in de lenghte van Suyden ten Noorden tusschen de honderd veertigh en honderd vijftigh mijlen. De breedte van Oost ten Westen is van tseventigh of vijfentseventigh mijlen. Heeft veel uytsteeckende Hoecken, Punten, Drooghten en Klippen. Aen de Suyd-oost-hoeck leght het Japon 't naeste; zijnde de Tusschen-wijdte maer alleen van vijf of sesentwintigh mijlen. Aen de Westzyde is de Kust van China. Aen't Noord-eynd is 't met een hoogen Bergh vast aen eene der Noordelijckste Chineesche Provintien. Anders sou 't voor een Eyland werden gehouden, wijl 't aen de Noord-oost-zyde een openbaere Zee heeft. 't Schijnd derhalven onweerspreecklijck gewis, dat'er noodwendigh een Doortoght moet zijn tusschen Corea en Japan nae 't Waygat. ⁺ Dickmael vraeghden wy de Stierlieden deeses Gewests, vaerende op de Noord-oostlijcke Landen, ofse om de Noord-oost noch eenigh Land vonden? Doch sy antwoordeden, dat'er niets als een openbaere Zee was. In de Winter is 't hier gantsch koud; soo dat men 'er veel ys verneemd. Sneeuw valt hier in een boven maeten groote meenighte. d'Inwooners moeten sigh behelpen met geringe kost en kleedingh. Wy, haere gevangene, hadden 't gewisselijck niet beeter. Eyndlijck zijn wy (die sesendertigh in getal aen Land gekoomen, doch tot op sesthien toe gestorven waren) met ons aght persoonen, op den vierden der Herfstmaend des Jaers 1666., in een kleyn, oud Vaertuygh geraeckt; en den aghtsten derselve Maend gekoomen te Firando in Japan. Vijf dagen daer nae byvonden wy ons te Nangesaki by onse Landslieden. ⁺ In de gedaghte openbaere Zee aen de Noord-oost-zyde van Corea werd in 't Voorjaer een groote meenighte van Haringh gevangen. Maer dit is my yet wonderlijcks, 't welck veellight sommige niet gelooflijck sou mogen voorkoomen, dat men jaerlijcks by de geaghte Zee ten Noord-oosten van Corea verscheydene Walvisschen

+ Gelegentheyd des Lands Corea; en desselven Grensen.

+ 't Schijndt gewis te sijn, dat tusschen Corea en Japan een doortoght nae't Waygat is.

+ Sonderlinge seldsaemheyd.

[p. 234]

vind, hebbende in 't lijf steecken de Harpoenen, haer van de Hollanders en andere Natien by haere Walvischvanghst toegeschooten, en met welckese doorgegaen zijn. Idem Nierop ibid. pag. 43.

Indien, seyde Honorius hier op, ⁺ de Walvisschen van Spitsbergen nae Corea en Japan konnen swemmen, soo kan men besluyten, dat 'er oock een Vaert voor de Scheepen moet zijn. Seght men hier tegens: Indien 'er al een Zee was, dat 't Ys de vaert der Scheepen op deselve sou verhinderen, maer dat'er de Walvisschen onder heenen konnen swemmen; soo staet te weeten, dat deese geweldige Visch-Reusen gantsch niet langh beneeden konnen blijven, maer t'elckens boven moeten koomen, om Adem en Lught te scheppen; anders soudense versticken. Friderich Martens Spitzbergische Reisebeschreibung pag. 33. Maer ondertusschen luyd het seer vreemd, dat soo een onmaetigh-groote Visch sulck een verre reys sou konnen afleggen; en dat noch in een geen lange tijd.

Hoe seldsaem dit schijnen magh, berightede Polylector, ⁺ soo is 't echter gantsch niet ongelooflijck. Jonas, volgens 't verhael des Joodschen Geschiedschrijvers Josephi, wierd van de Walvisch ingeslockt by Joppe; en weer uytgeworpen aen den Oever der Swarte Zee, anders genoemd Pontus Euxinus. Soo heeft dan de Propheet in en met deese Visch binnen drie daegen en naghten (als wy de daegen al vol neemen: ⁺ Maer oock kon hy wel ingeswolgen zijn geweest eerst tegen den avond des eersten daghs, welck kleyn overschot des daghs by de Hebreën oock voor een dagh werd geteld, als die een deel voor een geheel neemen. Jae, selfs de tijd, welcke de Heere Christus in 't graf heeft geleegen, zijnde maer alleen geweest van Vrydagh tegens Sonnen-ondergangh tot op Sondagh morgen vroegh; en welcke tijd werd vergeleeken met die, waer in Jonas sigh in de Walvisch bevond, werden drie daegen en naghten genoemd), soo heeft dan, hersegg' ick, Jonas, ten hooghsten genoomen, binnen drie daegen en naghten met de Visch afgeleght een Reys om geheel Kleyn-Asia, voorby Constantinopol, door d'Aegeische Zee; en is aengekomen aen d'Enghte by Constantinopol; zijnde een wegh van meer als tweehonderd en vijftigh Duytsche mijlen. ⁺ Nu, van Spitsbergen af, daer de Walvisschen van de Hollanders geschooten worden, tot aen 't Noord-eynd van Corea toe, zijn niet meer, volgens de Kaerten, als ruym sevenhonderd mijlen. Derhalven kan een Walvisch (nae gelijckmaetigheyd der voorige Stellingh) de Reys van Spits-

+ Aenmerckingen op de selve.

+ Met aenwysingh van de Reys,

+ Welcke de Propheet Jonas heeft gedaen

+ In de buyck van de Walvisch.

[p. 235]

bergen tot in de Zee aen de Noord-oost-zyde van Corea, afdoen ten hooghsten in aght daegen tijds.

Nu zijn wy, hernam Honorius, ⁺ weer tot de Zeeën gekoomen. 'k Sal nu een beright verwaghten, wat voor een Zee Pontus Euxinus is; en waerom men deselve de Naem van Swarte Zee heeft toegevoeghd.

Wy hebben alreeds te vooren gehoord, ⁺ antwoordede Polylector, dat dit is een groote Binnenlandsche Zee, in 't Suyd-oosten van Europa, aen de Landscheydingh van Asia; by de Latijnen genoemd Pontus Euxinus; van d'Italianen Mare Maggiore. Van de Griecken werdse geheeten Maurothalassa; waer van daen 't woord Swarte Zee is gekoomen. Niet, om dat 't Water swart is; maer om dat 'er dickmael Stormen ontstaen; met sulck een schielijckheyd, dat niet weynige ongelucken daer door veroorsaeckt worden, ten ondergangh van Kielen en Menschen.

Gewisselijck, vervolghde Marinus deese Stof, ⁺ is dit een seer gevaerlijcke Zee. Geen jaer gaet'er voorby, waer in niet eenige Scheepen op deselve Schipbreuck lijden. Even hierom hebben de Griecken haer de naem van Swart toegevoeghd. Hoe schoon en helder 't We'er oock zijn magh, soo ontstaet 'er echter dickmael in een oogenblick tijds een geweldige Storm. Daer is oock, behalven dit, noch een ander quaed. Seer verschillende gaet hier de Stroom; ter oorsaeck dat de Donauw, de Borysthenes, (nu de Dnieper of Nieper genoemd), de Tanais (nu de Dra, van sommige gespeld Dan) en meer andere Rivieren sigh in deese Swarte Zee ontlasten: Door welcke Draeyingen de Kielen niet weynighmael tegens de Klippen werden aengesmeeten, en alsoo ellendigh moeten vergaen.

Diergelijcke gevaeren (viel Polylector hier in) vindmen oock in de nu gedaghte Donauw, selfs. ⁺ Beneden de Stad Greimon in Oostenrijck zijn seer hooge Steenrotsen, tusschen welcke de Donauw heenen schiet; met sulck een onstuymige loop, dat d'aenschouwers daer over verschricken: soo geweldigh bruyschende, schuymende en raesende, dat 't gerught seer verr' daer van daen werd gehoord. De daer voorby vaerende Scheepen werden wonderlijck gehotst en geslingerd. Nu vlieght 't Water in 't aghterste; dan in 't voorste; stracks weer aen de zyden des Schips in. Dus kan 'er noch Schipper noch Reysiger voorby geraecken, sonder wel begooten en door-nat te zijn. Soo haest is men dit gevaer niet ontworsteld, of

+ Beright van

+ De Swarte Zee, en des selven Naemen.

+ Is seer gevaerlijck te bevaeren; en waerom

+ Diergelijcke gevaren, ter oorsaeck van de geduerige omdraeyingen der Wateren,

[p. 236]

men valt in een ander, 't welck noch vreeslijcker is; te weeten, in onstuymige Diepten van geduerigh-omdraeyende Wateren (Draeykolcken, of Kuylen); ⁺ die terstond de daer ontrent koomende Scheepen inslocken; indien de Schippers niet, door een onaflaetlijck geweld van Roeyen, sigh tegens dit gevaerlijck geweld stellen; haer alsoo redden, en 't raesend Waeter sijnen roof onttrecken. Hier ontrent woonen veele lieden, die sonderlingh-wel met de Riemen weeten om te gaen, en van de Reysigers werden gehuerd, om haer door en voorby deese Draeykolcken te helpen. Camerarii Meditat. Histor. tom. 2. lib. 1. cap. 16. Johannes Aventinus, een voornaem Schrijver onder 't Pausdom ontrent 't jaer 1500., ⁺ en alsoo voor den tijd der Reformatie, verhaeld, dat Keyser Hendrick de derde, eens vaerende door deese gevaerlijcke Enghte, in sijn geselschap had eenen sijner Neven, genoemdt Bruno, Bisschop van Wurtzburgh; doch hy was in een ander Schip. In 't Voorby drijven nevens een Klip, die hoogh boven 't Water uytstack, saghmen op deselve eenen in de gedaente eens Moors; die seer luyde begon te roepen: Hou Bruno! Bisschop hou! Ick ben de Duyvel. Ghy behoord my toe. Gae waer heenen ghy wilt, ghy bent doch mijne. Ghy sult my oock noch eens sien, en dat wel haest. Yeder wierd hier over verschrickt. ⁺ Doch de gedaghte Bischop beswoer de boose Geest; die terstond verdween. De gemelde Camerarius getuyghd, dat in de Wurtzburghsche Bibliotheek een oude met de hand geschreevene Kronijck is, welcke deese Geschiedenis wijdloopiger verhaeld: Bischop Bruno wierd korts nae sijne dood van de Paus gecanoniseerd, of in 't getal der Heylige gesteld. Dit heeft sigh toegedraegen nae 't Jaer 1000., want Keyser Hendrik is gestorven ontrent 't jaer 1056. Trithemius, Bergomensis, Bruschius, en uyt haer de Roomsch-gesinde Kercklijcke History-schrijver Dionysius Mutzaerd, in 't tweede Deel sijnsWercks fol. 169., stellen de woorden des Schijn-Moors aldus: Hoor, hoor ghy Bisschop! 'k Ben een quaede Geest. Gy zijt mijne; en waerwaerts ghy heenen reysd, ghy sult mijne zijn. Iek poogh voor deese tijd niets tegens u [te doen]; maer ghy sult my wel haest wederom sien. Doe hy nu in 't Dorp Boosenburgh was gekoomen, is de Kamer, in welcke hy herberghde, hem op 't lijf gevallen; en dus is hy rampsaligh om hals geraeckt. Sebastiaen van Pein, in sijnen Geestlijcken Calendrier, steld de Feestdagh van Bruno op den seventhienden May; noemd hem oock Bisschop van Wurtz-

+ Werden oock in den Donauw gevonden.

+ By welcke gelegenheyd hier werd ingevoegd 't verschricklijck en dreygend spook

+ Aen Bisschop Bruno verscheenen op een Schip in de Donauw; en wat daer op volghde.

[p. 237]

burgh; doch steld sijne dood op 't jaer 697; Maer by de gemelde Mutzaerd, die niet gewoon is eenigen Heyligh der Roomsche Kerck over te slaen, vind ick ontrent dien tijd geen gewagh van eenigen Bruno.

Deese Swarte Zee, hernam Marinus, ⁺ begind aen 't eynd des Thracischen Bosphori. De Noorden wind blaesd 'er dwars over; doch met een tegenstrijdige werckingh. Want daerse in andere Gewesten de lught suyver en helder maeckt, bedecktse hier Zee en Lught met Wolcken en Duysternis. Derhalven Horatius niet sonder reden daer van songh: Altijd leggen'er donckere Wolcken op. Misschien is oock hier uyt de naem van Swarte Zee ontstaen. Thevenot Gedenckwaerdige Reysen, eerste Deel, pag, 47.

Even deese Swarte Zee, deed Polylector hier by, ⁺ heeft voortijds niet Pontus Euxinus; maer Axinus geheeten, volgens 't beright van Plinius; beteeckenende d'onherberghsaeme; of, die sijne Gasten qualijck handeld. Met volkoomene waerheyd magh deese Zee selfs soodaenigh werden genoemd, om d'alreeds gehoorde oorsaecken. Doch andere meenen, datse dien Naem heeft bekoomen van de woeste, wreede, onmenschlijcke daer langhs heenen gewoond hebbende Menschen; welcke de Reysigers dood sloegen, op-aten, en van der selven Harssenpannen Drinckbeeckers maeckten. ⁺ Maer als nu de Grieken en Ioniers oock in Kleyn-Asien begonden te woonen, temmende en bedwingende deese wilde lieden, soo wierd de Naem van Axinus veranderd in dien van Euxinus. Strabo, Cosmographia lib. 17. Buntingh Reysboeck der Heylige Schrift, eerste deel, pag. 245. Welck woord Euxinus soo veel beteeckend als Herberghsaem; Welherbergende; 't sy, gelijck nu gehoord is; wegens de veranderde Seeden der Menschen, van seer boos in beeter; 't sy, om dat naederhand de Stranden deeser Zee (te vooren ontoekoomlijck, woest en onbebouwd) door Havenen, Steeden en allerley Gebouwen cierlijcker en bequaemer gemaeckt waeren: ⁺ Sijnde alsoo van Axinus, of Axonus (onherberghsaem) geworden Euxinus (herberghlijck) Michaelides de Navigat. pag. 201. Dappers Asia, in Georgia, fol. 33. Anders meend Ammianus Marcellinus, datse Euxinus werd geheeten door een Antiphrasis, of Tegen-segs-wijs; gelijck men van yet leelijcks wel gewoon is te seggen, dat 's schoon! Herodotus lib. 4. noemdse in 't Griecksch Auxiotheaton; soo veel als, de Besiens-waerdige: Anderweegen de Cimmerische Zee. Van Plutarchus wierdse de

+ Vervolgh des Berights van de Swarte Zee.

+ Voortijds geheeten Pontus Axinus, nu Pontus Euxinus.

+ Redenen van deese beyde benoemingen.

+ En der veranderingh van Axinus in Euxinus.

[p. 238]

Pontische Zee geheeten. ⁺ 't Geen sommige voor Eylanden in deselve hebben genoomen en uytgegeven, zijn Klippen, of Eylandige Rotsen, leggende dight onder de Kust. Veele hebben gemeend, dat dit waeren de Kyaneische Eylanden, of de Symplegades. By Aelianus leesen wy, dat 'er veel Tonijnen in werden gevangen. De Jesuit Archangel Lamberti daer tegens schrijft, dat hy, gedurende sijn gantsche verblijf in Mingrelien, maer alleen eene deeser Visschen heeft gesien, die, als een sonderlinge rariteyt, op de Tafel des Patriarchs wierd gebraght. ⁺ Thevenot ibid. Dapper ibid. Misschien zijn 'er in Aeliani tijd Tonijnen genoegh in deese Zee geweest; doch naederhand verloopen; gelijck van dit en ander slagh der Visschen in verscheydene Wateren wel meer is geschied: of veellight heeft hy Steuren, welke hier seer gemeen zijn, voor Tonynen genoomen. De gedaghte Donauw (drie-en-tsestigh treflijcke Vloeden, behalven noch een groot deel Beecken, Bronnen en kleyne Rivieren, in sigh ontfangen hebbende) versaemeld sigh in 't Meir Rosone, gelegen in groot Wallachien, en valt dan met een seer groote onstuymigheyd tusschen beyde de Turcksche Steedekens Baba en Keglia in deese Pontus Euxinus, of Swarte Zee. Leonhardus Thurneisser, von kalten and warmen Wassern, pag. 115. Zeileri Epist. tom. 2. num. 484. pag. 600.

Of deese Swarte Zee, begon Marinus weer, ⁺ dien Naem heeft bekoomen van de woeste daer ontrent gewoond hebbende Volckeren; of van haer ongeluckige uytwerckingen ontrent de Scheepen, en de daer in zijnde Menschen; of van de dicke Nevel, welcke geduerigh over haer hanghd, wil ick niet verder ondersoecken. Dat'er altyd een Mist over haer sweefd, weet ick uyt eygener ondervindingh. Dat deese damp sou veroorsaeckt zijn geworden door 't verdrincken van een Prinslijcke Bruydegom en Bruyd in deese Zee, werd daer van veele geloofd, doch van my voor een Verdightsel gehouden. Ondertusschen kan ick u verseeckeren, datse niet soo sout als andere Zeeën, ⁺ en 's Winters genoegh van ys voorsien is. Sandys Voyagie pag. 36. In de lenghte kronckeldse sigh met veele Boghten: Soo dat de geene, welcke van Constantinopol nae de Swarte Zee, of uyt de Swarte Zee nae Constantinopol vaeren, meenen, geduerigh land voor haer te hebben; gantsch geen doorvaert konnen sien; ⁺ en sigh inbeelden, Europa aen Asia vast te zijn. Della Valle Reysen eerste Deel pag. 18. Noyt ben ick de dood naerder geweest, als op even deese Swarte Zee. In Somermaend des jaers 1635. voer ick

+ Klippen in deese Zee;

+ Oock Tonynen en dwalingh ontrent deese beyde.

+ Waerom Swarte geheeten?

+ Heeft oock Ys

+ Kromme loop.

[p. 239]

over deselve nae Constantinopol. De gewoone wolckige Damp maeckte wel een swaermoedige aenschouwingh, ⁺ maer evenwel hadden wy 't beste We'er dat men sou mogen wenschen; en meer stilte als ons lief was. 's Naemiddaghs ontrent ten vijf uyren, terwijl ick boven op 't Schip wat wandelde, quam plotslijck een verschricklijcke Draeywind; door welcke 't selve als in een oogenblick tijds wierd omgeworpen; sinckende te gelijck nae de grond. Daer lagh ick nu in de Baeren; niets ontrent my siende, als een swaere dicke planck, ruym anderhalf mael soo langh als ick was. ⁺ 'k Swom 'er nae toe; maer t'elckens sloegen de Golven dit middel mijner bergingh van my af. Eyndlijck evenwel quam ick 'er by; soo vermoeyd, soo afgemat, dat ick, indien 't noch maer een weynigh langer had geduerd, ontwijffelbaer had moeten sincken. 'k Begaf my op de gedaghte Planck; soeckende, volgens den aert van alle vleesch, de Dood, als de Koningh der verschrickingh, t'ontgaen soo langh eenighsins mogelijck kon zijn. Hier rustede nu mijn afgesloofd ligchaem wel wat, maer handen en armen niet. ⁺ 'k Vond meer als genoegh te doen, om my met deselve op 't hout vast te houden; anders sou ick gewisselijck door de golven daer van afgesmeeten zijn geworden. Dickmael wentelde ick om en om; en geduerigh was ick in bekommeringh, dat mijnen Draeger my sou ontschieten. Dus dobberde ick dien geheelen Naght in de Swarte Zee. Korts nae 't aenbreecken van de dagh, sagh ick niet verr' van my af een Klip. Hier stond ick nu in beraed, of ick my op de Planck sou houden, verwaghtende, ofse my misschien aen Land moght werpen; dan of ick deselve sou verlaeten, om nae de Klip te swemmen; waer toe ick genoeghsaeme kans sagh. ⁺ 't Sy wat ick van beyden doen moght, 't scheen my een vertwijffelde saeck te zijn. Echter nam ick eyndlijck een besluyt, my nae de Rots te willen begeven; denckende, als ick doch sterven moest, dat ick daer, op 't drooge, my beeter tot de dood sou konnen bereyden, als in de geduerige beweegingh op 't Water, veroorsaeckende een jammerlijcke hobbelingh en tobbelingh. Dus swom ick derwaerts, en geraeckte op de Klip. d'uytgestaene schrick en arbeyd maeckte my gantsch flauw. 'k Vond niets ter Weereld, 't welck my eenighsins tot verquickingh had moogen dienen. ⁺ 'k Sagh niet anders als Water en Lught, behalven deese, en somtijds eenige andere een weynigh onder 't water verborgen leggende Klippen. Geen hoop was 'er, dat eenigh Schip hier ontrent sou mogen koomen, om my in te

+ Aenmercklijck Verhael

+ Eener plotselijcke Schipbreuck

+ Op deese Swarte Zee

+ En hoedanigh eenen Adam Schlick

+ Nae d'uyterste uytgestaene rampsalige noden,

[p. 240]

neemen, wijl de Schippers, weegens't onvermijdlijck gevaer, gewoon zijn, deese plaets verr' genoegh te vermijden. Dien dagh braght ick dus over in seer benauwde swaermoedigheyd; ondertusschen dickmael mijne knyen buygende, om met allen ernst den almaghtigen, by wien uytkoomsten tegens de dood zijn, aen te roepen tot behoudingh mijns levens; maer insonderheyd om vergifnis mijner Sonden; versterckingh mijns geloofs op de Verdiensten des gekruycighden Jesu, en een saelige Sterf-uyr. ⁺ 't Was soo gantsch dampigh en neveligh, dat ick nauwlijcks een Musquetschoot weghs van my af sien kon. Had my de dagh langh gevallen, noch veel langer en banger viel my de naght hier over te brengen; te meer, wijl de honger nu swaerlijck begon te pijnigen. De volgende dagh en naght braght ick door in deselve staet; doch noch soo veel arger, als de hoop van ontkoomingh minder, jae gantsch te niet; maer daer tegens de maghtloosheyd door honger en vrees meerder was geworden. Terwijl ick nu, my op 't hooghste flauw bevindende, mijn gebed deed ('t welck ick my voorstelde, dat wel 't laetste zijn moght) quam, nae gissingh ontrent een uyr voor de middagh-tijd des derden daghs dat ick mijne ellendige Herbergh op de Klip had genoomen, een Visch, van de grootte, ⁺ en bynae van de gestalte eens Haringhs, op 't Water nae my toe drijven, alhoewel noch levendigh. 'k Was gewisselijck niet traegh, om deselve aen te grijpen, wijl ick goede gelegenheyd sagh, om hem te konnen bereycken: En wel haest had ick dit rauwe Gereght opgegeeten. Doe bevond ick my een weynigh versterckt, en mercklijck verquickt. Geen half uyr hier nae quam saghtlijck een groot stuck eener Mastboom op de Klip aen. Dit geval, koomende soo stracks op de Visch, welcke ick gekreegen, en door des selven nuttigingh eenige kraght ontvangen had, deed my dencken, dat veellight de goedertierne God my dit middel toesond, om te strecken tot mijne behoudenis. d'Almaghtige (seyd' ick) heeft my onverwaght gespijsighd. ⁺ Onverwaght doet hy dit swaere stuck houts nae my toedrijven. Misschien heeft sijnen Raed over my bepaeld, my noch hier door't leven te redden. Veellicht sal hy dit hout beveelen, om my te sijn als d'Arck aen Noach was. Met een vernieuwde hoop, en vertrouwen op den Heere, vloogh ick van de Klip af, en swom nae 't stuck van de Mast; waer op ick my settede, gelijck een Ruyter op sijn Paerd; of oock somtijds wel daer op gingh leggen, als my de Beenen vermoeyd wierden. Tegens den avond vingh ick, wonderlijc-

+ Eyndlijk noch, wanneer d'ellende op 't hooghste was gekoomen,

+ En gantschlijck geen hoop van behoudingh

+ Meer overgebleven scheen,

[p. 241]

ker wijs, noch een andere Visch, van sulck een slagh als d'eerste: Welcke ick oock rauw op-at; ⁺ met beeter smaeck, als yemand van u lieden, ja als yemand van alle menschen, die noyt in een diergelijcke nood zijn geweest, sigh sou konnen inbeelden. Niet alleen wierd door deese Visch mijnen honger gestild, maer oock, door der selver voghtigheyd, mijnen dorst genoeghsaem gelescht. Dit gaf my nieuwe moed, ⁺ en versterckte mijn vertrouwen op God. De volgende morgen, ontrent een uyr nae 't aenbreecken des daghs, wierd ick land gewaer; en quam allenxen soo naeby, dat ick my van de Mast begaf, en daer nae toe swom. Hier stond ick nu wel op vaste Aerde; doch wist niet, waer heenen ick my keeren sou, om by Menschen of Huysen te moogen geraecken. 'k Liep op goed geluck aen; en quam, ontrent een paer uyren voor Sonnen ondergangh, by een Aenvaert der Swarte Zee. Wie kan vroolijcker zijn, als ick my doe bevond. ⁺ Doch te gelijck quam my bestooten de droefheyd, dat ick met 't Schip al 't mijne had verlooren, soo dat ick niet wist, hoe ick te Constantinopel sou mogen komen; derwaerts te vooren een Brief was afgesonden aen seecker Koopman, om aen my, op 't aenmelden mijns Naems (of ick misschien onderweegen door 't een of 't ander ongeval van mijne Brieven had mogen beroofd worden, gelijck nu geschied was) een genoemde som gelds te betaelen. God echter liet my genaede vinden in d'oogen der inwooners; soo datse, sigh ontfarmende over mijnen quaden staet, my niet alleen beleefdelijck innaemen, en genoeghsaem versorghden van Spijsen, maer oock aen den Schipper eens Schips, 't welck de volgende dagh nae Constantinopel sou afsteecken, voor my de Vraght betaelden, en my meer teerkost meêgaven, als my tot deese Reys van nooden was. Adam Schlick von Winszheim Asiatischer Meer und Land-Reisz pag. 102.

't Gevaer, seyde Juffer Honesta hier op, ⁺ vergeselschapt de Mensch door sijn gantsche leven, doch veel meer te Water als te Land. Sulcks zijt ghy, gelijck ick alreeds gehoord hebt, meer als eens gewaer geworden. Maer oock hebt ghy even soo dickmael vernoomen de genaedige en wonderlijcke hoede des Almaghtigen; die u van den Dorpel des doods te rugg' getrocken, uyt 't Graf der Golven opgeheven, en u genaede doen vinden heeft in d'oogen der geene die u niet kenden, doe ghy daer naeckt en bloot stond, van alles beroofd zijnde. Hy heeft u getoond, dat hy uyt alle gevaeren kan

+ Wonderlijck gereddet,

+ En van den dorpel des doods

+ Te rugge getrocken; uyt 't graf der Golven opgeheven wierd.

+ Korte aenmerckingh over 't verhaelde geval.

[p. 242]

verlossen: Dat hy kan helpen boven hoop, tegen hoop; en 't leven behoeden daer niet anders als de dood voor oogen staet. Op 't stuck eener Mastboom heeft hy u in de Zee een wegh gegeven, en in de Baeren een seecker Padt. Dus van God gereddet zijnde, staet ghy noch tot op deesen dagh. O wel haer, die op den Heere vertrouwen! ⁺ hy sal haeren voet niet laeten wanckelen, maer haer bewaeren voor alle quaed. Hy is haere schaduw aen haere rechterhand; of koomense in gevaer, hy treckt 'er haer uyt. Werdense flauw, hy geeft haer nieuwe kraght. Waerlijck, ghy hebt overvloedige reden, om al den tijd uws levens met David uyt te galmen, Psalm LIX. 17. LXII. 9. Ick sal uw sterckte singen, en 's morgens uwe goedertierenheydt vroolijck roemen, om dat ghy my een hoogh vertreck zijt geweest, en een toevlught ten daege als my bange was. Van u, ô mijne Sterckte! sal ick Psalmsingen; want God is mijn hoogh Vertrek, de God mijner goedertierenheyd. Vertrouw op hem t'aller tijd, ô ghy volck! stortet u lieder hert uyt voor sijn aengesight. God is een Toevlught. Sela!

Tot verder opweckingh deeses vertrouwens op God, begon Polylector, ⁺ moet ick noch een diergelijck aenmercklijck geval hier by voegen. 'K heb, seght de Schrijver, uit wien ick dit verhael, te Reval in Eijsland een Koopman gekend, genoemd Pieter Perseval; een vroom, eerlijck Man; die voor ontrent twee-en-twintigh jaeren op een groot Schip van Lubeck in Neder-Saxen nae de gedaghte Stad Reval voer. Onderweegen, tusschen Sweeden en Guthland, viel de Vaert soo ongeluckigh, dat 't Schip in veele Stucken wierd verbroocken. Goederen en Menschen söncken nae den Afgrond. Hy alleen, sigh op een Planck begeven hebbende, dreef nae een Steenklip. Drie geheele daegen langh sat hy op deselve, ⁺ in d'uyterste anghst en nood; niet anders als Water rondom sigh siende. Door Godlijck bestier quam een toegemaeckte Ton, van de Golven en Winden voortgedreeven, juyst tegens deese Rots aen te slaen. Hy wendede naerstigheyd aen om deselve te krijgen; sloeghse op, en vond 'er eenigh Bedwerck, nevens een deel Appelen in. Diergelijcke Waeren werden seer veel nae Lijfland gesonden; en de gedaghte Ton swom dus uyt 't gebroockene Schip boven op 't Water. Met 't Bedwerck bewaerde hy sigh tegens de koude. d'Appelen gebruyckte hy ter Spijs. Op den vierden dagh wierd hy een kleyn Schipje gewaer, van sulck een slagh, als men Sweedsche Schuten noemd.

+ Tot stightingh, en opweckingh des vertrouwens op God.

+ Ander diergelijck sonderlingh geval.

+ Van Pieter Perseval, Koopman in Lijfland,

[p. 243]

Door roepen en wencken gaf hy de daer in zijnde persoonen een teecken. Deese saegen dien goeden Man wel op de Steenklip, ⁺ doch konden niet geloven dat het een Mensch was. In tegendeel hieldense hem voor een Spoock: Gelijck men dan in deese Landen wel gewoon is, op de Wateren veelerley vreemdigheden van Duyvelsche Guychelbedrijven te verneemen. 't Is gewis, dat de Satan veel meer op d'eene als op d'andere plaetsen spoockt; alderminst, daer 't light des Godlijken Woords alderklaerst op den Kandelaer staet. Maer ondertusschen beelden oock de Menschen sigh dickmael Spoocken in, daerse gantsch niet zijn. Doch laet ick de geschiedenis vervolgen. ⁺ Eyndlijck evenwel zijnse, op sijn geduerigh roepen en bidden, met haer Schipje nae hem toegevaeren: hoorden van hem een volkoomen beright sijner bejegeningen; naemen hem van de Klip, en voerden hem meê nae Reval. Naderhand heeft Pieter Perseval deese Geschiedenis doen uytbeelden, en de Schildery laeten hangen voor de Poort daer men t'Scheep gaet, aen een bysondere plaets; duysenden van Menschen tot een Schouw-spiegel. ⁺ Dickmael heeft hy my verhaeld, dat hy, sigh in deese seer groote ongelegenheyd en anghst bevindende, gantsch geen middel van ontkoomingh sagh. Echter had hy, schoon de dood hem geduerigh voor oogen stond, noch altijd een vast vertrouwen gehad op de goedertierenheyd en genaedige bystand Gods; tot wien hy van gantscher herten sughtede en bad: Die hem oock ter reghter tijd reddede, Sigismundus Suevis Spiegel Menschliches lebens, Tractat. 4. pag. 64. d'ongeluckige Schipbreuck van Pedro Sorano; hoe hy, alleen in een woest Eyland aangekoomen zijnde, vier jaeren langh sigh daer ellendigh behielp, ⁺ en doe noch door een aenkoomend Schip wierd verlost, heb ick verhaeld in 't eerste deel mijns grooten Historischen Schouwtooneels, pag. 280. Een ander t'eenemael wonderlijck geval van den Schipbreuck geleeden hebbende, en op een Rots aengeswommen zijnde Simson, Koopman te Marennes in Franckrijck, in mijne Groote Schouwplaets der Lust en Leer-rijcke Geschiedenissen, tit LI. pag. 296. Sommige andere diergelijcke geheugens-waerdige Voorbeelden van wonderlijcke behoudingen en Schipbreucken kan men oock vinden aghter de Reys van Willem Ysbrandsche Bontekoe. Wijl deselve genoegh bekend zijn, soo is 't onnoodigh, eenigh verder gewagh daer van te maecken.

Beklaeghlijck zijn soodaenige Schipbreucken, liet Honorius

+ Schipbreuck geleden hebbende,

+ Uyt welcke hy alleen ontquam.

+ Uyt de Zee op een Klip geraeckende;

+ En hoe 't hem verder gingh,

[p. 244]

sigh hooren, ⁺ wegens 't verlies van goederen, en insonderheyd van 't leven der Menschen in deselve. Maer dit is een seer boose saeck, dat veelerweegen soodaenige Waeren, welcke noch koomen aendrijven, van den Heer, die 't Gebied over 't Strand heeft, daerse werden aengeworpen, of in 't geheel, of ten deelen, ten Buyt werden gemaeckt, onder den naem van Strand-reght.

Wat dit Strand-Recht is, ⁺ berightede Polylector; hoe 't hier en gintsch gebruyckt werd; d'uytsteeckende godloosheyd van sommige Inwooners der Eylanden aen de Noord-Zee ontrent dit stuck, door Voorbeelden getoond; en eenige andere daer aen hangende dingen, heb ick kortlijck verhandeld in mijne vertaelde, in een andere orde gebraghte, en doorgaens vermeerderde Historische, Politische en Philosophische Rust-uyren, van pag. 87. tot 90. 'k Sal 'er nu dit by doen. 't Strijd tegens alle billijckheyd en gereghtigheyd; tegens de liefde en behulpsaemheyd, welcke wy onsen Naesten schuldigh zijn, dat Heeren en Overheeden sigh toe-eygenen de Goederen, welcke uyt een vergaen Schip aen haeren Oever werden geslaegen. Dit is d'ongeluckige noch voorts verderven, in plaets van haer te helpen; ⁺ en haer gantsch onbarmhertigh te beroven van 't geen de vernielende Zee haer noch overigh had gelaeten. Waerlijck, 'k sie geen reden, welcke dit snoode bedrijf met eenige glimp moght verontschuldigen; ten ware dan, dat men openbaere Dievery en Rovery wou goed en geoorloft heeten. Of dat men yemand, die yets vind 't geen sijnen Naesten ongeluckighlijck verlooren heeft, wou toewijsen, dat hy 't selve met een goed Gewisse sou mogen behouden. Daer nochtans de Wetten de geene, die 't gevondene als eygen goed aenslaen, aen Diefstal schuldigh verklaren, gelijck ick getoond heb in mijne Groote Historische Rariteyt-kamer, eerste deel, pag. 301.

'k Sta, seyde Juffer Honesta, met u in 't selve gevoelen. 't Koomd my onreghtvaerdigh, ⁺ onbarmhertigh, en liefdeloos voor, dat men de geene, welcke alreeds van de vertoornde Zee soo swaerlijck zijn beschadighd geworden, andermael sou plonderen op 't land, en haer beroven van 't weynigh overschot, 't welck de woedende Golven haer noch vergunden. Maer wie sal sigh tegens de Vorsten opstellen; of d'eenmael gegevene en ingevoerde Wet om verr' stooten? Ondertusschen mogense bedencken, hoese dit overeen sullen brengen met de Godlijcke Wet ontrent een verloorene Os, Esel, of ander Beest.

+ By welcke gelegenheyd

+ Yets werd gehandeld van 't soo genoemde Strand-reght.

+ Groote ongereghtigheyd,

+ Onbarmhertigheyd en onbillijckheyd van 't selve.

[p. 245]

Vermits, ⁺ hernam Polylector, de Heeren, welcke 't Gebied over 't Land hebben, oock werden geseght toe te behooren de Wateren en Stroomen, soo meenense, dat de door Schipbreuck daer heenen gedreevene Goederen aen den Heer des Lands zijn vervallen. Per text in l. Insulae Italiae. ubi Dd. ff. de re judic. c. licet ubi Gloss. & Bald. num. 2. de feriis cap. ubi periculum de elect. in 6. deciar. lib. 4. prax. crim. c. 17. num. 29. & Consil. 123. n. 26. vol. 3. Greg. Tholosan. lib. i. Syntag. Jur. cap. 3. n. 5. Petrus Belluga, Boabailla, en meer andere; aengeweesen in Lasseni Burgerliche Tisch-reden pag. 335. ⁺ Alhoewel van reghts weegen soodaenige Goederen niet den gemeenen Fisco toebehooren, wijl niemand sigh magh verrijcken van eens anders schaede, ellende en ongeval. L. 1. & tot tit. Cod. de naufr. l. 11. authent. Navigia. C. de fuit. Waerom dan oock Keyser Frederick de tweede deese in sijnen tijd ingebroockene en onverantwoordlijcke gewoonte gantschlijck afgeschaft, en de Zeevaerende persoonen, in geval van Schipbreuck, alles wat de Zee aenwierp, laeten behouden heeft. ⁺ Keyser Carel de vijfde heeft dit boose gebruyck voor eeuwigh afgeschaft. Artic. 209. criminal. Sanct. Want 't is meer Barbarisch als Christlijck, ⁺ datmen sal beroven van haer overgeblevene Goederen, jae oock wel geheel ter straf wil trecken de geene, die buyten haere schuld, en tegens haeren wille, soo ongenaedigh van de Golven zijn gehandeld geworden. Niets is'er onreghtvaerdiger, ⁺ als de bedroefde en ellendige noch meer bedroefd en ellendigh te willen maecken. Goldast. in Collect. Constit. Imperial. tom. 3. pag. 53. L. Devus ff. de offic. Praesid. Evenwel onderhoud men deese gewoonte noch aen eenige plaetsen in Italien, Spaenje, Franckrijck, Engelland, en anderweegen: ⁺ Alwaer de Strandheeren alle aendrijvende en van de Zee uytgeworpene Goederen aentasten en gebruycken als haer eygene. Luc. de Penna in L. 1. Cod. de Naufr. Renaug. Chopin. de Doman. Franc. lib. 1. cap. 16. n. 19. Henn. Arnisaeus lib. 3. de Jur. Majest. c. 6. n 19., en meer andere. Waldemar, Koningh van Deenemarcken, heeft in 't jaer 1228. de Burgeren van Brunswijck vrygesteld, al de Goederen, welckese uyt Schipbreuck konden bekoomen, voor de haere, als eygendom, te houden. Veellight heeft hy gemeend, dat Schipbreuckige dingen behoorden onder de geene, welcke de Reghtsgeleerde voor Verlaetene aghten; Daerse doch geenssins tot deselve mogen betrocken worden; insonderheyd niet, daer d'arme lieden 't haere weer soecken, en om de ter handstellingh ernstigh aenhouden.

+ Voortijds afgeschaft.

+ Van de Keyseren Frederick de tweede,

+ En Carel de vijfde,

+ Als een, niet Christlijck,

+ Maer Barbarisch gebruyck.

+ Waer 't echter noch onderhouden word.

[p. 246]

Op sulck een wijs, viel Juffer Honesta hier in, kon men, ⁺ wanneer yemand sijn in volle vlam staende Huys verliet, om sijn leven te redden, de noch overgebleven zijnde goederen oock voor verlaeten, en derhalven voor goeden Buyt houden. Mijn ziele koom' in den raed van sulcke Menschen niet.

De geene, vervolghde Polylector, ⁺ welcke sulcke goederen weygeren den reghten Erfgenaem weer te geven, werden genoemd Dieven, L. 9. §. fin. & l. 58. ff. de A. R. D. d. ff. fin. Inst. de R. D.; waerdigh, als soodaenige gestraft te worden, Menoch. lib. 2. de A. I. Q. cent. 3. cas. 297. & cent. 4. cas. 394. num. 99. Een andere gelegenheyd heeft het met de Schipbreuckige Goederen van Zeerovers: Oock van openbaere vyanden des Vaderlands. Anders, 't kan niet van ongereghtigheyd verontschuldight werden, dat men deeser wijs sigh wil verrijcken met d'ellende van andere; die men hier door voorts in armoede set. Lassenii Burgerliche Tischreden, pag. 338.

Veel Edelmoediger, veel gereghtiger, veel billijcker, liet Marinus sigh hier hooren, als meenigh Koningh, Hertogh en Graef, heeft sigh hier ontrent gedraegen een geringh Schipper. ⁺ In den bloedigen oorlogh des jaers 1635. tusschen Franckrijck en Spaenje, gebeurden 't, dat eenige Duynkercksche Scheepen aenvielen een Fransch Schip van Dieppe. Al de daer op zijnde Francoisen, 't gevaer siende, en voor een ellendige gevanckenis vreesende, vielen met allerhaest in de Boot, laetende de Schipper alleen: Die hier over niet qualijck te vreeden was. Hy kon seer wel Engelsch spreecken. ⁺ Gaf sigh derhalven sonder eenige tegenstand, aen de Duynkerckers over, en seyde, dat hy een Engelschman was, die veel liever aen de Spaensche als Fransche zyde wou dienen. Versoght ter dier oorsaeck, datse hem eenige persoonen wilden laeten toekoomen, om 't Schip te helpen regeeren. Geerne bewillighdense hier in; en sonden drie uyt de haere in 't Fransche Schip, om 't selve voor haer te verseeckeren. Gantsch onbekend was haer, dat de Schipper een Franschman was, wijl hy sigh voor een Engellander uytgaf, en oock d'Engelsche Tael volmaecktlijck sprack. 's Avonds, als eenen der overgekoomene sliep, en eenen anderen aen 't Roer stond, leende hy van den derden sijn Mes, om wat Taback daer meê te kerven; waer van hy hem een gedeelte vereerde. Stracks begaf hy sigh nae den tweeden; en ontleende hem desgelijcks sijn Mes, onder deselve voorwendigh. Soo

+ Sulcke goed-aenslaeners

+ Werden Dieven genoemd, waerdigh, als soodaenige gestraft te worden.

+ Ongemeene list en dapperheyd van een Fransch door de Duynkerckers aengevallen Schipper,

+ Van al sijn Volck verlaeten, en alleen in 't Schip zijnde;

[p. 247]

haest hy 't in de hand had, stack hy 't hem in de borst, soo dat hy plotslijck ter neer viel. Even 't selve deed hy aen den slaependen. Doe dwongh hy den overigen derden, dat hy hem de Zeylen moest helpen wenden, om te rugge nae Franckrijck te keeren. Dus quam hy, met een goede Voorwind, weer te Dieppe aen. Hier liet hy de seer gewondede geneesen. Alhoewel hy nu, volgens de gewoone regel, al de laedingh en Koopmans-goederen voor sigh selven had mogen behouden, wijl deselve langer als vierentwintigh uyren in der vyanden handen waeren geweest, ⁺ en hy alleen had verhinderd, datse dien Buyt niet in verseeckerdheyd hadden gebraght, soo stond hy echter vrywilligh van sijn Reght af, en liet sigh vergenoegen met een Vereeringh. Yeder prees sijne dapperheyd, en roemde sijne billijckheyd. G. P. Harsdorffers Geschicht-spiegel tit. 62. pag. 454.

Indien, seyde Honorius, de Vorsten, ⁺ welcke sigh 't gedaghte Strand-reght aenmaetigen, eens selfs de gevaeren der Zee hadden gesmaeckt, misschien soudense andere gedaghten bekoomen, indien anders de gierigheyd haer niet gantschlijck ontmenscht had. Voortijds was oock in Pomeren dit gebruyck, dat alle Goederen uyt Schipbreuck wierden aengeslaegen van den Heer, in wiens Gebied de Zee die aenwierp; 't zy wie deselve moghten toebehoord hebben. d'Eygenaer moght niet de minste aenspraeck daer op doen. ⁺ Maer als Hartogh Bogislaus de thiende op sijne Zeevaerd nae 't Beloofde Land selfs allerley harde Toevallen overquaemen, en d'uyterste sinckens-gevaeren hem dreyghden, soo bemerckte hy eerst reght, wat voor een geweld de Zee heeft, en wat voor smertlijcke ongelucken deselve veroorsaeckt. Hield derhalven van doe af aen voor gantsch onreghtvaerdigh, dat yemand, die sijne Goederen door Schipbreuck verloor, daer van beroofd zijn, en eenen anderen die opvangen sou: Ter dier oorsaeck deed hy, ⁺ een Belofte, dat hy, soo haest hy t'huys gekoomen was, deese wel oude, doch onreghtveerdige en boose gewoonte sou afschaffen; en orde stellen, dat alle aen Strand koomende Goederen den reghten Heer souden toegeweesen worden. 't Is oock soo geschied, en 't werd noch hedensdaeghs door geheel Pomeren dus onderhouden. Engelhart de Jure Vectigal. th. 24. pag. 60. Zeileri Handbuchs ander theil, pag. 376.

Ondertusschen evenwel, begon Polylector weer, is voor soo onbillijck niet te houden, dat de geene, ⁺ welcke haer best doen,

+ Nevens sijn' bescheydene billijckheyd.

+ Door welck Geval

+ Hertogh Bogislaus de thiende

+ Dit Strand-reght in Pomeren heeft vernietighd.

