Inwydinge van 't stadthuis t'Amsterdam

[p. 63]

4. Argumenten voor de waardige zetel van het gezag: de tegenslagen tijdens de bouw

Maer 't weifelende lot, dat noit zijn rust kon houwen,
Quam 't rustigh raetsbesluit des Aemstels, onder 't bouwen,
Bespringen, slagh op slagh, niet anders of de Nijt,
Die schendige Harpy, uit wrevel, schimp, en spijt,
Het nootwerck scheuren wou, en met verwoede klaeuwen ¹⁹³
Der Burgermeestren gunst verbystren, en verflaeuwen,
En dwingen af te staen van dezen arrebeit, ¹⁹⁵
Zoo noodigh, en zoo nut, gevordert en beleit
Door opzicht en het oogh der meestren, die bedreven
Steenhouweren hun maet en wet en regel geven;
Dies 't uurwerck van dien bouw gestadigh schynt te gaen,
Van hant tot hant, gelijck de wyzer, op zijn raên,
De ronde doet, en past op klockeslagh en uuren,
Zoo net, gelijck de zon om hoogh haer' loop kan stuuren.
Gestadigheit verwint. al draeit de wyzer kort
Den dagh om, niemant merckt dat hy bewogen wort.
De Nydigheit zocht eerst de poorten stil t'ontgrendelen,
En daeghde, uit eenen mist, voor stadt op, met haer vendelen,
Door Amsterdam betaelt, en van den haenekraey,
Ontdeckt, eer 't nachtgedroght belande aen wal, en kaey,
Dat van verbaestheit zwichte, in ste van aen te vallen;
Toen al de burgery 't geschut voerde op de wallen,
En blanck in 't harnas blonck, gelijck een ysre rots,
Die geenen aenstoot vreest, den Oceaen ten trots.
Noch rustze niet, maer streeft naer d'onbevrozene oorden,
En hitst met volle kracht den blaesbalgh, uit den Noorden,
Op dijck en dammen aen, dat Hollant schud, en yst.
De zee verlaet haer bed. de springvloet wast, en ryst,
En overschryt haer peil. de waeckende Aemsterlanders
Aen 't zweeten, in dien noot, met schuppe en zoôn, niet anders
Als warenze getroost den springvloet van Neptuin
Het hooft te biên, gelyck een strantbeer van arduin. ²²⁰

193 nootwerck, het noodzakelijke werk

195 af te staen, af te zien

220 strantbeer, golfbreker

[p. 64]

 

Neptuin, hier tegens aen, wil toonen dat geen zoden

 

Vermogen zyne vorck en opgepreste Goden

 

Te stuiten, op den toght; ontziet noch dijck, noch pael,

 

Noch eicke planck, en komt u, boven Outewael,

225

Geborsten in de weide, en, bruizende op zijn riemen,

 

Vaert voort, en zackt, en ryst, en valt in 't meer van Diemen,

 

Zet hofsteên, vee, en vrucht in 't water, dat wel eer,

 

Zijns ondancks, ruimen moest den boezem van zyn meer,

 

Daer d'Amsterdammers, die hier lucht en adem schiepen,

230

Al morrende om 't stehuis, nu huis en hof verliepen.

 

Het open Aemsterlant, de polder rontom heen,

 

Al 't vlacke velt lagh blanck, tot in het Sticht en 't Veen

 

Geleeck een bare zee. men kon het meer van Leiden

 

En Haarlem, stroom noch sloot noch wegen onderscheiden.

235

De hoybergh bergde 't vee. de droeve huisman stack,

 

Met vrouwe en kindren, 't hooft gedootverft uit het dack,

 

In 't uitgemaelen meer. onwetenden aen 't schelden,

 

En 't kostelijck stehuis de lantscha most ontgelden.

 

Na zulck een zeestorm woelt het zeezieck Brittenlant.

240

De Faem gewaeght hoe dit de waterketen spant,

 

Van Doever af aen 't hooft te Kalis, en zijn krammen.

 

De hoop van Londen vischt een net vol Amsterdammen.

 

Karthage en Rome zien elckandre grimmigh aen,

 

Als leeuw en tigerdier. alle oorloghsvensters staen,

245

Als Plutoos blicken, root van gloet en zwavelvlammen.

