Inwydinge van 't stadthuis t'Amsterdam

[p. 80]

5. Bewijsvoering ten aanzien van het 'hart' van de stad: de geografische positie van het satdhuis

De Kerck van Sint Kathryn, gelijck menze innewijde,
En bouwde tot Godts eer, bekleet de slincke zyde, ³⁴²
Een ryck gebouw, waeraen de Heer van Purmerent,
Heer Eggaert, by 't geschrift voor bouwheer noch gekent,
Den eersten grontsteen ley, dies wy zijn eedle rancken
Gehouden zijn met lof, voor 's vaders deught, te dancken.
Wie Amiëns bezoeckt, dat hy zyne oogen sla
Op 't grootste kerckgesticht, de rechte wederga
Van Eggaerts arrebeit, en lette of ons pylaeren
Gewelf en kooren min den bouwlust openbaeren
In Hollants Graeflijckheit, dan in het Konings Rijck,
Den Grave in majesteit en maght al t' ongelyck.
Het heerlijck orgel noot geen dwaze zangverquisters,
Maer Wyzen, op 't bancket van veertien paer registers.
Vier orgeldeuren noôn alle oogen, door de gunst ³⁵⁵
Van Bronckhorsts tekengeest en schoone schilderkunst,
Hem van Natuure alleen miltdaedigh ingegeven.
Men ziet hier geene verf, maer louter ziel, en leven
Daer Saul zit te paerde, en David voert het hooft
Van Goliath, den Reus, gelijck hy wort gelooft,
Om zulck een trotse daet, en ingehaelt van rejen,
Die, zingende in triomf, den helt ter poorte inlejen,
En wetten Sauls haet, en kroonzucht door dien zang,
Bezuurt van Jesses zoon, zoo veele jaeren lang.
Men ziet, daer Davids harp en snaer den Godtvergeten
En dollen Saul streelt, hoe eerloos en vermeten
De Haet dien jongeling den schicht toedryven wil,
Terwijl hy dien ontduickt, en balling wordt al stil,
Tot dat een flux soldaet hem bootschapt, hier beneden,
Hoe Saul op den bergh, van wanhoop overstreden,
Na zulck een nederlaegh, met zijn verwaete ziel,
Op drie verslage zoons, in zijnen degen viel.
Op dat men het gevolgh aen deze keten schakel',

342 slincke, linker

355 noôn, noden, uitnodigen

[p. 81]

 

Vraeght David Godt om raet, daer Abjathar 't orakel

375

Zal spellen, uit den glans van 't heiligh borstgesteent,

 

Dat hem naer Hebron wijst, die Sauls doot beweent.

 

Wanneer de dubble deur van 't orgel hangt geslooten,

 

Wort David, daer hy knielt, gezalft, en overgooten

 

Ten Koning, over 't huis van Juda, toen die stam

380

Te Hebron, met gejuich, op deze staetsi quam,

 

Waerop d'eenstemmigheit van uitgeleze keelen,

 

De joffers en de jeught, met zingen, dans, en speelen,

 

En cyter, en tamboer, en rinckeltuigh, en luit,

 

Verheffen haeren galm, die aen den hemel stuit.

385

Graef Willem, tot den stoel des lants, van Godt geschapen,

 

Beschenckt, in 't Noorder glas, met haer doorluchtigh wapen,

 

Dees stadt, waerover hy, als wettigh Graef, regeert;

 

Waerna Maxmiliaen, Roomsch Koning, hoogh ge-eert,

 

Haer' wapenkruisschilt kroont met diamante straelen,

390

En parlen van zijn kroone, om eeuwighlijck te praelen,

 

Als met een danckbaer merck van zijne majesteit,

 

Voor Ridder Boelens gout, en 's helts grootdaedigheit,

 

Ten dienst van zijnen Heer, voor ieders oogh, gebleecken;

 

Een eer, die blijft, en duurt, als 't brosse glas zal breecken;

395

Gelijckze oock op de kruin des Westertorens blinckt,

 

En blincken zal, zoo lang de zon verrijst, en zinckt.

 

In deze hooftkerck gaet de Batavier ten grave

 

Naer Galen, die de Doot wou kiezen, eer dan slave

 

Te worden op de zee, geboeit aen 't Britsch gebiedt,

400

Daer hy op 't Midlantsch meer den brant in 't buskruit schiet

 

Van 's vyants zeekasteel, en leert hem, op de baren,

 

In weêrlicht roock en smoock, in Plutoos hemel vaeren,

 

En stuiven, recht voor wint, om in dien waterbrant,

 

Als voorbo, naer den Teems, en 't vyantsch Brittenlant,

405

De tijdinge aen het hof van Withal zelf te draegen.

 

Hetrurie en Livorne en 't zeestrant zal gewaegen,

 

Veele eeuwen na zijn doot, hoe stout dees watervorst

 

Den vyant boort aen boort groothartigh kampen dorst,

 

Gelijck een oorloghshelt, uit louter hart geschapen,

410

Waerom de grafzerck noch gekroont hangt met zijn wapen,

 

En ridderlijck geweer, en met de vaen bedeckt,

 

Terwijl dit lijck de deught der levenden verweckt.

 

De Waegh, aen deze zy voor 't Raethuis, weet den zegen

 

Van 's weerelts koopstadt net maer nimmer af te weegen,

415

Door toevloet van de vaert. zy voert met haer gewin,

 

De stede een' Potozy van daeghlijx zilver in,

[p. 82]

 

Door twee paer poorten, als om strijt, van vier gewesten,

 

Om Hollants vryen Leeuw te weeliger te mesten,

 

In uitgemaelen meer, of duin, en poldergras.

420

Hier groeit het Hollantsch hart. hier zwelt de zuiveltasch,

 

Van zilver, en root gout, en vriendelijcke schyven,

 

Die, by gevaer en noot, onze oorloghszenuw styven,

 

En leeren dat men licht den Amsterdammer terght,

 

Maer zijn gedult den krijgh niet ongewroken verght,

425

Zoo lang de schiltwacht waeckt, en hier, langs steene trappen,

 

Gewapent nacht en dagh, de waeghtrap op zal stappen,

 

En uitzien, vroegh en spa, en luistren of 't Stehuis

 

Geen laegen wort geleght, ten schimp van 't wapenkruis.