+ Beright, van 't Berghloon

[p. 248]

om deese Goederen te bergen en te bewaeren, tot dat d'Eygenaer deselve koomd afhaelen, behoorlijck voor haer moeyte werden beloond: Wanneer maer dit Berghloon niet te hoogh loopt, en de Bergers getrouw zijn, sonder een gedeelte, en somtijds wel 't beste daer van, te verbergen, en diefaghtigh haer selven toe t'eygenen.

Hoe veel, vraeghde Juffer Honesta, beloopt dit Berghloon wel? ⁺ Vermits wy nu een tijd beleven, waer in de liefde verkout is, soo staet niet te hoopen, dat men hier ontrent sou doen, gelijck men wou, dat in een diergelijcke gelegenheyd aen ons selfs sou geschieden: En soo de Bergers niets yets te verwaghten hadden, datse eenige moeyte tot de Bergingh souden willen aenwenden. Doch dit Berghloon behoorde niet te groof te gaan. 't Sou seer smertlijck vallen, dat men, boven 't ongeluck en verlies door de Zee veroorsaeckt, 't geen noch half verdorven overigh gebleven is weer dier sou moeten inkoopen.

Gemeenlijck, antwoordede Marinus, koomd het uyt op een derde deel; echter nae gelegenheyd meer of min. ⁺ 't Oude Rhodisch Zee-Recht, waer op de volgende ten goeden deele gegrondet staen, geeft den geenen, die yets berghd, doorgaens 't vijfde deel: maer is 't aght ellen diep van de grond opgehaeld, 't derde deel; indien vijfthien ellen, de helft; wegens de vergrootingh van 't daer in geleegene gevaer. Jus Rhodior. cap. 45. & 47. 't Zee-Reght der Hansee-Steeden in 't jaer 1591. ingesteld, en in 't jaer 1614. op nieuws oversien, heeft deesen Artijckel: ⁺ Vind yemand Schipbreuckigh Goed aen 't Strand, of in de Zee aen sijn eygen Schip drijvende; en dat hy sulcke Goederen opvischt, die sal deselve overleeveren aen d'Overigheyd (der Plaets) daer hy eerst sal aenkoomen; 't sy in een Stad, of op 't Land, of aen d'Overmannen der Kooplieden. Van sulcke opgevischtede of gevondene Goederen sal men de geene, welcke den arbeyd hebben gedaen, geven 't twintighste deel. Maer haelense die uyt de Zee van een Reff, soo behoord haer 't vierde deel. ⁺ Hansee-stadtisch Zeereght, tit. 9. art. 3. 't Lubecksche Stadts-Reght steld, van een Reff gehaeld, 't derde deel; maer vermeld voor heenen: Indien Parthyen niet over een konnen koomen, aengaende 't Berghloon, dat dan de saeck sal besleght werden door goede Mannen, of door d'Ouderlieden in de Hansee-Stad, welcke naest by gelegen is. Lubsche Stadreght lib. 6. tit. 3. art. 3. und 4. 't Hamburger Stad-reght geeft dit bescheyd. ⁺ Indien yemand Schipbreuc-

+ Der in Zee verongeluckte Goederen.

+ Rhodiser Zee-reght hier van.

+ 't Zee-reght der Hansee-Steeden.

+ Der Stadt Lubeck.

+ Der Stadt Hamburgh.

[p. 249]

kigh goed berghd, en hy 't over Reff, of in de Zee gehaeld heeft, dien sal genieten 't derde deel; ten waere hy 't buyten sonderlingh gevaer en by goed weer berghde: In welck geval hy daer van sal ontfangen nae gelegenheyd, en oordeel van goede lieden, 't geen de billijckheyd vereyscht. Maer indien [sulck Schipbreuckigh goed] toevalligerwijs aen Scheepsboord quam drijven, 't sy hy op Ancker lagh, of seylde, of in sijne vaert was, soo sal hem alleen de twintighste penningh daer voor werden betaeldt. Hamburger Stadtbuch andertheil, tit. 17. art. 5. Dat de sulcke, welcke goederen uyt verongeluckte Scheepen bergen, ⁺ yet behoorlijcks voor haere moeyte en gevaer bekoomen, staet buyten verschil. De billijckheyd wil, dat de geene, die gearbeyd hebben, loon genieten; insonderheyd, wijl de Bergers gemeenlijck van geen groot vermoogen, en soodaenige lieden zijn, die van haere verdiensten moeten leven. d'aengelegenheyd der Eygenaers vereyscht het oock, op dat, indien andermael haer een diergelijck ongeval trof, sy of andere wederom gewilligh moghten zijn tot de Bergingh, om daer aen een penningh te winnen.

Geerne, seyde Honorius, wil ick een Arbeyder sijnen loon geven; en in sulck een geval wou ick rijcklijck hem loonen. ⁺ Maer echter dunckt my, dat van sommige goederen een derdeel te veel overloon is. Met deselve moeyte en gevaer, daerse hondert gulden aen Waeren meê bergen, konnense somtijds thienduysend guldens aen andere goederen in behoudenis brengen. Derhalven meen ick, dat 't loon wat na 't Werck behoorde geregeld te zijn. Immers, dat men van allerley Waeren niet een evengelijck deel der prijs behoefde te geven. Want hier door betaeld men voor even deselve moeyte, gevaer en tijd, nu honderd, dan duysend, jae noch meer guldens. Doch hier moet ick noch een vraegh doen. ⁺ Is 't wel gebruycklijck, dat men de geene, die uyt een gebleven Schip yets bergen, en voor haren loon 't derde of eenigh ander deel van 't geberghde eysschen, doe sweeren, datse niets voor haer selven aghtergehouden hebben?

Billijck, antwoordede Marinus, sou 't mogen geschieden. ⁺ Men kon den Eygenaer niet qualijck afneemen, dat hy in een saeck, waer aen dickmael veele duysenden hangen, en waer ontrent geene Getuygen zijn, de hooghste seeckerheyd, door een Eed te laeten doen, tot sijne gerustheyd begeerde. Echter weet ick hier van geene Voorbeelden by te brengen: En 'k vertrouw, dat het noyt, immers seer selden geschied; wegens de daer in leggende swaerigheden.

+ Billijck is 't dat de Bergers geloond werden:

+ Doch 't behoorde geen overloon te sijn.

+ Of 't dienstigh is,

+ De Berger der verongeluckte Goederen

[p. 250]

Indien 't Schip verongeluckt op soodaenigh een plaets, daer de Hooge Overigheyd 't Strand-Reght gebruyckt, en haer deel van 't geberghde neemd, soo sou men, dus doende, sigh in een onuytkoomlijcken Doolhof steecken; en geen ander nut daer van trecken, als dat men door swaere Gerights-kosten 't aengeslaegene t'eenemael quyt gingh. ⁺ Oock souden d'Amptenaeren wel maecken, datter niet veel van weer te rugge sou keeren. Was 't uyt de vrye Zee gehaeld, soo sou men echter weynigh voordeel bekomen door de Bergers te doen sweeren, en de beste pluck sou in de handen der Advocaten geraecken. Vele souden hier door werden afgeschrickt, om voortaen sulcke Goederen te bergen: Of oock wel aengeset, om de geberghde Goederen nae andere plaetsen te vervoeren, en daer te verkoopen; sonder oyt te laeten blijcken datse yets geberghd hadden. 't Is derhalven best, alle arghwaen in te kroppen, ten waere men klaerlijck genoegh bespeurde een handtastelijcke Bedriegery en Dievery. Frisschii Ruhstunden erster theil, pag. 675.

Vermits, wierp Juffer Honesta hier in, gesproocken is van Hansee-Steeden; ⁺ en ick oock dickmael van deselve gewagh hoor maecken, soo wou ick wel geerne weeten, wat door dit woord word beteeckend: en welcke deese Steeden zijn.

't Is, antwoordede Polylector, ⁺ een seer oud (al voor 't jaer 1200. ontstaen) en derhalven nu vry twijffelaghtigh woord, ten opsight van den oorsprongh. Eenige meenen, dat het afkoomstigh is van 't oude woord Hanssen, waer door wat groots en aensienlijcks pleegh te kennen gegeven te worden. Soo noemde men voortijds de Duytschers groote Hanssen; of Hansen. En dus sou Hanse-Steeden soo veel bedieden als groote-Steeden. Andere willen, dat het beteeckend An-zee-Steeden; de H, als geen letter, maer alleen een uytblaesingh, daer voorgesteld zijnde, gelijck in veele woorden pleegh te geschieden; als, Hieronymus, Hierusalem, Heva, Helias, Hiericho, Hadrianus e.s.v.

Ick kan, ⁺ stelde Marinus hier tegens, dit niet erkennen voor den eersten oorsprongh deeses woords, vermits al de Hanse-Steeden niet aen de Zee leggen.

Men kon, ⁺ berightede Polylector, hier op antwoorden: Schoon al de dus genoemde Steeden niet aen de Zee zijn gelegen, soo hebbense echter aen 't een of 't ander Comptoir haer' Aengelegenheyd gehad. Of: 't Geheele t'saemgevoeghde Ligchaem heeft sijne be-

+ Te doen sweeren, dat se niets daer van hebben aghter gehouden.

+ Hanse, of Hansee steeden.

+ Oorsprongh deeses woords, en wat het

+ Betekend.

+ Waer ontrent de meeningen verschillen,

[p. 251]

noemingh gekreegen van 't grootste Deel. Wederom andere brengen deesen Naem af van 't Gothsche woord Hanse; bediedende een Verbondschap; en dus sou Hanse-Steeden te kennen geven Verbondene Steeden; die met malkander in Verbond staen. ⁺ My belangende, 'k sou geen swaerigheyd maecken, deese laetste toe te vallen, wijl Woord en Saeck hier t'eenemael overeen komen. Wy willen hier niet spreecken van de Tijd, wanneerse in een Verbond zijn getreeden; waer toe 't selve streckte, en 't geen 'er voorts aen hanght. 't Hoofd der selver is Lubeck, ⁺ daer de Voorreghten en andere Schriften in bewaeringh leggen: Die de maght heeft, om d'andere t'saemen te roepen: En indien, om eenige redenen, de Byeenkoomst in een andere Stad wierd aengesteld, soo moet echter 't Lubecker-zeegel derwaerts werden gebraght. Voortijds was 't getal seven en tseventigh. Want als deese Verbondene Waldemar de derde, Koningh van Deenemarcken (gestorven in 't jaer 1375) door een Herauld den Oorlogh deeden aenkondigen, ⁺ soo kreegense van hem dit Hoorn-vers tot antwoord: ⁺ Seven-en-tseventigh Hansen, En seven-en-tseventigh Gansen; Bijten my niet de Gansen, Soo vraegh ick niet een Boon nae de Hansen. Doch sy braghten hem daer toe, dat hy niet alleen Stilstand van Wapenen versoecken, maer oock eene voor hem schandlijcke Vreede ingaen, en de gedaghte Steeden, tot vergoedingh haerer gedaene Onkosten tot deesen Krijgh, geheel Schoonen voor de tijd van seventhien jaeren inruymen moest. Pontani Histor. Dan. lib. 8. fol. 494. Schareri Chron. lib. 3.

Dickmael gebeurd het, merckte Honorius hier aen, dat de geene, die haere vyanden te kleyn aghten, naederhand selver sigh voor haer bucken; en diese eerst smaedlijck trotsten, selver smeecken moeten. Ondertusschen heb ick noyt geweeten, ⁺ dat'er sulck een meenighte van Hanse-Steeden zijn.

Beyde 't Getal en 't Verbond selfs, berightede Polylector, is nu niet meer als voor heenen. ⁺ Deese Hanse-Steeden werden verdeeld in vier Hoofd-Gemeenschappen. I. 't Lubecksche. II. 't Keulsche. III. 't Brunswijcksche. IV. 't Dantzicksche. Tot (i) 't Lubecksche Hoofdgemeenschap behooren ses Windische Steeden; 1. Lubeck. 2. Hamburgh. 3. Rostock. 4. Wismar. 5. Straelsund. 6. Lunenburgh. Voorts aght Pomersche. 1. Stettin. 2. Anklam. 3. Golnouw. 4. Gripswald. 5. Colbergh. 6. Stergard. 7. Stolpe. 8. Rugewald. Tot (2) Keulen behooren seven Cleefsche en Marcksche Steeden; 1. Keulen.

+ De waerschijnlijckste.

+ 't Hoofd deeser Bond-steeden is Lubeck.

+ 't Getal der selve.

+ Hoon-vers van Koningh Waldemar.

+ De Hanse Steeden

+ Verdeeld in vier Hoofd-gemeenschappen.

[p. 252]

2. Wesel. ⁺ 3. Duysburgh. 4. Emmerick. 5. Warburgh. 6. Unna. 7. Han. Seven Geldersche: 1. Nieuwmegen. 2. Zutphen. 3. Rurmund. 4. Arnhem. 5. Venlo. 6. Elburgh. 7. Harderwijck. Drie Overysselsche: 1. Deventer. 2. Campen. 3. Swol. Drie Friessche: 1. Groeningen. 2. Stavoren. 3. Bolswaerd. En thien Westphaelsche: 1. Munster. 2. Osnabrugh. 3. Dortmund. 4. Soest. 5. Hervorden. 6. Paderborn. 7. Lemgouw. 8. Bileveld. 9. Stippe. 10. Rasveld. Tot (3) Brunswijck teld men derthien Saxische Steeden: ⁺ 1. Maeghdenburgh. 2. Brunswijck. 3. Goslar. 4. Einbeck. 5. Gottingen. 6. Hildesheim. 7. Hannover. 8. Ulssen. 9. Buxtehoede. 10. Staden. 11. Breemen. 12. Hamel. 13. Minden. Tot (4) Dantsick ses Pruyssische Steeden: 1. Colm. 2. Thoorn. 3. Elbingh. 4. Dantzick. 5. Koninghsbergh. 6. Brunswich. Sommige voegen 'er noch eenige ander by. Hornii Orbis Polit. pag. 96. Brauweri Chronicon. fol. 619. ⁺ Hedensdaeghs hebben deese Steeden noch wel de schijn van een Ligchaem, doch sonder Zenuwen. Allenxen is haer maght van de Vorsten gekrenckt; en van tijd tot tijd zijn haere Voorreghten besneeden geworden. Nu is deese, dan die Stad door deesen of geenen Heer, of door ongeluckige oorloghsbeswaernissen, in een andere stand geset; waer door d'eene de lust en wil, d'andere de maght benoomen is, om 't Verbond te voldoen en te handhaven. Dus is 't daer toe gekoomen, dat dit Duytsche Hanse-stadtisch Bond geen naedruck meer heeft, maer elcke Stad voor sigh selven sijn best doet. Maer laet ons van d'An-zee-Steeden (soo sommige dit woord vertaelen) weer tot de Zee keeren.

Wel dan, ⁺ seyde Honorius, soo moet ick voor eerst vraegen, wat de Caspische Zee voor een Water is? 'k Heb alreeds gehoord, dat deselve oock werd genoemd de Hyrcanische Zee; Mare de Bachu, en Mare de Tabarestan.

't Is, ⁺ antwoordede Polylector, geen eygentlijcke Zee, maer alleen een Lac, of Meir; van sommige gehouden voor 't grootste des Werelds. Ontelbaer veel groote en kleyne Rivieren vlieten 'er in. Maer niemand heeft oyt seeckerlijck geweeten, waer al deese Wateren sigh weer ontlasten; want gantschlijck geenen uytgangh kan men 'er aen verneemen. Even hier om hebben de Spaenjaerden een seer groot Meir in 't West-Indisch Eyland Hispaniola (waer in veele Rivieren vloeyen, ⁺ sonder dat men de minste uytvloed gewaer werd) oock de naem van Caspische Zee meegedeeld: Maer van d'Indianen werd het geheeten Haneygaban. De Bischop en Geschied-

+ Naemen aller Steeden,

+ Onder deselve behoorende.

+ Sijn nu in een Verbond sonder naedruck; een ligchaem zonder zenuwen.

+ Voortgangh

+ Tot de Caspische Zee.

+ Sijnde een Meir; 't welck meenighten van Revieren en Beecken ontfanghd.

[p. 253]

schrijver Paulus Jovius schrijft van deese Caspische Zee dusdaenigh: Dit Meir heeft geenen Uytgangh, soo veel men gewaer kan werden. Doch geloofwaerdigh is 't, dat het van seeckere Afgronden onder d'Aerde werd ingeswolgen. Men moet sigh verwonderen, dat soo veele Wateren, als 'er in vallen, deese Zee (welcke nimmermeer afneemd) niet doen wassen, noch oock varsch worden. Sy streckt sigh, in een Ey-ronde vorm, uyt van 't Suyden ten Noorden; en schijnd soo groot als de Pontus Euxinus, of Swarte Zee (van welcke wy alreeds hebben gehandeld), wanneer men daer van afscheyd de Meotische Poel; hedensdaeghs Zabacca genoemd. Camerarii Meditat. Histor. tom. 1. lib. 4. cap. 2. De Caspische of Hyrcanische Zee word van de Russen ter deeser tijd geheeten More Gualenskoi: Van de Persianen Kulsum: Van de Mooren Bohar Korsum; soo veel als Beslootene Zee. 't Is een reghte Middellandsche Zee; midden in 't Land, en van d'Aerdbodem allerweegen omslooten. Heeft seer veel inloopende Vloeden; waer onder oock zijn de Wolga, Araxis, Oxus, en een groot getal andere; ⁺ doch geenen uytgangh, die men bemercken kan: Geen Ebb en Vloed, als andere Zeëen: oock weynigh goede en verseeckerde Havenen. 't Water is sout; behalven by 't Hyrcanische of Kilanische Strand; wijl ter dier plaets seer veel Stroomen daer in vallen. In dit gantsche Meir is geen Eyland, uytgesondert Ensil by Ferabuth; waer op eenige Harders Huysen staen. Zeileri Epist. tom. 2. num. 541. pag. 832. ⁺ Deese Caspische Zee heeft bynae alle Natuerkundige Vernuften in enghte gebraght, vermitsse niet konden vatten, hoe 't doch toegaen magh, datse door een altijd-duerende toevloed van Rivieren noyt toeneemd; oock niet 't minste blijck toond van eenige uytvloeyingh in, of aen-een-voegingh met een andere Zee. Kircheri Mund. subterran. tom. 1. lib. 2. cap. 13. §. 1. De Mey Wercken, fol. 442. ⁺ 't Gebeurd somtijds wel, alhoewel hier geen af of toevloed is, dat 't Water niet alleen aen 't Strand wast, maer oock selfs, insonderheyd aen de Westzyde, over 't Land heenen strijckt: Doch sulcks geschied enckelijck door de Wind uyt de Zee, die 't opjaeghd. Maer by stil We'er is 't altijd op eene hooghte, en op deselve peyl. Eenige honderden van Rivieren hebben in deese Zee haere uytwateringh. Van Rescht tot aen Schamachie, de wijdte van ontrent twintigh daghreysen, storten meer als taghtigh Beecken, soo groote als kleyne, haer Water in dit Meir uyt. Wonder is 't, segg' ick andermael, als men deese saeck soo van

+ Sonder uytgangh te hebben; en sonder op te swellen.

+ 't Welck veele natuer-kundige vernuften

+ In een groote enghte van verwonderingh heeft gebraght.

[p. 254]

buyten aenmerckt, dat de meergenoemde Zee soo veele Stroomen ontfanghd, en echter geen mercklijcke uytgangh heeft. Ontrent 't Strand is 't Water soet, of brackaghtigh, wegens den inval der sigh daer in stortende Stroomen; maer diep in Zee soo sout, als dat van d'Oceaen selfs. Petrejus heeft in sijne Kronijck een misslagh, daer hy 't Water soo swart, als Peck of Teer steld te sijn; en oock een Eyland daer in; bebouwd met treflijcke Steeden en Vlecken. Belangende de swartheyd des Waters, Olearius getuygd, sulcks valsch bevonden te hebben. Oock is'er geen Eyland, als dat van Ensil; waer van ick alreeds heb gesproocken. ⁺ Even deese Caspische Zee word van Herodotus, Ptolomaeus, en Aristoteles te reght genoemd een eygene Zee op sigh selven, over al van een Oever omringhd. Hebbende geen (openbaere) gemeenschap met de groote Zee of Oceaen: soo datse billijck een Middelandsche Zee moght werden genoemdt. Derhalven hebben gedwaeld Dionysius Alexandrinus, Pomponius Mela, Strabo, Plinius, Solinus, Basilius Magnus, en meer andere; welcke wilden, dat de Caspische Zee sou gemeenschap hebben met de Scytische of Ys-zee, of oock sijn een Zeeboesem der Noord-zee; en gevolghlijck, dat 't land haer niet allerwegen sou omringen. ⁺ Dappers Asia, of Beschrijvingh van 't Rijck des Grooten Mogols; in 't deel van Persien, fol. 60. Welcke Schryver, uyt de gemeene Berigten van andere, de lenghte deeses Meirs steld op vijfthien, de gantsche breedte op aght Daghreysen, met een Roey-Vaertuygh, by stilte, sonder behulp van Wind. Of anders, de lenghte van de Mond of Ingangh der Zee, van Astracan af tot Ferahuth toe op aght Graeden, maeckende honderd en twintigh Duytsche Mylen: De breedte, van 't Landschap Churesin tot aen 't Cyrcassische Geberght, op ses Graeden, of t'negentig der selver Mylen. Idem ibid. Hier meê koomd over een de Heer Adam Olearius in sijne Persiaensche Reysbeschrijvingh.

De lenghte, liet Marinus sigh hooren, ⁺ van Astracan af tot Astrabuth in Kilan toe, stel ick op honderd en negenentwintigh mylen; doch de breedte is niet eenerley.

Hebt ghy, vraeghde Honorius, ⁺ deese Caspische Zee in eygener persoon bevaeren?

Jae gewisselijck, antwoordede Marinus; ⁺ en oock meer als eenmael. Doe ick was in Slaverny geraeckt, handelde de Heer, die my gekoght had, taemlijck sterck met de Kalmucksche, Gu-

+ De Beschrijving deeses Meirs werd hier voorgesteld

+ Uyt verscheydene Autheuren:

+ En daer by

+ Gedaen.

+ d'Aenmerckingen en ondervindingen

[p. 255]

wijnsche en Bucharische Tartaren, woonende aen geene syde der Caspische Zee, of in 't Oosten van Derlenth: Waer door ick, wijl hy my altijd meê nam, goede gelegenheyd had, om veelerley dingen met eygener oogen nauwkeurigh aen te mercken. 't Geen ick selver, door voorkoomende verhinderingh, of om dat onse wegh niet derwaerts streckte, niet kon bevaeren, heb ick, door veelvoudige en vlytige ondervraegingen, vernoomen van de Tartarische, Persiaensche en Armenische Schippers: Soo dat ick my op dit Meir wel sou derven uytgeven voor een goed Stierman. ⁺ Deese Zee is niet rond, gelijck men deselve in de Land-kaerten siet voorgesteld, maer vertoond by nae de gedaente van een halve Maen; vermits Cyrkassen, Dagestan, en een streeck van Schirvan, of Oud-Meeden, diep daer in schieten: Waer tegens in 't Noorden tusschen Astracan en Tarku, een Cyrkassische Stad in 't Suyden tusschen Derbent en Kilan, sigh voortdoen twe stercke Golffen, gelijck als twee hoornen. De lenghte heb ick alreeds gemeld. De breedte is tusschen Tarku in Dagestan en de Vloed Jemla (welcke de Kalmucksche en Guwijnsche Tartaren van malkander afsonderd), of van Westen ten Oosten, tsestigh Mylen. Doch de Golffen, insonderheyd de Kilansche, loopen noch ruym dertigh Mylen dieper; soo dat deese Zee daer meer als tnegentigh Mylen breed is. ⁺ Op de Persische Kust heeftmen doorgaans goede Anckergrond, van twee tot op agt Vademen Water. Maer ses of aght Mylen van 't Land af van twaelf tot op vijfthien Vademen. Tot daer toe proefdmen aen sommige plaetsen 't Water soet; aen andere brack, of eenighsins soutaghtig. Doch de binnenste ruymte is soo sout, als 't Water van andere Zeeën. Oock is daer gantsch geen grond te peylen. Uyt de Reys van Jan Struys, by Olearium, in sijne Persiaenische Reise-beschreibung fol. 437. des eersten Hooghduytschen Drucks.

Ghy verhaeld ons, viel Polylector hier in, noch meer, ⁺ als 't geen ick by de gemelde Dapper lees; die ter aengeweesener plaets seghd, deese Zee in 't midden soo diep te sijn, dat op t'sestigh of t'seventigh Vademen geen grond beworpen werden. 'k Sie oock dat uwe Beschryvingh, aengaende de Vorm, met sijne Paskaert van de Caspische Zee niet overeenstemd.

Deselve Zee, vervolghde Marinus, is, ⁺ gelijck ick alreeds geseghd heb, niet diep op de Rheede, en aen d'Oevers. Daer en boven is se vol Sandplaten, derhalven geen diep-gaende Scheepen

+ Van eenige persoonen,

+ Welcke deselve selfs bevaeren,

+ Of van naeby nauwkeurigh

+ Besigtigd en waergenomen hebben.

[p. 256]

op deselve konnen vaeren. De grootste deeser Schuyten (alhoewel van haer Scheepen geheeten) sijn, nae mijne gissingh, kleyner als d'Italiaensche Tartanen; ⁺ hoogh van Boord; niet diep neersinckende; plat van bodem; want anders sou mense op deese Zee niet konnen gebruycken. De Riemen sijn gemaeckt gelijck Schuppen. 't Roer is groot, maer gantsch wanschicklijck toegesteld. Weynigh weghs kan men'er meê voorderen, wanneer de Wind (die echter hier seer weynigh nut kan doen, weegens d'ondeugenheyd der Seylen, onbequaem om deselve te vatten) met de Riemen niet overeen koomd. Zee-kaerten en Compassen sijn de Schippers onbekend. Evenwel hebbense, vermits se sigh dickmael op deese Zee begeven, een seer nauwe kennis van d'ondiepten en Sandbancken: Welcke dit Meir voor d'onkundige, en voor grooter Scheepen als deese, onbevaerlijck maecken. By deselve Zee vind men veel' onvrughtbare Vlackten; soo groot, datmense met 't oogh niet kan afsien; sonder eenige Geberghten of Rotsen; die men anders gemeenlijck aen soodaenige plaetsen genoegh gewaer werd. Della Valle Reysen, tweede Deel, pag. 165. 167.

Met sulcke Scheepen en Schippers, ⁺ pastede Juffer Honesta hier op, wou ick my niet geerne op Zee begeeven.

Noch al veel sleghter Schuyten, gingh Marinus voort, werden in Persien en anderwegen gevonden. De Scheepen, in welcke men sigh begeeft, en de Schiplieden welcke deselve bestieren, zijn d'eene soo qualijck gesteld, d'andere soo onervaeren, dat yemand, die sijn leven lief heeft, noyt sijne voeten daer in sou willen setten. Doch die sigh op dusdaenige Reysen begeeft, moet dickmael de levens-liefde aen een kant setten. ⁺ Om van Bassora nae Banderick te geraecken, moest ick my in eene deeser snoode Schuyten waegen; indiense anders soodaenigh een naem moogen voeren. ⁺ Sy zijn gemaeckt van niet seer stercke Plancken; sonder eenige Spijckers of Haecken t'saemgevoeghd; sleghts aen een gebonden met Touwen, gevloghten van de Schors der Koker-boomen. Vermits nu deese Touwen de gaten, daerse door heenen gaen, niet geheel dight toe sluyten, soo vullen deese behendige Timmerlieden d'overige ruymte met sleghte houtene Nagelen, of Pinnen, diese nevens 't Touw inkloppen. Geen decksel is'er op: Waeromse dan oock, soo haest de Wind sigh een weynigh verheft, vol Water geraecken, door de daer in slaende golven der Zee. De verdere Toerustingh is niet beeter.

+ Schuyten welcke op deese Zee gebruyckt werden.

+ Gevaerlijcke

+ Schipvaert van Bassora nae Banderick

+ In seer snoode Schuytjens,

[p. 257]

De Bestierers deeser Scheepen zijn Mooren, ⁺ de bloohertighste onder alle Menschen des Weerelds. Soo haest 'er een Storm ontstaet, werdense soodaenigh van schrick ingenoomen, datse sigh in 't onderste der Schuyt gaen verbergen. Schoon men haer de dood dreyghde, soo sou men haer echter uyt deese haere Schuylhoeck niet konnen krijgen. Niet anders doense, als weenen, sughten, en malkander omhelsen. Met reght moghtmen derhalven seggen, dat die sigh op deese vaert begeven, niet meer als twee vingeren breed van de dood af zijn; en dat haer leven aen een swacke draed hanghd. Reys des Bischops van Beryte, pag. 56.

Indien, deed Polylector hier by, deese Reys te Water u gevaerlijck was; ⁺ niet minder isse in dit Gewest oock wel te land. Als men van Bandaris en Sciras nae Kalzeron wil, moetmen, wegens d'ondraeghlijcke hitte over dagh, by naght reysen. 't Welck ten hooghsten ongemacklijck valt voor de geene, die sulcks niet gewoon zijn. Want wegens de gedagte hitte kan men over dagh niet slaepen; en derhalven heeft men groote moeyte, om 's naghts, als men voortreysen moet, de vaeck te weerstaen. Vijf, ses, en noch meer daegen moet men dus toebrengen, geduerigh gaende door verschricklijck-hooge en steyle Geberghten. Dickmael is de wegh soo smal, dat niet meer als twee Menschen nevens malkander konnen treeden. ⁺ Aen d'eene zyde heeft men een Rots, sigh toonende als tot in de Wolcken te reycken. Aen d'andere een steyl-afgaende diepte, schijnende tot aen 't middelpunt der Aerde neer te daelen. 't Oogh is niet bestandigh genoegh, om 't gesight hier van te konnen verdraegen. Op dit smalle Pad gaen de Reysigers met seer groote schroom voort; kruypende dight langhs de zyde van de Rots heenen. Op deese geheele langh-duerige wegh is noch huys noch vervarschingh te vinden. Idem ibid. pag. 58.

Sulcke gevaerlijcke weegen en nauwe paedjens over Wolck-hooge Geberghten met steyl-neergaende grouwlijck-diepe Daelen, seyde Honorius, behoefdmen in Persien niet te soecken: Men kanse genoegh in Duytschland vinden; gelijck ick in mijne Reys door dit Gewest met onuytspreecklijcke schrick ben gewaer geworden. ⁺ Maer laet ons weer tot de Caspische Zee keeren. Vermits 'er seer veele Rivieren in loopen, en dat echter 't Water in deselve niet hooger werd, alhoewel 'er geen uytvloed is, waer blijft het dan?

Volgens 't beright der Persianen en van Olearius, antwoordede

+ Met onervaerne, bloohertige Schiplieden.

+ Verschricklijck-gevaerlijcke wegh over hooge Bergen.

+ Van Schiras nae Kalzeron.

+ Weerkeeringh tot de Caspische Zee.

[p. 258]

Polylector, ⁺ sou tusschen Tabristan, of Tabarestan, en Mazanderan, niet verr' van Ferabath, een groote Kake zijn, waer in dit Meir sigh storten, en onder 't Geberght wegh sincken sou. Maer wat sou doch deese een eenige Stroom konnen lossen, in tegenstellingh van soo veel inloopende Wateren? Doch hoor nu Kircherus hier van spreecken; wiens woorden ick evenwel sal verkorten, soo veel de saeck sal konnen lijden. Voor eerst steld hy vast, als zijnde door veelvoudige ervarenheyd soodaenigh bevonden, dat alle Zeeën (schoon niet juyst sightbaer met d'oppervlackte) evenwel door verborgene onderaerdsche Buysen met malkander wedersijdsche gemeenschap hebben. ⁺ Daer nae is sijn gevoelen, dat de Caspische Zee voor de Sondvloed met den Oceaen (welcke, nae sijne gissingh, al de Woestijnen, al de vlacke en sandige plaetsen van Tartaryen overstroomde) t'saemgevoeghd is geweest door de Straet, dight aen de mond van de Wolga; doch (door de gedaghte Sondvloed de weecker Aerdsche Deelen van de groote Caucasische Bergh-keeten afgescheurd zijnde, en daer stand houdende) niet diep was. Maer vermits dit tegenspraeck kan lijden, soo gaen wy 't vervolgh van dit sijn vermoeden voorby; en komen tot de van hem gegevene oorsaecken, waerom 't Water in deese Zee niet hooger werd; onaengesien deselve t'eenemael omslooten is, ⁺ en van soo lange tijden voorwaerts tot nu toe een groote Toevloed van Rivieren heeft ontfangen. Noodwendigh is't, dat dit Meir met de Zee gemeenschap moet hebben, 't sy met den Oceaen, of andere naebuerige Zeeën, door verborgene hoolen. Maer hoedaenigh gaet dit toe? Hy steld twee Doorgangen onder d'Aerde, waer van d'eerste sigh sou ontlasten in de Pontus Euxinus, of Swarte Zee; soo dat 't geheele Landschap tusschen d'Euxinische en Caspische Zee een Brugg' van daer onder door vallende Wateren moght genoemd worden. De blijcken hier van steld hy, eerst, 't verhael des Persiaens Peradia; seggende, in de Zeeplaetsen ontrent Megrellia te hebben gemerckt, dat de Swarte Zee als door groote opsiedingen brandend heet is geweest. Daer by voegende: Door een lange waerneemingh heeft men ondervonden, ⁺ wanneer d'Ooste winden in de Caspische Zee geweldigh waeyen, dat dan op deselve tijd in d'Euxinische Zee dusdanige Opswellingen werden gesien meer als nae gewoonte; met een groote beweegingh der geheele Zee. Daerenboven, wanneer de Weste Winden in d'Euxinische Zee langh blaesen, soo werden diergelijcke beroeringen in de

+ Vermits de selve een met land allerweegen omvangen Meir is,

+ 't Welck geenen uytvloed heeft: Waer tegens

+ Een groote meenighte van Rivieren sigh in deselve ontlossen,

+ Soo moet noodwendigh de Caspische Zee

[p. 259]

Caspische Zee vernomen. Gewisselijck, besluyt hy, is dit een openbaer Teecken, ⁺ dat deese Zeeën door verborgene, seer wijde en woeste Doorgangen, malkander door overhandsche Beweegingh aendoen. ⁺ Hy voeghd'er, tot verder bevestigingh, by, dat men somtyds in de Swarte Zee gewaer werd verscheydene Uytwerpselen, welcke, buyten een onder-aerdsche Doorgangh, hier geenssins souden konnen gevonden worden; ⁺ als alleenlijck eygen zijnde aen de Caspische Zee: Naementlijck, seecker slagh van Meir-gras; Slangen; Plancken van Scheepen, en stucken van Boomen, die enckelijck aen dit Meir wassen, en nergens anders te sien zyn.

Van enckele Wijsgeerige Redenen en ondersoeckingen, wierp Juffer Honesta hier in, heb ick weynigh kennis en oordeel. Maer ondertusschen evenwel zijnse my noch aengenaem, wanneer 'er soodaenige seldsaeme Waerneemingen onder gemenghd werden.

Wel hoor dan noch wat anders van deese Stof, seyde Marinus, my verhaeld van geloofwaerdige persoonen; en, indien 't een seeckere waerheyd is, gewislijck yet aenmercklijcks. 't Gebeurde, dat seker Pelgrim sigh nae de Jordaen begaf, om van 't Water deeser Rivier te drincken. Hy droegh by sigh een houtene Kroes, voorsien met een konstige Schroef, waer in men eenigh goud kon verbergen, sonder dat yemand yets daer van kon bemercken. Als hy nu met de selve uyt de gedaghte Jordaen Water wou scheppen, isse ongeluckighlijck hem uyt de hand geschooten, en met de Stroom voortgedreven. ⁺ Eenige Maenden hier nae, als hy 't Beloofde Land genoegh had doorwandeld, keerde hy over Zee weer nae Italien, en quam te Messina aen: Daer hy, in een Herbergh getreeden zijnde, by geval heeft gesien sijne in de Jordaen verloorne Kroes; welcke een Visscher had vinden drijven en opgevischt in de Middellandsche Zee. Voor eenige weynige stuyvers braght hy sijn verlies weer aen sigh; schroefde 't Vat op, en vond sijn goud noch in 't selve; maeckende doe voorts deese seldsaemheyd aen yeder bekend. Indien dit een waerlijck-gebeurde saeck is; soo moet men noodwendigh vast stellen, dat de Wateren der Jordaen in de Middellandsche Zee loopen: En wijl men niet kan bevinden, dat sulcks opentlijck, of met d'Oppervlackte, geschied, soo moetse deese haere t'samenloop onder d'aerde hebben. Vermits nu oock alreeds sulck een gemeenschap van de Swarte Zee met de Caspische is voorgesteld, en genoeghsaem schijnd te blijcken, dat de saeck soodaenigh is, soo is 'er geen reden, om 't ge-

+ Gemeenschap hebben

+ Met den Oceaen,

+ Of andere Nabuerige Zeeën, door onderaerdsche Gangen.

+ Aenmercklijck Geval van d'onderaerdsche gemeenschap der Jordaen met de Middellandsche Zee.

[p. 260]

daghte geval des Pelgrims, (verhaeld van P. Antonius Gonsales, in sijne Jerusalemsche Reys, eerste deel, pag. 582.) voor ongelooflijck te houden, of voor een Verdightsel uyt te roepen.

Voorts, vervolghde Polylector, ⁺ steld de gedaghte Kircherus een andere Doorgangh der Caspische Zee, door onderaerdsche Gangen, tot in de Persische Zee, of Boesem. Geen duyster blijck geeft hier van 't geen de Persianen verhaelen van de Charybdis, of Draeystroom, welcke Persien, ontrent twee Daghreysen van Balsora, of Bassora, aenspoeld. In deselve werd de Zee met een merckelijcke verminderingh ingeslockt. En als eyndlijck de Wateren weergekeerd zijn binnen haer' Oevers, is gantsch geen teecken van de Draeystroom meer te sien. Geen andere reden is 'er van deese saeck, ⁺ als de gemeenschap der Caspische Zee met de Persische Zeeboesem. d'eerstgenoemde, door de kraght der Winden bewoogen zijnde, treckt, nae datse een groot deel Water nae de Swarte Zee heeft voortgestouwd, om dit gebreck weer te vervullen, 't selve uyt den Persischen Boesem, door onderaerdsche gangen, weer nae sigh; waer uyt noodwendigh een Draeystroom moet ontstaen. Maer als de Swarte Zee, door de felheyd der Weste Winden bewoogen, het haer aenbevolene Pand van Wateren aen de Caspische Zee weerleverd, soo hersteld oock deese, haere volheyd dus weer bekoomen hebbende, den Persischen Boesem 't geense daer van nae sigh had getrocken.

Als my, liet Juffer Honesta sigh weer hooren, deese Wijsgeerige Bedenckingen en Reedengeevingen met sulcke klaere Spreeckwijsen werden voorgesteld, soo kan ick 'er bevattingh van hebben: En bemerck nu uyt 't geseyde, een wonderlijcke Speelingh der Natuer; door welcke deese Zeeën, ⁺ door een overhandsche omloopingh, haer' onderaerdsche gemeenschap onderhouden; aen malkander vast blijvende door een onderlinge meededeelingh van Water.

Wat 's dit, ⁺ schimpte Honorius! My dunckt, dat de Redenvoeringen van deese Vrienden zijn als eens Apotheeckers Winckel, van welckers reuck yemand, die daer in koomd, altyd wat in de kleederen blijft sitten. Sie doch! mijne Huysvrouw heeft al meê beginnen te Philosopheeren.

Deese Spottery hem van Juffer Honesta met een aerdige Schimp betaeld zijnde, soo veroorsaeckte sulcks onder d'andere een vrolijcke lagh. Daer nae begon Marinus weer aldus: ⁺ In deese Caspische Zee loopen vijfentaghtigh groote en kleyner Rivieren.

+ Vervolgh der verhandelingh

+ Van de gemeenschap der Caspische Zee met andere Zeeën,

+ Door verborgene onderaerdsche weegen.

+ Kortswijlige Inwerpingh.

+ De Caspische Zee in 't midden onpeylbaer diep.

[p. 261]

Vermits nu boven d'aerde geen Uytgangh in d'Oceaen te vinden is, en dat in de binnenste ruymte deeser Zee (t'eenemael sout) gantsch geen grond kan gepeyld worden, soo schijnd ontwijffelbaer te zijn, datse door onderaerdsche Weegen met de Groote Zee gemeenschap moet houden. Geduerigh is mijn vermoeden geweest, dat de gedaghte Afgrond in 't midden deeses Meirs sulck een gemeenschap met den Oceaen had. 't Geen nu van Polylector bygebraght is, versterckt my hier in. ⁺ Oock stort sigh een groot Water uyt door twee Wervelen, of Draey kringen, in de Kilanische Golf te vinden; voor welcke de Persische Schippers grootlijcks bevreesd zijn. 't Gebruysch daer van kan men, by stil we'er, vijf of ses mijlen weghs verr' hooren. 't Gerught is soo grouwlijck, dat de Menschen 't hayr daer van te berge staet. Uyt de Reys van Jan Struys, in Olearii Persianischer Reysebeschreibungh fol. 237. erster Drucks.

Dat oock, hervattede Polylector, de Roode Zee, door onderaerdsche verborgene Gangen, gemeenschap met de Middellandsche Zee heeft, sal blijcken, als wy hier nae sullen verhaelen, het seer wonderlijck Geval met een Delphin. ⁺ Van d'Asphaltische, of Doode Zee, in Palestina, hebben wy voor deesen geseght, datse de geheele Jordaen ontfanghd: In d'opper-vlackte geenen uytgangh heeft, om sigh door deselve t'ontlasten; en echter door d'ontfangingh van soo veel Water gantschlijck niet oploopt, of sweld. Noodwendigh moetse derhalven op deselve wijs door onderaerdsche Schuylhoecken sigh uytgieten, en in de Zee verlighten. Maer in wat voor Zee? Hoor Kircherus al weer hier van spreecken. 'k Sal (seghd hy) voordraegen 't geen my, aengaende deese saeck, uyt de Vertellingen veeler Reysigers bekent is. ⁺ Aan de kant der Roode Zee, daerse Woest-Arabien aenspoeld, is een vermaerde Plaets, genoemd Eltor; alwaer, niet verr' van 't Strand, op verscheydene tijden uyt d'Ingewanden der Zee opborteld een grooten hoop Lijm, en Bloem van Lijm. Yeder staet hier over verwonderd; niet weetende, waer van daen soo veel van deese Stof koomen magh. Ick, van de natuer deeses Gewests kennis bekoomen hebbende, uyt de berighten der geene, die yeder jaer nae Mecha Beedevaerd doen, heb nae een lange twijffelingh over d'oorsprongh deeses Lijms, eyndlijk dit besluyt gevat, dat deese Lijm-opwellingh afkoomd uyt de lijmige Palestijnsche Doode Zee. Want vermits deselve seer veel Lijm draeghd; dat oock d'omgelegene Stranden vol Lijmputten werden gesien; en deese Zee geenen uyt-

+ Vreeslijcke Stortingh door twee Wervelen.

+ d'Asphalische Zee, oock geen uytgangh op d'oppervlackte hebbende,

+ En echter de Jordaen ontfangende, heeft gemeenschap met de Roode Zee.

[p. 262]

gangh heeft, om sigh daer door van 't inloopend Jordaen-waeter t'ontlasten; soo toond gewisselijck d'opwellingh des Lijms ter gedaghter plaets, datse sigh niet anders als door een verborgene Doorgangh onder d'Aerde hier uytgiet; te gelijck met soo veel meê gesleept Lijm. Dat nu dit Lijm nergens anders van daen koomd, als uyt d'Asphaltische Zee, blijckt daer uyt, dat hier den geheelen Oever niet 't alderminste teecken van Lijm-queeckingh laet sien; 't geen immers geschieden moest, ⁺ indien deselve van de Natuer in 't naest-geleegene Strand wierd voortgeteeld. Want de Zeeën, en Landen welcke van de Zee werden aengespoeld, hebben meest altijd, in opsight van kraghten en eygenschappen, seeckere overhandsche gemeenschap. 't Blijft dan gewis, dat de Doode Zee sigh door een Buys ontlast in den Arabischen Boesem. Sy heeft een aenhoudende gemeenschap met de Roode Zee, en door deselve met den Oceaen, of de groote Weereld-Zee. Kircheri mund. subterran. tom. i. lib. 2. cap. 13. §. 1. 2.

Dit zijn dan, merckte Juffer Honesta hier aen, de Wateren onder d'Aerde, ⁺ van welcke werd gesproocken Psalm XXXIII. 7. Hy steld d'Afgronden Schatkameren; dat is, volgens de kantteeckeningh onser geleerde Uytleggers, diepten, seer diepe Wateren leght hy in de verborgene hoolen des Aerdrijcks, gelijck men Schatten wegh leght in verborgene plaetsen. Ick kan nu wat beeter bevatten de woorden des wijssten aller Koningen, jae aller Menschen, Pred. I. 7. Al de Beecken te gelijck, en insonderheyd de groote Rivieren, gaen in de Zee; nochtans werd de Zee niet vol, soo datse over 't aerdrijck sou heenen vloeyen, maer blijft in eene stand: ⁺ Nae de plaets, daer de Beecken en Rivieren heenen gaen, derwaerts gaende, keeren sy weer; zijnde alsoo in een geduerige loop en weerkeeringh, door d'onderaerdsche Aderen en Gangen. Nu begrijp ick, waerom de Zee noch vermeerderd noch verminderd, schoon alle Wateren, Regenen, e.s.v. in deselve vallen; wijlse daer uyt, en weer in koomen: Soo datse geduerigh, 't sy in haer' oppervlackte, 't sy door d'onderaerdsche Weegen, soo veel geeft alsse ontfanghd; soo veel ontfanghd alsse geeft. Maer hoe verr' leghd deese Doode Zee van de Roode Zee, in welcke laetste d'eerste sigh sou ontlasten?

