Inwydinge van 't stadthuis t'Amsterdam

[p. 100]

6. Bewijsvoering ten aanzien van de waardige zetel van het gezag: een weloverwogen overheidsbesluit

Het Damrack voert den Dam de vrachten toe met schepen,
Gemackelijcker dan veel duizent sleden sleepen,
Veel wagens konnen laên. tien wegen, nimmer moe
Van woelen, loopen drock naer 't vrye mercktvelt toe,
En kruissen 't heene en weêr, met menschen, en met rossen,
Van burghwal, straete, en graft. heeft Orfeus eertijts bossen
Verplant met zijne lier, Amfion met zijn snaer
De steenen oit verzaemt, om Thebe wonderbaer
Te stichten tot een stadt; 't is t' Amsterdam gebleecken
In waerheit, onverbloemt, en zonder dichters streecken.
Het Noortsche mastbosch neemt het Raethuis op den rugh.
De rots van Benthem danst. de Wezerstroom wordt vlugh.
De Wester marmerklip den maetzang volght van Kampen
En Stalpaert, die bezweet noch arbeit vliên, noch rampen,
Noch opspraeck, nu en dan gesprongen voor hun scheen,
Te vrede datze zich verbouwen voor 't Gemeen.
De mieren, in den bouw, om nootdruft te vergaeren ⁵⁶⁵
Des zomers, eer de kou des winters, zonder airen
En vrucht, haer overvall' zijn bezich in het velt,
Vervoeren ordentlijck de rijpe tarwe en spelt
Met yver in het hol. d'een sleept en torst het koren
Al zweetende op den neck. een ander geeft de spooren
Aen traegen, en bestuurtze, en drijftze op 't smalle padt.
Het is 'er alsins drock. d'een geeft, en d'ander vat.
Zy byten 't zaet in d'aerde, eer 't wortel koom' te schieten.
Voorzichtige arbeit zwicht voor lasten, noch verdrieten.
De bouw van 't Raethuis schynt op dezen trant te gaen.
Dus komt een regement ruighwerckers op de baen,
En schickt den baiert op van balcken steen en masten. ⁵⁷⁷
Steenzaegers, kanters, en polijsters, fluxe gasten,
Een ieder past zijn werck te spoeden, even drock.
Men draeft 'er af en aen, op 't luiden van de klock.
Men voert pylasters aen, en voedsel voor de muuren.

565 nootdruft, levensbehoeften; voedsel

577 baiert, chaos

[p. 101]

 

De bicksteen wast en groeit, om al de stadt te schuuren,

 

En d'afval van arduin, vertreden, en veracht,

 

Als puin en stof, betaelt den Trezoorier noch pacht.

585

Men ziet den Bentemer en Bremer gront gesleten,

 

En vratigh ingeslickt, om hier een rots te meeten,

 

Tweehonderttachtigh breet, tweehondert voeten diep,

 

Daer 't Raethuis het vernuft der eedle bouwkunst riep

 

Tot stichtheer, om gerief en aenzien te bewaeren,

590

En een geduurzaemheit, de drie, die hier vergaeren,

 

Als krachten van de ziel der bouwkunste, in 't gesticht,

 

Dat eeuwigh tuigen kan van 's bouwers trouwe en plicht,

 

Aen zijne arbeitzaemheit en overlegh te mercken,

 

Ten trots der gryze Faem van zeven Wonderwercken.

595

Wien namaels lusten zal te toetsen 't recht bescheit, ⁵⁹⁵

 

Wanneer, en oock van wien de grontsteen wiert geleit,

 

Dat hy ter vierschaer ga den stommen toetssteen spreecken, ⁵⁹⁷

 

Daer Polsbroeck in Latijn, tot een gedenckbaer teken,

 

Uitheemschen klaer berecht, en, door de goude tong

600

Van 't bouwschrift, alle kunne, en staet, en out en jong

 

Vernoeght, als hy gedenckt hoe 't wit der oorelogen ⁶⁰¹

 

Getroffen, en de pais in haeren krits voltogen, ^{602 602}

 

Den Aemstelraet bewoogh te vallen aen den bouw

 

Van 't Raethuis, toeverlaet van 's burgers deught en trouw.