 

Zy treên in 't waterperck, als strijtgezinde rammen,

 

Of stieren, dol van wraeck, en nimmer stootens moe,

 

Hervatten strijt op strijt, en stooten vreeslijck toe;

 

Terwijl hun schuim en bloet ontloopt, en, in 't vertoornen,

250

De herders toezien, hoe zy, met gewelt van hoornen,

 

Elckandre gaen te keere, en booren door de huidt

 

In 't vleesch, en ingewant, en menigh toestoot stuit

 

Op ribben, en gebeent. d'een pooght, met d'achtervoeten

 

En klaeuwen, stof en zant in 's vyants oogh te wroeten,

255

Van achteruit te slaen, te stuiven voor den wint:

 

En d'ander slingert fel den staert om, en verblint

 

't Gezicht des vyants vast, met heene en weêr te zwaejen.

 

Zy loejen schrickelijck, en wenden zich, en draejen,

 

Tot dat de worstelstrijt en dagh zyn ende neemt,

260

En ieder wenscht om rust, in zijnen eigen beemt.

 

Geduurende dien storm en stryt der worstelaeren,

 

Vernam men hoe om hoogh Saturnus quam gevaeren,

 

Op bey zijn vleugels, schier gesleeten van de vlught:

[p. 65]

 

En zwevende rontom den Dam, in onze lucht,

265

Met zijne scherpe zein, waerme hy d'eeuwen maeide, ²⁶⁵

 

Het uurglas op zijn hooft, de grijzaert d'oogen draeide

 

Naer 't afgeleeft stadthuis, oft eer zijn overschot,

 

Gereten, onderstut, verminckt, en half verrot,

 

En evenwel, ter noot, 't verblijf der Amptenaeren,

270

Om schrift, gerief, en schat, en diensten te bewaeren.

 

Wat, ben ick, zeght hy, dan mijn kracht en zickel quijt,

 

Dat dit bouwvalligh dack mijn' ouderdom verslijt,

 

En wacht het noch gerust, als leggende op zijn sterven,

 

Dat menschenhanden voort het slechten, en bederven?

275

Ick wil een' korter gangk met dit geraemte gaen.

 

Zoo spreeckt hy, en verzinckt in 't smitshol van Vulkaen,

 

Beveelt hem 's middernachts dien ouden romp te sloopen.

 

Vulkaen, toen 't nachtglas net ten halve was verloopen, ²⁷⁸

 

De wachters, van den slaep beschooten, stom en stil, ²⁷⁹

280

Vergaten hunne wacht, voltreckt Saturnus wil,

 

Ontsteeckt het zolderveen van boven, met zijn voncken.

 

Het veen geraeckt in brant, dat eertijts lagh verdroncken:

 

Dus brant het vier den balck, den zolder, en het dack.

 

De gansche stadt waeckt op. de vlam ging op, en stack

285

Het torenbuskruit aen. nu rusten geene bedden.

 

De trousten schieten toe, en reppen zich, en redden

 

De brieven, boecken, gelt, trezoor, en banck en schat;

 

En bergen in dien brant de ziel der gansche stadt;

 

Terwijl de vlam in top blijft weiden, als een wonder,

290

Uit gunst, die 't vier ons droegh, dat tijt gaf, om van onder

 

Te redden have, en goet, ten oirbaer van 't Gemeen.

 

Dus liet Vulkaen hier niets dan muurwerck, puin, en steen,

 

Waerna de Bouwkunst breet haer vleugels ging ontvouwen,

 

De nieuwe fenixpluim en kroon van 's lants gebouwen,

295

Als ryzende uit den grave en d'assche en 't lijck van 't out,

 

En een geduurzaemheidt van eeuwen toebetrouwt.

 

Maer 't is aenmerckens waert hoe Godt zich openbaerde,

 

In 't midden van die vlamme, en door zijn zorgh bewaerde

 

De hooge steigering, rontom 't begonnen werck,

300

Toen vlam en roode gloet den lesscher viel te sterk, ³⁰⁰

 

Met zijne tong, voorwint, alree de masten leckte,

265 zein, zeis

278 nachtglas, zandloper

279 beschooten, overmand

300 lesscher, blusser

[p. 66]

 

En blaeckte, en eene wolck van smoock het volck bedeckte,

 

Daer Stalpaert, op zyn wacht, gelyck Brantmeester, stont,

 

En zagh het gaepend vier, zijn' vyant, in den mont.

305

Hy sterckt het tegenweer, dan onder, dan van boven.

 

De ledren eemer bluscht al kissende den oven ³⁰⁶

 

Van 't grimmigh element, dat schricklijck kraeckt, en knerst,

 

En niet een kant noch steen van 't nieu gestichte berst.