De gedaghte Kircherus, antwoordede Polylector, steld twee-en-tsestigh mijlen. Andere reeckenen wat meer. Derhalven is niet ongelooflijck, 't geen Johannes Eusebius Nierembergius verhaeld, te weeten, ⁺ dat in 't Eyland Hispaniola een Poel is, vijfthien mijlen

+ Met onder-mengingh van eenige Aenmercklijckheden.

+ Getuygenis der Heylige Schrift.

+ Van de Wateren onder d'Aerde.

+ Poel in 't Eyland Hispaniola, verr' van de Zee, echter voor een Dochter van deselve gehouden.

[p. 263]

langh, en drie mijlen breed; welcke werd gehouden voor een Dochter der Zee; als die, door verborgene onderaerdsche Gangen, 't Water derwaerts send, schoon de tusschen-wijdte van thien mijlen is. Nierembergii Histor. Natural. lib. 16. cap. 62. 't Geen ick hier op heb aengemerckt; met byvoegingh van de Poel in de Provintie Cajaba, grondeloos, voor soo veel men bespeuren kan, en alles wat 'er in koomd verslindende, kan men sien in mijne Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderens-waerdige dingen, tweede deel, pag. 1126. en de volgende.

Doe ick, deed Marinus hier by, van Zante nae 't Eyland Scio vertrock, sagh ick onderweegen d'Eylanden, genoemt Strophades. ⁺ Men verseeckerde my, dat 'er een seer goede varssche Springh-bron was, koomende uyt 't vaste Land van Morea: En moet derhalven tsestigh (Italiaensche) mijlen weghs verr' onder de Golven der soute Zee doorloopen. Te gelijck verhaeldemen, datmen, ter plaets daer dit Water te voorschijn koomd, somtijds dingen siet opbortelen, welcke noodwendigh uyt 't Land van Morea moeten koomen. Eens had men uyt deese Bron sien opschieten een drinckschael, gemaeckt van een Kowoerde, en vercierd met Silver. De verantwoordingh hier van laet ick aen de geene die 't my verteld hebben. Della Valle Reysen eerste deel, pag. 4. ⁺ 't Is echter niet ongelooflijck, in aenmerckingh van 't geen verhaeld is aengaende de Houtene Kroes, in de Jordaen laeten vallen, en in de Middellandsche Zee weer opgevischt. Desgelijcks van d'Opwerpselen in de Swarte Zee, koomende daer heenen van uyt de Caspische.

Van deese Eylanden Strophades, begon Polylector weer, ⁺ zijnde twee in getal, dight by Morea gelegen, hebben d'Oude versierd, datse waeren de toevlught der Harpyen, hebbende Aengesighten als Menschen, en Ligchaemen als Gieren. 't Sijn seer laege Eylanden. 't Grootste heeft niet boven de drie of vier mijlen in den omvangh. Echter wassen in sulck een kleyn begrijp een groote meenighte seer heerlijcke Vrughten. Soo ontelbaer veel zijn hier de Wellen, dat men nauwlijcks een Stock in d'Aerde kan steecken, of daer dringhd Water uyt. Men seght oock, ⁺ dat men in de Bronnen deeser Eylanden een groote veelheyd van bladeren der Aendoornen, (of Ahornen) vind, schoon deese Boomen niet hier, maer in Morea wassen. Waerom men dan oock genoeghsaem waerschijnlijck geloofd, dat deese Springen vanuyt 't genoemde Landschap koomen,

+ Springh-bron tsestigh mijlen onder de golven der soute Zee doorlopende.

+ Seldsaemheyd.

+ Kort beright van de gelegenheyd

+ Der Eylanden Strophades, by Morea.

[p. 264]

door Gangen onder d'Aerde, welcke de natuer selfs onder in de grond der Zee vormd. d'Inwooners treeden hier noyt in den Echten Staet; ⁺ want geen andere persoonen woonen hier, als alleen Caloyren en Griecksche Monicken, ontrent tsestigh of taghtigh in getal. Spon Reysen durch Italien, Dalmatien, Griechenland und die Morgenlander, erste buch fol. 33.

Wijl 'er dan, seyde Honorius, soo veele Wateren onder d'Aerde zijn, welcke door onderaerdsche Gangen gintsch en herwaerts loopen, soo sou 't oock wel konnen gebeuren, ⁺ datse (deese wegh door Inval of eenige andere verhinderingh gestopt, en haere voortschietingh dus gestuyt werdende) een nieuwe uytgangh soghten, en alsoo boven d'Aerde geweldighlijck quaemen uyt te barsten. Gelijck my dan gedenckt, geleesen te hebben, dat in 't jaer 1550. in China uyt 't binnenste des Aerdrijcks onvoorsiens sulck een grouwlijcke overvloed van Water uytborst, dat een Vlackte van geheele tsestigh Spaensche mijlen weeghs gantschlijck en seer ellendigh op 't schielijckste wierd overstroomd; vernielende seven Steeden, met alles wat 'er onder behoorde. Herrera Beschrijvingh van West-Indien fol. 86.

Terwijl ick my, deed Marinus hier toe, te Tapate peque, een Vleck in de Spaensche West-Indien, bevond, wierd my verhaeld, ⁺ dat voor sommige Jaeren in 't Geberght, eenige mijlen van deese Plaets gelegen, plotslijck een groote meenighte van Water met een geweldige barstingh uyt d'Aerde op sprongh; veroorsaeckende een Vloed, of overswemmingh, van eenige mijlen weghs in de Daelen; doch sonder schaede, wijl hier alles onbewoond is. Naderhand is dit Water weer inwaerts geloopen; of in d'Aerde getrocken, en voorts opgedrooghd; soo dat 'er maer alleen een Poel is gebleeven van ontrent hondert treeden in den omkringh, zijnde 't gat der opbarstingh; waer van men de diepte niet kan weeten. Melchior Blum Americanische Reisebeschreibung pag. 207. 'k Sal hier by voegen de seer seldsaeme Stoppingh eens Meirs. In de Provintie Peru leght een Dorp, genaemd Angoango. ⁺ In 't selve woonden Indianen, welcke de naem hadden datse groote Toveraers waeren. In 't jaer 1581. stortede een groot deel van dit Dorp overhoop. Veele Menschen verpletterden of versmoorden onder d'Invallen. Maer hoor nu wat wonders. De neergeplofte Aerde liep geduerigh voort, wel een wegh van anderhalve Spaensche mijl verr', even als waerse Water of gesmolten Wasch geweest; sulcker wijs, dat daer door een kleyn Lac, of Meirken,

+ Inwooners.

+ Schaedlijcke uytbarstingh deeser onderaerdsche Wateren.

+ Andere diergelijcke uytbarstingh in de Spaensche West-Indien.

+ Seer wonderlijcke stoppingh eens Meirs, op een noyt meer gehoorde wijs.

[p. 265]

t'eenemael toegestopt. Dien geheelen wegh langhs bleef d'Aerde verstroyd leggen. Acosta Histor. Natural. & Moral. Ind. Occident. lib. 3. De Laet Beschrijvingh van West-Indien, fol. 347.

Indien 't, begon Polylector weer, yemand wonderlijck voorkoomd, dat de Wateren onder d'Aerde een loop souden hebben, sulcker wijs, dat d'eene Zee daer door gemeenschap met d'andere hield, soo staet niet minder te verwonderen; dat groote, seer stercke Rivieren, ⁺ door gantsch hooge Geberghten in haere voortvloeyingh gestuyt werdende, sigh somtijdts onder deselve heenen begeven, en op verr' daer van daen geleegene Oorden weer uytbreecken. ⁺ De Rivier Niger in Aethiopien loopt in Nubia seer langh onder hooge Bergen heenen; en koomd dan op een andere plaets met een seer groot geweld weer te voorschijn. In Mesopotamien verberghd de Rivier Tigris sigh tot tweemaelen toe onder de Geberghten, en vertoond sigh t'elckens weer anderweegen. In 't jaer 1642. (seght J. de Mey) heb ick in eygener persoon 't selve gesien aen den Rhijn; welcke, onder de Bergen heenen sigh een Wegh gemaeckt hebbende, aen d'andere zyde des Geberghts weer voor den dagh koomd. De Mey Nederduytsche Wercken fol. 442. De Vloed Anas, ⁺ nu Guiadiana genoemd, vlietende in Spaenje, verberghd sigh veele Mijlen weghs onder d'Aerde, en laet sigh daer nae weer sien. Dit getuyghd onder d'oude Schrijvers Plinius, lib. 3. cap. 1. Onder de nieuwe, uyt de Spaenjaerden selfs Nonius, de Hispan. Fluv. pag. 313. Uyt d'Italianen, Maginus, Geograph. pag. 52. Boterus, part. 1. Relat. lib. 1. Uyt de Francoisen, de Heer D.T.V.Y., in sijne Weereldspiegel der Rijcken, Staeten en Vorstendommen, fol. 141. Uyt de Duytschers, Munsterus, Cosmograph. lib. 2. cap. 41. Thomas Lansius, Consult. pag. 273. Zeilerus, Frisschius, Querfurdus, Erasmus Franciscus, en meer andere. Evenwel seght seecker Schrijver, dat hy, ⁺ by deese Vloed gekoomen zijnde, tot op twee mijlen weghs nae by de plaets, daer men seght, dit Wonder gesien te konnen worden; en meenende derwaerts te gaen, doch eerst hier op ondervraegingh doende, van d'Inwooners deeses Gewests wierd bespot; derhalven hy oock niet verder trock. N. N. by Zeilerum, Weghwijser door Spaenje, Nederduytsche Druck, pag. 229. Hoogduytsche Druck pag. 264.

Wat my belanghd, liet Marinus sigh hooren, ick kan van de verbergingh der Rivier Guiadiana niet seeckers berighten, ⁺ als alleenlijck, dat eenen in Spaenje my voor volle gewisheyd betuygh-

+ Voorbeelden van eenige Rivieren.

+ Welcke sigh onder d'Aerde verbergen.

+ Eenige mijlen weghs soo voort loopen.

+ En daer nae met geweld weer uytbarsten.

+ Of 't geen, 't welck aengaende deese saeck werd verhaeld,

[p. 266]

de: Hy selfs had gereeden over een Vloed, welcke onder d'Aerde doorliep. Idem Zeilerus ibid. Ondertusschen kan 't wel beyde waeraghtigh zijn, dat de Rivier Anas sigh onder d'Aerde verberghd, en dat evenwel de daer ontrent woonende lieden sulcks onbekend is, wegens haere groote botheyd, en grove onverstandigheyd. Wie doch is onbewust, dat de Spaenjaerden (behalven eenige voornaeme persoonen of geleerde) gantsch niet nieuwsgierigh of nauwkeurigh zijn, om yets t'ondersoecken. Sy sien 't geen haer voor d'oogen koomd, gelijck de Beesten, sonder de wercken der Natuere daer ontrent te betraghten; sonder op de Wonderen der Godlijcke bestieringh aght te neemen. ⁺ Gemeenlijck heeft daer oock een Boer niet verder gereysd, als van sijns Moeders tot de naest daer by staende Hut. Selden koomd hy soo wijd, dat hy de roock van sijne Schoorsteen niet sou konnen sien. De plaets der verbergingh en weer-voort-koomingh magh veellight niet te naerderen zijn, als door seer moeylijcke toegangen over de Geberghten. Vlijtige naespoorders hebben misschien voortijds gevonden de mond des Hols, daer deese Vloed sigh inwerpt, en daer hy weer uytbreeckt. Doch 't grove, daer rondom woonende Volck, geboorne Luyaerden, hebben noyt deese moeyte willen doen; en konnen derhalven voor een Verdightsel houden 't geen andere met 'er daed hebben ondervonden. Waerom sou de Rivier Guadiana in Spaenje niet konnen doen 't geen een andere in Franckrijck doet? 't Is immers ten volle gewis, ⁺ dat de Rhosne, of Rhodanus, niet verr' van Le Pont de Lusignii (alwaer te sien is de Grensscheydingh tusschen Savoyen en 't Fransche Gebied, genoemd le Pais de Bugie) even 't selve Toeval van verbergingh en weer-voort-koomingh heeft. Als ick eens met een goed geselschap van Lions door Delphinat nae Geneve reysde, en nu gekoomen was in 't Landschap La Bresse, of Brescia, by 't Dorp Chappilon, gelegen ontrent een mijl weghs van S. Germain la Chevre, soo naemen wy een uyt-tred van een kleyne mijl weghs nae de plaets, ⁺ daer de Rhosne sigh verliesd, en anderweegen, seer verr' daer van daen, weer voortkoomd: 't Welck geschied met sulck een gebruysch en onstuymigheyd, wegens de Rotsen, dat wy ons daer over ontsetteden. De wegh derwaerts is soo beswaerlijck, dat men 'er niet anders als te voet kan koomen. Zeileri Reisebeschreibungh durch Franckreich, cap. 4. §. 12. pag. 274. Oock is my bekend, ⁺ dat de Rivier Tinavo in Friaul van d'Aerde werd ingeslockt; en, nae datse honderd en dertigh Paer-

+ Oock wel waeraghtigh magh zyn.

+ Seldsaeme verbergingh en weer-voortkomingh.

+ Van de Rhosne in Franckrijck.

+ Van de Rivier Tinavo in Friaul.

[p. 267]

deloopen onder d'Aerdbodem heeft voortgesneld, weer te voorschijn koomd, sigh uytgietende in de Zee. Leandri Alberti descript. Ital. pag. 496. Frisschii Ruhstunden ander theil pag. 424.

Hoe werden, vraegde Honorius, ⁺ de Paerdeloopen gereeckend? Of, ⁺ wat is derselver Maet?

De twee-en-dertigh, antwoordede Polylector, zijn een Duytsche mijl weghs. Derhalven maecken de gedaghte honderd en dertigh Paerdeloopen een weynigh meer als vier Duytsche mijlen; of ontrent vijf en een half uyr gaens. Sommige Rivieren zijn 'er, welcke van d'Aerde verslonden werden, sonder, voor soo veel men weet, ergens weer te voorschijn te koomen. Echter hebbense eene, alhoewel voor ons verborgene, gemeenschap met andere Wateren. ⁺ De Beeck, welcke te Darmstad in Hessen een Molen omdryft, verschuyld sigh onder den aerdboodem, noch geen duysend Schreeden van de genoemde Stad af. Desgelijcks de Beeck, welcke in 't naebuerigh Ampt Scheimen (begrijpende ontrent twee mijlen lands) vijf Molens doet omgaen, werd noch in deese kleyne ruymte van d'Aerde verslonden. Joh. Dan. Horstius in Malva arbor. lutea, A. 3. Zeileri Handbuchs erster theil pag 589. De Beeck Schmiecha, voortkoomende tegens over 't Klooster Urspringen in Swaben, een stuck weghs voortgeloopen hebbende, verliesd sigh plotslijck en t'eenemael in een Beemd; soo datmen 'er niets met allen meer van gewaer werd. Felix Faber lib. 2. Histor. Suev. cap. 14. 'k Wil hier nu geen gewagh maecken van de meeningh der geene, welcke voorgeven, dat de vier Hoofd-vloeden, ⁺ voortkoomende uyt Eden, noch hedensdaeghs in weesen souden zijn; doch verborgen onder d'aerde heenen loopende, anderweegen, verr' van daer, weer te voorschijn souden komen. 't Sy dat 't Paradijs noch in deese Weereld op sijn oude plaets moght zijn, 't zy dat het door de Sondvloed gantschlijck verwoest is, immers, 't is hedensdaeghs soodaenigh voor ons verborgen, dat ons geenerley merckteeckenen zijn overgebleven, by welcke wy souden mogen gissen waer 't gestaen heeft, of noch staet. En al waer 't 'er noch, buyten twijffel heeft de Sondvloed d'oorsprongh en den loop der Rivieren soodaenigh veranderd, dat men gantsch niet seeckers daer van kan kennen of besluyten.

Laet ick doch, braght Juffer Honesta hier voort, ⁺ nu oock eens wat van de Jordaen hooren. Dickmael is 'er alreeds gewagh van gemaeckt; doch noyt eenige Beschrijvingh daer van gedaen.

+ Paerdelopen,

+ Wat voor een Maet;

+ Beecken, welcke sigh plotslijck onder d'Aerde verliesen.

+ Rivieren uyt 't Aerdsche Paradijs souden noch een verborgene loop onder d'aerde hebben.

+ Overgangh tot de

[p. 268]

'k Weet, wanneer hier van gehandeld sal worden, dat sulcks niet sal toegaen, sonder ondermengingh van eenige aenmercklijcke bejegeningen der derwaerts gaende Pelgrims: En derhalven verlangh ick dies te meer, dat een gespreckhoudingh van deese Vloed op de baen magh koomen.

'k Wil my dan snellen, seyde Polylector, om hier in uwe begeerte te voldoen, en u voordraegen wat mijne Boecken my daer van berighten. 't Geen 'er dan noch aen gebreeckt, sal Marinus uyt sijn' eygene ondervindingen konnen vervullen. ⁺ Deese Rivier is seer vermaerd, soo in de Heylige Boecken des Ouden en Nieuwen Testaments, als by de Weereldlijcke Schrijvers, Joden, Heydenen en Christenen. ⁺ Eenige leyden de naem Jordaen af van de Hebreeuwsche woorden Jored middan; soo veel als: Uyt Dan neerdaelende; te weeten, uyt eene der Hoofd-Bronnen deeser Vloed, genoemd Dan. Andere neemen Jordan voor een t'saemgevoeghd Woord van Jor en Dan, zijnde de naemen der twee Bronnen, welcke men voor d'Oorsprongen houd. Tacitus schrijft, dat de Bergh Libanus de Jordan uytleverd, en water verschaft. d'Oudvader Hieronymus haeldse uyt den Voet des Libanons, dight by Paneas, uyt twee niet verr' van een zijnde Fonteynen, geheeten Jor en Dan: Welcker twee Vlieten tot een werdende by Caesarea Philippi, oock aldaer den t'saemgevoeghden Naem van Jordan bekoomen. ⁺ Plinius, Solinus, en meer andere onder d'oude stellen d'oorsprongh uyt de Bron Paneas, anders Dan en Paneus; van Josephus genoemd Panium; welcke laetstgenoemde Schrijver aldus hier van spreeckt: 't Meir Gennesar werd in 't midden verdeeld door de Jordan, wiens oorsprongh word geheeten Panium, vlietende uyt de Bron Phiala diep onder d'aerde herwaerts. Deesen gedaghten oorsprongh des Jordaens, daer men voorheenen niets van wist, is eyndlijck door de Vier-Vorst Philippus uytgevonden. Want als hy kaf in de Phiala uytschuddede, heeft hy 't selve weergesien in de Rivier Panium; ⁺ waer uyt voortijds geseghd wierd de Jordan t'ontstaen. Hy voeght 'er voorts by, klaerblijcklijck te zyn, dat de Jordan uyt 't Hol Phiala sijn beginssel neemd. Daer nae de modderaghtige Poel van Semechenitis van een scheydende; honderd en twintigh Stadien voortgeloopen zijnde, by de Stad Julias door de Zee Gennesar dringhd; en eyndlijck, een groote Wildernis doorstroomd hebbende, in de Zee Asphaltis, of de Doode Zee valt. Josephus de bell. Jud. cap. 3. cap. 35. Uyt Philippi ondervindingh

+ Seer vermaerde Rivier de Jordan.

+ Aenwijsingh van d'afkoomst des Naems.

+ En de verschillende gevoelens

+ Van de Hoofd-oorsprongh deeses Vloeds,

[p. 269]

sou dan blijcken, ⁺ dat de Jordan niet sijnen oorsprongh uyt, maer sijnen loop in 't Water Panium heeft. 't Geen 'er Egesippus van seght, kan men leesen lib. 3. cap. 26. Van Stephanus werd Panium genoemd een Spelonck, of Hol, waer uyt de Jordan voortschiet. Selfs oock van Josephus, op een andere als de nu verhaelde plaets. Doch ten onreght werdse uytgegeven voor d'eerste oorsprongh: 't Welck dan oock de genoemde Joodsche Geschiedschrijver in de bygebraghte woorden heeft verbeeterd. Deese is de Phiola, gelegen in 't Landschap Trachonytis, van een onnaespeurlijcke diepte: Die altijd 't Water binnen sijnen boord behoud; soo dat hy geduerigh vol staet; noyt leedigh is, noyt overloopt. Soo veel Water uyt sijne Wel daer in valt, ⁺ soo veel smijt hy, door onderaerdsche Gangen, weer uyt in de Dan, of Paneas (Panium); zijnde de tweede Hoofd-Bron der Jordan-Vloed. Panium (gelijck alreeds geseghd is) is een seer lustige Spelonck, beneeden in een seer grooten Bergh, onder welcke een onmeetlijck-diepe Afgrond der Aerde, vol stilstaende Wateren, neerschiet. Onder deese Spelonck springen de Bronnen der Jordan uyt. Andere noemen dit Hol niet Panium, maer Phiala. ⁺ Volgens 't beright van Zieglerus is onder den Bergh Libanus, ter zijden, een schaduwrijk en donker Hol, van een afschouwlijcke diepte; waer uyt een swaeren Damp waessemd. Buyten aen den Voet des Berghs, en aen de Kaecken des Hols, ontspringen de Bronnen der Jordan-Vloed. Dappers Beschrijvingh van Syrien en Palestijn, fol. 100. 't Geen tot noch toe verhaeld is, sal misschien Juffer Honesta wat verward en duyster duncken. 'k Sal derhalven met een woord seggen, dat 't verschil alleen hier in bestaet, welcke van de gedaghte twee Bronnen d'eerste Hoofd-oorsprongh is. Anders koomd uyt beyde deselve de Jordan voort. ⁺ William Litgouw seghd, met een groot deel andere Reysigers, dat deese Rivier haer eerste begin neemd in den Bergh Libanus, uyt twee Fonteynen, d'eene genoemd Jor, d'andere Dan, yeder een bysondere loop hebbende, tot datse t'saemen koomen by 't Meir Marona. Van daer af maeckense een ligchaem; schieten door de Zee Gennesareth, en eyndigen in de Sodomsche Zee. Litgouw Negenthien-jaerige Zee en Landreys pag. 145. De Jordan, schrijft Sandys, schijnd te spruyten uyt Jor en Dan; twee niet verr' van een gelegene Fonteinen, doch heeft haeren oorsprongh uyt Phiala, een ronde diepte, wel twee honderd en twintigh Stadien (maeckende wat min als vier uyren gaens) daer van daen. On-

+ Kortlijck voorgesteld,

+ Uyt de Beschrijvingen

+ En hier van gegeevene berighten,

+ By verscheydene Schrijvers en Reysigers te vinden.

[p. 270]

der door 't Aerdrijck heenen geloopen hebbende, ⁺ soo openbaerdse sigh weer aen de gemelde Plaetsen (Jor en Dan); vloeyende van 't Noorden nae 't Suyden. Sandys Voyagie pag. 120. Echter kan ick niet sien, dat hy dit gesteld heeft uyt eygener ondervindingh. P. Antonius Gonsales vermeld 'er dit van: Ontrent de Stad Caesarea-Philippi heeft de Jordan haeren oorsprongh uyt de Wervel of Voet des Berghs Libanons; voerende dien Naem nae twee Fonteynen, d'eene Jor, ter linckerzijde des Berghs nae 't Oosten; d'andere Dan, ter reghterzijde nae 't Noorden, leggende ontrent een half uyr weghs van malkander. Een halve mijl onder, of beneden, de Stad Caesarea koomense t'saemen; vermengen hun Water onder een, en maecken een Rivier, geheeten de Jordan, nae Jor en Dan. P. Antonius Gonsales Jerusalemsche Reys, eerste deel, pag 728. Doch hy volghd hier meer Hieronymus als sijn eygene waerneemingh. Thevenot spreeckt 'er op even deselve wijs van. 'k Wil geen andere Schrijvers meer voorstellen, wijlse doch meest alle hier in overeenkoomen. ⁺ Laet het ons genoegh zijn te weeten, dat de Jordaen is een seer beroemde Rivier in Asia, ontstaende op de Grensen van 't Landschap Syrien uyt den Bergh Libanus; loopende door 't Joodsche Land, door de Galileische Zee, en daer nae vallende in de Doode Zee, gelijckse onse hedensdaeghsche Aerdkloot-beschrijvers voorstellen. De Raey Dictionarium Geographicum, pag. 266.

Laet ons, seyde Juffer Honesta, ⁺ nu oock wat hooren van haere wijd-uytgestrecktheyd, breedte, diepte, en andere hoedaenigheden.

De lenghte haers gekronckelden loops, ⁺ berightede Polylector, van de Galileische tot de Doode Zee, reeckendmen, reghtstreecks, op vijfentwintigh Duytsche mijlen, volgens Tyrii stellingh. Maer Adrichemius steld de geheele lenghte, van d'oorsprongh uyt den Bergh Libanus af, tot aen 't Suyd-eynd der Doode Zee, of tot aen de Woestijn Pharan, op honderd mijlen, yeder van een uyr gaens. Doch hy reeckend deese lenghte met al de krom-lopingen. Doubdan setse, ⁺ in een reghte linie, op veertigh Fransche, of vier en twintigh Duytsche mijlen. De Kardinael van Vitry heeft, (alleen van de Galileische tot de Doode Zee) honderd Italiaensche, of vijfentwintigh Duytsche mijlen; doch oock met al de Boghten. Gelhusius in sijne Geographia, begroot de geheele lenghte, om deselve te voet te gaen, op negen stercke Dagh-reysen. Nordlinger, Peregrinat, Hierosolym.

+ De twee Bronnen Jor en Dan in 't gemeen voor d'oorsprongh deeser Rivier gehouden.

+ Beschrijvingh der Jordaen-vloed.

+ Bericht

+ Van de lenghte haers loops,

+ Soo reght-draets, als met al haere kronckelingen.

[p. 271]

pag. 76. seght, dat men, om deese wegh te voet af te leggen, ten minsten thien dagen tijds sou moeten toebrengen. ⁺ In de breedte valt oock verschil. Rogerius steldse ontrent de vlackte van Jericho op een Steenworp. Bellonius reeckendse op ses of seven Roeden. Cootwijck op twintigh schreeden. Thevenot op de selve wijdte, als de Seine in Franckrijck heeft. Sandys meetse op aght Vademen. Gelhusius op vijftigh voeten. Buyten twijffel hebbense al t'saemen reght, wijl deese Rivier, gelijck alle andere, niet overal juyst even wijd is: oock niet over al en op alle tijden even diep: ⁺ Welcke diepte Rogerius in de Somer steld op ses of seven voeten: Doubdan in Grasmaend seer diep. Thevenot redelijck diep. Sandys niet soo diep als nodigh is om bevaeren te konnen werden.

Op 't meeste deel deeser dingen, liet Marinus sigh hooren, heb ick soo nauw geen aght genoomen. Maer 't geen ick gesien heb, wil ick u verhalen. ⁺ Deese Rivier is van een donckere verwe, en 't Water geweldigh onklaer, vermits 't over vette Landen loopt. Thevenots Reysen, eerste deel, pag. 326. Gantsch drabbigh is 't, wanneer men 't eerst schept: Doch als men 't een wijl tijds laet stil staen, werd het soo klaer als 't schoonste Krystal, Dappers Palestijn, fol. 152. Wegens deese helderheyd werd het in Vaten nae Venetien vervoerd. ⁺ Men kan 't, volgens 't gemeene seggen, jaeren langh bewaeren: En hoe 't ouder werd, hoe 't varsscher, en hoe 't beeter is. Men houd het seer goed, om gedroncken te werden tegens de daeghlijcksche en derdedaeghsche Koorts. Litgouws Reysen pag. 145. 'k Had een Flesch vol van dit Water gevuld, om nae mijn Vaderland te brengen, en te sien of 't niet verderven sou; doch eenige my ontmoetende Rovers wierpense in de Zee. Thevenot, eerste deel, pag. 326. Ondertusschen is my verhaeld, dat Doubdan van dit Water met sigh nae Franckrijck heeft gevoerd; 't welck eenige jaeren langh soo klaer en suyver bleef, als men eenigh Water sou mogen sien, sonder de minste stanck, of eenige viese reuck. Dapper ibid. fol. 152. ⁺ De geheele Jordan werd verdeeld in de groote en kleyne. Van de Fonteinen Jor en Dan af tot aen de Galileische Zee werdse de kleyne, van daer tot aen de Doode Zee de groote geheeten. Gelhusii Geographia in Praefat. de descript. Asiae.

De Joodsche Rabbinen, viel Polylector hier in, maecken een nauwer bepaelingh van de Jordaen. ⁺ Volgens 't gevoelen van Rabbi Johanan is 'er geen Jordaen, als van Jericho af nae beneden. Of:

+ Breedte der Jordaen-vloed.

+ Diepte.

+ Gestalte, verwe, gesondheyd

+ En onverderflijckheyd van 't Water der Jordaen.

+ Groote en kleyne Jordaen.

+ Beuselingen der Joodsche Rabbijnen hier ontrent.

[p. 272]

De Jordaen is boven Jericho geen Jordaen. Die een gelofte gedaen heeft, seght eenen anderen Rabbi, dat hy niet uyt de Jordaen sal drincken, magh sulcks wel doen boven Jericho. Idem Dapper ibid. Vlack tegens Jos. XVIII. van vers 12. tot 21.; daer 't Erfdeel der Kinderen Benjamins werd beschreven. Maer hebt ghy geen aght genoomen op d'invallingh der Jordaen in de Doode Zee?

Niet verder, antwoordede Marinus, als 't geen ick voor deesen, doe wy van 't Asphaltisch Meir handelden, daer van heb geseght; ⁺ naementlijck, dat ter plaets, daer deese twee Wateren by een koomen, een seer groote Damp werd gesien. Eenige hebben voorgegeven, dat dit noch sou zijn de Roock van Sodom, en d'andere door 't Hemelsch Vyer vergaene Steeden. Maer vermoedlijck werdse veroorsaeckt van de Jordaen, door een tegenstrijd en afkeer van dit in sigh selven heldere Water met dat van dien vuylen Poel.

Soo sal ick 'er dan byvoegen, hernam Polylector, 't geen Doubdan, als een ooghgetuyge, ons verseeckerd; ⁺ te weeten, dat 't heerlijck Water der Jordaen gelijck als worsteld met 't afgrijslijck Water der Doode Zee, ter lenghte van een mijl weghs verr'; sigh een plaets maeckende midden door 't selve; soo dat men 'er 't Jordaen-water siet doorstroomen, niet min klaer en helder, als dat, 't welck van een Rots afvalt, sonder sigh met de Wateren van Sodoms Meir te vermengen, of eenighsins te verderven. Hier uyt nu kan ontstaen 't verschil der Schrijvers in haere berighten van de Doode Zee (voor deesen van ons aengemerckt), d'eene 't Water voor helder, d'andere voor swart, droesigh en lijmigh uytgevende. Desgelijcks oock de strijdigheyd van 't sincken of drijven der daer ingeworpene Ligchaemen.

Dat de Jordaen, seyde Marinus, ⁺ een goed stuck weghs in de Doode Zee sou loopen, sonder sigh met deselve te vermengen, sal noch seldsaem noch ongelooflijck schijnen de geene, welcke weeten, dat oock veele Rivieren sulcks wel in de Zee doen; waer van ick voorheenen Voorbeelden heb gegeven. Die 't Geneefsche Meir hebben bevaren, is niet onbekend, dat de Vloed Rhodanus, of de Rhone, 't selve in sijne gantsche lenghte doorkruysd, sonder sigh met dit Meir-water te vermengelen. Rollingius de Elementis pag. 117.

Wonderlijcker, deed Polylector hier toe, ⁺ is 't geen Athenaeus Naucratites schrijft, dat in eene der Cycladische Eylanden, genoemd Teneo, een Fonteyn werd gevonden, welcke sigh gantschlijck

+ T'saemenloopingh van de Wateren der Jordaen.

+ In die van de Doode Zee, en seldsaemheyd daer ontrent.

+ Andere seldsaemheyd in 't Geneefsche Meir.

+ Noch grooter vreemdigheyd.

[p. 273]

niet met eenige Wijn wil vermengen. Schoon men deselve in een glas onder sijn Water giet, en 't een onder 't ander roerd, soo sal echter 't gedaghte Water sigh terstond van de Wijn afscheyden; en men kan 't, onaengesien alle aengewendede moeyte en onder een schuddingh, soo suyver daer van afgieten, als of 't noyt daer toe gedaen waere geweest. Torquemada Hexamereon Dial. 2. pag. 158. ⁺ Ondertusschen evenwel zijn 'er (om weer tot de Jordaen te keeren) eenige, welcke, tegens de getuygenissen van soo veel oude Schrijvers, tegens d'ondervindingh van soo veel hedensdaeghsche Reysigers, hardneckighlijck voorgeeven, en beweeren willen, dat de Jordaen sigh gantschlijck niet in de Doode Zee begeeft; maer, eerse tot daer toe gekoomen is, sigh onder d'Aerde verberghd; gelijck als vreesende voor de t'saemenvoegingh en vermengingh met dit afgrijslijck Water. Dappers Beschrijvingh van Syrien en Palestijn, in Palestijn fol. 151.

Willen, merckte Honorius hier aen, ⁺ deese Menschen sigh tegens soo veel aenschouwers en ooghgetuygen kanten, laetse ten minsten swigten voor 't getuygenis des Godlijken Woords, Jos. III. 15. 16. En als die, die d'Arck droegen, tot aen de Jordaen gekoomen waeren, en de voeten der Priesteren, dragende d'Arck, waeren ingedoopt in 't uyterste des Waters (de Jordaen nu was vol al de daegen des Ooghstes, aen al haer' Oevers), soo stonden deWateren, die van boven af quaemen: Sy reesen op eenen hoop, seer verre van de Stad Adam af, die ter zijden Zartan leght; en die nae de Zee des Vlacken Velds, te weeten, de Sout-Zee (van ons gemeenlijk de Doode Zee genoemd) afliepen, die vergingen; sy wierden afgesneeden. ⁺ Dus te kennen gevende, dat d'onderste of benedenste Wateren, terwijl de bovenste stil stonden, met een seer snellen vloed terstond zijn afgeloopen, en in de Sout-Zee verswolgen geworden, op dat de kinderen Israels drooghs voets door de Jordaen moghten geraecken.

Die lust tot tegenspreecken vind, begon Polylector weer, ⁺ sal oock wel haest een uytvlught tegens deese Schriftuerplaets gereed hebben, en seggen, dat nae de Zee des vlacken Velds af te loopen, op verr' nae noch niet is, daer in te loopen. De Wateren konden wel vergaen, of onder d'Aerde gedoocken zijn, eerse noch tot de Doode Zee quaemen. Jae, de tegenspreeckers souden tegens u konnen inbrengen, dat de woorden: Sy vergingen, veel meer te kennen geeven een verdwijningh onder d'aerde, als een inloop in een ander

+ Ongerijmde ontkenningh van sommige,

+ Dat de Jordaen niet in de Doode Zee lopen,

+ Maer eerse noch daer by koomd,

+ Sigh onder d'Aerde verbergen sou.

[p. 274]

Water. Wy sien niet, dat uyt deese woorden een vast besluyt tot voordeel der een' of andere Parthy is te maecken. ⁺ Ondertusschen houden wy 't, op de getuygenissen van soo veel geloofwaerdige Aenschouwers, daer voor, dat de Jordaen in de Doode Zee loopt, met al 't Water, 't welcke se ontfanghd uyt de Vloeden Dibon, Jesrael, Taphun, Jazer, Arnon, en meer andere. Vermits nu evenwel de Doode Zee, door deese geweldige Invloeyingh, niet hooger werd, soo moetse noodwendigh sigh onder d'Aerde lossen, door eenige verborgene Gangen, in een andere Zee. Doch hier van hebben wy alreeds voor heenen gesproocken. Eenige zijn'er, welcke willen, dat 't Water der Jordaen, stracks nae sijnen loop uyt de Doode Zee, sou opgeslockt werden van een afgrijslijck-diepe Afgrond, of Swelgh-kuyl der Aerde. Immers, deese ontkennen niet den Inloop der Jordaen in Sodoms Meir. ⁺ Ondertusschen staet uyt de bygebraghte Schriftuerplaets aen te mercken, dat de Jordaen-Vloed 't hooghste Waeter heeft in de daegen des Ooghsts deeses Lands; overeenkoomende met onsen April: Gelijck uytdrucklijck werd geseght 1 Chron. XII. 15., dat de kinderen Israels over de Jordaen gingen in d'eerste Maend, doe deselve vol was aen al haer' Oevers. d'eerste maend der Hebreërs was Nisan, of Abib; zijnde gelijck met onse Grasmaend. Datse oock noch hedensdaeghs ter dier tijdt 't hooghste Water heeft, hebben wy gehoord uyt Doubdan.

Deese Jordaen-Vloed, berightede Marinus, ⁺ loopt door een Dal, 't aengenaemste 't welck men sou mogen vinden; sonder eenigh geruysch. d'Oevers zijn vercierd met een doorgaende Bosch van Ried, vermenghd met Struycken en Geboomte; wel seer lustigh voor 't gesight, maer oock seer gevaerlijck, wegens de Rovers, die sigh daer in onthouden, en daer aghter verbergen konnen. Want door de Vrughtbaerheyd des Bodems wast dit Ried en 't Boschwerck seer hoogh op; soo dat een Man te Paerd daer aghter genoeghsaem onsightbaer kan blijven. ⁺ Echter is'er een sonderlinge plaets, daer geen geboomt wast. Hier, soo men voorgeeft, sou de Heere Christus van Johannes gedoopt zijn geworden. Maer vermits de gedaghte plaets gantsch nauw is; dat wy oock by naght daer aen quaemen, en de Caravane uyt een groot getal van Menschen bestond, soo konden wy deselve niet soo stracks vinden. Della Valle Reysen, eerste deel, pag. 175. Deesen gantschen hoop begaf sigh in 't Water: De Roomschgesinde uyt waen van Verdiensten; en tot geneesingh van de

+ Waer 't Jordaen-water blijft, wijl 't Doode Meir daer door niet hooger werd.

+ Wanneer de Jordaen 't hooghste Water heeft.

+ Gesteltenis van den Oever der Jordaen.

+ Waerom de Roomschgesinde, de Griecksche en de Cophtische Christenen

[p. 275]

Sieckten der Ziel: Drincken'er oock van uyt Devotie; en neemen 't wel meê, tot den Doop der kleyne kinderen. De Griecken, Armeniërs en Cophten hadden bynae yeder een laecken, of hembd, 't welckse in de Jordaen wiesschen. ⁺ Gevraeghd zijnde, waeromse sulcks deeden, soo was haer' antwoord: Datse daer in sterven, of nae haere Dood daer in begraven zijn wilden: Want dan sou de Duyvel over haer geen maght hebben. 't Was doemaels ontrent Paeschtijd; soo dat deese Rivier vol Water stond, en snel liep. Ick, en seecker Licentiaet, genoemd Guillelmus Borrekens, swommen met de Stroom een goed stuck weghs af; maer hadden seer groote moeyte, om weer tegens Stroom op te koomen. ⁺ Aen d'eene zyde konden wy niet weer aen Land geraecken, wegens de hooge Rotsen van 't Steenigh Arabien. Aen d'andere zyde was geen grond te vinden; en 't Ried soo veel, soo diep, soo hoogh, dat wy den Oever niet konden aendoen. Die noch daerenboven soo dight met hout was bewassen, dat wy nergens konden doordringen. Eyndlijck quaemen wy noch met grooten arbeyd en t'eenemael vermoeyd tegens de Stroom aen de plaets, daer wy ingegaen waeren. 'k Sou niemand willen raeden, om sulcks ons nae te doen. Antonius Gonsales, Jerusalemsche Reys, eerste deel, pag. 581. ⁺ Men kan niet anders, als eenmael in 't jaer, 't zy in de Paesch of in de volgende weeck, nae de Jordaen trecken; wijl de Bassa van Jerusalem niet meer als eenmael, op de nu genoemde tijd, de Begeleydingh ter hand neemd. Men geeft voor, dat op andere tijden niet wel mogelijck is daer by te koomen, wegens de stroopende Arabiërs: Maer in der daed steeckt 'er een andere verborgenheyd aghter. Want op deese wijs kan de Bassa 't grootste voordeel trecken, vermits ieder een aensienlijck Hoofdgeld moet geven. Met de Reys gaet het dusdaenigh toe. Op Paesch Dinghsdagh (Della Valle, eerste deel, pag. 174); oock wel 's Maendaghs na Palm-sondagh (P. Antonius Gonsales, eerste deel, pag. 572); of d'eerste Sondagh nae Paesschen (Frantz Ferdinand van Troilo, pag. 136.) nae dat het den Bassa best gelegen koomd, en tot sijn voordeel alderdienstighst is (Friderich von Zeitz pag. 61.), ⁺ versaemeld sigh de Caravane, of de hoop der geene, die nae de Jordaen willen, in 't Dal Josaphat, tusschen d'Olijfbergh en Jerusalem. 't Volck van yeder Landaert steld sigh by een, als in Esquadrons, of Slagh-ordeningen, te Paerd, op Eselen, te voet, nae de gelegenheyd van yeders Beurs. Gemeenlijck is deesen hoop ses, seven, of noch meer duysend kop-

+ Sigh in de Jordaen begeven.

+ Gevaer in deselve, en waer door.

+ Toght nae de Jordaen, van een groote Caravane Bedevaert Reysigers,

+ Onder de Begeleydingh

[p. 276]

pen sterck, gekomen uyt Grieckenland, Smyrna, Cyprus, Candia, Syrien, Armenien, e.s.v. ⁺ 't Nachtleeger is niet verr' van de Doode Zee, by een Capel op een Bergh; van waer men seer wijd kan om en omsien. De Bassa, die deese Caravane begeleydet, met ontrent vier honderd Besoldelingen te Paerd, en twee honderd te voet, houd de Waght; en beset met dit sijn Volck de Toegangen der Jordaen, overal daer de stroopende Arabiers souden mogen inbreecken. Een weynigh voor d'aenkoomst des daghs begeeft dit Heyr sigh weer op Reys. Dan gaet het hier gelijck met de kinderen, wanneerse, sterck in getal, van een nauwe wegh op een ruym veld koomen. Elck loopt daer 't hem behaeghd, en soeckt gelegenheyd, om by 't Water te geraecken. ⁺ De Jordaen, gelijck alreeds geseght is, vliet door een vlack seer schoon Dal, op 't alderstilste, sonder gerught. d'Oever is allerweegen beset met dight Hout-gewas, Ried en Ruyght; behalven aen eene plaets, daer Christus sou gedoopt zijn geworden. Hier vind men een lustigh Gras-Veld. 'k Heb vergeeten te seggen, dat, wanneer de Caravane sal vertrecken, yeder een Muyl-Esel, of Paerd, werd aengeweesen, om op te rijden; behalven d'Arme, welcke 't niet betaelen konnen. 'k Sagh hier, dat al de Minder-Broeders, soo veel als 'er waeren, dit gemack wel wisten aen te neemen; want door een sonderlinge vergunningh van de Paus (P. Antonius Gonsales, eerste deel, pag. 572.) mogense sulcks doen, om dies te beter de Begeleydingh te konnen volgen; en gemacklijcker af te leggen soo een groot stuck weghs door Geberghten, Steenrotsen, en gevaeren (Idem ibid.) ⁺ Wat my belanghd men toonde my een Paerd, 't welck ick geloof, dat by nae sijn Jubile van vijftigh jaeren had mogen houden. 't Was gantsch stram door ouderdom. 'k Moest evenwel met dit Beest te vreeden zijn, indien ick meê wou sonder te voet te wandelen, en daght by my selven, dat het noch dit Reysje wel sou afleggen. ⁺ Voor d'aenbreeckende dagh quaemen wy by de Jordaen: Doch vermits yeder de gemelde Grasplaets (zijnde van maer een weynigh ruymte) in deesen haest niet soo terstond wist te vinden, soo brack d'eene hier, d'andere daer door 't Hout en 't Ried in. Wonderlijck is 't aen te sien, hoe d'Oostersche Christenen sigh hier aenstellen. Oude en Jonge, Vrouwen en Mannen, werpen flucks de kleederen van 't ligchaem af, en snellen nae 't Water toe. Eenige swemmen; andere baeden en wasschen sigh; al t'saemen drinckense van 't Jordaen-voght. Onuytspreecklijck is 't gewoel van

+ Van den Turckschen Bassa te Jerusalem.

+ Vernieuwd beright van den Oever der Jordaen.

+ Aenkoomst aen dit Water.

+ Dwaese en buytenspoorige Aendaght

[p. 277]

soo veel duysend Menschen. ⁺ De Turcken hebben haer kortswijl, en drijven de spot insonderheyd met de naeckte Vrouwspersoonen, onder de Mannen baedende. Doch der selver Aendaght is soo groot, datse niet eens aen de schaemte gedencken.

Thevenot evenwel, viel Polylector hier in, seght, dat de meeste der Mannen gantsch naeckt in de Rivier springen; ⁺ doch dat die van 't Vrouwlijck Geslaght 't hembd over 't ligchaem houden.