 

De Vischmerckt woelt vooruit, en leeft van spartelvisschen,

430

Schaft stroom- en- zeevisch, en bezorght de burgerdisschen

 

Met allerhande teelt van 't vochtige element,

 

Tot 's levens onderhoudt. het Gilt was hier gewent ⁴³²

 

Sint Peters feest, van outs, met kroonen te vereeren,

 

Te zingen, hant aen hant, naerdien 't zich moet geneeren,

435

Als 't Galileesch geslacht, by 's hemels zegening,

 

En 't uitgeworpen net, dat 's waters vruchten ving.

 

De Beurs [daer d'Amstel stuit, en door vijf steene boogen,

 

Met waterpylen schiet, als van een pees gevloogen,

 

Wanneer het water valt, en adem haelt in 't Y,]

440

Ontfangt den burgerzwarm van d'oude en nieuwe Zy, ⁴⁴⁰

 

En al het uitheemsch bloet, dat 's middaghs hier te gader

 

In eenen boezem vloeit, en uit zoo menige ader

 

Gevloten, leven geeft aen 't lichaem van 't Gemeen.

 

Hier wort Merkuur gedient, geviert, en aengebeên,

445

Met zijnen slangestock, en vleuglen aen de hielen.

 

Hier zweet het koopmans brein, gepropt van vrachten, kielen,

 

Papieren, wisselkansse, en munte, en beurskrackeel,

 

En winninge, en verlies. elck grijpt naer 't beste deel,

 

In schipbreuck, havery, verzekert kist, en packen, ⁴⁴⁹

450

En berght zijn have en 't lijf op masten, en op wracken.

 

De weiflende Fortuin smyt blindling 's weerelts goet

 

Te grabbel in den drang. de rijckdom styft den moedt

 

Des koopmans, door het lot, zoo rijck hem toegevallen.

 

Dan steigeren om strijt de gevels, poort, en wallen,

455

En torens hemelhoogh. de Staet en burgerdraght

432 Gilt, vissersgilde

440 burgerzwarm, zwerm burgers

449 havery, averij

[p. 83]

 

Getuigen van 't geluck, door schattingen, en pracht.

 

Gewinzucht propt de breede en lange galerijen,

 

Die brommen in 't vierkant, gelijck een korf, vol byen,

 

En uitgelezen geur, gewonnen op het velt.

460

Dan roept de Beurs zich heesch: waerheen met al uw gelt,

 

O geltrijck Amsterdam? mijn nissen zien uw draeven,

 

En missen midlerwijl haer driemael twalef Graven,

 

Uit klaren marmersteen te klincken, tot een eer

 

Van 't koopmans Kapitool. of magh my nimmermeer

465

Gebeuren dit geluck, het welck mijn Beursgenooten

 

Verdienden, die het gout met heele schepen gooten,

 

In uwen open schoot door kommer, zorgh, en zweet,

 

Ten bouw van uwen Staet, en 't vrye lant besteet?

 

Vijf hooftgebouwen, hier in 't ronde te bereicken,

470

Uit 's mercktvelts navelpunte, is geen onkenbaer teiken

 

Van majesteit, en maght, die nu doorluchtigh blijckt,

 

Naerdien de Dam in naem Sint Markus plaets niet wijckt,

 

Noch zelf het velt van Mars, zoo wyt befaemt by d' ouden,

 

Die Rome, in zijne kracht en middaghglans, aenschouden,

475

Toen, Cezars erfgenaem, August, in vollen vre,

 

Het heiligh Kapitool in zijn triomfe opree.

 

Hoe luchtigh kan men nu op 't mercktvelt adem scheppen,

 

En ieder 's mercktdaghs zich, op zulck een ruimte, reppen,

 

In alle stallingen, en inkoop, en verkoop;

480

Daer volck en burgerdrang en huisman, in den hoop, ⁴⁸⁰

 

Vast veilen, loven, biên, en afslaen, en besteden,

 

Verkochte waeren laën, op burrien, en sleden,

 

Of torssen op den hals, of onder hunnen arm,

 

Of krujen op het radt. geen wackre byenzwarm

485

Is drocker op het velt, en in de honighkorven,

 

Wanneer de boeckweit bloeit, die doot lagh, en gestorven,

 

In d'aerde, eer klont en zon en dau haer leven schenckt,

 

En naer dien eedlen geur de honighzuigers wenckt.

 

Hier is de wandelstreeck van Amsterdamsche Heeren

490

Wethouderen en Raet bekommert met regeeren,

 

En deftigh staetgespreck. de koopman luistert hier

 

Naer luchten uit der zee, en zamelt uit papier

 

Den zin der letteren, van overal geschreven.

 

Dan valt, dan ryst de merckt. hier is een schip gebleven,

495

En ginder een belant, dat met Turkyen sloegh,

480 huisman, boer

[p. 84]

 

De roofgalajen brande, of binnen Tunis joegh, ⁴⁹⁶

 

En 't roofnest, out Algiers, noit zat van schepeplonderen.

 

Dan hoort men hier van 't Y een' oorloghsman opdonderen, ⁴⁹⁸

 

Of vlooten uit de Straete, of van de Spaensche kust:

500

Dan groeit het koopmans hart, nu zeker, en gerust,

 

In zijn bekommeringe, en danckt Godts weêr en winden

 

En watren, die by storm zoo menigh schip verslinden.

 

De rijcke zee is nu niet rijcker als de man,

 

Die met dees blyde maer zijn zolders laden kan, ⁵⁰⁴

505

Verquicken zijne hoef, en groene Gravelanden,

 

En Beemsters, klaverrijck, vol vee, en vol waeranden.

 

De Stadthuistoren stelt zijn kunstigh klockwerck, rijck

 

Van klanck. Hemoni speelt een hemelsch klockmuzijck,

 

Zoo snel, gelijck een luit, of Swelings orgelpijpen,

510

En snellen cimbeltoon, met vingeren te grijpen.

 

Hier blazen schuiftrompet en kromme en rechte fluit

 

Orlandoos grooten geest ter heerenvenstren uit,

 

Ter eere van de Wet, en burgerwandelaeren,

 

Verquickt door bly muzijck, in ongeruste maeren

515

Van oorloge of tempeest. hier leest men de geboôn

 

Der ondertrouden af, die op den zondaghstoon

 

Naer hunne trouwboey treên, met onverzaet verlangen;

 

Terwijl de drang des volcks en toeloop vast de wangen

 

Der bloode bruiden verft, in 't op-en-nedergaen

520

Van 't Raethuis, naer hun straet, bestroit met pallemblaên,

 

En goude loveren, door ene straet van menschen,

 

Die 't nieugetroude paer den schoot vol zegen wenschen;

 

Of weegen onderling de bruit, en bruidegom,

 

Te rijck, te vreck, te lang, te kort, te wijs, te dom.