605

Graeff, Pankras, Valckonier, en Schaep men hier te zamen

 

Ziet glinstren in den toets, met hun doorluchte naemen,

 

Als Burgermeesters zoons en neven, in 't gemeen,

 

Grontleggers van 't Stehuis, en zynen eersten steen,

 

In 't gulden vredejaer, en 't aenzien van hunn' Vaderen

610

En oomen, die hierop, omringt van 't volck, vergaderen,

 

Het welck hun zegen wenscht, tot dat de leste steen

 

Den eersten volgen zal, daer zy den stoel bekleên.

Nadat Vondel heeft laten zien dat het nieuwe stadhuis in het middelpunt van de stad staat, gaat hij nu aantonen dat aan de bouw van dit stadhuis een overheidsbesluit ten grondslag ligt dat weloverwogen is genomen en standvastig is uitgevoerd.

595 recht bescheit, juiste informatie

597 toetssteen, soort leisteen

601 wit, doel

602 pais, vrede

602 in haeren krits voltogen, volledig gerealiseerd

[p. 102]

De scheppers van het nieuwe stadhuis

Vondel geeft eerst een beschrijving van de bouwwerkzaamheden, waarbij hij de scheppers van het nieuwe stadhuis de revue laat passeren: de architecten, de arbeiders, de bouwfilosofie als de bezielende kracht achter de bouw en de standvastige Amsterdamse overheid die tot de bouw heeft besloten.

De aanvoer van bouwmaterialen

In een overgangspassage wordt nogmaals de plaats van het nieuwe stadhuis, de Dam, benadrukt: het is een knooppunt van tien belangrijke wegen en waterwegen. De namen van deze tien wegen luiden tegenwoordig als volgt: de Kalverstraat, de Kromelleboogsteeg, de Paleisstraat, de Mozes en Aaronstraat, de Nieuwedijk, het Damrak, het Rokin, de Damstraat, de Beursstraat en de Warmoesstraat. Via het water van het Damrak kunnen de bouwmaterialen tot vlak voor het in aanbouw zijnde stadhuis gebracht worden (vs 549-554).

Vondel vergelijkt de aanvoer van bouwmaterialen met de magische kracht van twee figuren uit de Griekse mythologie: Orfeus en Amfion. De zanger Orfeus kon met zijn lied de onbezielde natuur en de dieren naar zijn hand zetten. Amfion bespeelde zijn lier zo fraai dat de stenen in de nabijheid van Thebe werden betoverd en zich vanzelf tot een stadsmuur samenvoegden. Het snarenspel van Orfeus en Amfion bezat dus een bijzondere kracht: hun muziek symboliseerde de harmonie en eendracht.

Vondel zegt dat de Amsterdammers de magische krachten van Orfeus en Amfion niet nodig hebben om aan hun bouwmaterialen te komen. Orfeus hoeft geen bossen te verplanten, want de Amsterdammers halen het hout dat nodig is voor de talrijke heipalen even gemakkelijk zelf uit de Scandinavische bossen. Ook het toverspel van Amfion is niet nodig voor het verzamelen van de bouwstenen, want de Amsterdammers zijn zèlf in staat de benodigde stenen bijeen te brengen. De Bremer- en Bentheimerstenen, waarvan het stadhuis wordt opgetrokken, worden via de rivier de Wezer snel en gemakkelijk verscheept. Het marmer wordt aangevoerd vanuit het Westen, waarschijnlijk uit Engeland en Schotland (vs 554-561). Maar uit betalingsposten van die jaren blijkt dat er ook marmer uit Livorno en Dinant is gebruikt.

De architecten Van Campen en Stalpaert

Niet alleen de aanvoer van bouwmaterialen wordt vergeleken met de harmoniescheppende kracht van Orfeus en Amfion, ook de architecten van het stadhuis worden met de mythische stedenbouwers vergeleken. Vondel laat de Bentheimerstenen dansen en het is de harmonische ‘maetzang’ (vs 561) van de hardwerkende bouwmeester Van Campen

[p. 103]

en zijn hoofdopzichter Stalpaert, die er zorg voor draagt dat de bouw, ondanks alle rampen en ‘opspraeck’ (vs 563), voort kan gaan. Van Campen en Stalpaert zijn de scheppers van harmonie, want zij bewerkstelligen door de bouw van het stadhuis de eendracht van de gemeenschap (vs 561-564).