Hy magh, antwoordede Marinus, eenige onder de Griecksche Wijven in 't hembd hebben gesien; ⁺ maer ick kan u voor waeraghtigh betuygen, dat de meeste hoop sigh t'eenemael naeckt op 't Land ontkleedede; haer niet schaemende, sigh alsoo voor de Mannen te vertoonen. De geene, welcke sigh niet derven vertrouwen in 't Water te gaen (te meer, om dat de grond slijckerigh en weeck is; waer door'er oock geen jaer voorby gaet, sonder dat 'er veele verdrincken; gelijck dan, ⁺ doe ick my daer bevond, ses en twintigh persoonen dus versmoorden) leggen al haere kleederen, selfs oock 't hembd af, en bidden d'andere, eenige kruycken Jordaen-water haer over 't naeckte lijf te willen gieten. Insonderheyd hebben d'Armenische Vrouwen deese gewoonte, datse geheele Packen ongebleeckt Lijnwaed, tot Doodkleeden gesneeden, op Muyl-Esels derwaerts voeren; deselve in de Jordaen wasschen; daer nae in den Tempel des Heyligen Grafs te Jerusalem brengen; en aldaer leggen op den Steen, op welcke de Heere onse Salighmaecker sou gesalfdt zijn geworden. Hier moeten dan haere Geestlijcke met een Waschkaers drie Kruycen op yeder stuck branden. ⁺ Deese dus heyligh-gemaeckte Doodgewaeden brengense weer nae haer Vaderland, en verkoopen deselve daer seer dier; wijlse deesen waen hebben opgevat, dat een Mensch, die in sijn' laetste uyr dit Lijnwaed aentreckt, onfeylbaer saligh sal worden.

Soo weet de Satan, merckte Polylector hier aen, ⁺ de meeste der geene, die den naem van Christenen voeren, Christus haer ydel te doen worden, wijlse haere Saligheyd soecken in yets buyten Christus, en sijne alleen voor ons voldoenende Verdiensten; vallende alsoo gantschlijck af van den eenigen Salighmaecker, die 't enckelijck alleen, of gantschlijck niet is. Wat voor een Toepassingh souden wy hier niet konnen maecken van deese Armenische op andere Christenen! Doch wijl ghy lieden al t'saemen sulcks lightlijck selver kond doen, en u genoeghsaem is bekend, dat veele haer vertrouwen van saligheyd op

+ Der Bedevaert-doeners.

+ Schaemteloosheyd

+ Der Vrouwspersoonen in deese haere aendaght.

+ Sigh geheel naeckt onder de Mannen in de Jordaen begevende.

+ Eenige andere

+ Haerer dwaese overgelovige bedrijven.

[p. 278]

noch geringer saecken, die de Heere Christus niet eens aengeroerd, niet eens ontrent geweest heeft, jae op bespotlijcke dingen stellen, soo is onnoodigh, hier van yets te spreecken. ⁺ Ondertusschen kan men wel dencken, hoedaenigh de naeckte huyd deeser Menschen sweeten moet; wijl ons uyt de Reys en Weereldbeschrijvingen niet onbekend is, wat voor koele Naghten en Morgenstonden in dit Gewest zijn, insonderheyd oock ontrent Paeschtijd.

Genoeghsaem, schimpte Marinus, ⁺ kan men sulcks afneemen uyt den seldsaem-Musicaelen toon haerer Tand-klapperingh, welcke men allerweegen onder haer verneemd. Doch d'aendaght overwind by deese overgelovige lieden allerley ongemack, vermits se meenen, God hier door een grooten dienst te doen, en voor haer selven veel by hem te verdienen.

'k Heb, viel Honorius hier in, ⁺ dickmael van Reysigers gehoord, dat de heetste Landen in de Lente en Somer somtijds ongelijck-veel kouder naghten hebben, als de Landschappen welcke in 't Noorden leggen. Daerenboven, soo wel daer als by ons is de koude tegens den Morgenstond veel gevoellijcker, als selfs ter middernaght. Gewisselijck, dit schijnd seer vreemd te zijn, vermits in d'Oost en Suydlanden de Son by nae, of wel geheel, de Menschen boven 't hoofd koomd te staen; alsoo haere Straelen veel reghter neerwaerts werpende, als in de Landen, welcke nae 't Noorden zijn geleegen. ⁺ Billijck moest dan haere Werckingh dies te kraghtiger zijn; en derhalven geen naghtlijcke koude toelaeten. Daer benevens schijnd het, dat de warmte der lught by d'opkoomst der Son niet af, maer veel meer toeneemen moest, wijl immers de Son haer light al wat op d'Aerdbodem is verwarmd.

Wanneer ghy, antwoordede Polylector, sult gehoord hebben de redenen, welcke eenige Wijsgeeren hier van geven, ⁺ soo sal u misschien gantsch niet vreemd voorkoomen 't geen u nu seldsaem dunckt. 'k Wil u derhalven deselve kortlijck voordraegen. Even dat, 't welck oorsaeck der warmte is, is oock, door een sonderlingh Toeval, d'oorsaeck der koude. Wijl de Son, by haer aenweesenheyd (niet juyst door haer light of straelen voor sigh selven alleen, maer door middel der vyerige ligchaemkens, door de Straelen uyt d'Aerde getrocken) de lught met heete Dampen vervuld; aldermeest in sulcke Gewesten, daerse de gedaghte Straelen reght neerwaerts werpt; en veel meer als ter plaets, daerse niet soo hoogh klimd; derhalven

+ Koude, welcke deese

+ Baeders moeten uytstaen.

+ Ingeworpene vraegh,

+ Wat doch d'oorsaeck zijn magh,

+ Dat de heetste Landen in 't Oosten en Suyden

[p. 279]

't selve maer schuyns verrightende; soo volghd, dat nae d'ondergangh der Son deese warme Dampen allenxen sigh verliesen, en van de lught verteerd werden: Soo veel t'eerder noch, hoe dieper de Son sinckt; en te heviger, hoe langer de Son wegh blijft. ⁺ Nu, hoe in d'Oostlijcke en Suyderlanden de Son naerder boven 't hoofd koomd, hoe minder onderscheyd daer is tusschen de langheyd en kortheyd der Soomer en Winterdaegen; soo dat men daer meerendeel dagh en naght gelijck heeft. Waerom oock de Son op de gedaghte tijden daer langer als by ons onder d'Aerde blijft. Voorts, hoe reghter sy op en onder gaet, hoe dieper sy sigh onder d'Aerd verberghd, ontreckende alsoo d'oppervlackte gantschelijck haere Straelen. Hier tegens heeft men by ons in de lange Soomerdaegen nauwlijks twee of drie uyren rechte donckerheyd; vermits de Son maer alleen weynige Graeden onder den Horisont of Gesight-eynder heenen loopt; soo dat men korts voor middernaght de blanckheyd haerer Straelen noch kan waer neemen. Als men nu hier noch by doet, dat de Maen koud en voghtig is: ⁺ Dat het ter dier plaetsen niet gaet als by ons (daer de Maen in de Somer laegh, en weynige uyren boven d'aerde blijft; derhalven oock minder kraght heeft om te verkoelen, als in de Winter, wanneeerse hoogh stijghd, en door haer langh staen over onse kim haere volle werckingh betoond); maer datse daer even soo hoogh als de Son koomd; en even soo langh boven als onder staet, soo werden door de lange afweesenheyd der Son, en de lange tegenwoordigheyd der Maen, de warme Dampen, door de Sonnestraelen in de lught opgetrocken, verteerd; de gedaghte lught in tegendeel vervuld met koude, voghtige Dampen: Waer door dan de Soomernaghten daer kouder moeten vallen, als by ons: Even dit toond oock, waerom de Morgenstonden de koelste zijn. ⁺ Wanneer de Son opkoomd, zijn de gemelde warme Dampen der Lught meer verteerd, als ontrent middernaght. De Maen heeft door haere koude de her-voorgetoogene Voghtigheyd veranderd in Dauw, in Nevel, of in Rijp; welcke dingen de Lught koud maecken; aldermeest als de Sonnestraelen langhst wegh zijn geweest. Wanneer deselve vroegh-morgens weer voortkoomen, raeckense eerder de Lught als den Aerdbodem; en maecken deselve dun, soo datse met eenige voghtigheyd op d'Aerde neervalt; en deeserwijs de gevoellijckheyd der koude vermeerderd. Aristoteles. G. van der Meer. Frisschius. Rollingius. Vliegerius, en meer andere.

+ In de Lente en Soomer veeltijds seer koude naghten hebben; kouder als wy.

+ Of als de geene die in 't Noorden leggen.

+ Waerom men soo daer. als hier, tegens den dagh

[p. 280]

Schoon, deed Marinus hier by, ⁺ de Lught in de Morgenstond al niet kouder waere als voor heenen, soo sou men echter dan de koude mercklijcker gevoelen; niet alleen als men (ontrent ter middagnaght te bed gegaen zijnde, en te vooren waergenoomen hebbende de koelheyd der lught) by den aenbreeckenden dagh weer opstaet, wijl de warmte des Beds de Sweetgaten heeft geopend, waer door de koude beeter kan indringen; maer oock doorgaens. Want 't ligchaem met d'avond-spijs en dranck zijnde gevuld, werd natuerlijcker wijs warm, terwijl de Spijs daer in werd gekoockt. Maer als nu deselve verteerd is, werd men geduerigh koeler. En vermits in de Morgenstond alles is verdouwd, geen koockingh meer geschied; soo behoefd men sigh niet te verwonderen, dat de koude dan aldermeest werd gevoeld.

Maer, boertede Juffer Honesta, ⁺ ghy laet deese naeckte lieden al te langh in 't koude Water steecken. De Buyck sou 'er wel seer af doen.

De Bassa van Jerusalem, hernam Marinus met een lagchende mond, ⁺ sal 'er raed toe weeten, en haer wel haest weer in de kleederen brengen. Wanneer hem dunckt, dat dit Spel langh genoegh heeft geduerd (alhoewel somtijds nauwlijcks een uyr), soo werd met drie slaegen op de Trommel een Teecken gegeven, beduydende: Elck sijn kleed aen, en te Paerd. Die hier wat te hardhoorend, of te traegh, of t'aendaghtigh is, en voor de laetste slagh sigh noch niet uyt 't Water bevind, magh sijnen rugg' wel gereed stellen tot een geduldigh lijden. ⁺ De Turckse Ruyters sullen hem 't Bad soodaenigh zeegenen, en met haere Roeden hem sulck een Drooghdoeck toereycken, dat een ander voght, als 't Jordaen-water, hem uyt d'oogen druypt. Als nu alles tot de Reys vaerdigh is, gaet de Toght nae een hoogh-opgeworpene en met diepe Graghten voorsiene Schans toe. Hier set sigh de Heer Bassa ter neer in een seer groote en schoone Tent. Aen elcke zyde nevens hem staen aghtthien Turcken, met cierlijcke Stocken in de hand.

O ho! riep Honorius hier uyt, 'k begin lont te riecken. ⁺ 'k Bemerck al, wat voor een Comedie op sulck een Voorspel sal volgen. Op 't Bad werd een koude Schael bereyd. Doch ick diende hier niet by te zijn. Liever wou ick my gantschlijck van sulck een Spijs onthouden: Liever vasten, als van soodaenigh een kost nuttigen.

't Sou, berightede Marinus, gantschlijck aen u staen; ⁺ want

+ De koude meer werd gewaer, als selfs ter middernaght.

+ Weerkeeringh

+ Tot de Bedevaert-doeners in de Jordaen.

+ Hoese van den Bassa, zijnde

+ 't Hoofd der Begeleydingh.

+ In sommige gevallen gehandeld worden.

[p. 281]

geld gevende, kond gy deese maeltijdt wel voorby zijn. Maer soo 't u daer aen ontbrack, moest ghy wel tegens uwen wil te gast gaen op een onsmaecklijcke Kompost. 't Voetvolck begeeft sigh om de gedaghte Schans; en de Ruytery omringhd de geheele Caravane. Doch een gedeelte der selve werd uytgesonden, om te gaen ontdecken, of 'er geen Arabiërs voor handen moghten zijn. Soo nauw vinden sigh de Pelgrims allerweegen omslooten, dat niemand gelegenheyd kan sien, om ter zijden af te sluypen, en sigh van daer wegh te maecken. Daer op moet yeder hoofd voor hoofd in de Schans gelijck als ter Monsteringh opkoomen, en aen den Bassa 't Badloon betalen; te weeten, ses Piasters, of Ducatons.

De Tax, viel Polylector hier in, moet dan niet altijd even hoogh zijn. ⁺ Want Thevenot, in 't jaer 1657., seghd, dat de Griecken en andere Christenen, woonende onder 't Gebied des Grooten Heers, voor de Begeleydingh op deese Reys moeten geven yeder drie en een halve Piaster; doch de Francken (of Europaeers) elck vijf. P. Antonius Gonsales steld, dat de Bassa by sijnen tijd (in 't jaer 1667.) van yeder Hoofd der Religieusen nam ses Patacons, of Rijcksdaelders; van d'andere Catholijcke Pelgrims twaelf Patacons. d'overige Natien, vermits deselve duysenden sterck waeren, hadden, elcke Land-aert afsonderlijck, met hem een Verdragh gemaeckt voor een seeckere som gelds in 't algemeen; op dat oock al haer Arme, die niets te geven hadden, moghten meê gaen.

Wat my belanghd, vervolghde Marinus, ick moest in 't jaer 1666. ses Piasters geven. ⁺ 't Selve deeden al de geene die ontrent my waeren. Of nu met andere Volckeren een andere orde van betaelingh wierd gehouden, of dat daer ontrent eenige aenmerckingh is, heb ick soo nauw niet ondersoght. Immers, die 't geeyschte geld niet konnen leveren, moeten de stockslaegen onder 't plat haerer voeten gevoelen; soo dat het waerlijck voor de geldloose een groote lust is, verr' daer van daen te zijn. ⁺ Maer of schoon sulcks yeder te vooren ten vollen weet, soo weervaerd echter dit onbehaeghlijck Compliment jaerlijck meer als vijftigh persoonen. Evenwel vraegens' 'er niet nae; en veele der dus gehavende koomen op 't volgende jaer al weer.

Veellight, seyde Juffer Honesta, ⁺ moogense in deese Slagen ontfangingh oock al Verdiensten stellen; en derhalven 't geld niet willen geven, schoonse 't wel souden konnen doen; om alsoo met dubbele Verdiensten, eerst om datse deese Bedevaerd verright hadden; daer nae,

+ En watse hoofd voor hoofd, sonder eenige voorbygaeningh,

+ Aen hem betaelen,

+ Of anders

+ Onder 't plat haerer voeten

[p. 282]

om datse wel dapper afgerost waeren, weer t'huys te koomen.

Ondertusschen, gingh Marinus voort, ⁺ koomd d'uytgesondene Ruyterhoop weer te rugg'; maeckende somtijds een valschen allarm, even als of 'er vyanden nae by waeren. Terstond geraeckt de geheele Begeleydingh op de been: Treckt een stuck weghs voort, en begeeft sigh dan weer nae haer oude plaets.

Maer, vraeghde Honorius, ⁺ gaet deese beweegingh dus door, sonder dat de Pelgrims daer gevoelen van hebben, en haer de Buydel gelight werd?

Gewisselijck neen, antwoordede Marinus. ⁺ Deese Bedriegers geven voor, datse met de Vyanden hebben gepluckhayrd; dat oock eenen der haere dood gebleven is. Dan is 't: Daer moet een Offerhande voor den gestorvenen; Daer moet oock yets voor onse moeyten en uytgestaene gevaeren zijn. Terstond moet yeder, gewilligh of ongewilligh, noch een Piaster, of Ducaton, uytschudden. Della Valle Reysen, eerste deel, pag. 175. Thevenot Reysen, eerste deel, pag. 325. P. Antonius Gonsales Jerusalemsche Reys, eerste deel, pag. 572. Maer insonderheyd Friderich van Zeitz Asiatischer Reisebeschreibung pag. 263. en Frantz Ferdinand van Troilo Orientalischer Reisebeschreibung pag. 336.

'k Sou hier, liet Polylector sigh hooren, ⁺ konnen verhaelen een seer aenmercklijck geval, vol gevaerlijcke bejegeningen, eenige Besoeckers deeser Jordaen overkoomen; doch wijl deese saeck van een vry langen adem is, soo souden wy in een wijl tijds niet weer tot de Zeeën konnen geraecken.

Daerom, braght Juffer Honesta hier op in, moet dit stuck niet aghterblijven. ⁺ Al dickmael doet ghylieden een buytentred, om uwe of anderer persoonen wijsgeerige gedaghten t'uyten: Laet'er dan nu oock een geschieden, om my te vergenoegen, als die Historische dingen best kan verstaen, en meest my daer in verlustigh. Dit verhael sal ons niet geheel van de Wateren voeren: Oock niet soo verr' van de Zee afleyden, of wy sullen, 't selve geeyndighd zijnde, met een sprongh weer daer by konnen koomen.

'k Sal dan beginnen, hervattede Polylector, doch alles kort indringen, om tijd te mogen winnen. ⁺ de Heer Fuhrer, Patricius te Neurenbergh, nevens sijne Reysgesellen Alexander van Schulenburgh, Johan en Jacob Bayer, begaven sigh, sonder eenigh ander geselschap, als alleen dat van twee Griecksche Monicken, nae

+ Gevoelen moeten:

+ Voorgesteld

+ Op een kortswijlige wijs.

+ By deese gelegenheydt

+ Werd hier ingevoeghd een aenmercklijck verhael.

+ De Heer Fuhrer, met noch drie Reysgenooten,

[p. 283]

de Jordaen. Wel haest wierdense gewaer, dat van aghter 't Geboomte en de hooge Rotsen eenige Arabiërs op haer aenquaemen. Schoonse tot deese Reys, wegens 't gevaer, seer slechte kleederen hadden aengetrocken, soo maecktense echter nu reeckeningh, datse beroofd souden worden. ⁺ Sy setteden sigh derhalven ter neer aghter eenige Struycken (als zijnde gantsch ongewaepende lieden), op de genaede of ongenaede des gelucks; trocken haere Spijsen uyt de Knapsack, en hielden Maeltijdt, of 't misschien de laetste had mogen zijn. Doe de Rovers naerder quaemen, sondense haeren Tolck (eenen der twee Griecksche Monicken) tot haer, om haer te gast te noodigen op 't geense hadden: hoopende by haer soo veel onbeleefdheyd niet te sullen vinden, datse te gelijck 't Tractement en de Waerd souden willen wegh neemen. d'Arabiërs lieten sigh niet langh bidden, als die wel ongenoodighd souden gekomen hebben: Gingen by haer sitten: Naemen een deel van de kost, en sloegen 'er de tanden vry diep in. Alsse nu wel gegeeten hadden, begondense te soecken, of'er geen geld voor handen was; doch vonden niet anders als versleetene lompen, tot welckese geen begeerte toonden. ⁺ Daer nae tasteden deese schoone Visitateurs haer boven by den hals; en saegen, tot groot ongeluck deeser Pelgrims, haere witte seer fijne Hembden. Deese moestense uyttrecken; en te gelijck haere witte Onderbroecken. Dit alles naemen de Rovers wegh; doch wierpen haer d'oude vodden weer toe. Deese weerloose konden 'er niets tegens doen. Haer eenigh Wapen in deese uyterste nood was geduld. Voorts ontnaemen de Plonderaers haer 't meeste deel haers Voorraeds, als, Meel en Wijn. 't Weynigh overschot lietense haer behouden, tot betaelingh van 't geense verteerd hadden. Als nu deese goede Heeren tegens haeren wil dus vrygevigh hadden moeten zijn, soo gingense wegh; deese Boschkloppers een Ruyters, of veel meer Rovers-penningh aghterlaetende. ⁺ Maer korts daer nae begonden d'Arabiërs haer te roepen, en te wencken datse weerom keeren souden; anders moestense haere Pijlen verwaghten; 't welck een boos geweer is. Sy gehoorsaemden; niet vermoedende dat haer eenigh quaed sou weervaeren, wijl men haer alreeds had berooft. Soo haestse weer by deese Plondersielen waeren gekomen, leyden deselve haere Rustingen, haere bekoomene Roof, hun eygen Reystuygh, en eenigh Hout op deese arme Pelgrims. Geboden haer oock, datse de grove Rocken afleggen, en 't witte hayre Caloeri- (Monicks-) hembd aendoen, immers, over

+ Gantsch weerloos nae de Jordaen reysende,

+ Werden van vier welgewaepende Arabiërs overvallen.

+ Wat sigh in 't eerst onder beyde deese parthyen toedroegh.

[p. 284]

de gedaghte Rocken trecken souden; op dat niet andere haer te gemoet koomende Rovers bemercken moghten, datse Christenen en gevangene waeren. ⁺ Vermits oock dight by de Jordaen een goede Fonteyn was, soo vulde eenen der selve een Kruyck met desselven Water, welckese Johan Bayer oploeden; doch korts daer nae deese last hem afnaemen, en Alexander van Schulenburgh opleyden; seggende, dat hy stercker was. Wederom moest de heer Fuhrer hem daer van verlossen, en sigh selven daer meê belaeden. Deese vier Arabiërs waeren stercke Mannen, van een moorddaedigh gelaet; weltoegerust met Boogen; oock met Pijlen, snijdende aen beyde de zyden gelijck Scheermessen. Daerenboven waerense voorsien met scharpe Dolcken en lange Stocken. Waer tegens d'arme Duytschers gantsch geen Geweer, jae selfs niet eens een Broodmes by haer hadden. Dus vielen deese ellendige als in een oogenblick uyt de Vryheyd in d'arghste Slaverny: lightlijck kan men bedencken, hoedaenigh haer gemoed gesteld was, vermits se nu wel bemerckten, waer 't heenen wou; wijl men haer, voor gevangene, reght nae de Woestijn toe voortdreef. Sy baeden, dat men haer, als arme Monicken (want hier voor gavense sigh uyt) weer nae haer Klooster wou laeten gaen; doch al haere smeeckingen liepen vergeefs af. 't Was een liedeken, gesongen voor d'ooren van Doove. Sy moesten meê wandelen over de Vlackte by Jericho nae de Doode Zee, op een hoogen Bergh. ⁺ Soo haestse desselven Top hadden bereyckt, deeden d'Arabiërs haer op de linckersijde ontrent ses of seven voeten neerwaerts afklimmen, in een Grotte, of Hol, leggende aen den Bergh nae de Doode Zee en Jordaen toe, van welcke plaets men 't geheele Dal kon doorsien. Hier moesten de Pelgrims, op der Roveren bevel, gaen neersitten, om te rusten. Maer terstond quam 't uyt op Geld-eysschingh; met bedreygingh, indiense 't niet geven wilden, datse haer de keel souden afsnijden: Welcke schoone Beloften sy haer alreeds dickmael onderweegen hadden gedaen.

Soodaenige Toeseggingen, liet Honobius hier op hooren, ⁺ wou ick de Belovers geerne quyt schelden; en deselve liever onvervuld, als volbraght sien. Maer hoe gingh 't al voorts?

Om te toonen datse 't meenden, vervolghde Polylector, soo ontblootedense haere Dolcken, en setteden deselve haer op de Gorgel. ⁺ Sulck een Beherbergingh en onthael gaf onse Vreemdelingen een seer sleght vergenoegen. Sy baeden op nieuws, dat men

+ De goede Duytschers worden gevangen genoomen, en voor Paerden of Esels gebruyckt, om Packen te dragen.

+ Harde dreygementen om geld van haer te bekomen:

+ Die sigh wel

+ Voor Monicken uytgaven, doch geen geloof by haer vonden, en waerom niet?

[p. 285]

haer, als arme Monicken, nae 't Klooster Saba, of te Jerusalem, of te Bethlehem wou brengen, soo wildense haer een Vereeringh geven: Maer diese noch eerst moesten gaen Bedelen, indien de Prieur hen niet goedwilligh een Aelmoes wou doen. Doch deese Ravens weygerden; seggende, datse geen Monicken, maer Francken waeren; vermits d'eerstgenoemde geen Hembden van wit Lijnwaed droegen. Sy hadden sigh yeder eenen deeser gevangene toegedeeld; en hielden raed, wat men voorts met haer sou aenvangen. ⁺ Eenige wilden, dat elck den sijnen neemen, en met hem voeren sou waer heenen hy begeerde: Want sy waeren niet uyt dit Gewest, maer derwaerts gekoomen uyt Arabien, van de Roode Zee, en den Bergh Sinai. d'andere weerspraecken dit, seggende: Wijlse gesaementlijck deesen Buyt hadden bekoomen, soo moestense oock by malkander blijven, om die gesaementlijck te verkoopen; en 't daer af koomende geld gelijcklijck te deelen: Want indien yeder afsonderlijck voortgingh met den sijnen, soo kon hem deselve lightlijck ontweldighd worden. Twee der haere quaemen in dese Tweedraght seer hard aen malkander; soo dat d'eene dreyghde, hy wou met sijnen Slaef nae sijn believen handelen, jae oock hem voor haer' oogen dood steeken. ⁺ Flucks trock hy sijnen Dolck uyt, en settedese op de Borst van Johan Bayer, zijnde een kort dick man: Doch d'andere verhinderden hem noch dit moorddaedigh voorneemen. Een goede wijl tijds blevense hier sitten, tot dat de hitte voorby was. Doe gingense weer voort. 't Ontbrack haer aen Water; derhalven moestense 't selve gaen soecken op Bergen en Rotsen; tot datse een weynigh vonden in eenige kleyne Groefkens. Voorts delfdense in de witte Aerde, en vernaemen daer oock eenige voghtigheyd. Water, Sand en Modder schepten d'Arabiërs te gelijck met haere handen op. Dit was een Mengelmoes, soo wit en dick als Melck: Echter moest het haere laefnis-dronck zijn. ⁺ 's Avonds gingen de Rovers neersitten, om t'eeten, vermaenende haere Gevangene, datse desgelijcks souden doen: Die daer op nuttighden 't geen haer noch overigh was gebleven. Stracks daer nae moestense meê voort nae de Woestijn. Eenen met een gespannene Boogh en daer op gesettede Pijl gingh geduerigh aghter haer, en dreef haer voort; dreygende, indien elck van haer niet tsestigh Ducaten gaf, datse haer gesaementlijck nae Arabien voeren, en daer verkoopen souden voor Slaven: ⁺ Gelijckse dan oock alreeds onder malkander waeren versproocken, haer nae Medina, een

+ Twist onder de Rovers, wegens haere Gevangene.

+ En uyterste gevaer van eenen der selve.

+ Ellendige dranck.

+ Willen de gevangene nae Arabien voeren, om tot Slaven te verkoopen.

[p. 286]

Arabische Stad aen de Roode Zee, te brengen, en aldaer veyl te stellen. Dit braght onse goede Duytschers in geen kleynen anghst, van in een eeuwige ellendige Slaverny te sullen vallen. Ondertusschen quaemense met sulck een verdrietlijcke en gevaerlijcke Begeleydingh tegens de duystere naght, en niet weynigh vermoeyd, in de Woestijn aen. d'Arabiers voerden haer van den reghten wegh af in een engh Dal. Hier maecktense Vyer, en warmden sigh, wijl 't op den avond koel wierd. De Gevangene laegen 'er oock by; biddende andermael, datse haer doch wilden brengen in 't Klooster Saba, tegens een Rantsoen van twintigh Ducaten: Met belofte, datse yeder van haer noch souden geven een Rock, een paer Schoenen, een Gordel om 't Lijf, en een Muts. ⁺ In 't begin wierd dit bewillighd; doch eer de naght voorby was geloopen, weer geweygerd: met bedreygingh, dat men haer de Schoenen uyttrecken, en 't plat der voeten kerven wou, op datse niet souden mogen ontloopen. Echter wierd noch voor 't aenbreecken van den morgen 't verdragh getroffen. d'Arabiers souden, soo haest het light was geworden, eenen uyt den haren nae 't Klooster Saba senden. Oock sou een Caloeri (eenen der by haer zijnde Griecksche Monicken) met hem gaen, om de saeck in 't Klooster bekend te maecken; en 't beloofde geld van daer meê te brengen. Vroegh-morgens dan gingh eenen der haere met een Caloeri heenen. ⁺ Maer 't mistrouwen veroorsaeckte in haer een bedencken, dat niet geraedsaem was, dien eenen Arabier alleen te laeten wandelen; vreesende, dat hy aen Schelmen ten Schelm werden; de Rovers beroven, en met 't ontfangene geld sigh onsightbaer maecken moght. Gaven hem derhalven noch eenen uyt den haeren ten Medgesel. Dus bleven 'er maer twee by de Gevangene, om haer te bewaeren. De twee andere gingen met den Grieckschen Monick nae 't Klooster toe: Die, soo haest hy daer binnen gekoomen was, niet weer daer uyt wou; blijde zijnde, dat hy eenmael uyt de handen deeser Rovers was geraeckt. De Klooster-Monicken weygerden oock geld tot Rantsoen te geven; wijlse van de gevangene geen verseeckeringh in handen hadden: ⁺ Behalven noch de billijcke vrees, dat d'Arabiërs, nae 't betaelde losgeld, als trouwloose en meyneedige Rovers, haer evenwel wegh voeren moghten. Maer 't grootste insight deeser Griecksche Geestlijcke was; dat men, indiense sigh hier inlieten, in 't toekoomende een gewoonte sou willen maecken, om haer alle Gevangen-bekoomene te doen lossen. Echter vereerdense deese

+ Vreeslijcke bedreygingen, en gemaeckt Verdragh.

+ Twee der Arabiers nae 't Klooster Saba gesonden,

+ Om 't losgeld te haelen; 't Welck

[p. 287]

twee Fielen veelerley Vrughten, als Vijgen, Cubeben, Meel, Oly, Edick, e.s.v.Gaven haer oock een Ducaet tot een Geschenck, en sondense soo wegh.

Deese afvaerdigingh sonder geld, wierp Juffer Honesta hier in, ⁺ sal de goede Duytschers, als d'uytgesondene weer tot haere Mackers sullen gekeerd zijn, niet wel bekoomen hebben.

'k Sal, gingh Polylector voort, u nu laeten hooren, wat voor een Web de Heer Fuhrer met sijne Medegesellen ondertusschen spon. ⁺ Soo haest de gedaghte twee Rovers wegh waeren, waer door 'er maer alleen twee sigh noch by haer bevonden, scheptense (alhoewel een eenigen Doorn in 't oogh smertlijck genoegh valt) een weynigh lught, om met elckander te beraedslaen, wat haer te doen stond. Ontwijffelbaer moestense nae een eeuwige Slaverny, of by deese gelegenheyd sigh met eygener handen traghten vry te maecken. ⁺ Nae verscheydene overleggingen beslootense, 't stuck te waegen; schoon oock eenen van haer daer over 't leven sou mogen inschieten. Die eerst gelegenheyd sagh, sou eerst aenvallen, om haer 't Geweer te beneemen. d'Arabiers deeden haer met haer gaen, om Water te soecken. Beloofden oock, datse voor haer Vyer maecken, en Koecken backen souden. Dus speeldense op fijner Snaeren, wijlse een weynigh begonden te vreesen. Beyde de Rovers gingen voor aen; de Gevangene aghter, een hoogh Geberght af. ⁺ De Heer Fuhrer maeckte sigh opsetlijck voor den eenen, en gingh soo in 't midden tusschen den voorsten en aghtersten. Schulenburgh volghde deese drie op de hielen; daer nae d'andere. Alsse nu in een kleyne wijdte waeren gekoomen, gaevense malkander 't bestemde Teecken, om gelijcklijck aen te vallen. Fuhrer en Schulenburgh souden sigh (volgens voorgaende beraemingh) aen den eenen; de twee Broeders Johan en Jacob Bayer haer aen den anderen maecken. Wel haest riep Fuhrer (sijnen naem tot de daed brengende) Schulenburgh toe: Nu wil ick aengrijpen; en wendede sigh geswind om. Flucks vattede Schulenburgh den Arabiër, aghter welcken hy gingh, ruggelinghs aen; houdende hem soo vast, dat hy sigh nauwlijcks kon beweegen. ⁺ Doch by deese aenvangingh wondede hy sigh seer diep, midden in den arm, aen een Pijl, welcke van dit volck gemeenlijck onder den Gordel werdt gedraegen. Deesen aenval geschiedede met een geweldigh geschreeuw; waer over d'Arabiers niet weynigh verschrickten. Stracks greep Fuhrer den dus aengevatteden by de keel: Die echter

+ Geweygerd wierd.

+ Kloeckmoedigh, dogh gevaerlijck

+ Besluyt der vier gevangene,

+ Om de twee noch by haer zijnde Arabiërs aen kant te helpen:

+ 't Welck stoutlijck aengevangen,

[p. 288]

sijnen Dolck uytkreegh, en hem een diepe wonde in de linckerborst gaf, soo dat 't Bloed hem in 't aengesight sprongh. Onderwijl waeren Jacob en Johan Bayer den anderen Arabiër toegeloopen; doch hy ontvlood haer. Evenwel haddense eerst, tot haerer groot geluck, sijnen Boogh hem afhandigh gemaeckt. Fuhrer en Schulenburgh deeden hun best, om haeren Arabier ter neer te werpen. ⁺ Naer dit geworstel quam Johan Bayer (door groote verbaesdheyd nauwlijcks by sijn vernuf zijnde) met de kop tegens haer aenschieten; veroorsaeckende daer door, datse t'saemen over hoop ter aerden vielen, d'Arabiër op den Heer Fuhrer, en Schulenburgh op den Arabiër; dien hy noch al vast hield, doch van hem (met sijnen Dolck aghterwaerts uyt steeckende) vry diep boven in 't reghter been wierd getroffen. Dus waerense beyde swaerlijck gewondet. ⁺ Nae lange worstelingh geraeckte Fuhrer eyndlijck van onder den Arabiër en Schulenburgh wegh: Beurde een groote Steen op (want geen ander geweer had hy), en sloegh hem daer meê soo veel gaten in den kop, dat deeses Rovers kraghten hem begonden t'ontgaen; ter welcker oorsaeck men hem de Dolck uyt de hand kon wringen. Maer onvoorsiens quam d'andere Arabier plotslijck toeschieten; steeckende met sijnen Dolck Johan Bayer midden in 't Ruggegraed. Dit verright hebbende, snelde hy sigh weer ter vlught nae 't Dal. Ondertusschen heeft den eersten voorts ten vollen de rest bekomen.

Gewisselijck, liet Honorius sigh hooren, ⁺ d'aenschouwingh van sulck een Worstelingh sou eenigh vermaeck konnen geven, indien 't gevaer daer van afgesonderd waere geweest. 't Bekommerd my, dat drie van deese Duytschers sigh soo swaerlijck gequetst bevonden.

Als nu, vervolghde Polylector, eenen deeser Roovers nae d'eeuwigheyd was gesonden, wierpense 't Lijck van een Rots af nae beneden. ⁺ Doe toonde d'een d'ander sijne verwondingh. Te gelijck liep de Griecksche hier by geweest zijnde Monick den Bergh neerwaerts, om wegh te geraecken. Fuhrer settede hem nae soo veel hy kon, om hem by haer te doen blijven, en haeren Leydsman te laeten zijn; wijl hy, noch niemand sijner Medgesellen den wegh hier kende, om uyt deese Woestijn te moogen geraecken. ⁺ d'andere volghden hem een wijl tijds op de hielen; doch hielden, buyten sijn weeten, haest van deese naeloopingh op. Onderwijl quam d'andere Arabier weer te voorschijn, en wierp soo grouwlijck met Steenen op de drie agh-

+ Oock voortgeset wierd, doch met 't uyterste gevaer.

+ d'eene Arabier seldsamer wijs om 't leven gebraght,

+ d'andere

+ Op de vlught gedreven.

+ Eenige aenmercklijcke dingen, de Heer Fuhrer bejegent.

[p. 289]

tergeblevene, datse niet wisten, waerse 't gevaer best souden mogen ontwijcken. Buyten twijffel sou hy op haer los gegaen hebben, indien hy niet had geschroomd voor den Dolck, die nu in de handen des eenen was. Eyndlijck, moede van werpen geworden zijnde, maeckte hy sigh daer van daen met een groot geschreeuw. ⁺ Nae een langhduerigh voortsnellen achterhaelde Fuhrer de Griecksche Monick,en greep hem, gantsch buyten adem zijnde, by den Rock. Beyde rustedense een weynigh; maer konden doe haer geselschap noch sien, noch afroepen, vermitsse in een ander Dal waeren geraeckt. Sy klommen op een hoogen Bergh, doch wierden niemand gewaer; en meenden, datse sigh in een Hol hadden verstoocken, om over dagh van niemand gesien en aengevallen te worden: Vermoedende voorts, datse by naght souden willen reysen. De Monick wou, dat Fuhrer soo terstond met hem sou voortgaen; doch hy was soo vermoeyd, dat hy niet kon. Sijne wonde in de borst smertede; maer aldermeest pijnighde hem de Dorst. ⁺ Echter kreegh de Monick hem noch voort; onder de moedgevingh, datse wel haest by een Waterkuyl souden koomen. Oock vondense eenige kleyne Plaskens, by welke Fuhrer neerbuckte; en drie stercke slurpen deed; waer meê 't Water, tot op 't slijck toe, verslonden was. Echter verklaerde hy, dat noyt Wijn hem soo wel had gesmaeckt. Dus verfrischt zijnde, klommense op noch een anderen Bergh; van daer af nae haere Medgesellen omsiende, doch te vergeefs. ⁺ Daerenboven stondense in groote vrees, datse op deese Hooghte van andere Arabiërs, insonderheyd van de geene, die nae 't Klooster waeren gesonden, moghten gesien worden welck Klooster sy, volgens 't beright des Monicks, nu wel haest souden genaecken. Om dan deselve niet in de kaecken te loopen, soo naemense een omwegh door 't Geberght, en quaemen aen d'andere zyde by 't gedaghte Convent. De daer in zijnde Monicken riepen haer toe, datse sigh souden stil houden, wijl de twee Arabiers noch by de Poort waeren. De langheyd deeser Vertellingh sal u misschien verdrieten: Derhalven wil ick d'andere sleghts op eene sprongh by haer brengen.

Ey neen, brack Juffer Honesta hier los. ⁺ 't Geval is t'aenmercklijck, om 't selve op 't laetste soo kort af te breecken. Vervolgh doch de saeck sulckerwijs, als ghy deselve hebt begonnen.

Wel dan, hernam Polylector, ⁺ 'k sal uwe begeerte voldoen; en derf u wel verseeckeren, dat 't geen van deese Geschiede-

+ Nae 't dooden des eenen Rovers dwaeld hy van sijne Medgesellen af.

+ Lijd groote smert aen sijne wonde, en swaeren Dorst.

+ Koomd in een Klooster van Griecksche Monicken.

+ Welcke hem

+ Innaemen, wel onthaelden,

[p. 290]

nis noch overigh is, u soo hoorenswaerdigh sal voorkoomen, als 't tot noch toe voorgedraegene geweest is. Op de zijde des Berghs bevond sigh een Geytenhoeder. Deesen 't geloop en 't geroep gehoord hebbende; daerenboven oock de twee Arabiers by 't Klooster siende, meende, dat 'er yet anders te doen was. Derhalven dreef hy sijne Geyten in een Hol; en begon, om de vreemde Rovers een schrick aen te jaegen, te schreeuwen, dat de Turcksche onder-Bassa (wiens plicht was, op sulcke Rovers te passen) met een hoop Volck aenquam. ⁺ Voorts liep hy in sijn Dorp, en verkondighde daer, dat sigh vreemde Arabiërs by 't Klooster bevonden. Ondertusschen lieten de Monicken een Koordeladder neer; langhs welcke de Heer Fuhrer en de Griecksche Monick de Muer opklommen, en alsoo binnen geraeckten; alhoewel den eerstgenoemden sulcks seer moeylijck viel, wijl hy in de borst door de Dolck, en dan noch door de Pijl in de reghterhand was gewond geworden.

't Sal, viel Marinus hier in, niet ondienstig zijn, u een kort beright van dit Klooster Saba, of Sabba, te geeven. ⁺ 't Is seer vermaerd, en bewoond van Griecksche Monicken, des Ordens Basilii. 't Voerd oock de Naem van Laura. De Stighter is geweest d'Abt Sabbas. Op sommige tijden hebben sigh wel vier duysend Geestlijcke hier binnen bevonden. Met onuytspreecklijcke onkosten en arbeyd is deesen Bouw volvoerd. 't Leght op een seer hooge en ongelijcke Rots; aen welckers Voet in 't diepste der Valley de Beeck Kedron, of Kidron loopt. ⁺ De plaets daer rondom is dorr' en droogh; onvrughtbaer en eensaem. Niets siet men, als kaele Geberghten, sonder eenigh Geboomt of Kruyd, dienstigh tot gebruyck des Menschen. Reght over 't Klooster is maer een kleynen Hof, beset met sommige Moeskruyden. Boven op de Rots in 't Klooster zijn oock noch eenige kleyne plaetsjens, beplant met groente, op Aerde, van andere Landstreecken daer heenen gebraght. 't Is een seer groot Gebouw, met meenighten van Wooningen. Evenwel was 't voortijds noch grooter, gelijck blijckt uyt de veelerley verwoestede plaetsen. In dit Klooster, op 't hooghste, is een grooten, uytsteeckenden Thoorn; op welcken voor deesen altijd, dagh en naght, ⁺ Waght pleegh gehouden te worden, om te passen op de geduerige Invallen der Arabiërs. d'opgangh nae deesen Thoorn is seer moeylijck en gevaerlijck, wegens d'afgebroockene steyle Rotsen. Dit Saba leght vier groote mijlen van Jerusalem. Nu zijn'er

+ En vriendlijck herbergen.

+ Kort beright,

+ Van 't gedaghte Klooster Saba, of Sabba.

+ Anders oock Laura genoemd.

[p. 291]

noch ontrent vijfentwintigh Geestlijcke in. De Deuren en Poorten houd men op alle tijden wel geslooten, om van d'Arabiërs niet overvallen te worden. P. Antonius Gonsales, Jerusalemsche Reys, eerste deel pag. 557.

Soo haest de Heer Fuhrer, hervattede Polylector, sigh in dit Klooster bevond, ⁺ wierd hy onder al de Griecksche Monicken eenen gewaer, die d'Italiaensche Tael verstond. Hy bad hem om Godts wil, met belofte van een danckbaere vergeldingh, sijne Broederen te willen beweegen, datse eenige haer bekende Arabiers, gewaepend met Boogen, uytsonden, om sijne Medgesellen te gaen soecken. Sy verontschuldighden sigh daer meê, dat het avond sou zijn, eer men sommige der selve sou konnen bekoomen. Echter deed de Prieur noch 't beste. Want hy beval vijf jonge stercke Monicken, nevens den geenen, die met de Heer Fuhrer was aengekoomen, voorsien met vier Bussen en twee Boogen, deese naespooringh te verrighten. Fuhrer selfs wou hy niet laeten meê gaen, wegens sijne wonden. ⁺ Deese ses dan daelden langhs de Koordeladder de Muer af, en losteden haere Roers, soo dat 't geschal door 't geheele Dal heenen vloogh. De twee Arabiërs, noch niet verr' van de Poort zijnde, vlooden in aller haest wegh; meenende, dat de Turcksche onder-Bassa aenquam. Ondertusschen verbonden de Klooster-lieden de Wonden van de Heer Fuhrer, en gebruyckten tot deselve soodaenige Heel-middelen alsse hadden. Lieten hem oock, nae genootene Spijs en Dranck, een wijl tijds rusten. Voor d'andere deedense een gemeen gebed. Van welcke ick nu oock weer moet spreecken. Met seer groote moeyte waerense van den anderen Arabiër ontslaegen geworden. Doe begondense weer voort te snellen, meenende Fuhrer te sullen aghterhaelen; doch geraeckten in een ander Dal. ⁺ Hier begon Schulenburgh te klaegen, dat hy niet langer voort kon, ter oorsaeck van de Wonden in sijn been. d'andere parsteden hem wel, om te volgen, en niet aghter te blijven; doch de veelheyd van 't Bloed-verlies, en sijne daer door veroorsaeckte swackheyd, lieten 't niet toe. Hy moest derhalven gaen sitten; en verstack sigh daer nae aghter eenige Struycken. Johan en Jacob Bayer vervolghden haeren wegh: Doch noch een weynigh verder in 't Geberght gekoomen zijnde, soo kroopense in een Hol, tot dat den avond sou sijn genaerderd. Doe dwaeldense in de Wildernis, en liepen dien geheelen naght soo sterck aen, datse vroegh-

+ Eenige Monicken werden uytgesonden,

+ Om de Medgesellen van de Heer Fuhrer te gaen soecken.

+ Twee van deselve quaemen, nae lange dwaelingh, voor Jerusalem.

[p. 292]

morgens haer voor Jerusalem bevonden, en sigh alsoo uyt dit gevaer verlost saegen.

Uwe Tongh, pastede Honorius hier op, ⁺ is vermoedlijck oock moede geloopen, door soo langh achter malkander te spreecken. 't Sal u derhalven gelieven, een Roemerken Wijn van my te verwaghten, om deselve wat te verquicken.

