Schets van de Nederlandse letterkunde

[p. 233]

X
De nieuwste literatuur

201. De letteren tijdens de oorlogaant.

De inval van de Duitsers in Nederland en België heeft voor deze twee landen op cultureel gebied heel verschillende gevolgen gehad, doordat de bezetters jegens het ‘germaanse’ Nederland een absolutistischer politiek hebben gevoerd dan jegens het tweetalige België. Het feit dat Nederland na vijf generaties voor het eerst vreemde troepen op zijn grond zag, terwijl België zich nog levendig de jaren '14-'18 herinnerde, is eveneens van invloed geweest. Ondanks verschillende maatregelen van het Duitse bewind heeft de Vlaamse literatuur zich tamelijk continu ontwikkeld. Een omvangrijke verzetspoëzie is er niet ontstaan.

In Nederland hadden oorlog en capitulatie onmiddellijk de dood tengevolge van Ter Braak en Du Perron, terwijl kort daarna ook Marsman om het leven kwam. Tot de verliezen der latere jaren behoren o.a. de dichter Jan R.Th. Campert [1902-1943], beroemd geworden door zijn vers De achttien dooden; de Hispanist en romanschrijver dr. johan brouwer [1898-1943], wiens bekendste werk, Philips Willem [1940] speelt in het Spanje der inquisitie; de romancier en essayist w. arondeus [1894-1943] van wie de biografie over de schilder Matthijs Maris, De tragiek van den droom, waarde behoudt; en voorts vele jongeren, die eerst in cel of concentratiekamp hun aangrijpende gedichten schreven.

Zowel erkende kunstenaars als naamloze debutanten reageerden op oorlog en terreur met verzetspoëzie, die aanvankelijk getikt of gestencild van hand tot hand ging, later ook wel een plaats kreeg in de illegale pers, en tenslotte gebundeld werd in verschillende uitgaven: Vrij Nederlandsch liedboek [1944], Geuzenliedboek [eerste, tweede en derde vervolg]; en drie delen Gedenckklank. De instelling van de Cultuurkamer in 1942 drong de kunstenaars die geen lid wensten te worden, in het verweer. Dit heeft geleid tot het ontstaan van clandestiene uitgeverijen, of tot het optrekken van een illegale façade voor een bestaande firma: De bezige bij; Mansarde-pers; Het zwarte schaap; In agris occupatis; De blauwe

[p. 234]

schuyt; In d'oude zoutkeet, en vele meer. ‘De bezige bij’ werkte geheel voor het verzet, en heeft uit de opbrengst van een veertigtal uitgaafjes in twee jaar tijds f 800,000 uitgekeerd. Vele bekende auteurs werkten mee, uiteraard meest onder pseudoniem.

Nadat als eerste de Vrije Bladen, na de dood van Ter Braak, door de overblijvende redacteuren waren gestaakt, werden langzamerhand alle tijdschriften slachtoffer van een Duits verbod of van de moeilijke papierpositie. Groot Nederland werd in de zomer van 1943 door een NSB-redactie genaast; de Gids zette onder leiding van Werumeus Buning zijn onbelangrijk geworden bestaan nog voort tot de herfst van 1944. Intussen ontstonden er enkele nieuwe tijdschriften, die gestencild of gedrukt in kleine kring verspreid werden. Zo verscheen te Utrecht: De parade der profeten; in Leeuwarden: Podium. De kwaliteit van het gepubliceerde werk, zowel uit deze tijdschriften als uit de vele clandestien gedrukte bundeltjes, is uiterst ongelijk.