525

Hier leest men 's lants plackaet, of oude en nieuwe keuren,

 

Of vonnissen, wanneer de jongste dagh het treuren

 

Des sterfdaghs inneluit, en 't spiegelnut schavot

 

Den scherreprechter daeght, die 't hooft van 't lichaam knot,

 

De keel de lucht verbiedt, en streept met taeje roeden

530

De ruggen, op 't geschrey, en brantmercktze, onder 't bloeden,

 

Met 's Heeren wapenkruis. hier treckt de stadts soldaet

 

Op trommelslagh ter wacht, naer 't wachthuis toe, en staet

 

's Wachtmeesters oogh ten dienst: hy zelf ontfangt de leuze,

 

Het woort der nachtwacht, van des Burgermeesters keuze

496 roofgalajen, kaperschepen

498 oorloghsman, oorlogsschip

504 maer, tijding

[p. 85]

535

En orde, tot een merck en veiligheit der wacht,

 

Om alle misverstant te schuwen in der nacht.

 

De vlyt en bezigheit der burgeramptenaeren,

 

Die ieder hunnen plicht bekleeden, en bewaeren,

 

Vermeerdert hier den zwarm van 't Raethuis, af en aen.

540

Hier waeckt de burgery. hier oefent zy haer vaen,

 

De wapens, en 't geweer, zoo trots in harrenassen

 

Gegespt, en uitgerust, als ofze waer gewassen

 

In 't yzer, uit de wiege, en van haer moeders mam. ⁵⁴³

 

Wie Amsterdammers dreight, die vint hier Amsterdam,

545

Gereet om toe te treên, groothartigh uit te vallen,

 

Het zwangere geschut te voeren op de wallen,

 

Tot voorstant van haer Recht, en vryheit, zoo verraet

 

Haer poorten onderkruipt, of Mars de trommel slaet.

Nu moet Vondel aantonen dat het plein waaraan het stadhuis ligt inderdaad het vitale knooppunt, het middelpunt van de stad is. Hiervoor gaat hij nader in op vier andere gebouwen die aan de Dam liggen, om vervolgens het drukke leven dat zich op de Dam afspeelt te beschrijven.

543 mam, borst

De vier hoofdgebouwen aan de Dam

Bij de beschrijving van deze vier gebouwen haalt Vondel juist die aspecten naar voren die wijzen op de macht van Amsterdam, en wat nog belangrijker is, op het uitmuntende gezag dat de stad bestuurt. Ieder gebouw wordt als het ware een argument voor de voortreffelijkheid van het Amsterdamse gezag. Binnen het betoog wordt de Nieuwe Kerk onder het aspect van de godsdienst en de burgerheerschappij behandeld. De combinatie kerk-burgerheerschappij maakt de laatste automatisch tot een door God gewilde vorm van gezag. Vervolgens komt de Waag aan de orde, die door Vondel onder de noemers handel en weerbaarheid behandeld wordt. Hierna wordt de Vismarkt beschreven, die de historische grondslag voor Amsterdams welvaart in de 17e eeuw vormt. Tenslotte wordt de Beurs genoemd, die symbool staat voor Amsterdams handel en welvaart. De laatste twee gebouwen geven bovendien de historische ontwikkeling van de stad aan: Amsterdam van vissersplaats tot handelsstad.

Door deze vier gebouwen als argument te hanteren, trekt Vondel een bijna complete cirkel rond het middelpunt, de Dam. Het stadhuis dat de cirkel sluit, blijft in dit gedeelte van het gedicht als stille getuige

[p. 86]

op de achtergrond.

De Nieuwe Kerk

Uit de onderwerpen die Vondel in de passage over de Nieuwe Kerk behandelt (vs 341-412), blijkt dat dit gebouw behalve voor de godsdienst ook staat voor de macht en het goede gezag van Amsterdam door de eeuwen heen. Achtereenvolgens besteedt hij aandacht aan de stichtingsgeschiedenis, de orgeldeuren, de gebrandschilderde ramen en het graf van de zeeheld Jan van Galen.

De Nieuwe Kerk staat aan de linkerkant van het stadhuis en was oorspronkelijk gewijd aan de heilige Maria en de heilige Catharina. Haar katholieke naam was de Sint Katrijnekerk, maar bij de Alteratie in 1578 werd dit godshuis herdoopt tot Nieuwe Kerk. Het is opvallend dat Vondel in een gedicht bestemd voor een protestants stadsbestuur de katholieke naam van de kerk gebruikt. Uit de stadsgeschiedenissen blijkt immers dat de naam Nieuwe Kerk algemeen gebruikt werd.

Vondel was in de tijd dat hij zijn Inwydinge schreef, al van het staatse geloof afgevallen en overgegaan tot het katholicisme. Brandt, die in 1683 een biografie over Vondel het licht deed zien, schrijft over

'(...) des Dichters zucht tot de stellingen en gewoonten der Roomsche kerke, en zyne afwyking tot haare dwaalingen, die hy wel haast in andere zyne dichtwerken ten vollen openbaarde. (Brand, 35)'

Deze ‘zucht’ openbaart zich hier dus ook.

De Nieuwe Kerk is gesticht in het begin van de 15e eeuw. De voornaamste stichter was Willem Eggaert, Heer van Purmerend, die als initiatiefnemer wordt geroemd (vs 343-344). Juist Eggaert wordt hier genoemd omdat hij voor Amsterdam en haar handel een invloedrijke figuur is geweest. Hij was een schatrijk koopman, goed bevriend met graaf Willem VI van wie hij veel privileges voor Amsterdam heeft verkregen. Hij ligt in de Nieuwe Kerk begraven. Het gedenkschrift op zijn graf eert hem als stichter van deze kerk. Een andere en niet minder belangrijke reden om Eggaert hier te noemen, is dat verschillende aanzienlijke Amsterdamse families (onder andere Hinlopen, Oetgens, Reael en Six) beweerden af te stammen van deze Eggaert (vs 345).

De Nieuwe Kerk wordt in het gedicht vergeleken met de kerk van Amiens omdat beide kerken naar hetzelfde ontwerp gebouwd zijn. De ‘bouwlust’ in het graafschap Holland doet niet onder voor die in Frankrijk (vs 347-352), ook al hadden de graven minder macht dan de Franse koningen.