Als nu Polylector 't glaesje uytgedroncken, en, nae de weervolschenckingh, aen Marinus overgeleverd had, vervolghde hy aldus: ⁺ Schulenburgh op den wegh neersittende, had sijne Lijnen Onderbroeck, hem van de Rovers gelaeten, in stucken gescheurd, en sijne wonde daer meê verbonden, soo goed als de gelegenheyd en sijne kennis hem vergunden. Doe nu de naght was aengekoomen, begaf hy sigh weer op wegh; hoopende een van tweëen, 't Klooster of de Stad Jerusalem, te sullen bereycken: Doch 't feylde hem beyde. ⁺ Dien geheelen naght gingh hy dus alleen door de Woestijn, tot dat d'aenbreeckende dagh hem sijne verdwaelingh aenwees; vermits hy de Doode Zee voor hem sagh leggen. 't Bedroefde hem niet weynigh, dat hy met soo een gantsch pijnlijcke moeylijckheyd sulck een vergeefsche Reys had gedaen; jae geheel te rugg' gegaen was. Terstond begaf hy sigh weer aghterwaerts. Klom daer nae op een hoogen Bergh, van waer hy de gelegenheyd der Stad Jerusalem kon sien; rightede sijnen wegh daer heenen, en gingh dien geheelen dagh voort. ⁺ Onuytspreecklijcken Dorst leed hy, wijl hier niet een eenige druppel water werd gevonden; behalven 't geen van den regen hier en gintsch in een kleyne Kuyl of Steengroef blijft staen; zijnde maer alleenlijck bewust aen de geene, die kennis van deesen wegh hebben. Met sijn eygen Water te drincken moest hy sigh behelpen; en alsoo deese groote, verschricklijcke Woestijn doorwandelen, in seer groote ellende. d'uytgesondene Griecksche Monicken quaemen nae drie of vier uyren weer, sonder yets gevonden te hebben van 't geense soghten. De bekommeringh van de Heer Fuhrer veroorsaeckte, dat noch dien selven naght een Monick en Arabier nae Jerusalem wierden gesonden, om te verneemen, of yemand sijner Reysgesellen daer moght aengekoomen zijn: ⁺ Welcke tijdingh te rugg' braghten, dat Johan en Jacob Bayer sigh aldaer bevonden; doch Schulenburgh, de laetste van 't geselschap, was in de Woestijn gebleven, sonder datse konden seggen, waer ontrent. Fuhrer was hier over aen d'eene sijde verblijd; aen d'andere zijde op 't

+ Hoedaenigh

+ Het met den laetsten

+ Van 't Geselschap deeser Reysigers,

+ In sijn been seer diep gequetst zijnde,

+ Gegaen is: En hoe hy

[p. 293]

hooghste ongerust, wegens den noch niet te voorschijn gekoomenen; dien hy wist, een swaere Wonde te hebben ontfangen. ⁺ Ontrent 't Klooster, (gelijck ghy alreeds te vooren hebt gehoord) lagh een Dorp, waer in hierlandsche Arabiërs woonden, wel bekend by de Griecksche Monicken. Met haer Vee en Huysgesinnen onthoudense sigh in de hoolen der Bergen en Rotsen. Van deese heeft hy twaelf Mannen bewillighd, om spoedigh uyt te gaen, en sijnen Vriend te soecken. Ondertusschen had Schulenburgh op de geseyde wijs dien gantschen naght seer smertlijck gevoetteert. Tegens den avond ontmoeteden hem, tot sijn geluck, even derselve Arabiërs, die over dagh by Fuhrer in 't Klooster waeren geweest. Ongeerne naerderde hy haer; maer evenwel dreef de Dorst hem nae een aen den Bergh leggend Hol. Dight by gekomen zijnde, riep hy eenen ouden Arabiër, hem biddende om een weynigh drincken. ⁺ Deesen hem, wegens sijn gewaed, voor een Monick neemende, liet hem by sigh koomen; gaf hem Geytenmelck en Brood; verbond oock, gelijck een andere Samaritaen, sijn wonde, en toonde sigh in alles seer vriendlijck tegen hem. 't Begon doncker te worden: oock kon Schulenburgh niet langer te voet gaen: Derhalven bood hy dien Arabiër een halve Ducaet, indien hy hem op sijnen Esel setten, en tot in 't Klooster Saba voeren wou. Hier toe was hy seer gewilligh: En dus geleydede hy hem (in 't geselschap eens anderen Arabiërs, beyde met Bogen gewaepend) nae 't genoemde Klooster. Onderweegen viel onse Reysiger in geen kleyne benauwdheyd, wijl hy sigh liet beduncken, dat men hem verr' van 't selve afbraght; en ter dier oorsaeck een arghwaen opvattede, datse misschien een Aenslagh tegens sijn leven hadden gemaeckt. Doch wel haest wierd hy van haere getrouwheyd verseeckerd, als hy 't Klooster voor hem sagh leggen, alwaer hy drie uyren in de naght aenquam; werdende van sijnen opreghten Vriend Fuhrer met seer groote blijdschap ontfangen. ⁺ Nu stondense noch in vrees, dat de Turcksche Sangiac te Jerusalem yets hier van moght te hooren koomen. Men weet genoegh, hoe hoogh de Turcken opneemen d'om 't levenbrengingh van een Mahometaen door een Christen, 't sy reght of onreghtmaetigh geschied. Gemeenlijck werd sulcks gestraft met een wreede Dood. Groote genaede-betooningh is een eeuwige Slaverny. De grootste, een seer swaere geldboete. Doch van Jerusalem quam tijdingh, dat daer niet 't alderminste van deesen haeren handel bekend was. Oock

+ Eyndlijck noch, nae veel uytgestaene ellenden

+ By de Heer Fuhrer in 't Klooster Saba quam.

+ Nae dat het deese Reysigers op 't leven had gestaen,

[p. 294]

wierden de gewondede in alle stilheyd geneesen. Tot noch toe had de saeck 't leven onser Reysigers betroffen: Nu begon 't de Beurs aen te gaen. ⁺ De Buydel moest aenveghtingh lijden. Eer de Monicken (welcke Fuhrer en Schulenburgh in 't midden van de naght nae Jerusalem begeleydeden) afscheyd van haer naemen, begeerdense een goed stuck gelds; om, indien de Vrienden des verslaegenen Arabiërs 't Klooster hier over moghten komen aen te spreecken, haer daer meê te vreeden te konnen stellen, en alsoo 't verderf der Monicken te verhoeden. Deese toekoomende schaede reeckendese seer hoogh. Men gaf haer twintigh Ducaten: Doch daer meê warense niet te vreeden. De Pelgrims moesten haer noch daerenboven een Schuldbrief van dertigh Ducaten in handen stellen, welcke haer van uyt Venetien souden toegesonden worden. Uyt Christoff. Fuhrers von Heimendorffs Reisebeschreibung in dasz gelobte Land, pag. 81 seq.

Dit is, seyde Honorius, een vry aenmercklijck Geval. ⁺ Nu weer nae de Zee toe. Maer op 't noemen van dit woord valt my deese Vraegh in: ⁺ Of 't waeraghtigh is, datse geen Dooden wil lijden?

Men heeft waergenoomen, antwoordede Polylector, dat in Zee verdronckene persoonen gemeenlijck nae den negenden dagh (indiense ondertusschen van de groote Zeevisschen niet opgeslockt, of ergens aen vast geraeckt zijn) aen den Oever worden uytgeworpen. Want de Menschlijcke Ligchaemen, gelijck oock die van andere Dieren, gesoncken zijnde, komen nae eenige daegen uyt den grond des Waters weer op; en drijven, door de beweegingh der Baeren, allenxen nae 't Strand.

'k Spreeck, hernam Honorius, niet van verdronckene Menschen, maer van doode Ligchaemen, welcke men over de Zee voerd; ⁺ insonderheyd van de Mumien, of Aegyptische gebalssemde, en voor veele honderden, jae eenige duysenden van jaeren begraven geweest zijnde Lijcken. Van welcke Balssemingh, en hoe, door der selver kraght, een groot getal gestorvene soo een lange reecks van tijden gantsch onverteerd zijn gebleeven: Oock, hoe deese Mumien uyt haere Graeven werden gehaeld, ghy wijdlopigh hebt gehandeld in 't vierde deel uwer Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderens-waerdige dingen, pag. 1479.; voornaementlijck van pag. 1514. en 1525.

In 't tweede deel des selven Wercks, berightede Polylector, van pag. 1148. tot 1151., ⁺ verhael ick, op een ingedrongene wijs,

+ Begon nu oock de Beurs aenveghtingh te lijden.

+ Voorgestelde Vraegh

+ Of de Zee geen Dooden wil verdraegen;

+ Insonderheyd geen Mumien, of gebalssemde Lijcken, in Scheepen gedaen zijnde.

+ Aenmercklijck Geval hier ontrent, omstandelijck verhaeld.

[p. 295]

een seer seldsaem Geval, Vorst Razevil ontrent d'overvoeringh sijner gebalssemde Doode weervaeren. 'k Had ter dier plaets beloofd, by een andere gelegenheyd, dit geheele stuck met al sijn omstandigheden te sullen voorstellen; en dan oock te beantwoorden de van u gedaene Vraegh: Of de Zee geen doode Lijcken, voor al geen Mumien, wil verdraegen; maer t'elckens seer grouwlijck begind te woeden, wanneer deselve in eenigh Schip zijn gedaen. Vermits 't nu hier recht te pas koomd, soo sal ick oock nu mijne Toeseggingh voldoen. ⁺ Vorst Razevil t'Alkair besightighd hebbende de Grafhoolen, daer de gedaghte Mumien leggen, koght twee van deselve, een Manlijck en een Vrouwlijck Lijck, voor een seeckere som gelds. Hy lietse blijven in volle stand, even soodaenigh omwonden, als hy die gevonden had. Doch naederhand brack hy yeder der selve in drie stucken, omse dies te gevoeghlijcker te konnen weghvoeren. Deese deed hy in ses Kistjens, of liever Doosen, gemaeckt van dorre Boombasten. In de sevende had hy geleght d'Afgoden van Aerde, welcke men by en in diergelijcke Ligchaemen pleegh te doen; en waer van ick in 't gedaght groot werck, op d'aengeweesene plaetsen, een breed beright heb gegeeven. ⁺ Al voor deesen had hy gehoord, hoe de Zeevaerende Persoonen door ervaerenheyd souden hebben ondervonden, dat een Schip, waer in Mumie, of gebalssemd Menschenvleesch, was, een gewisse Schipbreuck, of ten minsten 't uyterste gevaer van Schipbreuck, stond t'overkoomen. Derhalven hadden de Schippers oock de gewoonte, de Reysigers, wanneerse haer Packtuygh t'Scheep braghten, ernstigh te vermaenen, geen Mumie meê in 't Schip te doen. De reden, welckese van haere waerschouwingh gaven: was deese: Wijl de Mumien met anders waeren als Heydensche Ligchaemen, in welcke allerley Afgoden-beeldekens verborgen laegen, ten tijde der Balssemingh en Begraevingh daer in geschickt; en dat soodaenige Lijcken, even soo wel als der selver Zielen, in de maght des Duyvels stonden, soo weecken de boose Geesten noyt daer van, schoonse van d'eene plaets nae een andere verr' afgeleegene wierden gevoerd. ⁺ Dit bewoogh de Vorst, om eenige hem bekende Kooplieden hier over te bevraegen, en by haer t'ondersoecken, of dit waeraghtigh was te houden? Sommige gaven tot antwoord jae. Andere spotteden 'er meê, als met een enckel verdightsel; seggende, datse selver voor deesen dickmael Mumien over de Zee nae Italien hadden gebraght, sonder dat haer dienshalven

+ Vorst Razevil koopt te Cur twee Mumien.

+ Eenige berighten hem van 't gevaer, soo hy deselve meê t'scheep nam.

+ Andere daer tegens hielden 't voor een Fabel.

[p. 296]

't minste gevaer was overkoomen. Op de bevestigingh deeser laetste stelde hy sigh gerust; en besloot, de van hem gekochte gebalssemde Ligchaemen meê te neemen; om die in Europa voor een rariteyt te konnen toonen; wijl, sijns weetens, tot noch toe noyt een geheel Lijck derwaerts gevoerd was. ⁺ Dus liet hy de gedaghte seven Kistjens met sijn ander Packtuygh meê t'Scheep draegen; soodaenigh verborgen, dat noch de Schipper, noch yemand anders yets van de Mumien wist. Weynigh seylden 'er aen, of hy was hier over in een groot gevaer geraeckt; doe de Turcken t'Alexandria quaemen, om de gantsche Laedingh des Schips te besightigen, en den gesetteden Tol daer van te neemen. Doch een Jode, der Turcken Tolck en Tolschrijver, evenwel de Christenen niet ongeneegen, deed hier 't beste. Want als hy in 't doorsoecken der Goederen gewaer wierd wat'er geschied was, soo beval hy terstond, dat men de Kistjens, daer de Mumien in waeren, sonder dat hy evenwel yets daer af liet blijcken, toedecken, en met Touwen omwinden sou. ⁺ Daer nae maeckte hy de Turcken wijs, dat 'er alleen Slecken-hoornkens in waeren geslooten; van de vreemde Christenen voor wat raers aen den Oever der Zee opgeraept. Sijne Meesters geloofden hem, als haeren Dienaer zijnde. Daerenboven waerense niet begeerigh, om te gaen uyt de Kamer, daerse sigh bevonden, en alsoo in eygener persoon alles te besien; vermitsse hier in 't heymlijck wierden onthaeld met een goeden Dronck Wijn; welckese, volgens haere Wet, gantschlijck niet mogen nuttigen, wegens 't strengh Verbod van Mahometh.

Maer, vraeghde Juffer Honesta, ⁺ waerom willen de Turcken niet toelaeten, dat 'er Mumien nae andere Landen werden gevoerd, wijlse doch selver geen genot daer van hebben, en de weghbrengingh haer niet schaedlijck kan zijn.

Men geeft 'er, antwoordede Marinus, deese Reden van. ⁺ Sy, als een overgelovigh en tot Tovery seer geneegen Volck, hebben dien waen opgevat, dat de Christenen dus begeerigh nae de Heydensche Ligchaemen traghten, om met deselve oock Toveryen te drijven. Een wijlse vreesen, dat door sulcke Helsche konsten de gedaghte Christenen haere Monarchie en Landen souden mogen afbreuck doen, soo neemense op 't vlijtighste aght, dat de Kooplieden of Schippers geen Mumien moghten meê neemen. Ter deeser oorsaeck valt seer beswaerlijck dit te verrighten: En geene deeser gebalssemde Lijcken konnen overgebraght werden (ten waere by

+ Hy besteldse in't Schip, sonder yemands weeten.

+ Gevaer hier over, door de Besightigers der Goederen.

+ Waerom de Turcken

+ Niet willen gedoogen, dat de Mumien van de Christenen nae andere

[p. 297]

een sonderlinge gelegenheyd) als gantsch heymlijck, en by stucken. ⁺ Indien nu de Jode (van wien Polylector gesproocken heeft), doe hy de Kistjens met Mumien was gewaer geworden, de mondt niet toegehouden had, soo sou de Vorst, en te gelijck al de geene die sigh in 't Schip bevonden, in seer groot gevaer gestaen, en een geweldige som gelds moeten geven hebben, om sigh van de Gevanckenis, en een eeuwige Slaverny vry te koopen.

d'in stucken-doeningh en heymlijcke vervoeringh der Mumien, viel Honorius hier in, ⁺ brenghd my in geheugenis de verborgene overbrengingh eens Lijcks te land; niet in andere Weerelds-deelen, maer in ons Europa, jae in de Nederlanden voorgevallen. Don Jan van Oostenrijck, Stadhouder van weegen de Koningh van Spaenje in deselve (hy was d'onechte Soon van Keyser Carel de vijfde) stierf te Namen, in 't jaer 1578. By uyterste wil had hy begeerd, dat men hem sou leggen in 't Graf sijns gemelden Vaders. Doch vermits de Spaenjaerden doe allerweegen, oock aen de zijde van Franckrijck, vyanden hadden. ⁺ Dat daerenboven, wijl hy aen de Pest was gestorven, de doorvoeringh veellight in sommige Landen niet had mogen toegestaen worden, soo wist men 't Lijck niet nae Spaenje te krijgen. 't Geschiedede echter noch op de volgende wijs. Parma, sijnen Navolger in 't Stadhouderschap, verkreegh van Hendrick de derde, Koningh in Franckrijck, Vrygeleyde, voor eenige van Don Jans geweesene Dienaeren, om door 't Fransche Gebied nae Spaenje te mogen verreysen; sonder yets van 't doode Ligchaem te reppen: ⁺ 't Welck (nae dat 't Ingewand te Namen begraven was, te gelijck met d'uyt 't hoofd genoomene Herssenen) in verscheydene stucken wierd verdeeld, en gedaen in drie Sadel-tasschen, of Holsters. Dus kreegense 't Lijck heymlijck door Franckrijck in Spaenje. Hier wierden de Beenderen en Leeden door koperdraad t'saemgeheght. Doe heeft men 't Ligchaem met Wol opgevuld; gewapend, en kostlijcke kleederen aengedaen. Dus toegeright, wierd Don Jan voor Koningh Philippus gesteld, als of hy noch levendigh op sijne Beenen stond: Daer nae in 't Klooster Escurial gebraght, en by sijnen Vader begraven. Strada de bell. Belg. dec. 1. pag. 628. Zeileri Epist. tom. 2. num. 555. pag. 885. P. Beauchamp Histoir. divers. pag. 200.

'k Sou niet willen, seyde Juffer Honesta, dat men met mijn dood Ligchaem soo veel bestel sou hebben. ⁺ Men legge het waer men 't goed vind; 'k sal 'er even veel van weeten; en eens t'sijner

+ Landen werden vervoerd

+ Don Jan van Oostenrijck te Namen gestorven zijnde,

+ Werd op een seer seldsaeme wijs

+ Van daer, door Franckrijck, nae Spaenje gevoerd.

+ Vervolgh der begonnene Geschiedenis.

[p. 298]

tijd, soo wel hier als gintsch, 't Basuyn-geschal konnen hooren, om uyt den dooden te verrijsen, met deese mijne Huyd weer bekleed zijnde. Maer 'k verlang nae 't eynd der begonnene Geschiedenis.

Als nu, vervolghde Polylector, ⁺ den gedaghten Jode sijne versweegenheyd was vergolden geworden met een goede Vereeringh, soo bekommerde Vorst Razevil sigh niet meer over de Mumien; jae daght'er voorts niet meer aen. Maer nauwlijcks was men deese gevaerlijcke Klip der ondersoeckingh voorby geraeckt, als een ander onweer begon aen te koomen. In 't selve Schip, en in 't geselschap des Vorsts, bevond sigh een Poolsch Priester, genoemd Simon Albimontanus; voorsien met Brieven van Koningh Stephanus. ⁺ Hy had 't soo genoemde Heyligh Graf besoght: Oock dickmael van Vorst Razevil, wanneer 't hem op deese Reys in verre Landen aen geld ontbrack, groote bystand genooten; vermits hy des selven Landsman, en (immers nae 't uyterlijck aensien) een goedhertigh, vroom, aendaghtigh Man was. Hy wist gantschlijck niet van de Mumien, wijl des Vorsten Packtuygh t'scheep was gedaen al drie daegen voor dat hy t'Alexandria aenquam. Oock was hy in deese Stad gebleven, ter tijd toe dat de Wind goed wierd om af te vaeren. Nauwlijcks was men in Zee gestoocken, of daer ontstond een vreeslijcke Stormwind. ⁺ Onder dit gevaer klaeghde de genoemde Priester, dat hy van twee Spoocken (welcke hem, waer hy sigh oock heenen wendede, nae volghden) seer hevigh wierd geplaeghd. De geene, welcke in 't Schip waren, verwonderden sigh in 't eerst hier over. Doch nae dat 't Onweer voorby was, veranderde haere verwonderingh in een gelagch; meenende dat enckelijck de vrees dien goeden Heer een verwarringh der Harssenen en valsche Inbeeldingh had veroorsaeckt: Gelijck dan waerlijck een grooten anghst de Menschen lightlijck een bedrieghlijcken schijn en allerley seldsaeme gestalten voor d'oogen kan doen sweven. Maer vermits hy in 't tweede gevaer andermael sigh beklaeghde over deese Spoock-vertooningh, ⁺ rondelijck seggende, dat hy sagh een swart Man en een swart Wijf, in sulcke Gewaeden als hy noemde, soo verwonderde sigh de Vorst veel meer als te vooren. Want van de Mumien, en derselver Doodkleeden (zijnde even soodaenigh als de Priester deselve beschreef) wisten selfs sijn eygene Dienaers, behalven alleen twee, niets met allen. Van de versweegendheyd der geene, die hy 't stuck ontdeckt had, hield hy sigh genoegh verseec-

+ Soo haest 't Schip afgevaeren was,

+ Ontstonden seer vreeslijcke Onweeren.

+ Een Poolsch in 't Schip zijnde Priester.

+ Niets met allen van de Mumien weetende,

[p. 299]

kerd. d'andere konden 't den Geestelijcken niet geseght hebben: ⁺ Die eyndlijck, gantsch verschrickt en tsidderende, tot den Vorst selfs liep; hem te kennen gevende, hoe hy onder sijne gebeeden-verrightingh boven maeten seer door twee Spoocken wierd gevexeert. Doe begon Razevil te vermoeden, dat 't geen men hem had verhaeld van 't gevaer op Zee voor de Scheepen, als 'er Mumien in waeren, wel waeraghtigh moght zijn: En dat de Priester even hierom dus van de Spoocken wierd gequeld. Vermits oock 't onweer seer grouwlijck was, yeder oogenblick een onvermijdlijcken ondergangh des Schips dreygende, soo sond hy in aller haest eenen Dienaer nae den Opper-Hoofdman; versoeckende, dat hem moght toegelaeten worden nae beneden te gaen; en dat hy bevel sou geven, d'opsluytingh te laeten doen, wijl hy daer wat te verrighten had; ⁺ sonder evenwel yets te reppen van d'oorsaeck deeser sijne begeerte, of wat hy ter hand neemen wou. Sijn opset was, de Kistjens met Mumien heymlijck in 't water te werpen. Doch de gedaghte Overste liet hem weeten: 't Was onmogelijck, hem in sijn versoeck te vergenoegen, wegens de geweldigh-groote golven; 't Schip soodaenigh bedeckende, dat al de daer op zijnde menschen door-nat waeren. ⁺ Voorts voeghde hy deesen erbarmlijcken troost daer by: De Vorst sou noch maer alleen een weynigh tijds geduld neemen; want wel haest soudense al t'samen met malkander te grond gaen. 't Was niet noodigh nae beneeden in 't Schip te klimmen voor de geene, die stracks in 't benedenste der Zee souden zijn. 't Baerblijcklijck gevaer braght deese weygeringh gewight toe; en betuyghde genoeghsaem aen Razevil, dat sijne begeerte niet kon bewillighd worden, als met verhaestingh van 't aenstaende Verderf. Hy moest sigh derhalven te vreeden houden. Aen d'andere sijde voer de Priester voort in seer erbarmlijck te roepen over de Plaegen, welcke de Geesten hem aendeeden. Waer door de goede Vorst sigh bevond als een beanghstighst Hart tusschen de Honden en 't Net; niet weetende wat hy beginnen sou. Soo haest de Wind eenighsins begon te bedaeren, en 't light aen te breecken, beval hy, dat men 't Schip sou openen. En onaengesien een Lightje, by diergelijcke Zeestormen dickmael verschijnende, de Schiplieden de vrolijcke tijdingh braght (immers gelijck 't daer voor gehouden word), ⁺ datse nu geen vrees van te vergaen meer behoefden te hebben, soo gebood hy echter, de seven Kistjens in Zee te smijten, vermits de Spoockeryen den Priester soo

+ Wierd seer hevigh, en op een seldsaeme wijs

+ Geplaeghd van twee Spoocken;

+ Welcke d'eygene gedaenten der Mumien hadden; volgens 't geen hy daer van seyde;

+ En alleen de Vorst, nevens twee sijner Dienaren, bewust was.

[p. 300]

gantsch beswaerlijck vielen. Nauwlijcks was dit verright, of de Schipper quam snellijck nae den Vorst loopen; vraegende, of hy niet Mumien had doen uytwerpen? Als hier op jae was geantwoord, begon hy seer te sidderen. Doch sigh weer herhaeld hebbende, soo seyde hy: Nu ben ick verseeckerd, dat ons voortaen geen gevaeren door onweeren meer te vreesen staen. 't Is oock soo gebeurd. Daerenboven vernam de Priester geen Spoocken meer. Doemaels betuyghde d'Overste des Schips; ⁺ of hy schoon geweeten had, dat dit Onweer om der Mumien wil ontstaen waere geweest, soo sou hy echter, tot d'uytwerpingh der selve, 't Schip niet hebben laeten openen, ter oorsaeck van de verschricklijck-onstuymige Watergolven. Daer voorts byvoegende: hy had niet anders gedaght, als dat yeder oogenblick den tijd haers neersinckens sou geweest zijn. Hier nae vraeghde oock de Priester den Vorst, wat hy doch in de Zee had doen werpen? ⁺ Als 't hem geseghd was, bestrafte hy hem, (stout zijnde op sijnen Geestlijcken stand) met harde en bittere woorden; om dat hy sigh had laeten gelusten, de Ligchaemen van Heydensche Menschen met sigh te voeren; waer over hy soo jammerlijck had moeten gevexeert worden; vermits 'er geen andere oorsaeck der Spoockery kon zijn, als deese. De goede Vorst nam sijne Bestraffingh geduldigh op. Doch op dat de Priester geen boos vermoeden op hem moght werpen; of van dat, 't welck hy alreeds had opgenoomen, sigh weer moght ontslaen, soo maeckte hy hem bekend, waerom hy de Mumien had willen meê neemen; te weeten, om veel arme lieden in haer quaelen daer door te hulp te koomen, wijlse een seer groot gebruyck in d'Artzenyen hebben. ⁺ Oock was de Christenen niet verbooden door eenigh bevel van de Kerck, de selve meê te neemen. Deese Priester (bedenck by u selven, wat voor een geleerd en verstandigh Man dit zijn moest) was hier meê niet te vreeden; en gaf de Vorst (die de Verbooden der Roomsche Kerck beeter scheen te weeten als hy) geen geloof. Soo haest sy te Candia waeren aengekoomen, gingh deesen Geestelijcken by eenige Godsgeleerde hier over raed vraegen: Die hem desgelijcks berighteden, dat de Christenen niet ongeoorloft was, sulcke Mumien in haer Land te brengen. Doe hield hy de Vorst voor verontschuldighd, en stelde sigh selven gerust.

Wat de Geschiedenis voor sigh selven belanghd, merckte Marinus hier aen, ⁺ 'k wil aen d'opreghtigheyd des Verhaels en des

+ Seer grouwlijcke onweeren.

+ De Mumien in 't Water geworpen.

+ Waer op geen Onweeren noch Spokeryen meer wierden vernoomen.

+ Korte aenmerckingen,

[p. 301]

Aensienlijcken Verhaelers gantschlijck niet twijffelen. Maer dit echter koomd my seer vreemd voor, dat alleen de Poolsche Priester, en niemand anders in 't geheele Schip, deese Spoockery gewaer wierd. Niet min vreemd luyden sijne woorden tot Vorst Razevil; te weeten: Dat 'er geen andere oarsaeck deeser Spoockery zijn kon, als de meêvoeringh der Heydensche Ligchaemen. ⁺ En, dat hy daerom soo jammerlijck had moeten gevexeert worden. Hy nochtans was onschuldigh hier aen; jae wist'er niets met allen van. De Vorst daer tegens, die deese Mumien had meê genoomen, en sijne twee Dienaeren, die'er goede kennis van hadden, bleven ongequeld. Doch hier tegens sou men moogen inbrengen, dat de boose Geest in sijne bedrijven soo juyst niet past op gerechtigheyd en billijckheyd; jae meerendeel vlack daer tegens handeld. Maer waerom dan, uyt soo veele persoonen, alleen den Priester aengevallen? En waerom kon hy, door kruys-maeckingen, door Heylige woorden, door Besweeringen, deese Spoocken niet verdrijven?

Dit is, liet Juffer Honesta, sigh hooren, ⁺ by my een vaste Regel: Dat de Bygelovighste lieden dickmael door de Guychelbedrijven des Satans werden verontrust en bespot, wanneer andere, oock selfs daer ontrent zijnde, niet 't alderminste weervaerd. Veellight is dien Poolschen Priester vry bygelovigh geweest; jae genoeghsaem toonde hy sulcks te zijn. En daerom heeft misschien de Duyvel hem voor alle andere willen aenpacken. Om nu niet te seggen, dat de Godlijcke Bestieringh gewild kon hebben, dat hy alleen deese Priester sou verschijnen, om opentlijck te doen blijcken d'ydelheyd van haeren roem, aengaende de maght der Duyvel-besweeringh, en Duyvel-verdrijvingh.

't Sy soo 't wil, hernam Marinus, indien ick in dit Schip, ⁺ en Meester der Mumien waere geweest, 'k souse, den boosen Geest te geval, niet in de Zee geworpen hebben.

Wel, seyde Honorius, ⁺ Vorst Razevil deed het oock niet ten gevalle des Satans, maer des armen, dus deerlijck geplaeghden Priesters; alhoewel ick hem oock niet t'eenemael van overgeloof, immers niet van lightgelovigheyd, kan verontschuldigen. Deese saeck maeld my al seldsaem door 't hoofd. Gewisselijck kon'er wel yet anders ondergeschoolen hebben. Twee van des Vorsten Dienaeren hadden kennis van de Mumien. Haer was niet onbewust den waen van veele, dat de Zee geene Doode, insonderheyd geene soo-

+ Op de verhaelde Geschiedenis;

+ En insonderheydt

+ Op de Spoockeryen,

+ Des gedaghten

[p. 302]

daenige Lijcken wil gedoogen. ⁺ Als nu op haere Schipvaert sulcke swaere Onweeren ontstonden, hebbense buyten twijffel d'oorsaeck daer van deese gebalssemde Ligchaemen toe geschreven. 't Leven was haer lief. Echter haddense de stoutheyd niet, om selver aen haeren Heer de weghwerpingh in de Zee te versoecken. Ontdeckten derhalven 't geheele stuck aen den Priester, Die, om te gevoeghlijcker deese weghsmijtingh te bevorderen, de voorwendingh van Spoockery bedaght. Sou 't niet wel op sulck een wijs konnen toegegaen zijn?

De Pen deeses Vorst selfs, ⁺ berightede Polylector, heeft deese Tegenwerpingh beantwoordt; seggende, dat deese Priester was een waeraghtigh, seer vroom Man, van een Godsaligen wandel.

Deese Reden, ⁺ stelde Honorius daer tegens, voldoet my geenssins. Want voor eerst, wy sien alleen op 't uyterlijcke; maer God is d'eenige, die de herten kend. Hoe veele werden 'er niet wel door den uytwendigen schijn bedroogen? Een groote Aendacht ontrent de Bygelovigheden van eygenwillige Godsdiensten neemd men dickmael op voor Godsaligheyd; daer doch de Godsaligheyd, immers de kraght daer van, seer verr' van deselve vervreemd is. Daer nae, 't is immers een ten vollen bekende saeck, dat een nood-leugen, of leugentje om beeters wil, onder de Roomsch-gesinde niet voor ongeoorloft, jae dickmael voor een verdienstlijck werck werd gehouden.

Maer, ⁺ gingh Polylector voort, een andere van hem gegevene Reden, schijnd meer gewight te hebben. Uyt de harde bestraffingh, welcke de Priester, nae d'ontdeckingh, aen den Vorst deed, was lightlijck af te neemen, dat hy te vooren niets met allen daer van had geweeten. Anders had hy gewisselijck niet naegelaeten hem al ten eersten daertoe aen te parssen; soo uyt vrees van 't gevaer, ⁺ 't welck alle Vorstlijk ontsagh hem sou ter sijden hebben doen stellen, als wegens sijn Priesterlijck Ampt: Te meer, om datse nu al t'saemen meenden te sullen vergaen; en hy selver haer voorsprack 't Gebed, 't welck men onder de Roomschgesinde in diergelijcke ongelegenhedengewoon is te bidden. Hy, die niet schroomde, nae't voorbygegaene gevaer de Vorst soo dapper aen te tasten, sou't immers veel meer gedaen hebben onder 't gevaer, om 't Reddinghs-middel daer door uyt te wercken. Vyt de Razevilische Reisebeschreibung.

Hier is, ⁺ liet Honorius sigh weer hooren, wel meer schijn,

+ Poolschen Priester

+ Verscheenen,

+ Volgens sijne klaghten, en voorgevingh.

+ Of hier ontrent

+ Niet eenige bedriegery,

+ Van de Priester bedaght,

[p. 303]

maer geen reghte seeckerheyd. Beyde de Dienaren hadden kennis van de Mumien, derselver gestalte, en Doodgewaeden. Sy saegen, door 't onweer, de dood voor oogen; en geloofden, dat deese vreeslijcke onstuymigheyd ontstond ter oorsaeck deeser gebalssemde Lijcken, dat het gevaer oock sou ophouden, soo haest men die sigh had quijt gemaeckt. Sy vreesden, in haers Heeren hooghste ongenaede te sullen vallen, indiense yets hier van ontdeckten. Vonden echter goed, de Priester van alles beright te doen; doch eerst hem een Eed af te neemen, dat hy niets met allen hier van sou laeten blijcken, maer alleen door voorwendingh van Spoockery, en sulck een Spoockery, die op des Vorsten Geest naedruck moght hebben, ⁺ het daer toe brengen, dat hy van selfs de Lijcken sou in Zee werpen. Kon 't dus niet wel geschied zijn? Seght men, dat't uyterste gevaer den Priester wel bewoogen gehad sou hebben, om sijnen Eed ter sijden te stellen, soo kan men antwoorden, dat hy veellight daer ontrent seer teer gevoellijck kon geweest zijn. Daer benevens, doe de Vorst beneden in 't Schip wou gaen, bemerckte hy wel, dat het om de weghwerpingh der Mumien te doen was, en had dus bekoomen 't geen hy soght. Doe hy sagh, dat d'Overste 't Schip niet wou laeten openen, wijl 't dan terstond sou moeten sincken hebben, sou 't te vergeefs zijn geweest, hier van te spreecken. ⁺ Soo haest't We'er sigh wat bedaerde, en eer'er nieuw gevaer aenquam, deed de Vorst van selfs 't geen de Priester wenschte te mogen geschieden, en doe was 't onnodigh, yets daer van te reppen. Evenwel voer hy dus hard uyt, vermits't geen hy te vooren had moeten inkroppen, nu, lught krijgende, met felheyd uytborst. Misschien heeft hy hem oock dus strengh aengetast, op dat hy, indien hy noch yets van de Mumien moght behouden hebben, 't selve oock buyten boord moght setten, om nieuw gevaer te vermijden. 'k Wil geenssins seecker stellen, dat het deeser wijs geschied is; maer alleen aenwijsen, dat het wel soo sou konnen gebeurd zijn.

Wat my belanghd, seyde Polylector, ⁺ schoon soodaenigh een bedrogh lichtlijck in't werck te stellen was, soo hou ick 't echter daer voor, dat de Satan sulck een Guychelspel met den Bygelovigen Priester heeft aengeright. Maer dat d'onweeren om der Mumien wil ontstaen, sal ick soo lightlijck niet geloven. Vermits de Zee gewoon is, alle verdronckene persoonen, of in Zee geworpene Lijcken, aen Land te smijten, soo is daer uyt 't Spreeckwoord ont-

+ Om de Mumien wegh te krijgen,

+ Moght bygelopen hebben.

+ Hoe 't waeraghtigh is, dat de Zee geen Doode lijden

[p. 304]

staen, dat de Zee geen doode wil lijden. Wijl 't oock somtijds gebeurd, dat de Scheepen, welcke de Mumien, of oock andere Lijcken, in hadden, ⁺ van hevige Stormwinden besprongen wierden, soo heeft men dit Spreeckwoord verder uytgereckt, en oock soodaenigh opgevat, als of de Zee geen Doode in Scheepen wou gedoogen. Diergelijcke Gevallen, als 't verhaelde van de Vorst Razevil, hebben deesen Waen versterckt; en alsoo is'er een Bygeloof van geworden. 'k Weet wel, dat 'er een Natuerlijcke vriendschap en vyandschap tusschen sommige dingen is, waer van ick insonderheyd in mijn Groot Historisch Schouwtooneel heb gehandeld: Maer indien 'er een soodaenige was tusschen de Zee en een dood Mensch, deselve moest sigh vertoonen, wanneer hy in de Baeren selfs, niet als hy in een Schip lagh. Wat voor een vernuftige schijn van reeden sou men mogen voortbrengen, dat de Zee, 't Lijck midden in haeren Schoot zijnde, stil en gerust blijven; maer grouwlijck beginnen te woeden sou wegens een Doode, niet in 't Water, maer daer op of over, van 't selve afgesonderd, en tusschen Scheeps-plancken besloten leggende. ⁺ d'Eedele Italiaen en vermaerde Reysiger Pietro della Valle heeft sijne gestorven en gebalssemde Echtgenoot Maani Gioerida wel uyt Persien, door soo veel vreemde Landen, over soo veele Zeëen, tot binnen Romen gebraght, en daer begraven. Wat quaed is doch de Scheepen, in welcke dit Lijck geweest is, weervaeren? Ondertusschen bekend hy, dat hy deese overleedene gebalssemde, in een Bael gepackt zijnde, voor Cottoene Gaern moest laeten doorgaen; anders sou 't Scheepsvolck haer niet hebben willen meê neemen; ter oorsaeck (seghd hy) van haer ydel en schroomigh waengeloof in diergelijcke gelegenheden. Della Valle Reysen, sesde deel, pag. 134.

Dickmael, ⁺ deed Marinus hier by, ben ick in een Schip over Zee gevaeren, waer in een voornaem Lijck stond, om overgevoerd te worden: En sonder eenige Aenveghtingh van Storm of onweer quaemen wy geluckigh in de Haven, daer 't aen Land wierd geset. Maer in de weerom-vaert, als 'er geen Doode ontrent ons was, hebben wy somtijds wel gevaer van Schipbreuck moeten uytstaen. In 't jaer 1638. braghten wy een vermaerd overleeden Engelsch Heer (in Spaenje gestorven) nae Engelland. Onderweegen hadden wy 't schoonste we'er, en de voorspoedighste wind; die men oyt sou mogen wenschen. Maer als wy nu, sonder Lijck, den

+ Dit heeft men naederhand te verr' uytgereckt.

+ Afwijsingh van deesen ydelen en by geloovigen waen.

+ De daeghlijcksche ervaerenheyd toond klaerlijck het tegendeel.

[p. 305]

aghtsten dagh hier nae uyt Engeland weer nae Spaenje voeren, overvielen ons sulcke geduerige woedende Stormen, dat wy yeder oogenblick den ondergangh onses Schips verwaghteden. ⁺ Frantz. Sidels Auszgestandene Meer-gefahren pag. 39. Wat behoefd hier verder van gesproocken te worden? Werden niet daeghlijcks de ligchaemen van groote persoonen, in vreemde Gewesten door de dood wegh geruckt, in Scheepen over Zee nae haer Vaderland gesonden.

Maer, braght Juffer Honesta hier tegens in, ⁺ men moght seggen, dat die Lijcken van Christenen zijn. 't Kan wel een andere gelegenheyd hebben met de Mumien, of gebalssemde Ligchaemen der ongelovige Heydenen, soo dat by der selver overvoeringh de Zee grouwlijck sou beginnen te raesen, en de Scheepen, waer in deese Lijcken leggen, in slocken.

De Zee, ⁺ antwoordede Polylector, aengemerckt als Zee, of Water, heeft geen kennis van Heydendom of Christendom. 't Moest dan een andere hand zijn, welcke ter dier oorsaeck de Zee bewoogh, en soo vreeslijck deed woeden: Maer waerom sou die de Zee sigh meer doen ontstellen, als d'Aerde, in welckese gelegen hebben? Men doe hier by, dat godlooslijck-levende Christenen veel arger, en soo wel in de maght des Satans zijn, als de Heydenen. Maer oock d'ervaerenheyd doet ons de valschheyd deeses waens sien. ⁺ Zijn de Scheepen, welcke de Mumien overvoeren, Schipbreuck onderworpen, hoe vind men dan soo veele der selver in Italien, Franckrijck, Engelland, Portugal, Nederland, e.s.v.; soo in d' Apotheecken, als in d' Anatomien en Konstkameren? De gedaghte Della Valla heeft 'er meer als eene nae Alexandria; van daer nae Messina, en verder nae Romen doen brengen, gelijck blijckt uyt 't eerste Deel sijner Reysen, pag. 122. De Koningh van Franckrijck, Franciscus d'eerste, voerde altijd een diergelijcke Mumie met sigh om, waer hy oock heenen trock, 't sy te water of te land; en gebruyckte geluckighlijck yets daer van tegens veelerley gebreecken. Erasmi Francisci Schaubuhnen erster theil pag. 897. ⁺ Waerom doch sou de Duyvel meer rumoeren tegens een Schip op Zee, waer in een Mumie was, als tegens een Huys op 't Land, waer in een soodaenige werd bewaerd? Waerom sou hy meer Spoockeryen aenreghten in een Schip, 't welck een gebalssemd Heydensch Ligchaem voerd, als in de Winckels der Kruyd-mengers, of in de Kameren van eenige Nauwkeurige, daer 't selve van d'eene werd gebruyckt tot hulp en geneesingh der Men-

+ Met een Voorbeeld.

+ Of dit evenwel

+ Niet waeraghtigh sou konnen zijn

+ Ontrent de Lijcken der Heydenen.

+ Bedenckingen hier op

[p. 306]

schen; van d'andere voor alle Vrienden en nieuwsgierige ten toon gesteld? ⁺ Wanneer eenigh Schip, sulck een Vraght in hebbende, gevaer van Schipbreuck overquam, ofwel geheel Schipbreuck leed, soo heeft 't Bygeloof d'oorsaeck daer van aen de Heydensche Lijcken toegeschreeven, onaengesien allerley Scheepen sulcke gevaeren geduerigh onderworpen zijn. In't Jaer 1615. voer een Schip, waer in twee Mumien waeren, van Alexandria nae Sicilien, en quam sonder eenigh ongemack behouden over. 's Anderen daeghs volghde een ander Schip, oock van Alexandria derwaerts gaende, waer in niet 't alderminste stuckje Mumie was; doch 't selve overviel een geweldige Stormwind, soo dat het op den tweeden dagh nae d' afvaert van de woedende Zee wierd verslonden. ⁺ Vliegerii Miscellan. pag. 197. Ondertusschen ontken ick niet, dat de boose Geest, door Godlijcke toelaetingh, een Onweer tegens Scheepen sou konnen doen vallen: Maer hy kan sulcks dan oock wel doen, sonder dat 'er Mumien in zijn. Veel min sou ick willen loogchenen, dat hy ontrent een Mumie sijne Guychelryen en Spoockeryen sou konnen aenreghten. Maer sulcks doet hy oock wel ontrent andere Lijcken, welcke gedoopt, en genoemde Christenen geweest zijn. Jae oock wel selfs ontrent soodaenige (alhoewel seldener), van welcke men niet anders kan oordeelen, als datse in haer leven vroom waeren. ⁺ In d'Anatomie of Ontleedinghs-kameren, daer de Geraemten van gestorvene opgereght staen, verneemd men somtijds een seldsaem gebolder en gerammel des Satans, volgens de berighten van verscheydene geloofwaerdige sulcks gehoord hebbende persoonen. Maer oock spoockt hy wel daer gantsch geen Lijcken zijn te vinden; en niet in 't alderminste daerse genoegh leggen, of noch boven d'Aerde staen. Soo veel hem mogelijck is, en van God hem toegelaeten word, schickt hy sijne guygchelbedrijven nae sijn Aengelegenheyd en Voordeel.

'K heb, ⁺ seyde Juffer Honesta, in 't vierde Deel uwer Curieuse Aenmerckingen een wijdloopigh beright geleesen van de sorghvuldigheyd der oude Egyptenaeren, om haer doode eeuwighlijck te bewaeren voor verrottingh: Hoese tot dien eynde deselve Balssemden; maer oock, hoe de manier deeser Balssemingh in ongebruyck gekoomen, en gantsch verlooren gebleven is: Hoedaenigh d'onderaerdsche Graeven deeser gebalssemde zijn gesteld; en hoe de Lijcken daer in leggen. Maer heeft Marinus selfs in eygener persoon deselve niet besightighd, en met eygener oogen yet aenmercklijcks daer aen vernoomen?

+ En 't tegendeel door Voorbeelden aengeweesen.

+ Aenmerckingh, op de

+ Spoockeryen by de Mumien.

+ By gelegenheyd van deese verhandelingh.

[p. 307]

Jae gewisselijck, ⁺ antwoordede deesen; en geerne wil ick u op 't kortste voordraegen 't geen ick gesien heb in den aenvang des jaers 1657. Eerst begaf ick my uyt Alkair nae de Pyramiden, of Grafnaelden: Van welcke ick hier niets wil seggen, als alleen dit weynige. 'k Had voortijds in Plinius geleesen, dat aen eene der selve, die open is, was doorgebraght den tijd van twintigh jaeren, eerse volmaeckt wierd; onaengesien drie mael honderd en tseventigh duysend Mannen daer aen arbeydeden: Welcke enckelijck aen Radijs en Uyen hadden verteerd aghtthien honderd Talenten: Maer oock had ick dit altijd voor een Verdightsel gehouden.

'k Heb, ⁺ liet Honorius sigh hooren, dit oock geleesen by sommige Schrijvers, die 't uyt Plinius verhaelen; en meen desgelijcks, dat het een Fabel is. Wat voor een Gebouw sou 't niet moeten zijn, daer soo een geweldige meenighte van Menschen soo veele Jaeren langh aen werckten.