Dezelfde vergelijking met het snarenspel van Amfion die harmonie en eendracht voortbrengt, treffen wij aan op een gedenkpenning die ter

Fig. 12 Jacob van Campen, de architect van het stadhuis. (Uit J. Vennekool, Afbeelding van 't Stadt-Huys van Amsterdam (...), 1664.)

gelegenheid van de inwijding van het nieuwe stadhuis in 1655 is geslagen. De voorkant van deze penning laat het stadhuis en Amfion met zijn lier zien. Op een steen aan Amfions voeten staan de namen van de toenmalige burgemeesters. Het randschrift aan de voorkant van de penning luidt: FUIT HAEC SAPIENTIA QUONDAM, ‘Dit was vroeger de wijsheid’. Op de keerzijde van de penning is de Amsterdamse haven te zien met een groot schip op de voorgrond. Het randschrift hierbij luidt: PELAGUS QUANTOS APERIMUS IN USUS, ‘Tot

[p. 104]

welke grote voordelen wij de zee openen’. Bij deze penning heeft Vondel bijschriften geschreven. In het bijschrift bij de voorzijde adviseert hij de gezagsdragers zich aan de ‘maetzang’ van Amfion te houden. Want alleen door maat te houden is de overheid in staat zijn taken goed uit te voeren:

Wie leerzaem is, leene oogh, en oor
Aen maetzang en Amfions snaeren.
De ruwe rotssteen treet u voor,
Vervormt in beeldwerck en pilaeren.
Hy schickt zich ront, vierkant, en lang,
Trots Thebes stercke wallen:
Terwijl Merkuur de dubb'le slang
Betemt, en milt aen allen
Den gulden hoet der Vryheit schenckt,
En d'Overheit naer 't Raethuis wenckt;
Wiens kloeck beleit haer onderzaten
Zoo voeghzaem leit, en vint zoo trouw,
Dat yder geerne aen 't vast gebouw
Een grontsteen streckt, en stut der Staten,
Naerdien dees Harpenaer ons leert;
Dat maet te houden best regeert. (In: Werken, V, 906)

Wat Van Campen en Stalpaert betreft, zegt Vondel dat zij zich door ‘rampen en opspraeck’ (vs 562-563) niet uit het veld laten slaan. Hij wijst daarmee terug naar de tegenslagen en de klachten van de Amsterdamse bevolking over de kosten van de bouw, die hij in de voorafgaande passage behandeld heeft. Ten onrechte kan men de indruk krijgen dat Vondel hier zinspeelt op onaangenaamheden die zich destijds zouden hebben voorgedaan tussen Van Campen en Stalpaert. In 1648 kreeg de bouwmeester Van Campen door de Amsterdamse burgemeesters een hoofdopzichter toegewezen in de persoon van Daniël Stalpaert. Stalpaert had de titel van stadsarchitect, maar zijn taak was niet anders dan toezicht te houden op de bouw van het stadhuis. In 1654, voordat hij zijn werkzaamheden aan de stadhuisbouw geheel voltooid had, trok Van Campen zich terug en vanaf dat moment trad Stalpaert op als zelfstandig bouwmeester. Hedendaagse onderzoekers zijn naar redenen gaan zoeken, die het vroegtijdige afhaken van Van Campen zouden kunnen verklaren. Een ruzie tussen de bouwmeester en de hoofdopzichter zag men als de meest voor de hand liggende oorzaak, temeer daar Stalpaert het werk van Van Campen na 1654 heeft overgenomen. Zo is het verhaal de ronde gaan doen dat Van Campen de hoofdopzichter verantwoordelijk heeft gesteld voor de vele veranderingen die zijn aangebracht in het

[p. 105]

oorspronkelijke ontwerp. Het is echter zeer onwaarschijnlijk dat Stalpaert deze veranderingen zelfstandig heeft aangebracht. Hij had immers alleen te gehoorzamen aan de wil van de burgemeesters. Hoe dan ook, er is geen enkel document waarin staat waarom Van Campen zich uit de stadhuisbouw heeft teruggetrokken: het blijven allemaal veronderstellingen.