In het 17e-eeuwse Holland was de belangstelling voor de graventijd

[p. 87]

groot. Deze belangstelling hing nauw samen met de aristocratische vorm van gezag. De graventijd bood de mogelijkheid aan te tonen dat de aristocratische gezagsvorm op een lange traditie van zelfstandigheid en onafhankelijkheid van het buitenland steunde. In zijn verhandeling Van de Oudheydt der Batavische, nu Hollandsche Republique (1610), toont Hugo de Groot aan dat Holland nooit afhankelijk is geweest van buitenlandse mogendheden:

'Want dat zy (nl. de Staten van Holland) ende haere Graven hadden van alle tyden opperste macht, (...) het landt van Hollandt gheens Conincx macht onderworpen zijnde. (De Groot, Van de Oudheydt, 27)'

De graaf deelde volgens De Groot de souvereiniteit met de Staten van Holland. Deze gedeelde souvereiniteit zorgde voor een harmonische gang van zaken:

'In deze melodie zijn de Vorsten, de Edelen ende de Gemeente langhen tijdt bloeyende gheweest, tewyl elck een den Vorst ontsach, ende de Vorst selve respecteerde de Wetten, ende de ghemeene vergaderinghen, terwyl den Adel zijn eer, ende de Ghemeente hare vrijheydt behiel. (De Groot, Van de Oudheydt, 33)'

Ook de 17e-eeuwse stadsgeschiedschrijver Pontanus schrijft de grote bloei van Amsterdam toe aan het goede beleid van de graven. Amsterdam is:

'(...) tot dese heerlickheyt (...) onder het beleydt der Graven (...) allenskens opgehesen (...). (Pontanus I, 21)'

De 17e-eeuwers, en dus ook Vondel, maakten de graventijd tot een belangrijk onderwerp van de vaderlandse geschiedenis om Hollands roem en onafhankelijkheid iedereen goed in het hoofd te prenten.

De orgeldeuren

Binnen Vondels beschrijving van de Nieuwe Kerk nemen de schilderingen op de orgeldeuren een belangrijke plaats in. De deuren van het door Jacob van Campen ontworpen orgel werden beschilderd door Jan Gerritsz van Bronkhorst. De schilderingen, die pas in 1679 voltooid werden, geven enkele aan de Bijbel ontleende scènes weer uit het leven van David en Saul (vs 353-384).

Het gebruik van het orgel

Alvorens een beschrijving te geven van de orgeldeuren, gaat Vondel in op de controverse die ontstaan was naar aanleiding van het gebruik

[p. 88]

van het orgel in de kerk.

Bij de Alteratie van 1578 vielen de katholieke kerkgebouwen toe aan de stedelijke besturen, die ze voor het nieuwe gereformeerde geloof lieten gebruiken. De kerkgebouwen werden zoveel mogelijk aangepast aan de gebruiken van de gereformeerde dienst. Veel van wat specifiek aan de katholieke eredienst herinnerde werd verwijderd, zoals de altaren en de heiligenbeelden. Verder had de Dordtse Synode (1574) bepaald dat ook de orgels uit de kerken verwijderd dienden te worden, maar hieraan gaven de stadsbesturen meestal geen gehoor. Integendeel, zij stelden organisten aan die dagelijks openbare orgelspelen hielden om het volk ‘uyt herberghen ende tavernen te houden’.

Het kerkgebouw had van oudsher een sociale functie binnen de samenleving: naast de plaats van godsdienstoefening was het een sociaal ontmoetingscentrum. Zoals op oude schilderijen en prenten te zien valt, verzamelt zich in de kerk het meest uiteenlopende volkje: spelende kinderen, vrijende paartjes, keuvelende dames en heren en zelfs honden hadden vrij toegang. Iedere avond om zes uur werd het volk met orgelmuziek ter kerke geroepen. Tijdens het orgelspel hadden de vrijende paartjes in de donkere hoeken van de kerk meer aandacht voor elkaar dan voor God. De 17e-eeuwse dichter Huygens merkte in zijn verhandeling over het Gebruyck of ongebruyck van 't orgel in de Kercken der Vereenighde Nederlanden (1641) zorgelijk op:

'Wat daer (nl. in de kerk) wijders om gaet, tusschen jonger bloed, onder de gunst van donckere hoecken, ende een ghestadigh geluyd, is naer te dencken. (Huygens, Gebruyck of ongebruyck, 54)'

Het orgelspel, zo geliefd bij het volk, maakte de kerk als ontmoetingsplaats des te aantrekkelijker. Na de Alteratie werd deze sociale functie van het kerkgebouw zoveel mogelijk aan banden gelegd. De openbare orgelbespelingen ter voorkoming van kroegloperij werden door veel predikanten als orgelmisbruik en ontluistering van de kerk beschouwd. De streng gereformeerde predikanten verwierpen zelfs het gebruik van het orgel binnen de eredienst, in tegenstelling tot de wat gematigder predikanten die dat nog wel tolereerden.

De discussie hierover was in Vondels tijd nog volop gaande. Aan deze kwestie wordt gerefereerd in de verzen 353 en 354 die de beschrijving van de orgeldeuren inleiden. Vondel schaart zich blijkbaar achter hen die het orgelspel als sociale trekpleister verwierpen, maar het gebruik van het orgel als zodanig niet: géén dwaze zangverkwisters worden door het orgel genodigd, maar ‘Wyzen’ (vs 353).

[p. 89]

Van Bronkhorst en de schilderkunst

Even wordt er gerefereerd aan de heersende opvattingen over de schilderkunst wanneer het grote schilderstalent van Van Bronkhorst ter sprake komt (vs 355-358).