Indien ghy, ⁺ hernam Marinus, deese Grafnaeld soo wel had besightighd, als ick, ghy soud oock met my van gevoelen veranderen, en bekennen moeten, dat Plinii beright geenssins ongelooflijck is. De Reden hier van sal ick aenwijsen, wanneer wy eens afsonderlijck van Landsaecken sullen komen te handelen. Van deese Pyramiden begaf ick my aen 't Dorp der Mumien, genoemd Sacara. Stracks vervoeghde ick my by een Moor, die daer de Meester is, op dat hy my een Put deed openen. 't Veld der Mumien leght dight by dit Dorp; niet verr' van de Plaets, daer voortijds Memphis stond. Voor aght Piasters, of Ducatons, had ick d'openingh eener Put bedongen, ⁺ die te voren noyt geopend moest geweest zijn. Terwijl hy met meer andere Mooren aen 't graven gingh, begaf ick my een stuck weghs van daer af, om eenige andere Pyramiden te besien. Daer nae quam ick weer by d'arbeyders; doch sy bedroogen my, volgens haer gewoonte aen andere. Want dickmael openense een Put, die alreeds wel twintighmael geopend geweest is, en sweeren echter, dat geen Mensch die oyt gesien heeft.

Wat voordeel of schaede, ⁺ vraeghde Juffer Honesta, is 'er in gelegen, of men d'eerste, of de tweede; of de derde in soodaenigh een Put koomd? Kan men niet evenwel beschouwen 't geen 'er in te sien is?

d'eerste te zijn, ⁺ antwoordede Marinus, geeft dit voordeel voor de nauwkeurige, dat men 'er dan dickmael Afgodekens en an-

+ Der Mumien, aengaende der selver vervoeringh,

+ Werd oock getreeden

+ Tot een nauwkeurigh beright

+ Van de gesteltenis

+ Der Putten,

+ Door welcke men in d'Egyptische Graven neerdaeld.

[p. 308]

dere Curieusheden in vind, welcke anders van de te voren daer in geweest hebbende Gravers zijn weghgenoomen, om die aen de Francken te verkoopen. Selden sullense derhalven voor yemand een Put openen, diese niet voor heenen voor haer selven alleen besoght en ten deelen geplonderd hebben. Deese Putten zijn vierkant, gemaeckt van goede Steen, maer vol Sand geworpen, 't welck men moet uytgraven. Ick, en de geene die by my waeren, daelden in den kuyl (voor ons geruymd) met een Touw om 't Ligchaem, vast gehouden door die van boven; ter diepte van ontrent drie Spiessen lenghte. ⁺ Doe bereykten wy grond; en mosten, op onsen Buyck gaende leggen, door een gat kruypen, vermits de Mooren 't Sand niet genoegh hadden uytgehaeld. Wy quaemen in een kleyn kamerken. Verwelfsel en Mueren waeren van Steen. Drie of vier Kisten en Ligchaemen saegen wy hier; doch maer eene der selve was noch geheel. d'andere laegen aen stucken. Dit gaf ons een genoeghsaeme getuygenis, dat nu de Put niet voor d'eerstemael geopend was geworden. ⁺ De noch geheel zijnde Kist wilden wy oock in stucken gehouwen hebben. Maer de Mooren begeerden 't niet te doen, als voor een deel gelds. 'k Bood haer een Piaster, doch sy waeren 'er niet meê te vreeden. 'k Wouse derhalven tegens haeren danck, en sonder haer yets te geven, verbreecken. Doe naemense 't geld, en deeden mijnen wil. Groot en breed was dit Lijck. 't Lagh in een Kist van geweldigh dick hout; aen alle sijden wel geslooten. ⁺ Wy bevondense gemaeckt te zijn van opreghte wilde Vijgeboom, noch gantsch onverrot. Boven op deselve sagh men uytgehouwen de gedaente van 't aengesight des geenen die 'erin lagh. Oock zijn 'er Kisten, of Koffers, van Steen, met een diergelijck-verhevene Afbeeldingh daer op. Langhs heenen staen Hieroglyphische Teeckenbeelden, of Heylige letteren. 'k Heb'er twee van gehad; doch d'eene wierd t'Alexandria gebroocken. ⁺ D'andere is noch gantsch en ongeschonden by my, wegende tusschen de seven en aght honderd ponden. Wederom andere Kisten zijn bereyd van veele Doecken, op malkander gelijmd; niet min sterck als die van Hout. 'k Heb oock een van deselve meêgebraght, bestaende uyt meer als veertigh op een gelijmde Doecken. Gantsch geen verrottingh kan men 'er aen verneemen. Deese is t'eenemael bedeckt met Afgodsbeelden, en Hieroglyphische Figuren, op dun Pleister, over de buytenste Doeck gestreecken; echter hier en daer een weynigh afgeval-

+ Diepte der selve

+ Lijck-kamerkens, hoedaenigh.

+ Lijck-kisten, en van wat voor stof.

+ Seldsaemheyd van eene der selve, gemaeckt van veele opeen gelijmde Doecken

[p. 309]

len, door 't veelvuldigh vervoeren en aenstooten. Binnen in de Kist staet de gedaente van een geheel naeckte Dochter, met uytgestreckte Armen.

Als ghy, ⁺ seyde Honorius, in onse Stad uwe huyshoudingh sult aengesteld hebben, moeten wy deese Rariteiten koomen besightigen, om dan onse oogen, soo wel als nu onse ooren, te vergenoegen.

Nae dat wy, ⁺ vervolghde Marinus, met groote Bijl-slaegen de voorgedaghte houtene Kist in stucken hadden gekreegen, vonden wy daer in een groot Ligchaem. 't Aengesight was (gelijck gemeenlijck dat van al d'andere), bedeckt als met een Helm van Doeck, overstreecken met Pleister, waer op 't gedaghte beeld deeses Gebalssemden in Goud stond. Dit Decksel weghgenoomen zijnde, vonden wy niets daer van overigh. Want meerendeel (gemeenlijck) vergaet 't Aengesight tot Stof; veellight om dat het niet soo wel kan gebalssemd worden als d'andere deelen des Ligchaems. Echter heb ick 't hoofd van een andere Mumie, ⁺ gantsch ongeschonden, meê gebraght; soo net bewonden met Windselen, dat men, onaengesien deselve, de gestalte van oogen, neus en mond kan sien. 't Overige des Ligchaems was gebaeckerd in smalle seer net gewroghte Bandekens, of omwindselen van Lijnwaed; ⁺ loopende met soo veele keeren en weerkeeren, kruyswijs over een, dat ick geloof, de lenghte deeses Swaghtels te zijn geweest van meer als duysend ellen. Soo verwonderlijck is deese Vleghtingh, dat verscheydene Wondheelers (die anders goede kennis van swaghtelen hebben) my verseeckerden, sulcks in deese tijd niet te konnen naegedaen worden. Over de Borst liep, in de lenghte, een reep, ruym drie vingeren breed, en anderhalve voet langh; seer konstigh aen d'andere door een gevloghtene Windselen vast. ⁺ Hier op stonden eenige Hieroglyphische met Goud geschreevene Teeckenbeelden. 'k Nam 'er dit Schrift af, en vouwde 't selve toe, om 't altijd op mijn gemack te mogen besightigen. 'k Had gehoopt, in deese Kist sommige Afgodekens te sullen vinden, doch wierd 'er geene gewaer. Daer op deed ick 't Ligchaem in stucken breecken; denckende, dat'er misschien inde Borst eenige verborgen moghten sitten; doch al meê te vergeefs. 'k Wendede derhalven al mijn' aendaght tot de beschouwingh des Balssems, waer van nu de bereydinghs-wijs onbekend is. ⁺ 'k Bevondse swart, hard, en glinsterend gelijck Peck, wiens reuck sy

+ Verhael

+ Van de gestaltenis

+ Der Lijcken.

+ Hoedanigh geswaghteld;

+ Op een seer nette, konstige, en nu onnadoenlijcke wijs.

+ Balssem, waer meê de Lijcken wierden gebalssemd.

[p. 310]

heeft, doch wat aengenaemer. Deese bewaerd de lighaemen in haer geheel. Doch 'k geloof, dat oock 't Sand niet weynigh daer toe doet. Want selfs in de groote Arabische Woestijn vind men somtijds doode Honden; oock wel Menschen, welcke in slaep geraeckt, of van de Caravane verdwaeld zijnde, door de hevige Winden (een geheele Zee van Zand met sigh voerende) overvallen, en soo diep onder 't gedaghte Sand bedolven wierden, ⁺ dat het onmogelijck was, sigh daer uyt te redden. Deese, weer ontdeckt zijnde, vind men noch gantsch ongeschonden, en maer alleen verdrooghd. Want dit Sand, droogh en soutaghtigh van aert, bewaerd de Lichaemen voor vervuylingh, door al de voghtigheyd daer uyt te trecken. Thevenot Reysen, eerste deel, pag. 231.

Ghy hebt dan, ⁺ liet Juffer Honesta sigh weer hooren, noch by noch in de Mumien eenige Afgodekens konnen vinden. Maer zijn u deselve nergens anders voor 't oogh gekoomen?

Jae genoegh, ⁺ antwoordede Marinus. 'k Heb 'er noch een deel by mijne Rariteiten, welcke ick koght van de Mooren; diese uyt de Graven roven, eerse de Vreemdelingen daer in laeten treeden. Deese zijn van Steen; van Koper, of van groene aerde; hebbende veelerley gedaenten.

Veellight, ⁺ hernam Juffer Honesta, hebben de gewinsuchtige, geldgierige Mooren u bedroogen, niet gevende d'Afgodekens, welcke by de Mumien souden leggen, maer eenige Beeldekens, diese selver van de genoemde Stoffen maecken.

Geenssins is dit waerschijnlijck, ⁺ berightede Marinus. Want voor eerst, de Mooren zijn niet vernuftigh genoegh tot dit werck. Daer nae, sy geven deselve voor soo een gantsch geringe prijs, dat de Stof, van welckese vervaerdighd zijn, nergens nae betaelt word. Idem Thevenot ibid.

Lightlijck staet dit te geloven, ⁺ begon Polylector, wijlse een geheele Mumie, de schoonste die men sou mogen vinden, aen Della Valle verkoghten voor maer alleen drie Piasters. Dat 'er Beeldekens by de Lijcken wierden begraven, is gewis. Maer datse deselve oock in 't ligchaem souden gestoocken hebben, ten tijde der Balssemingh, is by sommige noch twijffelaghtigh; vermits men nergens eenige openingh kan gewaer werden; ⁺ en oock Herodotus, d'oudste onder de bekende Weereldlijcke Geschiedschrijvers, hebbende geleeft ontrent vier honderd en vijftigh jaeren voor des Heeren

+ 't Sand doet oock veel tot der selver bewaeringh.

+ Afgodsbeeldekens,

+ Geleght by, of gedaen in

+ Deese gebalssemde

+ Egyptische Lijcken.

+ Aenmerckingh

+ Op de gedaghte indoeningh der Afgoden in de Doode.

[p. 311]

Christi geboorte, uytdrucklijck seght, dat d'Egyptenaeren de Lijcken, welckese Balssemden, niet openden. Van binnen reynighdense deselve wel somtijds; en deeden 'er 't Ingewand uytkoomen; doch sulcks geschiedede door middel van seecker Cederboomen voght. De harssenen haeldense met een daer toe bereydet Wercktuygh door de Neus uyt. Andere evenwel bevestigen, datse Beeldekens in deese Ligchaemen hebben gevonden. 't Geen nu verders van de Mumien aenmerckens-waerdigh moght zijn, heb ick breed genoegh voorgesteld in mijne meergedaghte Curieuse Aenmerckingen, vierde Deel, pag. 1479. 1514. 1516. 1518. 1524. en vervolgens: Tweede Deel, pag. 1148. 'k Sal 'er dit noch by doen, aengaende d'Afgoden. ⁺ P. Antonius Gonsales schrijft, dat hy, door een smalle Put, ontrent aghtthien voeten diep, op de grond neergelaeten zijnde met een Touw, onder sijn' armen vast gemaeckt, neergebuckt gingh door veele in Steen uytgehouwene Gangen. Op beyde de zyden vond hy uytgehoolde Grotten, gelijck kelderkens; en in deselve somtijds vier, oock vijf en meer Lijcken; eenige plat op de Vloer neer, andere met Sand bedeckt; sommige in Doecken gewonden, of wel geheel naeckt, doch al t'saemen noch in volkoomene gestalte: Van 't vergaendes Aengesights maeckt hy geen gewagh. Oock vind ick daer van niets by verscheydene andere Schrijvers. ⁺ 't Magh derhalven in 't geen ghy gesien hebt, en u door andere hier van beright is, een bysonder toeval zijn geweest. Buyten twijffel waeren d'oude Egyptenaren soo sorghvuldigh ontrent de bewaeringh des Hoofds, als der andere Leeden. 't Blijckt klaer genoegh uyt den gemelden Herodotus, en andere Autheuren, berightende, datse de Harssenen door de Neus uythaelden. Waer toe doch anders, als om 't Hoofd voor alle vervuylingh te bevrijden? Waerom sou 't aengesight niet soo wel konnen gebalssemd werden, als d'andere leeden des Ligchaems? temeer, wijlse daer in geen openingh maeckten; of, soo Herodotus seghd, de Lijcken niet openden. ⁺ Gelijck dan oock Vorst Razevil getuyghd, een groot deel deeser Begraevene gesien te hebben, voor meer als drie duysend jaeren overleeden, aen welcke niet een eenigh lid vervuyld was. Oock beright hy ons, dat al de Mumien, welcke hy sagh, van binnen eenige Afgodsbeeldekens hadden. Nevens deselve laegen noch andere, doch grooter. Daerenboven heeft hy de harssenen in 't hoofd gevonden, en getuyghd, dat deselve een voornaem deel der Mumien

+ Een kort beright van de Mumien,

+ Uyt een andere Schrijver,

+ Onlanghs geleden deselve besoght hebbende.

[p. 312]

Artzeny zijn. Hy doet 'er by, dat men in de Balssemingh 't Ingewand heeft uytgenoomen.

Vermoedlijck, ⁺ viel Honorius hier in, heeft men in de Balssemingh niet eenerley gebruyck gehouden. Buyten twijffel heeft men met de groote en rijcke anders gehandeld, als met de geringe Persoonen. De Balssemers konden oock wel niet van eene sin zijn gcweest; d'eene deese, d'ander die manier voor best aghtende. De tijd heeft veellight oock veranderingh veroorsaeckt, wijl deese konst (gelijck alle andere) tot hoe langer hoe meerder volmaecktheyd is geraeckt. Naederhand oock weer afgenoomen heeft, als de kennis van eenige voornaeme daertoe gebruyckt werdende dingen verlooren was.

'k Sal, ⁺ hervattede Polylector, voorts verhaelen 't geen de gedaghte Gonsales seght. Meerendeel, vervolghd hy, hadden deese gebalssemde Lijcken een kleyn Beeldeken, van Aerde gebacken, op de borst leggen. Men meend, datse haer' Afgoden zijn geweest. 't Vel deeser Mumien was droogh, als Parcament, sonder eenige sneeden of openingen. Derhalven niet te bedencken staet, hoe men deese Ligchaemen heeft konnen balssemen; ten waere dan dat de Balssem dwars door vel en vleesch heen had konnen dringen. ⁺ De meenighte deeser Kelderkens is soo groot, dat deselve (gelijck d' Egyptearren hem bevestighden) sigh eenige mijlen verr' uytstrecken. Want voortijds plegen alle menschen in dit Gewest gebalssemd, en dus begraven te worden. P. Antonius Gonsales, Jerusalemsche Reys, tweede deel, pag. 70. Indien 't u niet sou verveelen, noch meer van deese saeck te hooren, soo wou ick u voordraegen, hoedaenigh Joncker Vincent Stockhoven, Heer van S. Catherine, Burgermeester der Stad Brugge, de Mumien heeft besightighd, en aengemerckt in 't jaer 1632.

By soo verr', ⁺ antwoordede Honorius, uw‘ Tongh niet moede werd van soo veel te spreecken, soo sullen gewisselijck onse ooren niet afkeerigh zijn van noch meer te hooren.

Wel aen dan, ⁺ hernam Polylector, hoor hem selver 't verhael hiervan doen. 'k Sal sijn eygene woorden gebruycken; doch sijne Vlaemsche stijl hervormende nae d' onse. Uyt Cairo, daer hy, soo by dagh als by naght niet weynigh geplaeghd wierd, gingh hy nae de Pyramiden; en voorts om de Begraefplaetsen der oude Egyptenaeren te besien.

+ Aenmerckingh op der Schrijveren verschillentheyd.

+ Balssemingh sonder openingh.

+ Meenighte van Lijckkelderkens.

+ Ander Verhael

+ Van de Mumien.

[p. 313]

Wat was, vraeghde Juffer Honesta, ⁺ 't welck hem binnen de genoemde Stad soo plaeghde?

Een onverdraeghlijcke quellingh, antwoordede Polylector. ⁺ In geene Steeden van Turckyen had hy soo een onlustigh verblijf gehad, als hier; wijl men daer noyt rust kan genieten. Want over dagh zijn 'er soo een meenighte van Vliegen, dat men niet met Vreede kan eeten. 's Naghts steecken de Muggen, en bijten de Wandluysen soodaenigh, dat men tot geen slaep kan geraecken. Behalven noch, dat men t'eenemael afgemat werd door de brandende hette; welcke hier aldergrootst is van Bloeymaend af tot in 't laetste van Ooghstmaend; wanneer de Nijl 't Land begind t'overstroomen; waer door de lught mercklijcke verkoelingh bekoomd.

Al deese quellingen, ⁺ seyde de Heer Honorius, sijn yeder voor sigh selven seer moeylijck, en gesaementlijck maghtigh genoegh, om de Menschen een sieckte, jae de Dood aen te brengen: Insonderheyd de hitte.

Die 'er oock eerst koomen woonen, ⁺ hernam Polylector, werden gemeenlijck sieck. Maer de Lught gewend geworden zijnde, soo bevindense sigh hier gesonder, als in eenige andere Gewesten. Doch laet ons tot de voorhebbende saeck koomen. Nae dat wy (seghd de gemelde Reysiger en Schrijver) al de seldsaemheden der Pyramiden en des Afgods-Beelds Sphinx besightighd hadden, gingen wy door de Woestijn, drie mijlen van daer, in 't Dorp Zachgara slaepen. Hier woonen de geene, welcke de sorge over de Mumien aenbevoolen is. Wy betaelden daer een Reael van aghten van Caffare voor 't geheele Geselschap; en sliepen dien naght in een Hof vol Palmboomen. Vroegh morgens vertrocken wy met twee Arabische Inwooners des Dorps, om ons te dienen voor Leydslieden. De plaets der Mumien bevonden wy niet soodaenigh, als men ons deselve had beschreeven. ⁺ Want wy hadden hooren seggen, dat het groote onder-aerdsche Saelen waeren, daer men veele Ligchaemen nevens malkander sagh leggen. Ondertusschen zijn 't niet anders als kleyne Kelders, in een Rots uytgehouwen; hebbende sulck een Ingangh als een Put. 't Ruym heeft de wijdte van twaelf of vijfthien voeten. Wy lieten ons aen Touwen in veele deeser Kelders neerwaerts. Vonden twee of drie Ligchaemen, ⁺ genoemd Mumien; leggende noch in Lijnwaed, met banden omwonden. Eenige oock in houtene Kisten, boven beschilderd. Al t' saemen scheenense noch

+ Alcair.

+ Seer geplaeghd van Vliegen, Muggen, Wandluysen,

+ En onmatighe hitte.

+ Beright van Jonckheer Vincent Stockhoven.

+ Aengaende de Kelderkens

+ Der Mumien,

[p. 314]

soo varsch, als ofse eerst dien dagh daer begraven waren geworden. Onse naeuwkeurigheyd dreef ons aen, om eene deeser Lijcken nae om hoogh te doen trecken; en voor een Reael van aghten lieten d'Arabiërs ons toe, dit Ligchaem te mogen openen. Doe wy 't Lijnwaed, om 't gedachte Lijck gedaen, en met veele kleyne Bandekens gantsch beswaghteld zijnde, hadden afgedaen, saegen wy 't noch t'eenemael wit, en sonder eenige verrottingh. Op de Borst hingen kleyne Beeldekens, van groene Aerde gemaeckt; vertoonende seer vreemde gedaenten. ⁺ Wy vermoededen, deselve haer' Afgoden te zijn geweest. In ons Geselschap was een Genees-geleerde; die, deese Mumien aen alle kanten besiende, nergens eenige openingh kon vinden; noch sigh inbeelden, op wat voor een wijs sy gebalssemd hadden konnen werden. 't Vel was soo droogh als Parcament. De Nagels aen handen en voeten waeren rood beschilderd, gelijck van alle tijden af by d' Egyptenaers de gewoonte geweest is. De Beenderen scheenen als Brazilien-hout. 't Geheele Ligchaem deeden wy open; en verdeelden 't t'eenemacl in stucken. ⁺ Inwendigh vonden wy 't gantsch swart; en soo wel 't hoofd als al 't overige vol Balssem. Noodsaecklijck moest se van onder, en door de Neusgaten daer in gedaen zijn: Want nergens aen 't Lijck vonden wy eenige openingh. Onse Leydsmannen verseeckerden ons, dat deese geheele Woestijn vol van sulcke Mumien was; wijlse voortijds had gediend tot een Begraefnis plaets des Aegyptischen Volcks. 't Welck haere Dooden niet begroef sonder die te Balssemen; yeder nae gelegenheyd van sijnen Staet en middelen. Waerom dan oock d'eene veel kostelijcker Balssemingh genooten als d'andere.

'k Sie, viel de Heer Honorius hier in, in meest alle dingen een seer nette overeenkomingh tusschen de waerneemingen van Marinus en deesen Stockhoven; oock van Gonsales en andere, aengaende de Mumien. Ondertusschen evenwel heeft d'eene somtijds yets, 't welck d'andere of niet, of niet soo nauwkeurigh heeft aengemerckt.

Hoor, hervattede Polylector, ⁺ onsen Schrijver al voorts: Geerne hadden wy eene deeser Lijcken meêgenornen nae de Christenheyd; en d'Arabiërs: souden 't oock toegelaten hebben, als wy maer yet weynighs aen haer hadden willen geven. Doch 't meeste deel der Schippers is soo bygelovigh (hier in koomd hy oock over een met 't geen hier boven verhaeld is), datse om geen goed ter weereld een

+ En der Mumien selfs.

+ Seer wel over een koomende met 't voorheenen verhaelde.

+ Bygelovigheyd der Schippers.

[p. 315]

Mumie souden willen inneemen; meenende, dat haer sulcks een groot onweer, en swaer ongeval, veellight oock 't verlies van haer Schip, sou toebrengen. Dit nu was d'oorsaeck, waerom wy geen gebalssemd Ligchaem meê voerden; maer ons ver genoeghd hielden, met deselve ter gedaghter plaets te hebben besightighd. Al deese Woestijnen zijn vol kleyne Pyramiden; d'eene noch in 't geheel staende, d'ander half vervallen zijnde. ⁺ Gesaementlijck zijnse Graven der oude Aegyptenaren. Vastlijck geloof ick, indien men vlyt deed, om hier onder d'Aerde te soecken, dat men'er groote Schatten sou vinden; vermits 't waerschijnlick is, dat Menschen, welcke soo groote kosten aen haere Tomben hingen, oock groote Rijckdommen met haer begroeven. Deese plaetsen zijn t'eenemael Sandaghtigh. Doch twee of drie voeten hooghte van 't selve boven wegh genoomen zijnde, soo is alles Rotzigh, wit en rood gesprickeld, gelijck als de Steen, van welcke al de Pyramiden zijn gebouwd. Onse Leydsman seyde ons, dat dertigh mijlen weghs van daer in de Woestijn noch eenige andere groote Pyramiden waeren, e.s.v. Stockhoven Bereysd Oosten, pag. 405.

Hebt ghy, ⁺ vraeghde Juffer Honesta weer, by niemand gevonden, van hoedaenigh een gestalte de Beeldekens by de Mumien zijn?

Vermits, ⁺ antwoordede Polylector, haere Goden meenighvuldigh waeren, en elck sigh deesen of dien Afgod ten Patroon had verkooren, soo zijn oock de gedaenten deeser Beelden seer verscheyden. Sommige hebben die van een Mensch, gewonden in een Krijghsmantel; met 't hoofd van een Schaep, van een Havick, van een Hond, e.s.v. Andere die van een Kat, van een Aep, en diergelijcke Beesten. Sandys Voyagie pag. 114. Welcke Schrijver desgelijcks verhaeld, dat, 't Lijnwaed wegh gedaen zijnde, sigh 't Ligchaem vertoond gantsch onverrot, en volmaeckt in alle deelen, schoon deese Lijcken hier wel drie duysend jaeren hebben geleegen. De vleeschaghtige leeden zijn bruyn van verwe, sommige swart, en hard als Peck. Dit is de Mumie, in de Geneeskonst gebruycklijck. ⁺ De rijcke wierden op een kostlijcke wijs gebalssemd: Hy meend, met een Compositie of Menghsel van Cassie, Myrrhe, en andere kostlijcke Speceryen. Doch dat d'eygentlijcke toebereydinghs-manier nu niet meer bekend is, heb ick getoond in mijne meergedaghte Curieuse Aenmerckingen. De mindere, of geringe personen, seghd hy hier toe

+ Meenighte deeser Graven in de Woestijn.

+ Gestalte.

+ Der Beeldekens by de Mumien.

+ Balssemings wijs der andre Egyptenaeren.

[p. 316]

gebruyckt te hebben 't Bitumen, of Lijmpeck, gehaeld uyt de Doode Zee in Judea; 't welck 't binnenste des Beeckeneels en des Buycks noch sou konnen getuygen. 't Selve soudense oock hebben verright met Sap van Cederen-hout; 't welck door d'uytneemende bitterheyd en verdroogende kraght niet alleen terstond wegh nam d'oorsaeck der inwendige verdervingh, maer oock deese Lijcken onverteerd heeft bewaerd tot op deesen dagh. Dus sou deesen Boom de levendige de dood veroorsaecken; de doode daer tegens onverganghlijck doen blijven. ⁺ Hedensdaeghs zijn'er, welcke voorstellen, hoe men een gestorvene in sijn geheel honderden van jaeren sou konnen bewaeren, en seer langh goed houden, sonder eenige stanck, in sijn' eygene coleur: 't zy door Voght daer toe te gebruycken; 't zy door een drooge Balssemingh. Belangende d'eerste manier, om een Lijck in sijn eygene gedaente te behouden, soo moest men 't leggen in een wel dight gepeckte Kist, en daer op gieten een stercke Pekel, gemaeckt van Aluyn en gemeen Sout; sulckerwijs, dat 't Ligchaem daeronder bedeckt is. Even 't selve kan men doen door Oly van Tarpentijn. Insonderheyd oock door Brandewijn. ⁺ Doch in deselve souden de Lijcken eyndlijck verteeren: Derhalven moetmense eerst maer soo langh daer in laeten leggen, tot datse een Tinctuur heeft uytgehaeld. Dan giet men de Brandewijn af; men distilleertse weer op nieuws; men gietse andermael over 't Lijck; en men laets' 'er op staen, tot datse weer een Tinctuur heeft uytgetrocken. Op deselve wijs handeld men, tot dat 'er geen Tinctuur meer gemaeckt werd. Dan neemd men welgelouterde Brandewijn, en een vierde of vijfde Spiritus Salis Armoniaci, met levonde Kalck bereyd. Dit alles onder een gemenghd, giet men op't Ligchaem 't welck men bewaeren wil. Doch eerst is dienstigh, om de bewaeringh dies te beter te bevoorderen, ⁺ 't Lijck door de Mond te doorspuyten met Water, om Maegh en Darmen van onderen te suyveren: Dan voorts met Brandewijn een naespuytingh te doen. Oock eenige groote Aderen en Slagh-aderen t'openen; en met warm Water daer in te spuyten, om al 't bloed uyt 't Ligchaem te drijven. Soo hier van, als van de drooge Balssemingen, kan men voorts naesien J. de Jäger, Artzeney und Distillir-buch; en Steph. Blanchardus in sijne Anatomie.

My aengaende, ⁺ seyde Juffer Honesta, 'k laet 't gebruyck deeser Konst voor de geene, die meer ydelheyd in't Hood hebben, als een Christen betaemd, en hier ontrent Apen der Heydenen willen zijn.

+ Aengeweesen middel, hoe men hedensdaeghs

+ De gestorvene een lange tijd sou konnen bewaeren sonder eenige stanck,

+ Of verteeringh, in haere

+ Volle gedaente.

[p. 317]

Terwijl, merckte Marinus hier aen, ⁺ d'Egyptenaers leefden, woondense in sleghte Huysen, en behielpen haer sober genoegh. Maer alles watse t'samen konden brengen, leydense te kost aen haere Graven; veel meer daer aen hangende als aen haere Wooningen, en aen al 't onderhoud haers gantschen levens. De voornaemste reden, welcke se hier van gaven, was: Dat de Huysen haer maer alleen dienden voor de seer korte tijd, welckese hier op Aerden waeren: Maer de Graven waren de Pallaysen, waer in haere Zielen veel' Eeuwen langh souden moeten blijven. Thevenot Reysen, eerste deel, pag. 234. Vliegerii Miscellan. pag. 212.

't Is, begon Polylector weer, ⁺ gelijck wy gehoord hebben, een gemeen gevoelen, dat de Beeldekens van Metael en andere Stoffen by en in de gebalssemde Lijcken wierden gedaen uyt overgeloof, gelijck oock by de Roomsch-gesinde gebruycklijck is, eenige genoemde Heylighdommen nevens haere Doode te leggen. Maer sommige, en daer onder oock Camerarius, meenen, dat 'er noch yet anders aghter stack. d'ervaerenheyd had haer geleerd, dat 't Metael seer langh duerd, sonder te vergaen of te verroesten; jae een sonderlinge kraght heeft tegens de verrottingh. Derhalven maecktense Metale Beeldekens vast aen, of staeckense in de Lijcken, om deselve dus te beeter voor vervuylingh te bewaeren; alhoewel 'er oock overgeloof byquam. Met een gelijck insight hebben d'Oude Metale Nagelen in de doode Ligchaemen gestoocken. Onlanghs geleeden vond men in een Bosch by Neurenburgh seer oude Graven, en onder de Doods-beenderen Metale Nagelen en Ringen; van welcke ick, seghd mijnen Schrijver, eenige stucken sorghvuldigh bewaere. Camerarii Meditat. Histor. tom. 1. lib. 1. cap. 14.

Dat d'Egyptische Lijcken, ⁺ deed Marinus hier by, soo langh geduerd hebben, is niet juyst alleen de Balssemingh toe te schrijven, maer oock de droogheyd van de Ligchaemen der Oostersche Volckeren; veel min de vervuylingh onderworpen zijnde, als de voghtige der Europaeische Natien. Dit toond ons Ammianus Marcellinus lib. 19., daer hy verhaeld, dat, nae een gehoudene Veldslagh, de geblevene Romeynen en Persianen lightlijck uyt malkander onderscheyden konden worden. Want, seghd hy, de Ligchmen der onse vergingen stracks, soo, dat men op den vierden dagh de verslaegene Romeynen niet kon kennen aen de trecken des Aengesights. Maer de Ligchaemen der Persianen verdrooghden gelijck een stuck Houts;

+ d'oude Egyptenaers besteededen veel meer aen haere Graven, als aen haere Huysen en onderhoud.

+ Metael duerd seer langh, en heeft een sonderlinge kraght tegens de verrottingh

+ De drooghte der Egyptische Ligchaemen doet seer veel tot de langduerige bewaeringh harer Lijcken,

[p. 318]

soo datmense niet sagh vergaen, noch met Etter vermenghd zijn.

De Reden hier van, ⁺ seyde Polylector, heb ick aengeweesen in 't eerste deel mijner Historische oeffeningen. Maer wy zijn al te langh ontrent deese Stof beesigh.

Evenwel, ⁺ begon Juffer Honesta, moet ick noch deese Vraegh doen: Sijn de verdrooghde Menschen-Ligchaemen, welcke somtijds in de Sand-Zee werden gevonden, en oock wel in deese Landen gebraght (waer van ick selver eens eene in deese Stad heb gesien) oock geen Mumien; en, tot gebruyck in d'Artzeny, niet soo goed als d'andere?

Geenssins, ⁺ antwoordede Marinus, wijl deselve de Balssemingh ontbreeckt. De Gom, daer deese Egyptische Lijcken meê gebalssemd zijn, t'saemen met 't Vleesch vermenghd (te weeten, dat van de Schouderen, Muysen, en andere Vleeschaghtige Deelen, te gelijck met de Harssenen; want de Borst, Handen en Voeten dienen 'er niet toe, vermitsse niet anders als Parkament schijnen) is de Mumie, welcke onder ons voor een kostlijcke Artzeny word geaght. Ter dier plaets werden voor d'alderbeste gehouden de Mumien der Jonckvrouwen, welcke Maeghden zijn gestorven. Della Valle Reysen, eerste deel, pag. 115. ⁺ Waer tegens andere willen, dat de gebalssemde Ligchaemen der geene, welcke aen Melaetsheyd, of giftige Sieckten zijn gestorven, veel kostlijcker, en ter geneesingh dienstiger zijn, als de Mumien van suyvere, frissche, en altijd gesond geweest zijnde Maeghden. Zeileri Epist. tom. 1. num. 281. pag. 829. Vliegerii Miscellan. pag. 225.

Geen sneller Postlooper, ⁺ liet Honorius sigh hier hooren, is'er als onse Tongh. In een oogenblick tijds heeftse ons uyt Europa in Asien; van de natte, onstuymige Oceaen tot de drooge, dorre Velden der Mumien en der Sand Zee gebraght. Maer in even soo snellen haest moetse ons weer midden in de Golven, jae tot aen den grond der Zee voeren. Hoe diep werd deselve wel gereeckend?

De geleerde Scaliger, ⁺ berightede Polylector, steld ons voor, datse selden dieper als taghtigh schreeden sou zijn; maeckende ontrent twee derdedeelen eener Stadie. Maer waerlijck, dit is een groote misslagh van dien grooten en beroemden Man. Keyser Julius Caesar (volgens 't verhael van Priscianus) sond verstandige Mannen gintsch en herwaerts heenen, om de diepte der Zee te peylen: Welcke bevonden hebben, datse op eenige plaetsen vijfthien Sta-

+ Buyten de balssemingh.

+ Wat Mumie is.

+ Van welcke deelen des Ligchaems deselve werd gemaeckt.

+ Welcke best zijn tot Artzenyen.

+ Overgangh tot de diepte der Zee

+ Misslagh van Scaliger.

[p. 319]

dien, en alsoo op eene Stadie nae een halve Duytsche Mijl diep was. ⁺ De Grieksche Schrijver Oppianus, wel ervaeren in de Zee-saecken, gaet verder, en steld de diepte op driehonderd Orgias; maeckende tweeendertigh en een halve Stadie, dat is, een halve Stadie meer als een geheele Duytsche Mijl. Laurembergii Acerra Philologica, centur. 3. n. 10. ⁺ Eenige Rivieren, Meiren en Poelen, hebben een grooter diepte, als Scaliger de Zee geeft. De Vloed Saguenay in 't West-Indische Landschap Nieuw-Franckrijck, heeft op sommige plaetsen van honderd en vijftigh tot twee honderd vademen water. Verscheydene woeste Eylandekens leggen 'er in, zijnde niet anders als Klippen, bekleed met Vueren-boomen en Heesters: Gelijck dan oock 't geheele Land daer rondom niet anders als Bergh en Rots is; echter meerendeel met Geboomt bewassen. De Laet Beschrijvingh van West-Indien fol. 52. ⁺ In Noorwegen en Sweeden vind men stilstaende Meiren (waer onder oock zijn de Venner en Vetter), soo onnaevorschelijck diep, dat men geen grond sou konnen peylen, met soo veele Vademen Touw, als een geheel Schip sou konnen bevatten. Erasmi Francisci Ost und West-Indischen Lustgarten fol. 104. Buyten twijffel is dit by manier van vergrootingh gesproocken. ⁺ Maer om weer tot de Zee te keeren, Fabianus, een seer oud Schrijver, getuyghd by Plinius, dat hy, deselve peylende, heeft gevonden de diepte van duysend negen honderd en vijfentseventigh Vaedemen.

Geerne, ⁺ begon Marinus, wil ick hier aen geloof geven. Doe ick in 't Noorden was, op den negenentseventighsten en taghtighsten Graed, wierpen wy in deese Ysige Zee veerthien honderd Vademen Touw uyt; doch konden daer meê noch geen grond gewaer worden. Capel Vorstellungen des Norden pag. 204. De Zee van Noorwegen is desgelijcks onpeylbaer; derhalven heeft 't gebruyck des Anckers hier geen plaets: Maer in ongelegenheyd van Stormwinden moeten alleen de Ringen, aen d'uytsteeckende Steenklippen vastgemaeckt, naest God de Toevlught der Schiplieden en Scheepen zijn. Michaëlides de Navigat. pag. 193. Ondertusschen is de Zee niet overal even diep. ⁺ Soo veel men tot noch toe (d' onmeetlijcke Afgronden uytgeslooten) door 't Sincklood heeft konnen verneemen, is de grootste diepte van twee en een halve, of oock van drie Duytsche Mijlen. Laurembergii Acerra Philologica Centur. 3. n. 10.

De Menschen, ⁺ wierp Juffer Honesta hier in, mogen peylen

+ Peylingh der Oude.

+ Eenige Rivieren, Meiren en Poelen.

+ Van een onmeetlijcke diepte.

+ Vervolgh van de

+ Geweldige diepte der Zee.

+ Op eenige plaetsen van drie Duytsche mijlen.

+ Aenmerkingh

[p. 320]

soo langh alsse willen, de diepste diepte sal haer echter wel verborgen blijven. 't Geen de Heere onse God tot Job seyde, geld hier oock: Zijt ghy gekoomen tot aen d' oorsprongen (de diepste gronden en opwellingen) der Zee? Hebt ghy in 't onderste des Afgronds gewandeld; daer de Zee alderdiepst is, en wel met 't Sincklood grond gesoght, maer noyt gevonden kan worden? Job XXXVIII. 16.

De Spaensche Zee, ⁺ vervolghde Marinus, is soo geweldigh diep, dat mense niet kan afpeylen. In tijd van onweer gaen de Baeren hier soo hoogh als Bergen. In andere niet soo diepe Zeeën rysen se op verre nae soo hoogh niet; maer stooten daer tegens korter aen malkander. De Mey Nederduytsche Wercken fol. 452. Friderich Martens Spitsbergische Reys pag. 26. Selfs dan, wanneer 't niet windigh is, gaen de Baeren inde Spaensche Zee seer hoogh; maer door een stercke Wind ontroerd zijnde, ⁺ soo verheffense sigh gelijck als Thoornen: Doch d'eene volghd langhsaem en verre aghter d'andere. Anders sou de bevaeringh deeser Zee t'eenemael onmogelijck zijn. In d'andere Zeeën, daer d'eene Golf terstond op d'andere volghd, kan men noch vaeren, wijlse niet hoogh gaen. In de Siciliaensche Straet, dight by 't Scyllische Hol, is een plaets, met geen Dieplood af te peylen?

Maer, ⁺ merckte Polylector hier aen, eenige meenen, dat men de geen-grondvindingh niet soo seer moet toeschrijven den Afgrond selfs, gelijck of die onpeylbaer diep sou zijn, als wel de geweldige Stroom des Waters, welcke 't Diep-lood met sigh sleept, sonder 't selve reght neer te laeten sincken: En mijns oordeels heeft dit een groote schijn van waerheyd.

Is dit, ⁺ vraeghde Juffer Honesta, de Scylla en Charybdis, waer van men, tsederd over-oude tijden, soo veel heeft weeten te spreecken; en 't gevaer daer ontrent soo wonder-groot heeft gemaeckt?

Even deselve, ⁺ nam Polylector 't woord hier op. Doch vermits de Dienstmaeghd by Juffer Honesta quam, haer heymlijck yets seggende, soo versoghtse aen haeren Man, dat hy met sijne Vrienden geliefde op te staen, en sigh nae 't Eet-vertreck te begeven, alsoo de Maeltijd gereed was, om 't avond-eeten te nuttigen. Terstond wierd dit gedaen. Gesaementlijck gingense aensitten. 't Gebed wierd gesproocken; en de handen geraeckten in de Schotelen. Onder eenige redeneeringen van gemeene saecken, wierd den hon-

+ Diepte der Spaensche Zee; en hooghte haerer Golven.

+ Afgrond by de Scylla.

+ Aenmercking daer op.

+ 't Geselschap

+ Begeeft sigh aen Tafel, ter Avondmaeltijd.

[p. 321]

ger der aensitters gestild; ⁺ en doe quam de voorgedaghte Vraegh van Scylla en Charybdis weer op; die Polylector voorts aldus be- antwoordede: Sicilien werd van Italien afgesonderdt door een engh Canael. In deese nu genoemde Estrecho di Messina, of Straet van Messina, siet men aen d'Italiaensche of Calabrische zijde een hooge Rots, vol Hoolen: Derhalven deselve oock, wanneer in een harde Storm de Winden daer tegens stooten, een seer grouwlijck geluyd, gelijck als den toon van veel' ongelijck-klinckende Stemmen, laet hooren. De gevaerlijckheyd deeser plaets: ⁺ Hoedaenigh de geheele gelegenheyd des Gronds ondersoght, en aen Frederick de tweede, Koningh van Napels, bekend gemaeckt sou zijn door den seer wonderlijcken Swemmer en Duycker Nicolaes, ter dier oorsaeck bygenoemd de Visch, heb ick aengeweesen in mijne Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost- en West-Indische werwonderens-waerdige dingen, eerste deel, pag. 367. Oock yets gerept van de gemelde gevaerlijckheyd, en d'oorsaeck der selve, in 't tweede deel, pag. 1118. d'oude noemden deese plaets Scylla. Daer tegens over op de Siciliaensche zijde, niet verr' van Messina, is een hooge Rots, en onder deselve een Draeykolck, waer in de Zee sigh versinckt; doch dight daer by weer opborreld met een verschricklijcke woede. ⁺ Dit is der ouden Charybdis. Deese beyde maeckten voortijds 't Canael soo gevaerlijck, dat men de hier op vaerende Scheepen voor gantsch verlooren hield, soo haestse daer op gekoomen waeren. Frisschii Ruhstunden andertheil, pag. 452. De Poëten, gewoon zijnde, alle wonderlijcke en seldsaeme saecken verbloemderwijs voor te stellen, hebben 'er als een Fabel van gemaeckt; te weeten: Charybdis en Scylla noemdense twee Zee-monsters, welcke al de haer ontrent koomende Kielen en Menschen opslockten. Sy voeghden'er by, deselve omringhd te zijn van seer groote, blaffende Honden; daer door beteeckenende 't groot gevaer, veroorsaeckt door 't stooten der Wateren tegens malkander; insonderheyd wanneerse tegens de holle Klip Scylla aenslaen; gevende een geluyd, als of men een deel Honden met alle maght hoorde baffen. Thevenot Reysen, eerste deel, pag. 5. Wanneer de Schiplieden 't gevaer van de Rots Scylla wilden ontwijcken, en daer van af vaeren, soo vielense in de Draeykolck Charybdis, en moesten dus op d'een of d'andere wijs vergaen. ⁺ Waer uyt 't Spreeckwoord ontstaen is, als yemand sigh tusschen twee onvermijdlijcke gevaeren bevind: Hy vaert tusschen Scylla en Charyb-

+ Beright van Scylla en Charybdis.

+ Gevaer by deselve; en watse zijn.

+ Fabel der oude Poëten hier van.

+ Spreeckwoorden.

[p. 322]

dis. En: Schoon hy al Charybdis kon vermijden, soo sal hy doch by Scylla omkoomen.

In deese tijd, ⁺ vervolghde Marinus deese Stof, is 't gevaer soo groot niet, als voor deesen, wijl de Stroom niet meer soo hard aentreckt, noch soo fel aenloopt. Sandys Voyagie pag. 220. Oock neemd men gemeenlijck in yeder Schip een Stierman, uyt dit Gewest geboortigh; dien de Bestieringh werdt aenbevoolen, tot dat men 't gevaer voorby is geraeckt. Sulcke persoonen vind men hier altijd gereed, om een drinckpenningh te mogen verdienen. P. Antonius Gonsales, Jerusalemsche Reys, tweede deel, pag. 256. Eens had ick de nauwkeurigheyd, om dit Canael op 't nauwste t'ondersoecken. 'k Huerde eenige Zeelieden, welcke nette kennis van de gantsche gelegenheyd des selven hadden, en gingh met haer 't Scheep; Daer deese Straet op 't enghste is, tusschen den oever van Pelorus tot Pharus, en 't Hoofd van Calabria, genoemd 't Hoofd van Scylla, mat ick de breedte op tweeduysend sevenhonderd drie entaghtigh schreeden, nae de maet der Landmeeters. ⁺ Hier nae peylde ick de diepte, met de Boot oversteeckende, regelreght van Pharo tot aen 't gemelde Hoofd; en vond grond, nu op dertigh, dan op vijftigh, t' sestigh, honderd, somtijds op tweehonderd voeten. 'k Bemerckte ('t welck veele misschien wonderlijck sal voorkoomen), dat de geheele grond, en 't klippigh pad der breedte, gelijck als een Brugg is van Calabrien tot Sicilien; de weerzijdsche eynden derselve in den afgrond verdwijnende. ⁺ Dit baerd een sterck vermoeden, dat Sicilien voortijds door deese klippige Wegh aen Calabria vast geweest, doch van overlangh door een Aerdbevingh, of door 't geweld der Thyrrenische Zee, een afgescheurde enghte geworden, en tot een Straet veranderd is. 'k Nam waer, de gantsch verscheydene loop der Stroomen; reght, boghtigh, strijdigh, en als door een geduerige Worstelingh malkander stootende. ⁺ 'k Bevond de geheele Zeekust tusschen Scylla en Charybdis, ter lenghte van bynae vijf Mijlen, seer barnende; met geen Dieplood te peylen; en vreeslijck, wegens de Draeystroomen; daer de tegenstrijdige Golven geweldige Wervelen maecken; somtijdts de Straet schielijck wijckende; dan weer de Zee met haere bovenste gedeelten te rugge springende, met geweld en gekraeck der tegens-een-stootende Baeren; ⁺ te weegh brengende een seer wijde openingh, en maghtige Swelghkuyl: Door welcke overvloeyingen de Scheepen, en wat 'er voorts inkoomd, wonderlijcker wijs (ter oorsaeck

+ 't Gevaer is nu soo groot niet meer, als men Stierluyden van dit Gewest gebruyckt.