De arbeiders vergeleken met mieren

Vervolgens wordt het verloop van de bouwwerkzaamheden en de daarmee samenhangende noeste vlijt van de arbeiders beschreven. Om de intensiteit en organisatie van de arbeid aan te duiden, worden de arbeiders vergeleken met mieren (vs 565-575). De vergelijking is ontleend aan de Aeneïs van Vergilius. De bouw van het stadhuis verloopt op dezelfde manier als de mierenarbeid, gestaag, onder strakke leiding en goed georganiseerd. Zoals de mieren werken voor hun noodzakelijke levensbehoeften, zo werken de arbeiders aan de bouw van het stadhuis dat noodzakelijk en nuttig voor de gemeenschap is. Alles in de bouw verloopt vlot en economisch. Zelfs het steenafval kan nog nuttig gemaakt worden als schuurzand en komt zodoende de stadskas ten goede (vs 576-584).

De filosofie van de bouwkunst

De plaats, de bouwmaterialen en de inzet van bouwmeesters en arbeiders zijn de eerste vereisten voor het tot stand komen van een groots bouwwerk. Maar wat zeker niet minder belangrijk is, is het principe van de bouwkunst dat schuil gaat in het ontwerp. Dat is de bezielende kracht achter de bouw, of, zoals Vondel zegt, de ‘stichtheer’ (vs 589) van het stadhuis.

Tijdens de renaissance en de daarmee samenhangende herontdekking van de klassieken, kwam ook de klassieke bouwkunst opnieuw in de belangstelling te staan. De bouwkundige verhandelingen van de Romeinse bouwmeester Vitruvius, die omstreeks 50 v.Chr. in dienst van keizer Augustus was, zijn de enige geschriften over bouwkunst die uit de Oudheid zijn overgeleverd.

Volgens Vitruvius moet een bouwwerk aan drie eisen voldoen; het moet duurzaam, nuttig en schoon zijn, de drie eisen die Vondel ook noemt (vs 589-590). De klassieke eis van duurzaamheid slaat op de stevigheid van de bodem waarop de grondvesten van een gebouw steunen en op de bouwmaterialen. Aan de eis van nuttigheid wordt voldaan wanneer het hele bouwwerk zo functioneel mogelijk van opzet is en alle onderdelen zo rationeel mogelijk geordend zijn. Tenslotte voldoet een gebouw aan de eis van schoonheid als alle delen waaruit het is opgebouwd met elkaar overeenstemmen, zodat het

[p. 106]

bouwwerk een symmetrische en harmonische eenheid vormt. Als in een gebouw deze drie eisen op elkaar afgestemd zijn, dan vormt het zo'n volmaakt geheel dat het harmonie uitstraalt. Het meesterschap van de bouwmeester heeft dan getriomfeerd en zijn werk zal eeuwenlang worden geprezen.

Omdat het stadhuis een schoon, nuttig en duurzaam bouwwerk moet worden, heeft men de klassieke bouwkunst tot leidsman gekozen. Verderop in het gedicht komen de functionele opzet (de eis van nuttigheid) en de harmonische schoonheid (eis van schoonheid) van het nieuwe stadhuis aan de orde. Hier (vs 585-594) gaat Vondel alleen even in op de duurzaamheid. De sterke Bremersteen heeft men gebruikt voor de muren aan de zuid- en westzijde omdat die het meest te lijden hebben van regen en sneeuw. Voor de noord- en oost- zijde van het stadhuis heeft men de zachtere Bentheimersteen genomen. Vondel vergelijkt het stadhuis met ‘een rots’ (vs 586) om de stevigheid en duurzaamheid van het stadhuis nog eens extra te benadrukken. Deze rots is ‘tweehonderttachtigh breet, en tweehondert voeten diep’ (vs 587). Daar het stadhuis aan de eis van duurzaamheid voldoet, zal het nog eeuwenlang kunnen getuigen van het meesterschap van de bouwmeester. Bovendien zal het stadhuis de eeuwenoude roem, de ‘gryze Faem’ (vs 594), van de zeven wereldwonderen evenaren en als achtste wereldwonder de geschiedenis in gaan. Vondel is niet de enige die het stadhuis vergelijkt met de zeven wereldwonderen, ook Huygens spreekt op de marmeren gedenksteen in de Burgemeesterskamer over het stadhuis als van ‘'s Werelds Achtste Wonder’ (zie p. 28).