Volgens de ideeën van de 17e-eeuwse schilder en dichter Carel van Mander kan men zonder aanleg geen schilder worden. Deze aanleg, door hem ‘Natuure’ of ‘Gheest’ genoemd, kan men niet verwerven, maar is aangeboren en door God gegeven. De voorwaarden die aan een geschilderd kunstwerk worden gesteld, noemt Vondel ‘ziel’ en ‘leven’, termen die ook weer bij Van Mander terug te vinden zijn. Onder de term ‘ziel’ verstaat Carel van Mander de uitdrukking van de gemoedstoestand die in een schilderij zichtbaar gemaakt dient te worden. Dat wil zeggen dat de schilder een menselijk lichaam door houding, gebaar en gelaatsuitdrukking zo moet schilderen, dat de dingen die het hart te kennen geeft duidelijk zichtbaar worden. De gemoedstoestanden of affecten vormen de ware ziel van de kunst:

'(...) desen Affecten (...) Oft Siele, die Const in haer heeft besloten, Op datse voortaen (...) Oock mochten in 't werc Consten deucht vermeeren, En 't ghewin den werckman croonen met eeren. (Van Mander, Grondt I, 175-176)'

Met schilderen naar het leven bedoelt Van Mander dat de schilder de werkelijkheid (‘'t leven’) dient na te bootsen; deze is leidster, fundament en doelwit van de schilderkunst:

'T' leven der Schildery (is) leydsterre, grontsteen en schietwit. (...) In 't leven vindment al. (Van Mander, Grondt I, 104)'

De schilderijen van Van Bronkhorst op de orgeldeuren getuigen volgens Vondel van groot schilderstalent, want ‘men ziet hier geene verf, maer louter ziel, en leven’ (vs 358).

De Bijbelse schilderingen

Nu pas gaat Vondel over tot de beschrijving van de orgeldeuren zelf. Het orgel heeft vier deuren waarmee het gesloten kan worden, twee boven en twee onder. Opengeslagen vertonen ze vier scènes uit de geschiedenis van David en Saul, zoals die is terug te vinden in de Bijbel. Dichtgeslagen laten de vier deuren samen het slottafereel zien.

Opengeklapt zien we op de linker bovendeur (vs 359-364) David met in zijn hand het hoofd van de reus Goliath, en Saul gezeten op een schimmel, in triomf de stadspoort van Jeruzalem binnentrekken. David wordt om zijn moedige daad door de grote menigte toegejuicht.

[p. 90]

Vondel maakt een overgang van het tafereel op de linkerbovendeur naar de scène op de rechterbovendeur door de tussenliggende gebeurtenissen te beschrijven. Hij vermeldt dat de haat die de heerszuchtige koning Saul David toedroeg, nog versterkt werd door Davids toenemende populariteit, die opnieuw tot uitdrukking kwam bij diens glorieuze intocht in Jeruzalem. Saul zag in David een grote bedreiging van zijn koninklijke positie.

De tweede scène, op de rechterbovendeur afgebeeld (vs 365-369), laat zien hoe David door middel van zijn harpspel Saul, die buiten zinnen van woede is, tot kalmte weet te brengen. Hieraan ligt de opvatting ten grondslag dat muziek een harmoniserende werking op de menselijke ziel uitoefent. Zoals de Griekse mythologische zanger Orfeus (zie vs 554 en p. 102) met zijn snarenspel en zang de hele natuur betoverde, zo kalmeerde David met zijn harpspel de dolle Saul. Vondel voegt als overgang van het ene tafereel naar het andere toe, dat David in ballingschap werd gestuurd totdat - en dat is te zien op de linker benedendeur - een soldaat hem het bericht komt brengen dat Saul zich uit wanhoop van het leven beroofd heeft (vs 370-372). Op de rechter benedendeur (vs 373-376) tenslotte zien we David die God om raad vraagt. Een priester zegt hem dat het orakel heeft voorspeld dat David naar Hebron in de staat Juda moet gaan.

Als de deuren van het orgel zijn gesloten, zien we op de buitenkant hoe David onder gejuich van de menigte tot koning van Juda gezalfd wordt (vs 377-384). Vondel beschrijft dat de kroning en zalving van David begeleid wordt door zang, dans en spel van de ‘joffers en de jeucht’ (vs 382). Deze muzikale harmonie is zo sterk dat hij tot aan de hemel weerklinkt. Hiermee is het aardse met het goddelijke verbonden en vormen zij samen één harmonisch geheel.

Vondel beschrijft de orgeldeuren en de geschiedenis van David zo uitvoerig om te laten zien dat David, die het symbool is voor het goede en het door God gewilde gezag, uiteindelijk in staat is alle tirannen te overwinnen. Indirect wordt hiermee gerefereerd aan het Amsterdamse gezag dat, als het voldoet aan de eisen van goed gezag, ook in staat zal zijn alle moeilijkheden te overwinnen.

De gebrandschilderde ramen

Vervolgens geeft Vondel een beschrijving van de gebrandschilderde ramen die de Nieuwe Kerk rijk is (vs 385-396). Op het eerste staat graaf Willem afgebeeld die Amsterdam zijn wapen schenkt. Het tweede raam toont keizer Maximiliaan van Oostenrijk met de keizerskroon.

Maximiliaan heeft in 1489 aan Amsterdam het recht geschonken zijn keizerskroon in haar wapen te voeren, omdat de stad hem geholpen

[p. 91]

had bij het beleg van Rotterdam en Woerden. Dat dit recht door Andries Boelens gekocht zou zijn, wordt door Dapper een dichterlijke vrijheid van Vondel genoemd. Boelens werd net als Eggaert (vs 344) door sommige Amsterdamse families als hun voorvader beschouwd.

Het graf van Jan van Galen

Het laatste dat Vondel met betrekking tot de Nieuwe Kerk noemt, is het graf van de zeeheld Jan van Galen. Op zijn tombe staan zijn heldendaden en de oorzaak van zijn dood vermeld (vs 397-412). Van Galen was in de Eerste Engelse oorlog gesneuveld in de slag bij Livorno; een eervolle dood, want deze oorlog werd gevoerd ter verdediging van de vrije handel. Vandaar dat Van Galen niets dan lof wordt toegezwaaid: hij bleef liever dood op zee dan slaaf te zijn van de Engelsen. Tijdens de slag bij Livorno werd het Engelse schip de Bonaventura in brand geschoten door een voltreffer in de kruitkamer. Vondel laat het vergane schip naar Whitehall, het koninklijk paleis in Londen, terugvaren om te melden dat de slag verloren is.

Alle aspecten van de ‘burgerheerschappij’ zijn nu aan de orde gekomen: het aristocratische gezag naar aanleiding van de graventijd; het godgewilde gezag naar aanleiding van de orgeldeuren; de stedelijke macht door middel van de gebrandschilderde ramen en tenslotte de weerbaarheid van de stad via haar held Van Galen.

De Waag

Het volgende gebouw, links van de kerk gelegen, was de Waag. Vondel behandelt de Waag onder twee aspecten: handel en weerbaarheid (vs 413-421).