+ Nauwkeurige Maetvorsschingh

+ Van de breedte, diepte, en grond deeses Canaels.

+ Tegens een lopende Stroomen.

+ Draeyingen en Swelghkuyl.

[p. 323]

van de Draeyingen en tegenstrijdige loopen) tot in de binnenste Schuyl-hoecken des Draeystrooms werden getrocken.

Maer dan oock, ⁺ wierp Polylector hier in, aen den Taurominitaenschen Oever weer opgesmeeten; niet alleen volgens 't getuygenis van Sallustius en Strabo, maer oock uyt d'ondervindingh der Taurominers selfs.

Deese onstuymigheyd, ⁺ hernam Marinus, is niet altijd even woest. Alderswaerst is se wanneer de Winden ten deelen uyt de Jonische, ten deelen uyt de Thyrrenische Zee, door strijdige Vloeden de Keelen deeser Enghte ontstellen en gaende maecken. Al schijnd oock deese Straet op andere tijden boven stil en bedaerd te zijn, soo schuyld niettemin 't quaed daer onder. Echter zijn de Vloeyingen soodaenigh geschickt nae 't wassen en afneemen der Maen, dat de Schippers, welcke van jonghs af dit Canael bevaeren hebben, nette gissingh daer van konnen maecken. ⁺ Sulcks nu veroorsaeckt, dat deese Enghte, yoortijds soo verschricklijck door de veelerley Schipbreucken, hedensdaeghs gemacklijck te bevaeren is. De gedaghte Schippers weeten, wegens haere langhduerige ervaerenheyd, door verscheydene Omweegen de Scheepen soodaenigh te bestieren, datse de strijdige loopen vermijden, en de naeste, welcke reght gaen, aendoen; tot datse koomen daerse zijn willen. Maer die, sonder deese Stierlieden te gebruycken, onbedaghtlijck in deese Straet koomen, hebben niets seeckerder als Schipbreuck te verwaghten. 'k Sagh eens te Messina van een hooge Plaets in de lenghte door dit Canael; ⁺ en wierd met verwonderingh gewaer, dat groote Last-Scheepen, al de Seylen bygeset hebbende, veele uyren aghter een laegen, als of se vast gespijckerd waeren geweest. Maer soo haest de loopen der Stroomen veranderden, vervolghdense, door d'ervaerenheyd der Stierlieden, voorspoedigh haeren wegh. De Scylla leght by 't Hoofd, voor deesen Cenijs, nu 't Scylleische, of gemeenlijck Scyglio geheeten. Sy werd beweeghd door een geweldige ontroeringh der gintsch en weerlopende Wateren. ⁺ Wanneerse eerst door de Vloed ontsteld werd, is haer geweld soo groot, dat een sigh daer op begeven hebbend Schip, buyten alle hoop van behoudenis, tegens de Wanden der Bergen aenstootende, Schipbreuck moet lijden. Doch (gelijck geseght is) de Schippers, gewoon op deese Vaert te zijn, weeten de Vloed uyt te reeckenen, en te vermijden. Indiense eenighsins quaemen te missen, en niet wel op haere hoede wae-

+ Vreemdigheyd.

+ Wanneer d'onstuymigheyd alderswaerst is.

+ Sonder een ervaeren Stierman is deese Straet niet te bevaeren.

+ Kraght der Stroomen, in 't weerhouden der Scheepen.

+ Niet wel toe te sien, is hier een gewisse Schipbreuck.

[p. 324]

ren, soo soudense lightlijck uyt de Draeyingen van de Sylla in de Wielingen der Charybdis, en alsoo van quaed tot arger vallen. Deese Charybdis leght aen 't gedeelte der Messinische Haven, welcke nae Calabria siet. ⁺ Haere Natuer is, somtijds geduerigh op te sieden, gelijck koockend Water in een Ketel over 't Vyer: Somtijds weer, als door draeyingen bewoogen, Swelghkuylen te maecken, veel gevaerlijcker voor de Scheepen als d'Opsiedingen. Aldermeest weldse op, als'er een Suyd-oosten Wind Waeyd; veeltijds met soo een groote onstuymigheyd des Waters, datse des selven Stroomen

in de gedaente eener Pilaer schijnd op te werpen. Kircheri Mund. subterran. tom. 1. lib. 2. cap. 16. Rollingius de Elementis pag. 107.

Veelerweegen, ⁺ voeghde Polylector hier by worden Draeykuylen in de Zeeën gevonden. P. Georgius à Jesu Maria, in sijne Indiaensche Reysbeschrijvingh, seght, dat 'er een seer gevaerlijcke plaets is in de Persische Zeeboesem, gemeenlijck door onweer ontsteld zijnde. Want in 't Hoofd Mossendam zijn veele Klippen; van welcke eene soo nae by 't selve leght, dat hy de Zee brenght tot een Enghte, die men gemacklijck met een Steen kan overwerpen. ⁺ Deese Zee, selfs dan alsse anderweegen stil is, blijft hier in een geduerige ontsteltenis; maeckende sulcke geweldigh-groote Draeykuylen, dat in 't midden derselve; insonderheyd by Onweer, een groote Steen kan gesmeeten worden, sonder datse in een tijd langh't Water sal raecken. Ter dier oorsaeck is de Doortoght hier seer gevaerlijck voor de Zeelieden. ⁺ Tusschen Engelland en Normandyen is een diergelijcke Draeykuyl; waer ontrent men oock een sonderlinge vreemdigheyd gewaer word. Met een uytsteeckende snelheydt werden de daer ontrent koomende Scheepen derwaerts getrocken? Maer met de grootste verwonderingh siet men, datse, nu dight by de Swelghkuyl genaerderd zijnde, met even deselve snelheyd, welcke haer van verre had aengehaeld, weer te rugg' werden gedreven. ⁺ In d' Africaensche Inham, genoemd de Po van Ferdinandus, word 't Water met sulck een geweld tot d'onderaerdsche Doorgangen weghgetrocken, dat geen Schip, in deese Stroom vervallende, de maght heeft, van weerom te konnen keeren; maer veele Maenden langh werd opgehouden, even als met Spijckers vastgenageld. Gewisselijck soudense moeten vergaen, indiense niet, door d' opsteeckende Winden, uyt dit gevaer wierden gereddet. Idem Kircherus ibid. cap. 19. Frantz Sidels Auszgestandene Meergefahren pag. 97. Van

+ Natuer en eygenschap der Charybdis.

+ Draey-kuyl in Persien.

+ Seldsaemheyd.

+ Een andere tusschen Engelland en Normandyen, insonderheyd seldsaem.

+ Noch een andere in Africa.

[p. 325]

de verschricklijcke Draeykolck in Noorwegen, ⁺ groot, in sijnen omtreck, of rondte, dight by de derthien Mijlen; en van soo een swelgenden aert, dat hy ses uyren langh alles, wat de buyten-kant van de gedaghte geweldige omkringh koomd te genaecken, met een onweerstaenlijcke kraght, bynae ongelooflijcke geswindheyd, onuytspreecklijcke omdraeyingen, en grouwlijck gebruysch inslockt, 't zy Water, Golven, Last-Scheepen, Walvisschen, of wat het oock zijn moght: Daer nae in ses volgende uyren al 't ingeswolgene weer uytspuyght, heb ick gesproocken in mijne Curieuse Aenmerckingen, tweede deel, pag. 1116.; en te gelijck in 't breede aengeweesen, hoe sulcks vermoedlijck toegaet. ⁺ Deese dus inslockende en weer uytgevende Vloed noemd Mela, d'Adem des Weerelds, en Solinus de Neusgaten der Zeeën: Andere, de Navel der selve. Laurembergius (Acerra Philologica Centur. 3. n. 10.) staet in vermoeden, dat deese Swelghkuyl wel moght zijn d'eygentlijcke Scylla en Charybdis der Oude; d'Acheron van Suidas en Orpheus; De Tartarus van Plato. Hy doet 'er by: Yemand sou wel gedaghten konnen opvatten, dat deese soo geweldigh-intreckende en weer uytgevende Kolck sou mogen zijn d'oorsaeck der Ebb en Vloed in de Zee.

Wel, seyde Honorius, ⁺ indien al yemand sulck een vermoeden opnam, de saeck sou gewisselijck meer schijn van waerheyd, en min ongerijmdheyd hebben, als sommige Stellingen der hedensdaeghsche Wijsgeeren: Waerlijck belagchlijck genoegh; ten deelen onmogelijck, ten deelen gevaerlijck. Lightlijcker sou ick dit konnen aenneemen, als dat 'er menschen in de Maen zijn. My dunckt, dat men sigh van d'Ebb en Vloed een klaere Bevattingh sou konnen maecken, wanneer men deese Swelghkuyl (van sulck een geweldige grootte, dat de ronde omloop van derthien, en alsoo de Diameter, of reght-midden-doorsneede van meer als vier mijlen is) beneden in d'Aerde oock een verschricklijck-groote Meughveel van een Waterbehouder gaf; ⁺ die door deese onguere mond al 't naeby zijnde Water ontfingh, en dan al weer 't geen in plaets van 't ingeslockte deese keel t'elckens weer toe quam te vloeyen. Dit moest noodwendigh de Zee van d'Oevers aftrecken, en allerweegen laeger maecken: Maer dan oock doen rijsen, als deese geweldige meenighte Water weer werd uytgespogen. Michaëlides de Navigat. pag. 203. De verwisselingh der inswelgingh en weer uytbraeckingh, van ses tot ses uyren, overeenkomende met den tijd der Ebb en Vloed, schijnd

+ Verschricklijck groote en seer wonderlijcke Noorweegsche Draeykolck.

+ Naemen, van sommige aen den selven gegeven.

+ Of deese geweldige Swelghkuyl

+ Niet wel sou mogen zijn d'oorsaeck van d'Af en Toevloed der Zee.

[p. 326]

oock kracht aen dit vermoeden te geven. 't Selve tot d'oorsaeck der af en toevloed gesteld; oock de veelerley andere Draey en Swelgkolcken daer by genoomen zijnde, soo sou men lightlijck de reden konnen vinden, van de verscheydenheden der Ebb en Vloed in 't een en 't ander Gewest der Weereld; waer van ick nu en dan eenige bysonderheden heb geleesen. ⁺ 't Eyland Nigropont, voortijds genoemd Euboea, naederhand Albantes, en nu van de Turcken Egribos, van de Griecken Egripos, de Koningin van d'Archipelagus, is afgesonderd van 't vaste Land Thessalia door een enge Graght; waer over aen d'eene plaets een Brugg' leght tusschen 't Eyland en 't Vaste Land. Onder door de selve loopt de seer snelle Rivier Euripus; welcke ses, of, soo andere stellen, seven mael 's daeghs Ebt en Vloeyd. Waer-by dan noch deese seldsaemheyd koomd, datse in yeder Maend drie daegen stil staet, gantsch onbeweeghlijck, naementlijck, den sevenden, aghtsten en negenden. ⁺ De goede Aristoteles, de Reden hier van niet uytdencken konnende, wierd soo verdrietigh, dat hy sigh selven in dit Water wierp, seggende: Vermits ick den Euripus niet kan bevatten, soo bevatte den Euripus my; en alsoo hier verdronck. Litgouw, negenthienjaerige Zee en Landreys pag. 64. Heidfeldi Sphynx Theologico-Philosophica, cap. 10.

't Gaet noch soo seecker niet, ⁺ braght Polylector, hier op in, dat dien grooten Wijsgeer sijns selfs Moordenaer sou zijn geworden. 't Word wel dus verhaeld van Gregorius Nazianzenus, en sijnen Commentator Nonus, Orat. 48. in Julian. 2. Maer Justinus Martyr, veel ouder als Nazianzenus, en derhalven de levenstijd van Aristoteles veel naerder by geweest, seghd alleen, dat hy gestorven is van bekommeringh en droefheyd, hier over opgevat. Andere Schrijvers des ouden tijds maecken 'er geen sonderlingh gewagh van. Stolterfohtii Annotat. in Seneca lib. de Provident. pag. 27. Indien 't hier te pas quam,'k sou u een gewisser beright van de dood deeses beroemden Mans konnen geven. Uwe gedaghten van d'Ebb en Vloed der Zee, door de Noorweegsche en andere Draeykolcken, kond ghy voor u selven behouden; of, geliefd het u, eens breeder voorstellen; en dan sien, wat byval of tegenspraeck ghy bekoomen sult. ⁺ Gy mooght oock naerder bedencken, of u hier in te hulp konden koomen de Voorbeelden van eenige Meiren, t'eenemael beslooten, soo datse noch Rivieren ontfangen noch uytgeven; en evenwel op gesettede tijden hooger en laeger worden. Desgelijcks den loop der

+ Seldsaeme Ebb en Vloed van d'Euripus:

+ En of Aristoteles sigh in deselve geworpen heeft.

+ Omdat hy d'oorsaeck der gedaghte seldsaeme af en toevloed niet kon uytvinden.

+ Wonderlijcke onderaerdsche loop der Rivier Tigris.

[p. 327]

Wateren onder d'aerde; van welcke wy voor deesen hebben gesproocken: Waer by ick noch dit moet voegen. ⁺ De Tigris in Mesopotamien 't Meir van Arethusa overgevoert zijnde, en de hem weerstaende Caucasus ontmoetende, verberghd sigh daer, ingeswolgen werdende van een seer groot hol. Als hy nu een wijd stuck weghs onder d'Aerde heeft geloopen, breeckt hy weer uyt, gaet door 't Meir Thospites; verberghd sigh op nieuws, en koomd weer te voorschijn. Gelhusii Geographia pag. 189. ⁺ 't Geen Solinus verhaeld, is wonderlijck; te weeten, dat beyde de Rivier Tigris en 't Meir Arethusa overvloed van seer welsmaeckende Visschen hebben. Ondertusschen is de natuer van deese twee in malkander vloeyende Wateren soo tegens-een-strijdigh, dat noch de Wateren selfs, noch de daer in zijnde Visschen sigh onder een willen vermengen; maer sigh elck bysonder houden, gantschlijck van d'andere afgescheyden.

Vermits ghy, viel Marinus hier in, ⁺ van de Vloed Euripus gewagh hebt gemaeckt, soo kon ick, indien ghylieden lust daer toe vond, en ick mijne hier van opgestelde Tafel by my had, u een gantsch nauwkeurigh beright geven van des selven Ebben en Vloeden, niet sevenmael, maer elf, twaelf, derthien, jae veerthien mael op yeder dagh; te weeten, op d'ongeregelde daegen; doch op de geregelde juyst soo gelijck den Oceaen; niet volgens de voorstellingen van andere, maer volgens 't geen ick, noch geen thien jaeren geleeden, daer van heb ondervonden, door een twee-jaerige gantsch vlijtige aenmerckingh, soo dac ick my derf beroemen, d'eerste en eenighste te zijn, die hier van nae eygentlijcke waerheyd kan spreecken. Doch dit Schrift is in mijne Reyssack: En 't geeft nu geen gelegenheyd, 't selve daer uyt te haelen.

Waerlijck, seyde de Heer Honorius, mijne lust, om sulcks te hooren, is groot genoegh: ⁺ Maer vermits ghy tegenwoordigh van't geen daer toe behoord niet voorsien zijt, soo sullen wy waghten tot morgen; wanneer ghy de gedaghte Tafel by u sult konnen steecken.

't Sou, begon Polylector weer, ⁺ hier reght te pas koomen, om te handelen van de verscheydene gevoelens, ontrent d'oorsaecken der Ebb en Vloed; doch daer van heb ick alreeds yets gesproocken in mijne vertaelde, hervormde, en doorgaens vermeerderde Historische, Philosophische en Politische Rust-uyren, van pag. 11. tot 33.

+ Onder d'aerde.

+ Aenmerckelijcke seldsaemheyd.

+ De verwonderlijcke Ebbingh en Vloeyingh der Rivier Euripus.

+ Noch wat uytgesteld.

+ Vermits in een ander

[p. 328]

Ghy kond ons hier, ⁺ liet Honorius sigh hooren, wel met weynige woorden de verschillende meeningen voordraegen, wijl 't nu geen gelegenheyd geeft, dit Werck op te slaen en nae te sien. Voorts dan noch daer by voegen 't geen u naederhand moght voorgekoomen zijn.

Wel dan, ⁺ hernam Polylector, 'k sal te post deese wegh afloopen. De geene, welcke sigh inbeelden een snelle omdraeyingh des Aerdkloots, en stilstand der Son, schrijven d'Ebb en Vloed der Zee toe aen de daeghlijcksche beweegingh, welcke d'Aerde sou hebben ontrent haer Middelpunt. 't Behaeghd andere, d'oorsaeck op d'onderaerdsche beweegingh der Aerde te werpen. Wederom andere stellense in de stercke Magnetische Treckingh der Maen, als die de Zee nu nae sigh trecken, dan te rugg'drijven sou. ⁺ Noch andere neemen de Son en Maen t'saernen. 't Gevoelen deeser laetste; de manier der Werckingh, en de redenen, tot beweeringh deeser meeningh, heb ick in 't gedaghte Werck breed genoegh voorgesteld. 'k Sal 'er nu byvoegen 't oordeel van een ander geleerd Man. d'ervarenheyd, seghd hy, leerd, dat de Zee Maensughtigh is, en de driederley loop van de Maen volghd. ⁺ Want d'af en toevloed is daegelijcks, maendlijcks, jaerlijcks. Soo haest de Maen in een Teecken opstijghd, rijst oock te gelijck de Zee tot aen den middagh, en bedeckt d'aengeleegene Oevers. Soo haest de Maen weer in 't afgaen is, wijckt oock de Zee weer. Deese Ebb en Vloed geschied van ses tot ses uyren. In de Nieuwe Maen is 't Water veel hooger. Wanneer dagh en naght gelijck werd, koomd de Springhvloed, wegens de veranderingh der Maen: Welcke men oock bemerckt in 't Eyland Cuba ; daer men op andere tijden de Toe en Afvloed der Zee niet kan verneemen. ⁺ De Natuerkundige hebben oock ondervonden, dat alle Voghtigheden, onder welcke de Zee de grootste is, met de Maeneschijn een groote verwantschap hebben; waer van hy eenige Voorbeelden bybrenghd, doch die ick, kortheydshalven, sal voorby gaen. Voorts, vervolghd hy, moet men d'oorsaecken deeser wonderlijcke beweegingh ten deelen in de Zee, ten deelen buyten deselve soecken. d'innerlijcke oorsaecken zijn de Dampen, welcke van de grond opstijgen, opswellen, en dit swelligh koocken verwecken. Wil men hier tegens inbrengen, dat dit d'oorsaeck niet zijn kan, wijl d'Ebb en Vloed niet aen alle Oevers werd gesien; soo staet t'antwoorden, dat d'eene Zee dieper als d'andere is. d'Af en Toevloed

+ Onser Wercken gehandeld is.

+ Van d'Ebb en Vloed der Zee.

+ Soo werden hier maer alleen

+ Met weynige woorden aengeweesen

+ De verschillende gevoelens hier ontrent;

[p. 329]

word niet onbequaemlijck vergeleecken by de Koorts in een Mensch; welcke ontstaet uyt boose voghtigheeden; ⁺ die, met 't Bloed vermenghdt zijnde, even gelijck de Suerdeegh, of de Kalck, met Water begoten, begind te sieden, en op te bortelen, soo langh deese hitte duerd. Daer nae vergaet de Koorts, tot dat d'oorsaecken sigh weer by een hebben versaemeld. ⁺ Dus is de Maen een koude en voghtige Planeet voor sigh selven; doch werd de hitte der Son deelaghtigh; en is d'oorsaeck aller voghtigheyd in d'Aerdgewassen; welcke met de Maendlijcke veranderingh der Maen toe en afneemd. Vermits nu de grond der Zee even soo wel sijn opdampingen heeft; en d'ervaerenheyd leerd, deselve warm en hitsigh te zijn (gelijck dan de Berghlieden, insonderheyd in Hongaryen, getuygen, datse, twee of drie honderd vademen diep onder d'aerde, sigh van hette niet weeten te bergen) soo is gantsch vermoedlijck, dat deese Dampen door d'ordentlijcke loop der Maen aengetoogen worden; ⁺ en, opgedreven zijnde, weer worden aengelaeten, nae gelegenheyd des vlacken of diepen Oevers. Gelijck nu een van de Koorts geplaeghd Mensch word gequeld en afgemat door 't stinckend Sweet (zijnde een grove voghtigheyd, uytdringende door de Sweetgaetjens) soo heeft oock de Zee sijn schuym en onreynigheydt, welckese met geweld van sigh drijfd, en deeser wijs sigh suyverd. Deese uytwerpingh heeft een quaeden reuck; jae soodaenigh, dat dickmael de lught daer van word vergiftighd. ⁺ Ondertusschen is 'er deese ongelijckheyd tusschen beyden, dat de Zee gelijcke, 's Menschen ligchaem gantsch ongelijcke Deelen heeft: En dat de beweegingh der Koorts niet soo geregeld is, als d'Ebb en Vloed van dit onbestandigh Element. G. P. Harsdorffers Geschicht-Spiegel, tit 59. pag. 425. ⁺ Eenige zijn 'er, welcke meenen, dat't onderaerdsche Vyer de Zee opjaeghd; gelijck wy sien aen 't Water, in een Ketel over 't Vyer hangende: Doch't selve in hitte verminderende, soo sou oock de Zee (gelijck 't Water in de Ketel) weer neerslaen. Maer 't is niet vermoedlijck, dat 't gedaghte onderaerdsche Vyer soo een juystgeregelde orde sou hebben, om geduerigh, t'elckens van ses tot ses uyren, meer of min heet te zijn. Sommige oock stellen d'oorsaeck in de Swelghkuylen. Veele der selve zijn 'er in de Zee, welcke alleen in-slocken. Maer de geweldige Noorweegsche Draeykolck (misschien zijn 'er noch meer diergelijcke) swelghd in, en geeft weer uyt, t'elckens van ses tot ses uyren; daer in overeenkomende met d'Af en Toevloed der

+ En breeder voorgesteld

+ De meeningh van een geleerd Man onses tijds;

+ Settende d'oorsaeck

+ Buyten de Zee, en in de Zee selfs.

+ Sommige schrijven de selve 't onderaerdsche Vyer toe.

[p. 330]

Zee. ⁺ Al deese Wervelen, te gelijck inswelgende, souden, nae de meeningh van deese, d'Ebb veroorsaecken. d'Afgronden dan vol zijnde, parssen de groote Draeykolck (veellight zijn 'er meer als eene), hebbende soo een onguere keel en mond, om al 't ingeslockte weer te moeten uytgeeven. Dit sou de Vloed maecken. De parssingh eyndlijck ophoudende, ⁺ vermits d'andere Swelghkuylen niet soo veel Water neersenden ('t welck oock tijd moet hebben, om onder door d'Aerde te loopen), als deese groote Swelghkuyl, of Swelghkuylen, uytwerpen, soo beginnense, als niet meer geparst wordende, selver weer in te slocken, tot dat d'Afgrond vol is, en de druckingh weer aangaet. Dan treedense weer aen 't uytbraecken. Rollingius de Elementis, pag. 212. Daer hebt ghy nu de voornaemste van een verschillende gevoelens. ⁺ Wat my belanghd, 'k sie reden genoegh, om my over deese geregelde en geduerige beweegingh te verwonderen; maer geen hoop, om oyt met een verseeckerde gewisheyd de reght-eygentlijcke oorsaeck in de Natuer te sullen begrijpen. Wy mogen ons behelpen met sulck een gevoelen, als ons waerschijnlijckst dunckt te zijn; en ondertusschen ons vernuf onderworpen laeten aen meerder ervaerenheyd. Wy beelden ons veele dingen in van de saecken boven aen den Hemel en beneeden in de Zee, welcke wy vry anders souden bevinden, indien men die van naeby kon besightigen. 't Oordeel, 't welck de Menschen daer van vellen, met een spitsvindigh Voorstel en praghtige woordenswier, jae dickmael met een vermeetene verseeckeringh van 't onseeckere, is meerendeel een onweetende geleerdheyd, of geleerde dwaesheyd.

Eer wy van deese Stof afscheyden, ⁺ seyde Marinus, moet ick noch gewagh maecken van eenige wonderlijcke Ebbingen en Vloeyingen, by my gesien in Golffen, Rivieren, e.s.v. Dertigh mijlen van Ormus leght Cabo Jasque. Deese Kust volgende, koomd men by de Rivier Sinde, gemeenlijck Indus geheeten, waer van geheel Indiën dien Naem voort: Voorts van daer by een kleyne Golf, of Ingangh, van de Portugeezen genoemd Enseada. In deselve leggen veel Eylandekens. Soo gantsch schielijck, en soo een groot stuck weghs, vloeyd en ebt het in deese Golf, dat sulcks ergens anders noyt gesien noch gehoord is. 't Schijnd onmogelijck te zijn, en 't werd voor een groot wonder gehouden. ⁺ De hier woonende Indianen seggen, dat de groote Alexander tot daer toe gekoomen was: Maer soo een gantsch haestige en snelle Afloop des Waters siende,

+ Noch andere de Swelghkuylen.

+ En hoedaenigh sulcks sou toegaen.

+ Eyndlijcke aenmerckingh hier op; en de reght-natuerlijcke oorsaeck in onseekerheyd gelaeten.

+ Verwonderlijck-schielijcke Ebb en Vloed der Golf Enseada.

+ Den grooten Alexander in verbaesdheyd stellende.

[p. 331]

bleef hy verbaesd: Meende oock, dat dit wel een Mirakel, of een bedreygingh der Goden, of een Voorseggingh van ongeluck aen hem zijn moght, indien hy verder voort trecken wou; derhalven hy sigh terstond weer te rugg' begaf. Linschoten Itinerarium, eerste Verdeelingh, fol. 13. Maer noch vry aenmercklijcker is 't volgende; 't welck te gelijck voorbeeldlijck sal bevestigen de Jaerlijckse Beweegingh der Zee, van welcke Polylector gewagh heeft gemaeckt; ⁺ doch waer in een sonderlinge seldsaemheyd leght. In 't seer wel bekende Chineesche Landschap Chekiang, beneden de Stad Hangcheu (zijnde de Stad Quinsay, aen welckers gelegenheyd sommige Europaeische Weereld en Landbeschrijvers voor deesen sigh soo seer vergist hebben), loopt een Vloed, welcke nae de verscheydenheyd sijns streecks verscheydene Naemen heeft bekoomen; als, Che, Cientang, en Cingan. Op den aghtthienden dagh der aghtste Maend (by ons Wijnmaend), ⁺ werd deese Rivier bewoogen door een verschricklijcke en hevige overvloeyingh der Zee tot aen de genoemde Stad. 't Geheele Jaer door word men wel een taemlijck-stercke Aenloop gewaer, doch deese overtreft al d'andere, soo in meenighte des Waters, als in onstuymigh geweld: 't Gedaghte Water schiet daer heenen als een Bergh, met een afgrijslijck geruysch en gekraeck. Alle Scheepen, welcke overdwars werden over-yld, ⁺ moeten om verr', en nae de grond. Alle Menschen loopen uyt de Stad, om de wonderlijcke en onguere kraght der aenloopende Zee t'aenschouwen; welcke maer alleen op deesen dagh in yeder Jaer dus werd gesien. Erasmi Francisci Ost und West-Indischen Lustgarten fol. 63. Martini Martinii. Atlas Sinic. pag. 113. Hier uyt, dunckt my, ⁺ staet af te neemen, dat de Beweegingh der Zee, schoonse sigh ten grootsten deele rightet nae den loop der Maen, evenwel niet juyst alleenlijck van de selve werd gedreven, maer oock van andere oorsaecken en omstandigheden: Welcke doen, dat d'Ebb somtijds maer drie of vier uyren, de Vloed ses of seven uyren duerd. Deese oorsaecken en omstandigheeden konnen zijn de meenigerley Boghten en Boesemen des Oevers; d'uyt der Aerde opstijgende Dampen, en de hoedaenigheden diese met sigh voeren. Vermits in October, of Wijnmaend, sigh toedraeghd dc grootste veranderingh der Tijd, ⁺ als wanneer Somer en Herfst sigh allenxen tot de Winter schicken, soo schijnd het, dat de geheele ronde Aerdkloot sulcks eenigermaeten gevoeld; tot soo verr' toe, dat oock selfs de Zee uyt de grond bewoogen, en

+ Sonderlinge en seer verschricklijke

+ Jaerlijcksche Zee beweegingh

+ In de Chineesche Provintie Chekiang.

+ En aenmerckingh daer op.

+ In Wijnmaend schijnd de geheele Aerdkloot de veranderingh des tijds (d'aldergrootste) te gevoelen.

[p. 332]

op meenigerley wijs aengegreepen word, nae de menigerley gelegenheyd of gesteltenis des Hemels en der Aerde: Gelijck men dan in Indien siet, dat de Zee, tegens d'aenstaende Winter, boven gewoonte woedet, soo veel Sand aen den oever uytwerpende, dat alle Aenvaerdten daer door bynae beslooten werden; doch die met d'aenkoomende Somer 't selve wegh spoelen, en sigh weer openen. Idem Erasmus Franciscus ibid. Michaelidis de Navigat. pag. 237.

In d'onseeckerheyd, ⁺ hernam Polylector, van de reghte oorsaecken der Ebb en Vloed, en de verscheydenheyd der selve, wil ick geerne toevallen (tot op beeter beright) de geene, welcke alderwaerschijnlijckst houden te zijn, dat de Maen de voornaemste Beweeger, of de Hoofd-oorsaeck van de Beweegingh der Zee is: Doch dat 'er evenwel veele Neven-oorsaecken werden gevonden, welcke daer ontrent haere meedewerckingh hebben. d'ordentlijcke Beweeger is de Maen; wijl de Zee deselve in haeren geregelden loop altijd soo juyst volghd; sonder evenwel de Son hier van gantsch uyt te sluyten. De Neven-oorsaeck is toe te meeten, dat d'Ebb en Vloed der Zee, die anders altijd even-gelijck sou zijn, somtijds verhinderd, en veelvoudigh veranderd werd.

'k Sal, ⁺ viel Marinus hier in, van dit stuck eenige aenmercklijcke Voorbeelden geven. In de Siciliaensche Zee heeft men, soo by dagh als by naght, tweemael af en toevloed. In Engelland, by Bristol, is de daeghlijcksche Vloed soo groot, dat d'in Zee gaende Scheepen by de te rugg'-vloed op 't drooge blijven sitten, en tweemael over Zee sweven, tweemael aen de grond heghten. Jonstonus in Thaumaturg. de admirand. Elementor. Art. 5. In de Suyderstreeck der nieuwe Weereld loopt de Zee twee Fransche Mijlen verr' af van d'Oeveren: ⁺ Maer in een andere Noordlijcke Streeck werd men aen 't Strand noch Ebb noch Vloed gewaer. Niet verr' van 't Voorgeberght Cuba vliet de Zee van sigh selfs; en de Scheepen konnen op geenerley wijs de Baeren tegenstaen, of schoon de Wind haer op 't alderbeste diende: Soo dat men, op 't sterckste zeylende, in een geheelen dagh geen duysend schreeden weghs kan te boven koomen. Petrus Martyr. in summ. Ind. apud Jonston. Aen sommige plaetsen, als te Dieppe in Franckrijk, is 't hooge Vloed twee of drie daegen nae Nieuwe en Volle Maen. In seeckere Indische Zee wast de Vloed veerthien daegen langh, en neemd dan veerthien daegen weer af. ⁺ In de Haven van Cambaya heeft men alleen by volle Maen hooge

+ De Maen is de voornaemste Beweeger, of de Hoofd-oorsaeck van de beweegingh der Zee

+ Eenige seldsaeme Voorbeelden

+ Van sonderlinge verscheydenheden

+ Der Ebben en Vloeden.

[p. 333]

Vloeden: Maer in de Haven van Calicuth, niet seer verr' daer van daen, met de nieuwe Maen. Onder de Noord-Pool, en in d'Indiaansche Zee heeft men tweemael yeder dagh een geregelde Ebb en Vloed, maer nimmermeer by naght. In de Persische Zee alleen by naght, niet by dagh. Jaques Paul Babin, Epist. ad Pecoil. Michaëlides de Navigat. pag. 312.

Wonderlijck, ⁺ liet Juffer Honesta sigh hooren, zijn de dingen, welcke hier verhaeld zijn van 't Ebben en Vloeyen der Zee. Maer naedien de Maen de voornaemste Beweeger der selve is, soo staet boven al te verwonderen (waer van oock niet light een bestendige oorsaeck sou aen te wijsen zijn), dat deese Vloeden eerst met de Nieuwe Maen (wanneer deese Starr alderswackst is) toeneemen; en weer verminderen, wanneer haer light aenwast.

De gedaghte Neven-oorsaecken, ⁺ begon Polylector weer, welcke deese verhinderingh en verscheydenheyd der Ebben en Vloeden te weegh brengen, konnen zijn, eerst, de veelvoudige en ongelijckvormige gesteltenissen der Landschappen, Voorgeberghten, aenstootende Eylanden, Boghten, Poelen, e.s.v. Ten anderen, d'ongelijckheyd der Zeebaeren, door de verschillende gelegenheyd der Zeegronden. Want gelijck deese ongelijck zijn, soo werd oock de Zee daer door op een ongelijcke wijs bewoogen. Ten derden, de verscheydene gelegenheyd der onderaerdsche Doorgangen; welcke, soo wel uyt de grond als aen de zijden, dickmael een grooten Hoop Water als Stroomen van sigh gieten. Gelijck dan oock de geweldige uytbreeckingh der onderaerdsche Geesten d'algemeene Zeebeweegingh niet weynigh kan verhinderen.

Wat hoor ick! ⁺ borst Juffer Honesta hier los. Geloofd ghy dan, dat'er onder d'Aerde in de Zee Geesten zijn?

Jae gewisselijck, ⁺ antwoordede Polylector, met een lagchende mond; maer ick spreeck van sulcke Geesten, als wy in Bier, Wijn, en andere dingen gewaer worden. En wat sou ons oock verhinderen, selfs de weesentlijcke eygentlijck soo genoemde Geesten; 't zy goede, 't zy quaede, onder d'Aerde en in de Zee een plaets-neemingh te vergunnen? Immers hebbense geen gevaer te verwaghten, van daer te sullen versmooren, of te verdrincken. Doch 't is hier de tijd niet, om van dit stuck te handelen. Ten vierden, de veranderingh, en sterckte of swackheyd der Winden: Welcke veranderende, en hevigh blaesende, de Zee nu hier dan gintsch heenen drijven.

+ Deselve komen voort

+ Van veelerley Neven-oorsaecken.

+ En verhinderingen,

+ Welcke hier kortlijck

[p. 334]

Ten vijfden, de groote Rivieren, welcke nae de Zee toe loopen; ⁺ waer door de natuerlijcke af en toevloeyingh (wijl Stroomen en Golven tegens malkander worstelen) niet weynigh werd opgehouden; tot dat eyndlijck de swaerder last van de Zee 't minder geweld van d'onstuymige invallingh der Rivier breeckt en overwind. Kortlijck dan, d'Ebb en Vloed der Zee werd (waerschijnlijck) insonderheyd veroorsaeckt van de Maen, en volghd oock altijd ordentlijck deselve. Wanneer nu sulcks ergens niet geschied, soo moet men 't aen eene of meer der gedaghte, en misschien noch andere, Neven-oorsaecken toeschrijven.

Boven 't alreeds verhaelde, ⁺ hervattede Marinus, heb ick noch veelerley andere seldsaemheden van Ebben en Vloeden op mijne gedaene Reysen waergenoomen: En onder deselve is aenmercklijk die op den Gangetischen Oever, aen de Stranden van Camboja. Dertigh Italiaensche mijlen weghs (maeckende seven en een halve Duytsche mijl, of thien uyren gaens) loopt de Zee hier op en af; ⁺ met sulck een uytsteeckende snelheyd, dat een wel-opgeseeten Ruyter den aenloop nauwlijcks kan ontrijden. De Zee tusschen Japan en China, nu uyt 't Westen nae 't Oosten, dan weer in 't ronde loopende, veroorsaeckt soodaenige verschricklijcke onweeren, dat de Scheepen, daer van overvallen werdende, sigh niet weeten te redden. De drift der Zee is hier soo geweldigh, datse, door de t'saemenloopingh der tegens-een- strijdende Vloeden, selfs de Scheepen seer hoogh opset; sulcker wijs, dat deselve geen Zee raecken; ⁺ en aen de naeby gelegene Klippen in duysend stucken werden gestooten: Insonderheyd als 'er de Wind Caecias by koomd; welcke al de Wolcken tot sigh treckt, blaesende tusschen 't Noorden en 't Oosten. P. Furnerius, lib. 6. cap. 8. Vermits de Zuyd-zee van de Noorder, of de West-Zee van d'Ooster (ontrent Panama en Nombre de Dios) niet meer als twaelf mijlen in een reghte Streeck van een leggen, ⁺ soo verwonderen sigh alle Menschen, hoe doch in de soo geringe ruymte van een tusschen-leggend Land sulck een groot verschil der Zeebeweegingh werd gevonden. Want de Zee aen de Stranden by Panama ebt soo boven maeten snel en haestigh, dat yemand geen oogh daer op kan houden. 't Schijnd, als of de Zee t'eenemael vergaen en weghgeweecken was. Wederom in 't vloeijen werdse soo kraghtigh tegens de Stranden aengeset, ⁺ datse d'onderweegen-leggende Eylanden van den Inham S. Michiel eerst met

+ Werden aengeweesen

+ Voorbeelden van noch

+ Eenige andere

+ Soo seldsaeme

+ Als seer geweldige

+ Beweegingen der Zee,

[p. 335]

Golven bedeckt; daer nae oock selfs de Huysen aen 't Strand overvalt, te gelijck met de tusschen-beyden staende Boomen. Hier tegens kan men in de daer tegens over geleegene Ooster of Noorder-Zee op dien selven tijdt nauwlijcks eenige gevoellijcke of blijcklijcke beweegingh gewaer worden. Kircheri Mund. subterran. tom. 1. lib. 3. divis. 2. cap. 4. & 8. Michaëlides de Navigat. pag. 250. Rollingius de Elementis, pag. 404.

Die de Reden hier van soeckt te weeten, ⁺ seyde Polylector, magh Kircherus open slaen, en dan sien, of hy sigh wil laeten vergenoegen met de van hem aengeweesene oorsaecken. 't Sou te langh, en veellight hier te verdrietigh vallen, deselve te willen voordraegen.

Ghy hebt, ⁺ begon Marinus weer, voor heenen met eenige weynige woorden gewagh gemaeckt van d'Africaensche Inham, genoemd de Po van Ferdinandus. d'aenmercklijckheyd verdiend, dat ick daer van eenigh verder beright geef. Daer is een plaets ontrent 't Strand van Guinea, drie Graeden van d'Aequinoctiael-linie afgeleegen, in den Boesem, geheeten Ferdinando Po; aen een Hoeck, door welcke Guinea met een seer langh Strand, streckende uyt 't Westen nae 't Oosten, eyndlijck nae 't Suyden werd geboogen. Ter deeser plaets is de beweegingh der Zee gantsch strijdigh met d'algemeene Beweegingh, ⁺ gaende van 't Oosten nae 't Westen; en soo geweldigh, dat al de Scheepen, oyt hier aengeland zijnde, als door een verborgene kraght werden weghgeruckt; soo datse op geenerley wijs weer te rugg' konnen keeren, als enckelijck door de hulp van stercke, tijdige Val-winden. Vermaerd is dit Oord, ter oorsaeck van de meenighvuldige aldaer geleedene Schipbreucken. Veele Weereldbeschrijvers hebben haer hoofd gebroocken, om de Reden hier van te mogen uytvinden; maer tot noch toe heeftse niemand konnen bekend maecken. Een geleerd Man echter heeft my onlanghs geseghd, dat d'oorsaeck hier van niet anders als een onderaerdsche Doorgangh is, door welcke sigh de Zee ontlast in een Meir van 't Middellandsch Africa, genoemd Nigeni, of Niger.

Van dit Meir Nigeni, ⁺ wierp Polylector hier in, maeckt oock gewagh Pigafetta in Itinerar. Africae, seggende, dat het van Natueren fout is: Doch dat de Rivier Niger, door 't selve heenen vloeyende, daer mee niet vermenghd werd. Dat 'er dickmael in gevonden worden stucken van Scheepen, en veel andere dingen;

+ Nevens een

+ Breeder beright van de seer hevige bewegingh

+ Ontrent 't Strand van Guinea, in den Boesem, genoemd Ferdinando Po.

+ Met d'aenmercklijckheyd van 't Meir Nigeni;

[p. 336]

eygentlijck genoegh toonende, dat het gemeenschap moet hebben met den naeby geleegenen Oceaen. Dit schijnd 't gevoelen diens geleerden Mans niet weynigh te bekraghtigen.

't Is hem, ⁺ gingh Marinus voort, oock niet onbekend geweest: En hier op maeckt hy dit besluyt: Dat 't gedaghte Meir met geen andere plaets des Oceaens gemeenschap kan houden als met die, waer van ick nu heb gesproocken; daer 't Water (door een seer geweldige Vloed, met een groot verlies van Scheepen en Menschen, d'opgehoopte Wateren des Oceaens in dien hoeck aghter sigh sleepende) door dien onderaerdschen Doorgangh sigh ontlast. Eer dit Meir noch recht bekend was, wierden de meeste Scheepen hier of ingeslockt, of door een geweldige Beweegingh aen de Stranden in stucken geworpen; niet anders overlaetende, als d'ellendige overblijfselen eener erbarmlijcke Schipbreuck. ⁺ En of schoon sommige, door een nette kennis der Zeevaert, deese Swelghkuyl quaemen te mijden, soo wierdense echter veele Maenden langh opgehouden, tot dat al haeren voorraed verteerd was; en sy alsoo op 't ellendighste van honger moesten sterven, wijlse de Stroom niet te boven konden geraken. Idem Kircherus ibid. cap. 9. Naderhand sal 't gelegen koomen, eenige Voorbeelden hier van te verhaelen.

Behalven, ⁺ hervattede Polylector, de daeghlijcksche, Maendlijcke en Jaerlijcksche Beweegingh der Zee (van welcke nu kortlijck is gehandeld) door Vloed, Springhvloed en Oploopingh, werd deselve noch toegeschreeven een andere onbekende beweegingh in 't ronde. De daeghlijcksche Bewegingh rold van 't Oosten nae 't Westen. Een andere gaet van de Noord nae de Zuyd-Pool; door welcke de Zee (soo gesteld werd) onder de Noord-Pool in een groote Swelghkuyl gevallen zijnde, door onbekende hoolen en onnaespeurlijcke openingen in de Suydpool eyndlijck weer voor den dagh sou koomen; geloopen hebbende door gedraeyde en onbegrijplijcke omweegen; even gelijck 't Bloed in 's Menschen ligchaem binnen een natuerlijcke dagh van vierentwintigh uyren door al de weegen der Aderen in 't ronde loopt, volgens het nu gemeene gevoelen. ⁺ Soodaenige Beweegingen zijn de Zee seer noodigh. Want Water, 't welck niet bewoogen werd, verrot in sigh selven. Wormen koomen 'er uyt voort. De Lught werd 'er door besmet; en hier uyt ontstaen veelerley Sieckten onder de Menschen. Wanneer 't Water des Regens in stilstaende Graghten, of Poelen valt, soo sal

+ Vermaerd door veelvoudige Schipbreucken.

+ Vreeslijck en wonderlijck gevaer by 't selve.

+ Boven de daeghlijcksche en Maendlijcke beweegingh der Zee, noch een andere in 't ronde gesteld.

+ Soodaenige beweegingen zijn de Zee gantsch noodigh.

[p. 337]

't eerst groen worden, daer nae swart. Eyndlijck veraerd het tot Kickvorsschen, Padden en Slangen; ⁺ volgens 't beright des meergedaghten Kircheri: Waer van oock Vliegerius, Miscellan. pag. 141., eenige Voorbeelden uyt eygener aenmerckingh heeft bygebraght. Hoe gantsch schaedlijck sou 't dan voor de Natuer zijn geweest, indien 't soo geweldigh-groote en woeste ligchaem des Oceaens sonder beweegingh waere gebleven?