 

Waer zulck een heiloos ramp tot dit gevaert geslaegen,

310

Het was om 's bouwers glans uit al zyn werck te vaegen,

 

Den moedt der Overheit te kneuzen van verdriet,

 

Te schenden 't aengezicht, daer al het lant op ziet.

 

Een voorspoock scheen voorheene ons in te willen prenten ³¹³

 

Den opgang van dien brant, toen heele regementen

315

Van rotten zich verbaest begaven op de vlught, ³¹⁵

 

Drie dagen voor den noot, gelijck van eene zucht

 

Tot haer behoudenis al heimelijck gedreven,

 

En, boven ons begrijp, dit ondier ingegeven,

 

Dat, vroeger wacker, eer zyne ongevallen vat

320

Dan ons vernuft, dat traegh, tot kosten van de stadt,

 

Voor 't naeckende onweêr duickt. hoe onvast staen dees gronden:

 

't Geluck der steden is aen 't out stehuis gebonden:

 

Men vraege Schelt en Eems; zy hebben 't ons geleert

 

Hoe met den raethuisbouw 't geluck der steden keert.

325

De bouwer van 't Stehuis wist noch van geen verhuizen,

 

Toen schon de bouwplaegh flux een' watervloet van muizen ³²⁶

 

Op Hollants kusten aen. dit heir, in 't lang en 't bree,

 

Geslingert staert aen staert, quam dryven over zee,

 

Van 't Noorden, op ons strant. hier baet geen tegensportelen.

330

Zy knaegen hoy, en gras, en klaver, met hun wortelen

 

En groente en steelen, af. de geest des beemts verdwijnt.

 

De lantheer, by gebreck van voêr en klaver, quijnt.

 

Men troost hem dat de scha der muize 't lant zal baeten,

 

En zy een' gouden tant in velt en weide laeten;

335

Gelijck het naeste jaer de muizenscha vergoedt,

 

Met driemael zoo veel winste, en weide in overvloet:

 

Maer 't ryzend Raethuis wordt met smaet en hoon bejegent,

 

En houdt een zelve streeck, zoo hoogh als 't nu, gezegent ³³⁸

306 eemer, emmer

313 voorspoock, voorteken

315 rotten, ratten

326 bouwplaegh, nl. de Nijd

338 streeck, koers

[p. 67]

 

Van al de burgerye, een ieders oogh behaeght,

340

En d'eer van al de stadt in 't staetigh voorhooft draeght.

De wijsheid van het Amsterdamse gezag ten aanzien van het ontwerp en de situering van het te bouwen stadhuis zijn uitvoerig beschreven. Om deze eigenschap van de gezagsdragers nog beter naar voren te laten komen, laat Vondel nu zien hoe het gezag, ondanks herhaaldelijke tegenslagen, volhardend blijft in zijn besluiten en zich door niets en niemand van de bouw van een nieuw stadhuis laat afhouden.

Het gezag op de proef gesteld

Tot nu toe heeft Vondel gedaan alsof de besluitvorming ten aanzien van de bouw zonder veel problemen verliep. We hebben gezien dat het in werkelijkheid anders ging. Nu gaat Vondel beschrijven hoe het lot de bouw van het stadhuis komt belagen. Het lot, ook wel Fortuna genoemd, wordt in de 17e eeuw voorgesteld als een blind ‘maeghdeken’, jong van jaren. Het geluk dat Fortuna in haar schoot draagt, is door kwade invloeden te keren. Daarom laat Vondel het Lot vergezeld gaan van de Nijd (vs 189-198). De Nijd wordt in de 17e eeuw voorgesteld als een oude, lelijke vrouw. In dit gedicht staat de Nijd voor de grieven van de tegenstanders van de bouw en zij doet alle moeite om de bouw tegen te houden. Om de standvastigheid van het gezag nog meer aanzien te geven noemt Vondel de Nijd een valse Harpij. De Harpij is een verschijning die nog een graadje gemener is dan de Nijd. Met haar lelijke vleugels, haar scherpe klauwen en haar lange staart biedt ze een duivelse aanblik. Met alle mogelijke lagen en listen probeert dit wezen de bouw van het stadhuis te verstoren en de standvastige burgemeesters te bewegen de bouw te stoppen.