In de Waag worden de goederen gewogen die de stad binnenkomen. De overvloed aan goederen is zo groot dat de Waag met het afwegen nooit klaar lijkt te komen. Voor het wegen van goederen moest natuurlijk betaald worden; het waaggeld was vastgesteld op een bedrag per honderd pond, afhankelijk van de waarde van de goederen. De gigantische hoeveelheid geld die zo de stad binnenkwam, verhoogde de welvaart van het hele land.

Om een indruk te geven van de grootte van het bedrag dat de stad binnenstroomt, gebruikt Vondel het in de 17e eeuw overbekende begrip ‘Potozy’ (vs 416), een rijke zilvermijn in Bolivia. In de eerste helft van de 16e eeuw exploiteerden de Spanjaarden rijke zilvermijnen in Mexico, Bolivia en Peru. Hierdoor kwam er een grote zilverstroom van Amerika naar Spanje. Vanaf 1550 vloeide het Spaans-Amerikaanse zilver via Antwerpen in grote hoeveelheden naar de Nederlanden.

[p. 92]

In het midden van de 17e eeuw was de handel in edele metalen vrijwel geheel in Amsterdam geconcentreerd.

De winsten verkregen met de zeehandel worden aangewend voor de landbouw, voor inpolderingen en bemalingen. Ondubbelzinnig blijkt hier Vondels gedachtengang: de handel vormt de spil van de welvaart, door haar toedoen bloeit ook de landbouw.

Werden beneden in de Waag de goederen gewogen, op de bovenverdieping had de stedelijke militie haar zetel. Dit biedt Vondel de gelegenheid hier ook even in te gaan op de weerbaarheid van de stad (vs 422-428). De stad wendt haar weerbaarheid aan tegen gevaren van buitenaf en van binnenuit. Waarschijnlijk doelt Vondel op de Engelse Oorlog, een gevaar van buitenaf (vs 423-424). De schildwacht voor de Waag moet de stad behoeden voor een mogelijke tweede aanslag op het stadhuis (vs 424-428); een verwijzing naar de Wederdopersaanval?

De Vismarkt

Lopen we, met de beschrijving van Vondel, de rondgang langs de Dam mee, dan belanden we nu bij de Vismarkt. De Vismarkt is de historische grondslag van Amsterdams welvaart. Vondel beschrijft wat er zich zoal op de Vismarkt afspeelt (vs 429-436).

In de vijftiger jaren was de Vismarkt nog steeds een drukbezochte plek waar allerlei soorten vis te krijgen was. De vis werd aangevoerd in bootjes die tot vlak bij de Dam konden komen. De vis werd op de Vismarkt geveild door een veilmeester die van overheidswege was aangesteld. De vissers hoorden van oudsher tot het St. Pietersgilde (vs 432-433). Zij vierden hun patroonsfeest op de Vismarkt, maar in de vijftiger jaren behoorde dit gebruik al tot het verleden.

De Beurs

De cirkelgang rond de Dam wordt voltooid met een beschrijving van de Beurs. De Beurs is het symbool van Amsterdams handel en welvaart. Vondel gebruikt de Beurs als een eerbewijs aan de koopmansstand die met zijn geld welvaart in de stad heeft gebracht (vs 437- 468).

De Beurs (die over het water van de Amstel heen was gebouwd) ontvangt iedere middag de Amsterdamse burgers van de Oude en Nieuwe Zijde en de kooplui uit binnen- en buitenland om handel te drijven en zo leven te geven aan het ‘lichaam van 't Gemeen’ (vs 443). De beurs was in het begin van de 17e eeuw gebouwd door architect Hendrick de Keyser. Voordat de Beurs bestond was de koopman genoodzaakt zelf de her en der verspreide handelswaar op te snorren. Nu was er een centraal punt waar alle waren konden worden aangeboden

[p. 93]

en gekocht. Door middel van monsters en prijslijsten kon de koopman zijn keuze maken; de koopwaar zelf lag opgeslagen in pakhuizen. In 1655 was de beurstijd van half twaalf tot half één. Enige tijd voor en na beurstijd mochten de kooplieden die de Beurs bezochten zich niet bij de Dam en haar omgeving ophouden. Tijdens beurstijd was de doorvaart onder de Beurs verboden. Volgens Dapper was dit omdat men bang was voor aanslagen op voorname burgers. Wanneer de beursklok had geluid, gingen de kooplui naar binnen en werden de hekken achter hun gesloten.

Vondel geeft vervolgens een beeld van de onberekenbare Fortuin die ‘'s weerelts goet’ (vs 451) blindelings in de zich verdringende menigte van kooplui te grabbel gooit. De koopman, belust op de rijkdom die het wisselvallige lot hem toewerpt, grijpt zijn kans. Vondel benadrukt zo vooral de wankele basis waarop de koophandel stoelt (vs 451-453). Maar als het lot gunstig is kunnen, dankzij de verworven rijkdom, in de stad nieuwe bouwwerken worden opgetrokken. Zoals bijvoorbeeld het nieuwe stadhuis, moet de lezer nu wel denken; Vondel zegt het niet.

De hele Beurs ondertussen gonst van de bedrijvigheid, die uitsluitend gericht is op ‘gewinzucht’ (vs 457). De drukte in de Beurs wordt vergeleken met de drukte in een bijenkorf, een vergelijking die ontleend is aan Vergilius:

Gelijck de bijen, die des zomers, drom bij drom
Langs groene beemden, op verscheide bloemen zitten,
Op blancke lelien aanvallen, en verhitten
En brommen op het velt (...).
(Vondel, Eneas. In: Werken, VI, 731)

Ondanks de rijkdom en voorspoed binnen zijn muren heft de Beurs toch een klaagzang aan: de nissen, die boven in het gebouw alle bedrijvigheid gade slaan, zijn nog leeg. In die nissen zouden de marmeren beelden van ‘driemael twalef Graven’ (vs 462) moeten staan, als eerbewijs aan de Beurs. Het is niet onwaarschijnlijk dat met de driemaal twaalf graven de 36 vroedschapsleden worden bedoeld. Vondel klaagt bij monde van de Beurs dat zíj die de Staat, met het geld van de Beurs, hebben opgebouwd niet op passende wijze geëerd worden (vs 460-468).

De vier belangrijkste gebouwen rond de Dam, het hart van de stad, zijn nu beschreven. De Nieuwe Kerk, de Waag, de Vismarkt en de Beurs bepalen het economisch middelpunt van de stad dat, nu het gedefiniëerd is, zelf voor een beschrijving in aanmerking komt.

