Schets van de Nederlandse letterkunde

[p. 114]

VII
Het tijdperk van de vernieuwing

81. Oorzaken van de literaire herlevingaant.

Het kritische werk van schrijvers als Multatuli, Huet en Vosmaer bij wie men nog anderen zoals dr. johannes van vloten [1818-1883] en dr. willem doorenbos [1820-1906] kan noemen, is niet de enige factor geweest, waardoor omstreeks 1880 de literaire ommekeer is bevorderd. Geheel de West-Europese samenleving was sedert de Frans-Duitse oorlog aan een diepgaande verandering onderhevig. De politieke verhoudingen waren door het ontstaan van het Duitse keizerrijk sterk gewijzigd. De economische verhoudingen werden gekenmerkt door snelle industrialisatie, intensiever wereldhandel, voortdurend zoeken naar nieuwe gebieden met grondstoffen of afzetmogelijkheden, en het opkomen van de arbeidersbeweging.

Ook in Nederland is dit alles merkbaar, mede door het feit dat Amsterdam en Rotterdam wereldhavens werden voor het Duitse achterland. De nieuwe energie, door Potgieter gewenst maar niet meer aanschouwd, gaf heel het bestaan een ander ritme. De eisen die het maatschappelijk leven stelde, maakten het kunstenaarschap-in-de-vrije-tijd allengs onmogelijk. Voor het eerst werd letterkundige te zijn een beroep.

Door het groeiende internationale contact nam de invloed van de buitenlandse literatuur nog toe. Vooral Frankrijk en Engeland waren in dit opzicht van groot belang. De jongeren hadden bijzondere bewondering voor Shelley, Keats en Wordsworth, die nu ook in ons land Byron in roem gingen overtreffen. De poëzie in Frankrijk had zich sedert het geruchtmakende optreden van Charles Baudelaire [Les fleurs du mal, 1857] ontwikkeld tot een ongekend subjectivisme, dat vrijelijk uiting gaf aan gevoelens en ervaringen die men tot dusverre nooit in poëzie had durven uitdrukken. Een vergelijkbare ontwikkeling toonde het proza, waar Gustave Flaubert [Madame Bovary, 1857] de zielsontleding van een zenuwzieke vrouw voortzette tot ver over de grenzen van

[p. 115]

het toenmalige fatsoen. Nog revolutionairder waren omstreeks 1870 de romans van Emile Zola, voor wiens werk ook in Nederland belangstelling ontstond, o.a. bij de Haagse leraar Dr. Jan ten Brink. Een behoefte aan absolute waarheid beheerste deze Franse kunstenaars, die evenals hun tijdgenoten-schilders wereldnaam hebben gemaakt. Uit de schilderkunst is trouwens de term impressionisme afkomstig, als aanduiding van een streven naar zuivere weergave van de zintuiglijke indrukken: kleur, vorm, beweging, lichtval. Het atelier-schilderij wordt vervangen door het plein-air-schilderij. In Nederland is de zg. Haagse school [Jozef Israëls, de gebroeders Maris] een voorloper van de impressionistische schilderkunst, die in het laatste kwart van de eeuw vooral in Amsterdam haar centrum vond [Breitner]. De vriendschappelijke omgang van schilders en schrijvers, grotendeels in bohemienstijl, heeft de onderlinge beïnvloeding sterk bevorderd.