Maar ondanks de aanvallen van de Nijd, die uit ‘wrevel, schimp, en spijt’ (vs 192) de bouw wil tegenhouden, gaat het werk gestadig voort. De gezagsdragers hebben pas na lang en zorgvuldig overleg besloten over te gaan tot de bouw van een nieuw stadhuis, omdat het noodzakelijk en nuttig was voor Amsterdam. Ook hebben zij er voor gezorgd dat de bouw begeleid en uitgestippeld wordt door bouwmeesters en opzichters die alles afweten van de bouwkunst, waardoor zij de bouwvakkers terzijde kunnen staan. Hierdoor zal het gebouw beantwoorden aan ‘maet en wet en regel’ (vs 198). Vondel stipt daarmee een belangrijk principe aan van de klassieke bouwkunst, die, zoals later uit het gedicht zal blijken, een belangrijke factor is bij de stadhuisbouw (zie vs 631-654 en p. 113-114).

Vervolgens worden de hardwerkende handen van de steenhouwers vergeleken met de wijzers van een uurwerk, die regelmatig hun rondje

[p. 68]

draaien en de uren en minuten aangeven. Op zijn beurt wordt het uurwerk weer vergeleken met de zon, die regelmatig zijn baan rond de aarde draait, waardoor de dag ongemerkt overglijdt in de nacht (vs 199-204). Dit beeld past binnen de kosmische filosofie van de 17e eeuw die, zoals we al eerder gezien hebben (zie vs 20-36 en p. 31), er van uitgaat dat de zon om de aarde, het harmonische middelpunt van het heelal, draait. De steenhouwers zullen even gestadig als het uurwerk en de zon kunnen voortgaan met de bouw, wanneer zij zich houden aan de wijze raad van de bouwmeesters, die zich op hun beurt weer houden aan de principes van de klassieke bouwkunst.

Door de vele tegenslagen tijdens de bouw te beschrijven, geeft Vondel extra reliëf aan de regelmatige voortgang ervan, die uitdrukking is van de standvastigheid van het stadsbestuur. Hiermee neemt hij als het ware de Nijd, die zich vooral uitte in financiële bezwaren tegen de onderneming, de wind uit de zeilen.

Eerste tegenslag: Willem II valt Amsterdam aan

De eerste tegenslag waar Amsterdam mee te maken krijgt, noemt Vondel niet bij naam. Kort en bondig beschrijft hij een wonderlijk voorval. In de vroege morgen doemen uit de mist legereenheden op die over de hei richting Amsterdam trekken met de bedoeling de stad bij verrassing in te nemen. Bij aankomst van het leger blijkt Amsterdam al in staat van verdediging te zijn gebracht, zodat het voor geen aanval hoeft te vrezen (vs 205-212).

Het voorval waar Vondel op doelt, behoefde toendertijd geen verdere uitleg. Iedere Amsterdammer wist meteen waar het op sloeg: de aanval van stadhouder Willem II op Amsterdam in 1650. In dat jaar hadden Amsterdam en de toenmalige stadhouder Willem II in een heftig conflict tegenover elkaar gestaan. Dit geschil was ontstaan naar aanleiding van de afdanking van de legertroepen na de vrede van Münster in 1648. Met het sluiten van de vrede kon de omvang van het leger van de Republiek verminderd worden. Holland betaalde van de zeven gewesten het grootste deel van de kosten (58%), en van die kosten betaalde binnen het gewest Holland Amsterdam weer het leeuwedeel. Holland en vooral Amsterdam waren dus gebaat bij legerinkrimping. Willem II daarentegen wilde daar niet van weten.

De macht van de stadhouder was sterk verbonden met de kracht van het leger. Nu de oorlog voorbij was verminderde het aanzien van de functie van kapitein-generaal en admiraal-generaal die Willem II bekleedde. Tegelijkertijd zag de prins zijn inkomen met tweederde achteruit gaan. Het is duidelijk dat de prins meer gebaat was bij een zo snel mogelijk hervatten van de oorlog met Spanje, teneinde zijn eigen macht en invloed te vergroten. Hiervoor had hij een groot en goed

[p. 69]

functionerend leger nodig. Een botsing tussen de oorlogspolitiek van de stadhouder en de vredespolitiek van de grootste koopstad van de Republiek was onvermijdelijk.