[p. 94]

De Dam, het centrum van het maatschappelijk leven

Eén gebouw dat ook op de Dam staat heeft Vondel bij zijn beschrijving van de gebouwen overgeslagen: het stadhuis zelf. Voordat hij het daarover gaat hebben, staat hij eerst stil bij het plein dat het centrum is van het maatschappelijk leven (vs 469-548). Hij spreekt in dit verband over ‘'s mercktvelts navelpunte’ (vs 470). Is het stadhuis het hart van de stad, de ‘navelpunte’ geeft de centrale plaats van de Dam aan. De Dam is het middelpunt van Amsterdams majesteit en macht (vs 471) en wordt dan ook vergeleken met de piazza San Marco in Venetië en de Campus Martius in het antieke Rome.

De piazza San Marco vervulde voor Venetië nagenoeg dezelfde functie

Fig. 10 R. en J. Ottens, ‘Forum Amstelodamense den Dam vulgo vocant, Afbeeldinge van den Dam...’; gravure. (Coll. Historisch Topografische Atlas, Gemeentearchief, Amsterdam)

[p. 95]

als de Dam voor Amsterdam. Het was een ontmoetingsplaats voor alle lagen van de bevolking: op dit plein zag men edelen flaneren, kooplui onderhandelen en groepjes mensen over politiek discussiëren. Aan het plein lag het Dogenpaleis waarin de stadsregering gehuisvest was.

Op de Campus Martius hield Keizer Augustus, de opvolger van Julius Cesar, in 29 v. Chr. een driedaagse triomftocht. Daarmee benadrukte Vondel meteen het verschil tussen Amsterdam en Rome. Rome's centrale plein was gewijd aan de oorlogsgod Mars, zijn heerschappij was gebaseerd op oorlog voeren terwijl Amsterdam de vrede dient. Opzettelijk noemt Vondel hier de Campus Martius en niet het Forum Romanum, het marktplein van het oude Rome.

Het bruisende marktleven

Na deze twee vergelijkingen die de grootsheid en majesteit van de Dam benadrukken, volgt een beschrijving van de activiteiten die op dit marktplein plaatsvinden (vs 477-548).

Vondel roemt de weidsheid van de Dam, waar het volk, de burgers en de boeren in een bonte mengeling door elkaar lopen, waar waren worden aangeprezen en prijzen worden bedongen. De verkochte waren laadt men op draagbaren, sleden en kruiwagens. Behalve de eerder genoemde vismarkt was er ook een boter- en kaasmarkt en stonden er allerlei kraampjes met handelswaar. Vondel vergelijkt deze drukte weer met die van een zwerm bijen, een bekend literair beeld dat Virgilius al gebruikt (vs 477-488).

De weidsheid van de Dam waar Vondel het over heeft - ‘Hoe luchtigh kan men nu op 't mercktvelt adem scheppen’ (vs 477) -, was een van de gevolgen van de bouw van het nieuwe stadhuis. Er was een heel blok huizen afgebroken waardoor de Dam aanzienlijk vergroot werd. Dat wordt hier als pluspunt voor het stadhuis naar voren geschoven.

Gespannen wacht de koopman af

De Dam is ook de plaats waar de ‘Amsterdamsche Heeren’ (vs 489), de burgemeesters en de raadsleden, zich verpozen en gewichtige gedachten uitwisselen over de politiek, terwijl de koopman gespannen wacht op nieuws over het lot van zijn schepen (vs 489-506). De koopman kreeg zijn nieuws veelal via particuliere kanalen, maar sinds de tweede helft van de 16e eeuw ontstaat er een nauwe relatie tussen de post en het marktwezen, zodat er regelmatig een lijst van zogenaamde koopmansbrieven op de Beurs te lezen was.

De 17e-eeuwse koopman had reden genoeg om zich ongerust te maken over het wel en wee van zijn schepen, ze konden natuurlijk vergaan

[p. 96]

of, wat misschien erger was, ten prooi vallen aan piraten. Deze piraten opereerden vooral vanuit Algiers en maakten de vaart op de Middellandse Zee tot een sinister avontuur. In 1621 werd dan ook door de Staten Generaal besloten dat de straatvaarders, voordat zij naar de Levant voeren, toestemming moesten vragen aan de admiraliteit, die dan onderzocht of deze schepen groot genoeg waren en voldoende bewapend om de gevaarlijke reis te ondernemen. Daarbij moest er altijd in convooi gevaren worden om de weerbaarheid te verhogen, en wanneer zulke convooien bijzonder rijk beladen waren, werden er bovendien nog oorlogsschepen als extra beveiliging meegezonden. De koopman weet zijn vloot nu veilig (vs 500) en kan zich dankzij de rijke oogst die de zeevaart hem oplevert, vermaken met het verrijken en verfraaien van zijn buitenplaats. Vooral 's Graveland en de Beemster waren geliefde plekjes waar de rijke Amsterdamse kooplieden het buitenleven zochten.

Muziek schept harmonie

Voordat Vondel ingaat op de taken van de overheid, noemt hij eerst het carillon van de stadhuistoren (vs 507-515). Muziek geeft immers harmonie aan de ziel en het zou kunnen dat hij daarmee suggereert dat het stadhuis zelf een harmoniescheppend middelpunt is (zie ook vs 20-24 en p. 31-32).

Vondel stelt de klank van het klokkenspel dat door de klokkengieter François Hemoni vervaardigd is, gelijk aan ‘hemelsch klockmuzijck’ (vs 508). Hij vergelijkt deze hemelse muziek met het spel van luit, orgel en cymbaal. Bij het orgel noemt hij de naam van de beroemde organistenfamilie Sweling of Sweelinck. Al drie generaties lang werd het orgel van de Oude Kerk bespeeld door een lid van deze familie. Wat we horen is de muziek van Orlandus Lassus, een beroemd componist die met name de psalmen van David getoonzet had.