De overheid onthult de Gedenksteen

Nu Vondel de concrete uitvoering van de bouw van het stadhuis besproken heeft, gaat hij terug naar het stadsbestuur. Van het besluit tot de bouw getuigt de gedenksteen van de eerste steenlegging in 1648, die in de Vierschaar van het nieuwe stadhuis is aangebracht (vs 595-612). Alhoewel de plannen van de bouw al ver voor 1648 waren gemaakt, werd het nieuwe stadhuis beschouwd als een symbool van de vrede van Münster die dat jaar was gesloten. Reyer Anslo heeft in 1649 een bundel samengesteld, de Olyf-krans der Vrede. Hierin staat het gedichtje ‘Aan de Vreede, Op de grondtbouw van 't Stadthuis’, waarin Anslo het nieuwe stadhuis beschrijft als een monument van de vrede:

Als d'Amstel, met haar wapenkruis,
De grondt leyt van het nieuw Stadthuis,
En, heerschende over landt en zee,

[p. 107]

 

Dat sticht ter eere van de vreê.

 

Dit sprak zy die, zoo rijk en trouw,

 

Wil wonen in het Stadtsgebouw.

 

Nu vreest het Y geen krijgsgeval,

 

De Vreede is binnen onze wal.

 

(R. Anslo, 414)

Uit het bundeltje van Anslo blijkt dat vooraanstaande dichters bij de vredesfestiviteiten een gedicht op de vrede hadden geschreven en voorgedragen. Ook Vondel zou een ‘Vreede-zang’, opgedragen aan de vier burgemeesters, hebben voorgelezen. Bovendien heeft Vondel naar aanleiding van de eerste steenlegging een Bouwzang geschreven waarin hij eveneens aan de pas gesloten vrede refereert.

Degene die wil weten wanneer en door wie het besluit tot de bouw genomen is, wordt door Vondel verwezen naar de gedenksteen (vs 595-600). Op deze zwart marmeren steen, een zogenaamde toetssteen, staat een beeld van de Amsterdamse stedemaagd. Aan haar voeten staat met gouden letters een in het Latijn gestelde inscriptie. Vondel parafraseert deze inscriptie in de verzen 600-610. Hij luidt in vertaling als volgt:

'De 29e oktober 1648, in het jaar, toen de oorlog is beëindigd, die de Verenigde Nederduitse volken met de drie machtige Philippen, koningen van Spanje, te land en te zee, bijna in alle delen van de wereld hebben gevoerd gedurende meer dan tachtig jaar, nadat de vaderlandse vrijheid en godsdienst verzekerd waren, hebben, onder de regering van de voortreffelijke vredestichtende Burgemeesters, Gerb. Pancras, Jac. de Graef, Sib. Valckenier, Pet. Schaep, zonen en bloedverwanten van de Burgemeesters, door het leggen van de eerste steen, dit stadhuis gegrondvest. (Geciteerd via Vondel, Inwydinge, ed. Kronenberg, 87)'

De auteur van dit opschrift is volgens Vondel ‘Polsbroeck’ (vs 598), te weten burgemeester Cornelis de Graef, Vrijheer van Zuid-Polsbroeck. De eerste steenlegging heeft plaatsgevonden door jeugdige familieleden van de vier burgemeesters. Vondel besluit met de vermelding dat het hele volk zijn gezagsdragers zegen toewenst tot ook de laatste steen op zijn plaats zal liggen (vs 610-612).