Nederlandse spraakkunst

X. Voegwoorden.

73 Karakter en soorten.

Als verbindingswoorden zijn de voegwoorden met de voorzetsels verwant.¹⁾ Meestal verbinden ze zinnen, zonder daarvan deel uit te maken, sommige (vooral en en of) doen ook dienst om gelijksoortige zinsdelen te verbinden. Dan staan ze dichter nog bij het voorzetsel (vergelijk b.v. Jan en Piet: Jan met of naast Piet).

Den Hertog maakt de juiste opmerking dat de voegwoorden veel minder belangrijk zijn dan de voorzetsels: de laatste zijn veelal onmisbaar voor het verband; de eerste kunnen ontbreken, omdat het verband tussen de zinnen vaak reeds uitgedrukt wordt door een bestanddeel van de voorafgaande of de volgende zin, of uit de betekenis van de beide zinnen voldoende blijkt.

Voor het nevenschikkend verband hebben wij dus slechts en, noch (aaneenschakelend), maar, doch, of (tegenstellend), want (oorzakelijk).

De onderschikkende voegwoorden, die bijzinnen inleiden, kunnen verdeeld worden in dezelfde rubrieken als die bijzinnen en zullen dus bij de zinsbouw ter sprake komen. Afhankelijke mededelingen in de funkties van onderwerp, voorwerp en bijvoegelijke bepaling, worden ingeluid door dat²⁾; afhankelijke vragen, in dezelfde funkties, door of.

Ter inleiding van bijwoordelijke bijzinnen dienen allerlei voegwoorden, van plaats, tijd, causaliteit, wijze en graad, modaliteit, die in verscheidenheid van vorming weer aan de voorzetsels herinneren, en die in Hoofdstuk V besproken worden.

Een nadrukkelijk correlatief èn-èn, òf-òf dient ter verbinding van zinnen, maar ook van substantieven en adjektieven.

1) Een woord dat op de grens staat van beide woordsoorten is behalve, want men gebruikt zowel behalve mij als behalve ik.

2) Dat in allerlei verbindingen met dat dit laatste weer weg kan vallen, wordt in § 95 besproken.

74 Kongruerende voegwoorden.

In de algemene taal kent het voegwoord geen vormverandering. In allerlei dialekten daarentegen, zowel Noord- als Zuid-

[p. 176]

Nederlandse, kan het voegwoord in verband met een volgend meervoud, buigingsuitgangen krijgen, b.v. ‘Kijk es ovve de appels geen kwaad kenne.’ Reeds in Bredero's klucht Symen sonder Soeticheyt komen datte en asse (= als) voor. Wij bepalen ons tot de mededeling van dat eigenaardige verschijnsel, en verwijzen voor biezonderheden naar de uitvoerige bespreking door Van Haeringen, die op deze eigenaardigheid het eerst de aandacht vestigde, en op het drietal artikels van Fr. Vanacker, die veel gegevens bijeenbracht voor de Zuidnederlandse dialekten.¹⁾.

1) Van Haeringen: Ts. LVIII (1939), blz. 161; Fr. Vanacker: Taal en Tongval I (1949), afl. 1-4. Zie daarna, met opgave van oudere literatuur, Hoekema It Beaken XVII (1955), 13 vlg.