Door het stadhuiscarillon dat ter ere van de stedelijke regering speelt, worden de gemoederen van de mensen ‘verquickt door bly muzijck’ (vs 514), ondanks nare berichten over oorlog of zeestormen. Deze opwekkende werking van de muziek komt vaker voor in 17e-eeuwse geschriften; zo schrijft de 16e-eeuwer L. Lemnius:

'Schoon toch en uiterst aangenaam is het genoegen van de muziek, waardoor de ziel, wanneer zij kwijnt, in de hoogste mate wordt gestimuleerd en weer begint op te leven. Deze streelt, door de harmonie van stemmen en het melodieus samenklinken van instrumenten, niet alleen de oren door de welluidendheid van de klanken, maar wekt, nadat de klank zich door de aderen overal verspreid heeft, de spiritus, zowel de vitale als de animale, op, en maakt de geest, wanneer duisternis en nevels van de ziel zijn verdreven, levendig en opgewekt. (Geciteerd via Veenstra, Ethiek en moraal, 212-213)'

[p. 97]

Hiermee gaat Vondel over op de functies van het stadhuis, zoals die vanaf de Dam waargenomen kunnen worden (vs 516-548).

Trouwen in het stadhuis

Als eerste noemt Vondel de huwelijken die in het stadhuis gesloten werden (vs 515-524). Dapper beschrijft hoe de gebruikelijke gang van zaken rond een huwelijksplechtigheid eruit zag:

'Die zich in den Echte-staet wil begeven, en de drie Zondaeghze geboden in de Kerk of op 't Stadthuis laten gaen, (zonder dewelke hier niemant trouwen magh) worden eerst by deze Gemaghtighden (= commissaris van huwelijkszaken) ondervraeght, ofze vrije perzoonen, hoe oudt, en of hun mede standers hun ouders zijn; (...) Zij geen hindernissen vindende, staen het af te kundigen der geboden

Fig. 11 Anoniem, Openbare rechtspleging; gravure, 1778. (Coll. Historisch Topografische Atlas, Gemeentearchief, Amsterdam)

'

[p. 98]

'toe, voor den Kalvinischen alleen in hun Kerken. Maer de geboden van andere gezintheden, worden ter puye van 't Stadthuis, na voorgaende klokslagh, drie volgende Zondagen afgekundight. (Dapper, 493)'

Een burgerlijk huwelijk was alleen nodig wanneer men niet in de officiële staatskerk trouwde. Dit gold dus voor katholieken, doopsgezinden en andere andersdenkenden. Wanneer het huwelijk gesloten is en bruid en bruidegom het stadhuis uitkomen, worden zij opgewacht door een dubbele rij mensen die het pas getrouwde paar gelukwensen of openlijk kritiek op hen leveren (vs 516-524). In het jaar 1664 werden van de 1977 huwelijken 344 in het stadhuis gesloten. Bijna dagelijks stond er dus zo'n fleurige menigte op de Dam.

Misdaad loont niet

Vanaf de stadhuispui werden ook, na klokgelui, de geboden, de oude keuren - overheidsregelingen die maar een jaar van kracht waren en daarom jaarlijks opnieuw werden afgekondigd -, de nieuwe keuren en de vonnissen door een secretaris afgelezen (vs 525-531). De straffen die gegeven werden hingen uiteraard samen met de gepleegde misdaad. Ernstige misdaden werden met de dood bestraft. De veroordeelden werden voor het stadhuis, op een schavot onder het beeld van Justitia, als afschrikwekkend voorbeeld terechtgesteld. Tegen mensen die een lichtere misdaad hadden begaan werd als volgt opgetreden:

'Alle persoonen gevangen zijnde ter zake van enkele dieveryen, en andere misdaden, tegens den welken de Schout geen hals-eisch neemt, worden door Schepenen alleen gestelt zonder dat Burgemeesteren daer over geroepen worden; en worden dezelve bij Schepenen gestraft, met heimelijke of openbare gezelingen, ballingschap uit 'er stadt, in het Tuchthuis of Spinhuis, na gelegenheit van misdaden en zaken. (Dapper, 512)'

Vondel heeft hiermee een van de taken van het gezag aangestipt, namelijk de handhaving van de orde, waarover hij het in vs 49 al had: ‘De zwackheit van den mensch behoeft gestut te worden door loon, en straf, dit eischt gezagh en wettige orden’ (zie vs 49-50 en p. 37).

Het gezag is waakzaam

De twee andere taken waarvoor het gezag zich geplaatst ziet, zijn het garanderen van de veiligheid naar binnen toe en de bescherming van de burger tegen gevaar van buiten af (vs 531-548).

Bij de aflossing van de wacht op de Dam werd, om alle misverstanden uit te sluiten, een wachtwoord uitgesproken. De Amsterdamse overheid was, zeker met de aanslag van Willem II nog vers in het geheugen, uitermate waakzaam. In het totaal moesten zes vendels soldaten

[p. 99]

voor de veiligheid van de stad waken:

'Volght nu de Soldaten, deze zijn ses Vaandelen die hier gedurigh in de Stadt leggen, alle daegh des achter-middaaghs trekken twee Vaandelen met haar volle geweer op, die van de volgende nacht de Wacht hebben, de Hooft-wacht blijft in 't Stadt-huys; op den Dam moeten de twee Vaandelen komen, daer van daen trekt elk na zijn plaats daar de Serjant haar heen leydt, 't zy aan de Poorten of na andere Wachthuysen. (Fokkens, 328)'

Niet alleen de soldaten waken voor de veiligheid van Amsterdam, ook de uit burgers samengestelde Schutterij draagt, tot de tanden toe gewapend, zijn steentje bij. In de 17e eeuw bestond de Amsterdamse schutterij uit een vijftal regimenten: het Witte, het Gele, het Blauwe, het Groene en het Oranje regiment, aldus genoemd naar de kleuren van de vaandels. Het ‘optrekken’ van de schutterij was in die tijd een bij de burgers geliefde vertoning:

'(...) des zomers zouden alleen eenige dagen vóór en na de kermis een half of een heel regiment tegelijk, dus vijf à tien compagnieën, in volle wapenrusting naar de verzamelplaats, gewoonlijk den Dam, trekken, om daar de vuurroeren te laden en te lossen. (Geciteerd via Bredius e.a., I, 130)'

De Amsterdammers zijn waakzaam, goed geoefend en zwaar bewapend, zodat ze in staat zijn om iedere dreiging die van buitenaf of van binnenuit de stad komt, uit naam van recht en vrijheid te weerstaan. Bezwerend heft Vondel de vinger en het zal voor iedere tijdgenoot duidelijk zijn geweest dat hier de aanslag van prins Willem II op Amsterdam wordt bedoeld: ‘Wie Amsterdammers dreight, die vint hier Amsterdam’ (vs 544). Het recht en de vrijheid zijn Amsterdam heilig.