Is 'er, merckte Honorius hier op aen, ⁺ soo een geweldige Swelghkuyl by de Noordpool, soo sou 't niet geraedsaem zijn, een Vaert by deselve te gaan soecken, om dies te gereeder in Indien te komen; en uwe Stellingh, in uwe vertaelde en Doorgaens vermeerderde Noordsche Weereld, pag. 134., dat 'er gewisselijck een Vaert by de Noordpool zijn moet; nevens 't seldsaem verhael eens Stiermans van Amsterdam, berightende, dat hy onder de Noord-pool had gezeyld, sou gantschlijck onder de voet vallen. ⁺ Want buyten twijffel sou soo een geweldige Swelghkuyl van seer verre al de Scheepen nae sigh trecken, en opslocken. Oock houd ghy in 't selve Werck pag. 131. voor een Verdightsel 't geen d'Engelsche voorgeven, dat haeren Nicolaus van Linna sou ondervonden hebben; te weeten, dat onder de Noordpool zijn vier groote Draeykolcken; ruckende de Scheepen met sulck een geweld nae haeren afgrond, dat noch eenige Wind, noch alle Menschlijcke vlijt, haer dit onheyl sou konnen doen ontkomen. Welcke nae sigh treckingh begind op den aghtentseventighsten Graed.

't Is, ⁺ antwoorde Polylector, mijne Stellingh niet, dat'er soo een doorvaert by de Noordpool is; alleenlijck verhael ick daer 't vermoeden en de beweeringh eens Engelschen Schrijvers; nevens de Berighten van eenige andere. De verwerpingh der geweldigh-groote Swelghkuyl onder de Noordpool heb ick gesteld uyt D. Capel, Vorstellungen des Norden pag. 1.; ⁺ welcke plaets ick in mijne geschreevene Copy wel had uytgedruckt, doch van de Lettersetter overgeslaegen, en van my in 't leesen der Proeven niet gemerckt is. 'k Heb daer by getoond, dat de gedaghte Treckingh van den aghtentseventighsten Graed af, tot in den Afgrond onder de Pool een verdightsel is (sonder evenwel voor my selven de Swelghkuyl te verwerpen), wijl de Hollanders meer als twee Graeden daer over zijn gekoomen, en echter nooyt soodaenigh een onstuymige Drift hebben bemerckt. In 't vervolgh blijckt, dat ick deese Doorvaert onder de Noordpool

+ Aenmercklijkheyd van 't Water.

+ Aenmerckingh op een ontkende

+ En gestelde geweldigh-groote

+ Swelghkuyl by de Noordpool.

+ Al de Scheepen, welcke boven den twee en tachtighsten Graed komen

[p. 338]

niet voor gewis stel. 'k Segh nu oock hier niet, dat by de genoemde Pool soo een Swelghkuyl sou zijn te vinden; ⁺ maer wijs alleen aen, wat Kircherus daer van gevoeld: Dien 't niet weynigh tot sijn Voorstel schijnd te helpen, dat d'Engelsche, volgens 't verhael van Purchas, door d'Inwoonders van Groenland vermaend wierden, niet verder voort te zeylen, indiense haere Scheepen en haer selven behouden wilden: Vermits de Zee, hoe naerder aen de Pool hoe onstuymiger, en soo snel wierd, dat geen Schip, daer eenmael op geraeckt zijnde, door eenigh Menschlijck vernuf sou konnen te rugg' gebraght worden. Desgelijcks koomd hem hier in te baet 't geen de nieuwe Atlas verhaeld; te weeten, dat de Schiplieden, ter Walvischvanghst nae Spitsbergen vaerende, ⁺ getuygen, geen Schip, sigh boven den twee-en-taghtighsten Graed begeven hebbende, oyt weer te rugg' gekeerd te zijn. Oock, dat haere Boots, al t'onvoorsightigh hier ontrent heenen swervende, noyt weer voor den dagh zijn gekoomen. Dat de Zee daer, als uyt een Bergh voortbarstende, alles met sigh sleept. Dit dus zijnde, sou men met Kircherus wel haest in sijne gedaghten een groote Swelghkuyl onder de Noordpool konnen vormen; door welcke 't Water 't Water treckende, te gelijck oock door een onweerstaenlijck geweld de daer op zeylende Scheepen sou meê voeren. Wat my belanghd, ontrent verborgene saecken der Natuer hoor ick geerne de gevoelens van andere; overweegh oock wel met vermaeck haere redenen; en houde de gewightighste voor de waerschijnlijckste; ⁺ doch niet lightlijck sal ick daer in yets vast stellen. Schoon ick my somtijds meer houde aen d'oorsaecken die deese, als die geene geven, soo beeld ick my echter daer benevens in, dat misschien de tijd, of de Schrijver, die ick noch niet gesien heb, my beeter sou moogen onderrighten. Altijd wil ick geerne een met 't vernuf bequaemer overeen komende meeningh in de verborgene dingen der Natuer aenneemen: Doch met deese voorwaerde, dat ick deselve by my geen Erfreght van huysvestingh wil laeten houden. Soo gewiligh moetse weer van my scheyden, wanneer een beeter sigh moght komen op te doen, als ick haer gewilligh heb geherberghd. ⁺ Een aengevattede meenigh behoord maer alleen in onse gedaghten te woonen, tot op naerder bescheyd en opseggen; niet als in haer eygen Kasteel. Ten prijs der Almaghtigheyd en Wijsheyd Gods wil ick rondelijck bekennen, dat 'er groote Wonderen in d'Elementen zijn, waer van wy geen reden weeten te ge-

+ Nae sigh treckende, en inslockende.

+ Een opgevat gevoelen ontrent verborgentheden in de Natuer,

+ Behoord in ons maer alleen te herbergen tot op naerder bescheyd,

+ En weeropseggingh.

[p. 339]

ven; zijnde geheymen, die God sijn' alweetenheyd heeft voorbehouden.

'k Wenschte, ⁺ pastede Honorius hier op, sulck een bescheydenheyd in veele ontrent Natuerlijcke en Historische saecken; van welcke ons of niet seeckers is geopenbaerd; of waer van wy lightlijck qualijck konden beright geworden zijn. In verborgentheden, van welcke wy d'oorsaecken afmeeten met d'El van ons swack vernuf, behoord men altijd geerne van sijne meeningh te willen afscheyden, wanneer men meerder grond en gewight in die van andere siet. Jae, noyt behoorden wy yets als seecker te stellen, ontrent saecken, welcke doch altijd in haer regthe seeckerheyd en hoedaenigheyd onbekend sullen blijven. Belagchlijck is 't, dat men yemand soo stoutlijck hoord spreecken van de hooghte en wijdte des Hemels; van de grootheyd sijner blinckende Schilden (aen niemand verseeckerd bewust, als aen hem, die de Wateren met sijne Vuyst gemeeten; van de Hemelen met de span de maet genoomen, en met een Drielingh 't Stof der Aerde begreepen heeft, Jesai. XL. 12.); hoe dit en dat onder op de grond der Zee geschied; ⁺ hoe 't met d'aldergeheymste werckingen der Natuer toegaet, e.s.v.; even als waerense in den Hemel geweest, en daer hadden gesien den wegh daer 't light werd verdeeld; de Schatkameren der Sneeuw en des Hagels: Als ofse by God hadden gestaen, doe hy d'Aerde grondede: Als of se met haer verstand gekoomen waeren tot de breedten der Aerde, om te konnen seggen, waerom de Weereld niet wijder of enger is gemaeckt: Als ofse waeren genaerderd tot d'oorsprongen der Zee, en gewandeld hadden in 't onderste des afgronds. ⁺ Daerenboven noch haeren opgevatteden waen en losse gissingh staende houdende met d'uyterste hardneckigheyd; en willende, dat yeder haer' inbeeldingh moet aenneemen voor een seeckere waerheyd, of lijden, dat hy van haer gescholden word voor een weet-niet. 't Moeten al t'saemen onwijse zijn, die sigh niet verwonderen over haere waen wijsheyd. Al haer ongerijmdheden willense geloofd hebben, schoonse oock Menschen in de Maen planten; en sigh beroemen, dat niet verborgens voor haer in de Natuer is. Haer vernuf wil voor God niet geheyms laeten.

Dat tot noch toe (onderbrack Marinus 't vervolgh deeser redenen, ⁺ waer in anders Honorius noch scherper, of misschien schimpiger, sou voortgegaen sijn) niemand tot de Noordpool is genaerderd, is bekend genoegh, onaengesien 't gedaghte voorgeven

+ De reghte seeckerheyd van veele dingen in de Natuer sal ons wel altijd onbekend blijven.

+ Stoutheydt van sommige vermeetene Geesten,

+ Gantschlijck op haer vernuf steunende.

+ Weerkeeringh tot 't vermoeden,

[p. 340]

van den Amsterdamschen Stierman. Immers, 'k heb, schoon ick nu al grijse hayren kan toonen, noyt yemand gesproocken, die 'er geweest sou hebben. Dat d'oorsaeck der ontoekoomlijckheyd, nevens andere dingen; oock werd gesoght in een geweldigh-groote Swelghkuyl, ⁺ stel ick op een Misschien is 't soo; misschien niet. Is'er in Noorweegen sulck een verschricklijcke Slock-op, met een mond van derthien mijlen in de rondte; een diergelijcke kon 'er wel onder de Noord-pool zijn. Boven 't bygebraghte seggen der Groenlanders aen d'Engelsche, by Purchas, schijnd sulcks noch te blijcken door deese ondervindingh, dat de Suyd-pool niet kan bevaeren worden ter oorsaeck van 't geweld der tegens-koomende Stroomen. Eens zijn wy geraeckt tot bynae den tsestighsten Graed der Suyder-breedte; maer konden niet verder op, wegens de tegenstroom, en verschricklijcke stortingh der Wateren; waer van ick hier nae by gelegenheyd breeder sal spreecken.

't Selve, ⁺ deed Polylector hier toe, getuyghd ons Herrera, in sijne Historie van 't Suyder-America; als hy seght: Dat in Chili, met goedkeuringh des Koninghs van Spaenje, een Scheepsvloot wierd toegerust, om 't Suydland te gaen ontdecken: Doch 't was haer onmogelijck verder te koomen, als tot den tseventighsten Graed der breedte; wegens de snelheyd der Wateren, welcke haer geduerigh bejegenden en aenvielen, selfs met een stille lught, sonder wind. Deese Reys hebben oock de Hollanders op Nieuw-Batavia sigh onderwonden te doen. ⁺ Welcke nevens of ontrent de Stranden van 't Suydland tusschen seer groote ruymten van Zeeën hooger geraeckt zijnde, terwijlse de Zee altijd gelijck als steyl vonden, en door de kraght der Stroomen te rugg' gedreeven wierden, beslooten af te staen van de Toghten nae een Land, derwaerts de Natuer tot noch toe den toegangh heeft geweygerd. Dit houd de meergenoemde Kircherus voor blijcklijcke teeckenen, dat de Zee in 't Tegen-poolige, of Noord-gewest, ergens een geweldige uytspouwingh en weer-in-swelgingh moet hebben: Waer door dan oock tot noch toe geen kennis is bekomen van de Landen, leggende boven den tsestighsten Graed tot aen de Suydpool. Door deese inslockingh kan men, volgens 't gestelde, de Noord-pool; door de weer-uytbraeckingh de Suyd-pool niet bereycken. ⁺ Ondertusschen dunckt my niet weynigh ongerijmd te zijn d'oorsaeck, welcke Georgius de Bruyn, in Theatr. Urb., geeft van d'ontoekoomlijckheyd tot de Pool; te

+ Van een geweldige Swelghkuyl onder de Noord-pool

+ En eenige dingen,

+ Welcke deselve schijnen te bevestigen, hier voorgesteld.

+ Ongerijmd gevoelen, waarom de Pool ongenaeckbaer sou zijn.

[p. 341]

weeten, dat God deselve ontoegancklijck heeft gemaeckt voor de voetstappen der Menschen, om dat hy 't Aerdsche Paradijs verleggende, 't selve onder deese Pool plaets gaf. Andere staen in vermoeden, vermits onder de Pool soo een groote Swelghkuyl is, die al de daer ontrent koomende Scheepen sou nae sigh trecken, en verslinden, soo heeft God d'Ys-zee in den wegh geleght, om de Menschen voor dit gevaer te verseeckeren, en haer 't selve niet te doen genaecken. ⁺ Maer hier tegens vraegen andere, waerom dan God de soo gevaerlijcke Noorweeghsche Draeykolck oock geen af paelingh heeft gemaeckt, tot verhoedingh van ingeslockt te werden? wijl oock de treckingh derwaerts seer groot, en voor de te naeby komende 't gevaer onvermijdlijck is.

Wy zijn, ⁺ begon de Heer Honorius hier, al te beesigh in onse Gespraecken. Terwijl wy aen Tafel sitten, moesten wy de mond wat min met de woorden, wat meer met de Spijsen laeten speelen. Waer op Polylector, boertende, tot antwoord gaf: Uyt 't geen wy alreeds de Maegh toegeschoven hebben, kond ghy lightlijck bemercken, dat wy, schoon wy op Zee hebben gesworven, echter noch niet Zee-sieck zijn geworden.

Dit gaf Juffer Honesta oorsaeck, ⁺ om te vraegen, wat Zeesieckte was, en waer door deselve werd verweckt?

Deese onpaslijckheyd, ⁺ antwoordede Marinus, is een ontsteltenis der Maegh. Die'er meê behebt is, vind geen smaeck in eeten of drincken. Hoofdpijn en swijmelingh gevoeld hy. Geduerigh is hy soodaenigh gesteld, als of hy sou moeten overgeven alles wat hy in 't ligchaem heeft; en meerendeel koomd het daer oock toe. Gemeenlijck gaet'er een verslappingh des ligchaems by. Als men sijn Water maeckt, ⁺ soo schijnd 't selve roodverwigh. Friderich Martens Spitzbergische Reise pag. 27. Die d'eerstemael op Zee vaeren, zijn deese ongelegenheyd onderworpen. 't Is een gemeen dingh, doch veroorsaeckt niemand schaede. Maer indien men hier van onbewust was, soo sou men sigh lightlijck konnen inbeelden, een doodlijcke kranckheyd op den hals te hebben. Want deese sieckte doorsnijd en marteld de Maegh, soo langhse yemand by blijft. Hoofd smerten, en honderdderley andere Toevallen volgen 'er op. ⁺ Erasmi Francisci Ost und West Indischen Lustgarten, fol. 931. Eenige persoonen, door een onordentlijck leven haere Maegh geweld aengedaen hebbende, begeven sigh wel op Zee voor een dagh of anderhalf, om de braec-

+ Andere meeningh.

+ Voorkomende gelegenheyd, om te spreecken van de

+ Zeesieckte.

+ Korte voorstellingh,

+ Van deese ontsteltenis der Maegh,

+ En de daer bygaende

[p. 342]

kingh haer te doen dienen tot een Artzeny. Frantz Sidels auszgestandene Meergefahren pag. 15.

Liever, ⁺ liet Honorius sigh hooren, wil ick vermijden, door gulsigheyd in eeten of drincken de Maegh t'ontstellen, als door sulck een middel deselve weer herstellen.

d'oorsaeck, ⁺ vervolghde Marinus, plaetsen eenige in de stercke reuck des Zeewaters, en d'afkeer, die men daer van heeft. Zeileri Epist. tom. 2. num. 456. pag. 505. Andere, en daer onder Johannes Wurfbain in sijne Ost-Indianische Reise, stellense enckelijck in de stercke, ongewoone beweegingh des Schips; welcke in de meeste, die eerst op Zee koomen, een Swijmelingh, en voorts d'andere ongemacken verweckt. Noch andere schrijven deese Beweegingh te zijn d'oorsaeck der sieckte selfs; ⁺ maer 't Zeewater d'oorsaeck des braeckens. Friderich Martens Spitzbergische Reysz pag. 27. De Hoofd-oorsaeck houde ick te zijn de stercke, onordentlijcke beweegingh des Schips. Want de geene, die niet gewoon zijn te rijden, bejegend bynae even 't selve. Insonderheyd op een harde, ongelijcke wegh; wanneer de Maegh dapper schockt en slingerd. Hier by koomd dan noch de veranderingh der Lught, welcke op de Zee veel voghter en souter is, als op d' aerde. Deese door den adem ingetrocken zijnde, dwinghd de Maegh tot overgeven. ⁺ Evenwel is deese quael by alle niet eenerley: oock verscheyden nae de verscheydenheyd der Jaertijden; des We'ers, der Zeeën, en der gesteltenis des persoons; nae dat 't ligchaem met veel' of weynige boose voghtigheden is vervuld. Weberi Quellen der Unterredungs-kunst erster theil pag. 269.

Uw' aengeweesene oorsaecken, ⁺ viel Polylector hier in, stem ick ten volle toe; doch stae in twijffel, of ick de beweegingh des Schips wel voor de hoofdoorsaeck, gelijck ghy gesteld heb, kan laeten doorgaen; en niet veel meer deselve behoor te houden voor een neven oorsaeck, vermits een geleerd Man deeserwijs daer van spreeckt. Deese bekende en gewoone Werckingh (der Zeesieckte) werd in de Menschen veroorsaeckt door de vreemde lught der Zee. Want of wel de beweegingh des Schips, en de schuddinghs des ligchaems door deselve, meê een oorsaeck daer van is, gelijck oock den reuck van 't Schip; soo is echter de voornaemste oorsaeck de Lught en Damp der Zee; de Maegh, sulcks niet gewoon zijnde, smertlijck vexeerende. Want, om eygentlijck hier

+ Toevallen.

+ Waer van deselve

+ Werd veroorsaeckt,

+ En de verscheydene

+ Gevoelens van verscheydene,

[p. 343]

van te spreecken, de lught geeft ons den adem, ⁺ om te konnen leven. En dat niets de Menschen harder en plotslijcker aenvalt, als de lught, werd genoeghsaem in Pesttijden gemerckt. De veelvoudige ervaerenheyd betuyghd, dat de Zeelught de grootste oorsaeck deeser vreemde Toevallen is. Men heeft bevonden, dat van de Zee een lught quam, die de Menschen op 't Land Zeesieck maeckte. Doch hoe dieper men in Zee koomd', hoe krancker men word. 't Blijft dan gewis, dat de lught der Zee kranck maeckt de geene, welck d'eerste mael daer op koomen. Erasmi Francisci Ost und West-Indischen Lustgarten fol. 935.

't Beste middel, ⁺ hernam Marinus, tegens deese Zeesieckte, is, te knauwen eenige stercke Droogen; als Caneel, Nagelen, Galanga, Gengebar, Muscaetnooten, en diergelijcke. Die dit quaed door Vasten meenen te verwinnen, zijn seer verdwaeld. Haest sal men geholpen zijn, door dapper daer tegens aen t'eeten en te drincken; weynigh te slaepen, op 't Schip te gaen wandelen, en frisch in de Wind te sien. Idem Friderich Martens, pag. 27. Soo haest men van verre Land gewaer werd, verminderd sigh de walgh en afkeer met de veranderingh der lught. Idem Weberus ibid.

My belangende, ⁺ seyde Honorius, 'k heb noyt op de reghte Zee gevaeren: Doch in de daegen mijner Jongelinghschap ben ick geweest op 't Genever-Meir. 'k Kan niet seggen, dat ick Zeesieck was, maer wel, dat ick gedrongen wierd dapper te braecken, wijl 't Water doemaels seer hol gingh, en 't Schip ongestuymigh slingerde. Dit vermaerde Lac Lemanus streckt sigh uyt van Geneve af tot aen 't Land van Valay, ontrent tseventigh mijlen in de lenghte: en vier of vijf in de breedte. 't Heeft yet bysonders, 't welck ick hier niet onverhaeld kan laeten. De Rhone, een seer snelle Rivier, koomende van 't Appenin-Geberght, ⁺ loopt 'er in de lenghte dwars door, tot in de Haven van Geneve. Dat deese beyde Wateren sigh niet onder een vermengen, hebben wy voor deesen gehoord. Maer noch aenmercklijcker is in dit Geneefsche Meir, dat het in Hoymaend, 't heetste van de Somer, seer hoogh is, gelijck oock de Rhone, 't zy in 't in of in 't uytvlieten. In tegendeel 's Winters laegh: Waer over onder de geleerde niet weynigh werd getwistredend. Camerarii Meditat. Histor. tom. 1. lib. 4. cap. 3.

Boven deese twee seldsaemheden in dit Meir, ⁺ deed Polylector hier toe, is'er noch een derde. De lieden, die'er by woo-

+ Over de hoofdoorsaeck deeser kranckheyd.

+ Hulpmiddelen tegens deese quael.

+ Seldsaemheden van 't Lac Lemanus,

+ Of 't Genever-meir

+ Wonderlijcke opswellingh.

[p. 344]

nen, verhaelen, dat het somtijds, by stil weêr en een helderen Hemel, soodaenigh opsweld, dat geen Schip, geduerende den tijd deeser verheffingh, ⁺ sondcr groot gevaer van Schipbreuck sigh daer op derf begeven. Kircheri mund. subterran. tom. 1. lib.4. divis. 2. cap. 5. Propos. 5. Welcke Schrijver meend, dat hier van geen andere oorsaeck kan zijn, dan d'onderaerdsche Winden, en Dampige Geesten; werdende uytgegeven van de Waterholen der naebygelegene Alpen, door verborgene Doorgangen; haeren uytgangh hebbende in de grond deeses Meirs: Welcke d'ontmoetende Wateren aendoende, en parssende met 't grootste geweld, deselve opsetten, en dusdaenigh doen swellen.

Soo sou dit, ⁺ liet Marinus sigh hooren, oock d'oorsaeck konnen geweest zijn van 't geen sigh ontrent 't Jaer 1010., volgens 't beright der Geschiedschrijvers, by Engelland toedroegh: Alwaer de Zee, gantsch onstuymigh woedende, wonderbaerlijckerwijs in de hooghte opsteegh, en alsoo een lange tijdt bleef staen, tot een vreeslijcke verschrickingh van yeder. Lycosthenes und Herold van Wunderwerker Gottes fol. 358. Desgelijcks is geschied in de Golf van Venetien, onder de Regeeringh van Keyser Antonius Pius. By helder, stil weer, rees dc Zee in de hooghte op, gelijck een hoogen Bergh; werpende 't schuym seer diep landwaerts in, tot groote verwonderingh en vrees der aenschouwers. Sachs Newe Kaiser Chronick erstertheil fol. 102.

Dickmael, ⁺ hernam Polylector, is sulcks geschied in of onder een Aerdbeevingh. Veelerley Voorbeelden hier van sou ick konnen bybrengen, doch voor deesen tijd sal dit eene genoegh zijn. In 't Jaer 1586. gevoeldemen een hevige Aerdschuddingh in de Stad de los Reyes. Deselve liep voort honderd en t'sestigh Leguen, of Spaensche mijlen, in de lenghte langhs de Kust; en vijftigh der selve mijlen landwaerts in. De genoemde Stad wierd verwoest: Echter quam'er weynigh Volcks om 't leven, wijlse sigh buyten op de Velden hadden begeven. Korts daer nae, als men de Schuddingh niet meer vernam, swol de Zee soo geweldigh op, datse niet alleen boven haere Paelen trad, maer veerthien gantsche vademen hoogh op 't Land gingh staen. Herrera Beschryvingh van West-lndien, fol. 67.

't Sal, ⁺ hervattede Marinus, u lieden niet verdrieten, dat ick'er noch dit by doe. Seven Leguen van Cumana leght 't Eyland

+ Van 't selve by gantsch stil we'er

+ Andere seer vreeslijcke opswellingen der Zeen.

+ Grouwlijcke verheffingh der Zee door Aerdbevingh in West-Indien.

+ Een andere diergelijcke in 't selve Gewest,

[p. 345]

Cubagia; alwaer voortijds was 't Nieuw-Cadiz; 't welck ontvolckt is geworden ter oorsaeck van 't bedrogh in de Paerle-Visschery. Dit geheele Eyland heeft niet eenen druppel Water, 't welck men sou konnen drincken, oock noch Boomen noch Dieren, behalven alleen de Varckens, welcke de Navel op den rugg' hebben; nevens eenige Conijnen. Vermits de geheele Aerde hier Salpeterigh word bevonden, soo ontstaet daer uyt d'ondeugenheyd des Waters. 't Volck echter gingh seven mijlen weghs van daer af Water haelen uyt de Rivier Cumana; onaengesien de doorgaende meeningh, dat 't selve de geene, die 't drincken, Wolcken in d'oogen veroorsaeckt. Op deese Rivier, of Kust, is 't gebeurd, op den eersten der Herfstmaend des jaers 1530., dat, onder seer schoon We'er, dc Zee oprees vier vademen, of vierentwintigh voeten, boven de gewoone hooghte, ⁺ overstroomende 't Land, 't welck nu oock hevigh begon te schudden. De Sterckte, op Bevel van't Spaensche Hof gcbouwd door Hoofdman Jacomo de Castellon, viel om verr'. d'Aerde opende sigh aen veele plaetsen; waer uyt een brack Water quam, soo swart als Inct; stinckende gelijck Sulpher. De Bergh der Golf van Cariaco bleef in 't midden open. 't Gedaghte Water weer afloopende, heeft een groote openingh gemaeckt. Meenighte van Huysen vielen tot Puynhoopen. Veele lieden stierven van schrick: Noch meer bleven 'er versmoord onder d'Invallen. ldem Herrera ibid. fol. 21.

't Geen, ⁺ begon Polylector weer, Strabo verhaeld van 't Meer Fucin, is aen 't selve wel een gewoone, echter wonderlijcke eygenschap. Somtijds sweld het op tot aen 't Geberght toe. Op andere tijden neemd het weer soodaenigh af, dat de plaetsen des Lands, welcke met Water waren bedeckt geweest, weer droogh, beploeghd en besaeyd worden. In Rivieren, welcke andere Vlieten in sigh ontfangen, en somtijds in haer' ontlossingh verhinderd worden, is dit niet yet seldsaems, maer seer gemeen, gelijck wy in onse Landen dickmael tot onse schaede verneemen.

'k Heb, ⁺ vervolghde Marinus, stracks gewagh gemaeckt van eenige ongewoone en toevallige Zeeverheffingen. 'k Sal'er een gewoone byvoegen. Op de Kust van Bengala, in de Zeeboesem, siet men eene der wonderlijckste dingen des Werelds; van d'Inwooners genaemd Makarao: Zijnde de geweldigh-groote op en afloopingh des Waters; niet allenxen, en by langheyd van tijd, maer

+ En vreemdigheden, welcke sigh daer omtrent toedroegen.

+ Verheffingh van 't Meir Fucin.

+ Geweldigh-groote op en afloopingh des Waters in de Zeeboesem van Bengala.

[p. 346]

als in een oogenblick; vergeselschapt van een vervaerlijcke Aerdbevingh, en een seer groot geluyd, ontstaende door de Makarao, ter plaetsen daerse koomd. De Barquen, welcke van Martavan nae Peru vaeren, schieten voort met soodaenigh een snelheyd, als een Pijl uyt den Boogh, soo langh 't Gety haer meê loopt. Wanneer nu 't Water op 't hooghst is, haeldmen de Barquen uyt't Canael op eenige Bancken, en hier werpt men 't Ancker uyt. Nae d'afloopingh leggense op droogh Land; en soo hoogh van den bodem des Canaels, als de top van 't hooghste Huys boven de grond is. Frans van der Heyden vervaerlijcke Schipbreuck van 't Jaght ter Schellingh pag. 86.

De Wind, ⁺ deed Polylector hier toe, geeft aen 't Strand van Java tweemael in 't Jaer een tegenstrijdige loop der Zee. Nauwlijcks meer als tweederley Winden waeyen hier: d'eerste uyt 't Noordwesten; d'andere uyt 't Zuyd-oosten. Die van 't Noord-westen begind in Wijnmaend, en duerd tot aen 't eynd der Lentemaend. Geduerende deese tijd loopt 't Water met een seer groote snelheyd Oostwaerts aen. Die van 't Suyd-oosten blaest d'overige tijd, en drijft 't Water soo snel nae 't Noordwesten, dat men dan niet Oostwaerts kan zeylen. Vermeulens Oost-Indische Reys beschryvingh pag. 22.

d'Aerdbodem, ⁺ begon de Heer Honorius hier, bestaet uyt Aerde en Water. Maer welck van beyde is 't meeste.

Driederley gevoelens, ⁺ antwoordede Polylector, zijn hier van. Eenige meenen redenen te hebben, om te beweeren, dat 't Water in meenighte d'Aerde verr' overtreft. Andere willen, dat 't drooge des Aerdbodems veel meer plaets begrijpt als 't voghte. Noch andere staen in 't vermoeden, dat God Water en Aerde, in lengthe en breedte, ten aensien der oppervlackte, bynae eene maet heeft gegeven. Dat oock d'inwendige Wateren met d'inwendige Aerde een gelijcke Veelheyd souden hebben. Eene deeser drie gissingen moet waeraghtigh zijn. Maer wat Landmeeter, wat Weereld-beschrijver, sal ons met onfeylbaere gewisheyd overreden, 't een of 't ander voorgeven voor waerheyd, jae alleen voor 't waerschijnlijckst, aen te nemen?

'k Meen, ⁺ pastede Marinus hier op, dat de seeckerheyd deeser saeck voor ons wel onseecker en verborgen sal blijven, soo langh als'er Water en Aerde zijn sal. Evenwel sou ick lightlijck bewoo-

+ Tweederley loop des Waters van Java door de Winden.

+ Of d'Aerdbodem.

+ Meer Aerde, dan ofse meer Water heeft.

+ Waerschynlijckst vermoeden.

[p. 347]

gen konnen werden, om te vermoeden (vermits 't Water den gantschen Aerdbodem omvanghd met sulck een geweldige meenighte; dat daerenboven d'oppervlackte der Aerde met soo veele Zeeën, ⁺ Meiren, Rivieren doorsneeden is; en dat in d'Aerde noch soo een groote veelheyd van Wateren zijn), om te vermoeden, hersegg' ick, dat 't Water in meerderheyd d'Aerde overtreft. Maer 'k sal my wel waghten voor de vermeetenheyd, om hier van een juyste reeckeningh en bepaelingh te stellen; gelijck sommige sigh hebben onderwonden te doen; seggende, dat 't Water thienmael grooter is als d'Aerde: De lught thienmael grooter als 't Water; en 't Vyer thienmael grooter als de Lught. Heidfeldi Sphynx cap. 10.

Laet ons, ⁺ seyde de Heer Honorius, ons van 't Water eens nae de Wijn keeren: Van welcke Polylector, in sijne Groote Historische Rariteytkamer, derde deel, pag. 336. ons beright heeft gegeven, dat d'oude, om der selver kraght en hitte te breecken, Water daer in schuddeden. Doch onder ons is sulcks niet van nooden, eensdeels wijl wy in sulck een heet Gewest niet woonen, dat de hitte van deesen Dranck, matighlijck gebruyckt zijnde, ons schaede sou konnen doen. Andersdeels, om datse al vry wat gewaeterd is, eerse in onse Kelder koomd.

Wat Water onder de Wijn te doen, ⁺ merckte Polylector hier aen, is voor onse Magen soo schaedlijck niet, en voor de beurs der gierige voorderlijck, om haere tonneken dies te langer te doen dueren…..

Jae, ⁺ viel Marinus hier in, indien men'er onder menghde dat seer gesonde Nijl-Water, waer van wy veellight morgen sullen handelen: 't Welck, vermits't op sijn langen loop door de groote hitte der Son genoeghsaem gekoockt, en door de hevige beweegingh in 't afstorten van de Klippen en Geberghten seer gereynighd en veel lighter geworden is, onder Wijn gemenghd zijnde, een gantsch gesonde dranck sou geven; wijl 't, daedlijck nae d'inneemingh, door al de leeden dringhd, bequaemlijck doet sweeten, en een open Ligchaem veroorsaeckt; oock d'inwendige hitte op een onschaedlijcke wijs maetighd.

Maer, ⁺ boertede Juffer Honesta, 'k geloof, dat dit Water my dierder sou komen te staen, als de beste Wijn. Laet ons derhalven by onse gewoonte blijven. Onse Nederlanders zijn doch in 't Teecken des Watermans niet gebooren. Maer onses Polyle-

+ Losse reeckeningh.

+ Water onder Wijn; behoeft onder ons niet gedaen te worden.

+ Is in onse Landen,

+ En voor onse Magen.

+ Niet gesond,

[p. 348]

ctors Reden is onvolmaeckt gebleven. Hy gelieve nu te vervullen 't geen'er aen ontbreeckt.

'k Wou seggen, ⁺ hervattede deesen, dat wat Water onder de Wijn te gieten, voor onse gesondheyd soo schaedlijck niet is, als deselve met Ys te koelen. Onse Magen hebben meer warmte als koude van nooden. Men noemd de met Ys gemenghde Wijn een koele Dronck: Maer gewisselijck, 't Ys verkoeld niet de Wijn, maer verkoud deselve: En deese uyterlijcke koude kan ons lightlijck een seer groot quaed veroorsaecken. Veele zijn 't gewaer geworden; en (segd de Heer Erasmus Franciscus) noch onlanghs eenen, aen wiens gesondheyd de rust en welvaerd des gantschen Duytschen Rijcks hanghd. ⁺ Door een Dranck ge-ysde Wijn wierd hy soo kranck, dat hy eenige daegen langh 't Bed moest bewaeren. Wonder is 't, dat de Geneesmeesters de hooge Hoofden hier voor niet waerschouwen; daer doch in 't gemeen alle verstandige Artzeny-kundige dit voor seer quaed oordeelen, als seer groot naedeel veroorsaeckende aen de Beenen, Tanden, Senuwen, Herssenen, Rugge-grad, en andere Ligchaems-deelen. Voorts veroorsaeckende Hoest, Sinckingen, Bloedspouwingh, Halsgeswellen, Koortsen, Teeringh, Watersught, en veel andere swaere ongelegenheden. Met vaste gronden werd dit alles bewesen van den Italiaen Antonius Persius in sijn Tractaet genoemd Del bever caldo costumato da gli Antichi Romani cap. 12. 13.

Indien, ⁺ merckte Juffer Honesta hier aen, de Wijnkoelingh met Ys in Italien voor de Menschen soo schaedlijck word geoordeeld, daer de Lught drooger is, de Wijnen hitsiger zijn, soo moet men 't by ons noch veel schaedlijcker houden. Doch de gewoonte beweeghd de Menschen om te doen 't geen tegens 't vernuf en haer voordeel strijd. Dat dit geschied van d'Italianen en Franςoisen, kan eenige verontschuldigingh lijden. 't Is by haer van tsederd veele Eeuwen ingeworteld, en laet sigh derhalven soo lightlijck niet uytroyen. Maer dat dit oock by ons opkoomd, daer deese gewoonte voortijds niet geweest is: Jae, dat men nu begind Yskelders te maecken, om daer in 't Winter-ys tot in de Somer te bewaeren, enckelijck om een koele, liever koude en verkoudende, dronck Wijns te drincken, laet sigh soo light niet verschoonen. Te meer, wijl in onse Landen een frisch in't glas geschonckene dranck niet soo haest, als in de heete Gewesten, lauw werd.

+ Maer insonderheyd

+ Is Wijn, met Ys gekoeld, seer schaedlijck, veroorsaeckende veel swaere gebreecken.

+ Deese naedeelige gewoonte begind men nu onder ons oock in te voeren:

[p. 349]

't Is berightede Polylector, ⁺ gewisselijck een seer oud gebruyck in Italien ge-ysde Wijn te drincken. Maer oock alreeds voor meer als anderhalf duysend Jaeren van veele Verstandige weersproocken. Seneca in sijne Natuerlijcke Vraegen is 'er gemelijck op, en spreeckt 'er seer scharp tegens. Epist. 78. (in sommige Drucken 79.), spot hy met de sulcke, welcke sigh van deesen dranck niet weeten t'onthouden. Dit zijn lusten, waer over de wijse Heydenen sigh vertoornd, en niet weynigh hard uytgevaeren hebben. Even deselve sullen naderhand meer onheyl baren, alsse nu vermaeck geeven. Italien, de voornaemste Vleyster der uyterlijcke Sinnen, huycheld veelerweegen de Smaeck al te seer.

Niet alleen, ⁺ viel Marinus hier in, met de Wijn door Ys te verkoelen, maer oock deselve Ys-koud te maecken, door 't gieten in Ys beeckers.

Wij hebben, ⁺ liet Juffer Honesta sigh hooren, onder ons een slagh van Silvere soo genoemde Ys-beeckers; maer die, van welcke ghy spreeckt, moeten al geheel andere zijn.

'k Sal, ⁺ hernam Marinus, u een breeder beright hier van geven. In Italien leght den Bergh Monte di Teschio Solido, voortijds Soranum en Soractum geheeten. Door een wonderlijck konstwerck der Natuer steeckt hy vol gekrystalleert ys. Hy is hol, op de manier van een omgekeerde keegel. Op den laetsten Bodem deeses kegel-Berghs siet men een groot gat, waer door Regen en Sneeuw als door een Treghter invalt, in een grouwlijck diep hol onder den Bergh; en daer door oock weer haeren uytval neemd. Tot dit Hol is een Ingangh, om daer door te konnen binnen koomen, en met verwonderingh te sien d'onguer-groote ys-kegelen, die van boven af nae beneden toe hangen. Onder op de grond vindmen desgelijcks sulck een geweldige meenighte van Ys, ⁺ datmen sigh lightlijck sou mogen inbeelden, geheel Italien kon'er genoegh aen hebben. Even dit Ys, met een suyvere klaerheyd 't alderhelderste Krystal trotsende, werd verwerckt tot allerley Vormen van Drinckvaten. In deselve giet men de Wijn, die, soo haestse in deese Ysbeeckers is gedaen, soo een strenge koude bekoomd, datmense nauwlijcks in de mond kan verdraegen. Kircheri Latium fol. 240. Erasmi Francisci Schaubuhnen dritter theil, pag. 1039.

Liever, ⁺ boertede Polylector, wil ick drincken uyt dit suyvere glaesje, dan uyt sulck een Italiaensche Ys beecker, waer aen

+ Waer over eenige Gespraecken werden gehouden.

+ Beright

+ Van den wonderlijcken

+ Ysbergh, Monte di Teschio in Italien,

+ Uyt welckers Ys werden gemaeckt Ysbeeckers

+ Om daer in Dranck te gieten:

[p. 350]

yemand wel Tongh en lippen moghten bevriesen, jae ook den Baerd, indien men nu deselve niet soo kleyn droegh, datse 't Drinkvat niet sou konnen raecken.

't Moest bejegende Marinus hem, ⁺ al scherp winteren in den Ys-beecker, indien 't hayr aen de Wijn sou blijven hangen. Ondertusschen, als ick hier in 't midden van de Somer Ys wil hebben, om daer door een koelen dronck te bereyden, soo wou ick de moeite noch kosten niet doen, om daer toe een bysondere Kelder te laeten graeven, en 't Winter-ys daer in te doen brengen. 'k Heb maer alleen Water van node, om altijd, wanneer ick wil, selfs in d'alderheetste der Jaerstijd, Ys te maecken; buyten eenige onkosten en sonder veel omslagh of tijd-versuym.

Wel, ⁺ seyde de Heer Honorius, dit sou gewisselijck een raere konst zijn. 'k Sal de vrymoedigheyt neemen, om op u te versoecken, ons deselve te willen leeren.

't Geen ick weet, ⁺ of by andere gevonden heb, antwoordede Marinus, wil ick u geerne meê deelen. Doe heet Water in een Kruyck met een engen hals. Maeck dan de mond soo dight toe, dat 'er gantsch geen lught meer kan inkomen. Laet dan de gedaghte Kruyck aen een Touw neer in een diepe Put van Wel-Water: Soo sal de koude de hitte overweldigen: En wanneer de kan ontrent een uur tijds dus in de Put heeft gehangen, schoon 't in 't heetste van de Somer is, soo sal het Water, te vooren heet geweest, tot Ys zijn bevrooren; want de hette treckt de koude geweldigh nae sigh; doch werd'er van overweldigd, ⁺ wijl de koude veel meer is als de hitte. Benjamini Bramerus de Vacuo pag. 10. Hoe men warme of lauwe Wijn, Bier, of andere Dranck, kan koel, jae koud maecken, door 't Vat, waer in deselve is, in d'Aerde te setten; daer rondom een groef te maecken, en dan heet Water daer in te gieten, heeft Polylector ons geleerd in 't eerste deel sijner Groote Historische Rariteyt-kamer, pag. 306.

In sijne Curieuse Aenmerckingen, ⁺ hernam de Heer Honorius, heeft hy ons aengeweesen, dat de Chineesen meerendeel altijd gesond, en seer weynigh sieckten, pijnen of andere gebreecken onderworpen zijn. Oock daer nevens, hoe een goed deel voorname Geneesmeesters het daer voor houden; dat de gedurige nuttigingh van warme Dranck d'oorsaeck daer van is. Noyt sullense eenige koude drank drincken; waer doorse haere gesondheid in goeden stand be-

+ Die hier door terstond Yskoud werd.

+ Konst, om hier by ons

+ In 't heeste van de Somer terstond, en gemacklijck,

+ Van Water Ys te maecken.

+ Voordeel van altijd een warmen dranck te gebruycken.

[p. 351]

houden, en d'aenkoomst van allerley ontsteltenissen den wegh af te snijden.

Ik ken, ⁺ deed Polylector hier toe, een geleerd Persoon, van der Jeugd af seer geregeld van leven, doch tot sijn' achtentwingtigh jaeren toe dickmael siecklijk geweest. Wat dorstig van natuer was hy; doch dronck bynae niet anders als kleyn Bier; hoe kouder hoe liever. Eens las hy de nu gedaghte gewoonte der Chineesen; en begaf sigh van dien tijdt af tot alles wat hy dronck lauw, jae warm, te gebruycken. Naederhand wierd het geduerigh beeter met hem. 't Colijck; de Hoofdpijn; de Koortsaghtigheyd, de Sinckingen, en d'Onmaghten, welcke quaelen hem dickmael overvielen, bleven aghter; en nu heeft hy sigh tsederd veerthien jaeren in een volkomene gesondheid bevonden. Vliegerii Miscellan. pag. 471. In tegendeel is 't voor eenige jaeren gebeurd, dat een frisch, en gesond Nederlander, ⁺ een Reys door Italien doende, in de hitte des Somers, by seecker Heer een glas of twee Ys-wijn dronck. Terstont kreegh hy een koortsaghtige ontsteltenis op 't lijf; welcke hem plotslijck soodanigh verswackte, dat hy sigh te bed moest begeven. Een Darmkrimpingh sloegh 'er toe; nevens eenige andere swaere Toevallen; ⁺ welcke hem op den derden dagh nae de gedaene ge-ysde Wijn-dronck uyt 't leven ruckte, en aen 't Graf overleverde. Fredericus Junius de Conviv. pag. 107. Veel andere Voorbeelden hier van sou men konnen bybrengen, indien wy ons ontrent dit stuck beesigh wilden houden.

Juffer Honesta bemerckende dat van deese Stof niet meer gesproocken wierd, ⁺ liet sich aldus hooren. Doe wy, onlanghs geleeden, van de Zeeverheffingen spraecken, viel my in gedaghten, dat ick somtijds had hooren gewagh maecken van Hoosen, nevens 't gevaer der Scheepen door deselve; en was begeerig te weeten, wat voor een seldsaemheyd dit zijn moght. ⁺ Deese lust is in my noch niet vergaen. 'k Wenschte derhalven, dat deselve moght vergenoeght werden.

lndien ick my niet bedriege, seyde Marinus, soo kan ick u hier van een omstandigh beright geven; en veellight eygentlijcker, als oyt yemand van dit Geselschap voorgekoomen is.

'k Sal dan oock, ⁺ hernam JufferHonesta, met opene ooren toehooren; alsoo ick my laet voorstaen, yet aenmercklijcks te sullen verneemen.

Vermits ick sie, ⁺ viel de Heer Honorius hier in, dat de Vrienden

+ Voorbeeld van 't nut, in alle dranck warm te drincken.

+ En schaedlijckheyd, van de selve koud,

+ Of ge-eysd nuttigen

+ De verhandelingh der Hoosen uytgesteld

+ Afbreeckingh

+ Van de

+ Redenvoeringen deeses daghs,

[p. 352]

geen lust tot eeten meer hebben, soo sal onnoodigh zijn langer aen Tafel te sitten. Laet ons dcrhalven de Danckseggingh doen, en dan ons noch wat neersetten by 't vyer, 't welck in deese avond stonden niet gantsch te versmaeden staet.

Even ter selver tijd liet de Dienstmaeghd van Polylector door die van de Heer Honorius hem aenseggen, ⁺ dat seecker Heer, soo terstond eerst in de Stad gekoomen, en die de volgende morgen, met 't openen der Poort, weer daer uyt moest rijden, hem yet noodighs had bekend te maecken. Hy was derhalven gedwongen, nae een beleefde bedanckingh aen sijnen vriendlijcken Gastgever, en des selven lieftallige Echtgenoot, sijn afscheyd te neemen; nae dat eerst onder haer 't besluyt was gemaeckt, dat hy 's anderen daeghs sigh weer sou instellen, om voorts af te handelen de dingen, welcke noch dienden tot de seldsaemheden AEN de Zeeën; en dan te treeden tot de Wonderen IN deselve.

[illustratie]

+ En besluyt van op den volgenden dagh deselve te vervolgen.