Tot de zomer van 1650 bleven beide partijen touwtrekken over de grootte van de legerinkrimping; een oplossing kwam niet in zicht. Toen nam Holland op eigen houtje de beslissing de betaling van zijn legertroepen stop te zetten. Blijkbaar had Willem II zich op dit besluit voorbereid, want de volgende dag verscheen hij in de Staten Generaal. Hij diende een ontwerpbesluit in om een machtiging te krijgen, waarmee hij alle voorzieningen kon treffen om de rust van het land te verzekeren. De prins zou de belangrijkste steden van de Republiek bezoeken om zijn doel, het krijgen van de machtiging, te bereiken.

Deze rondreis langs de steden werd een fiasco. De meeste steden wilden de prins slechts in zijn functie van stadhouder ontvangen en niet als bemiddelaar in het conflict. Amsterdam liet hem weten dat hij niet welkom was. De prins was daarover zo kwaad, dat hij besloot zijn toevlucht te nemen tot zwaardere maatregelen. Amsterdam was allang een doorn in zijn oog: had de prins bij andere steden een adviserende stem bij de benoemingen van burgemeesters en leden van de vroedschap, in Amsterdam had hij dat niet. De prins zon op een mogelijkheid om Amsterdam in zijn macht te krijgen. Hiertoe bood de hem aangedane belediging een voortreffelijke mogelijkheid. Willem II besloot tot een heimelijke bestorming van Amsterdams wallen.

In de nacht van 29 op 30 juli 1650 werd een leger, bestaande uit 48 compagnieën, onwetend over het doel van zijn missie, letterlijk en figuurlijk de mist in gestuurd. Op de heidevelden in de omgeving van Hilversum werd het leger overvallen door een dichte mist: het raakte het spoor totaal bijster. De postbode uit Hamburg raakte verzeild tussen de ronddwalende legertroepen, maar werd zonder meer doorgelaten omdat niemand een bevel gegeven had om postbodes op doorreis te arresteren. Bovendien wist het leger niet beter dan dat het op weg was naar Abcoude.

De postbode arriveerde ruimschoots op tijd in Amsterdam om de burgers op de hoogte te brengen van het naderend onheil. Lang voordat de afgematte troepen bij daglicht voor de poorten van Amsterdam verschenen, was de stad al in staat van verdediging gebracht. De krant de Hollantze Mercurius geeft een verslag van de snelheid waarmee de stad zich in verdediging bracht:

'De Bruggen wierden op de eerste tijding ten half negenen opgehaelt: Alle Boomen en Poorten geslooten: 't Geschut stracks ^* op de Wallen gevoert: Ten 10'

* stracks, snel

[p. 70]

'uren wierde Volck aengenomen door de E. Heeren van Amsterdam, een Soldaet kreegh 10 Stuyvers, ende een Matroos 20 Stuyvers daegs: (...) den toe-loop was soo groot, als of men den dienst een gifte gerekent had. (...) De Borgery van 20 Vendelen, met Kruyt, Lont en Loot, waren 's middags aen alle Poorten en door de Stad verdeelt, somma, 't was wonder hoe vlijtigh yder was om sig te defenderen, (...). (Hollantze Mercurius, 1650, 30)'

De vlijt waarmee het volk de verdediging ter hand nam, had niets wonderbaarlijks: werkloze en straatarme mensen kregen de kans een aardige cent te verdienen en die kans grepen ze. Ook al was door het uitlekken de hele operatie mislukt, toch wist Willem II de stad tot onderhandelingen te bewegen. Hij liet zijn troepen rond Amsterdam bivakkeren, wat de stad een enorme schadepost opleverde omdat de handel geen voortgang kon vinden. Al op 3 augustus kwamen de prins en Amsterdam tot een overeenkomst: de aan de prins onwelgevallige burgemeesters werden gewipt, Willems plannen inzake de militie doorgevoerd, en de belegering werd opgeheven.

Van deze triomf van Willem II is verder weinig terechtgekomen.

Twee maanden later stierf hij aan de pokken en Amsterdam herstelde daarop de ontslagen burgemeesters in hun ambt. De enige schade die de hele escapade de stad berokkend had, was het geldelijke verlies door de stilstand van de handel.

Vondel kiest duidelijk partij voor Amsterdam, waarvan hij de weerbaarheid en onaantastbaarheid roemt. Daartegenover stelt hij het verraderlijke van de aanslag van de prins, waarbij hij het feit dat de troepen door Amsterdam betaald waren natuurlijk niet onvermeld laat.

Tweede tegenslag: de watersnoodramp

De tweede tegenslag die zich tijdens de bouw van het stadhuis heeft voorgedaan, is de watersnoodramp van maart 1651 geweest. Deze ramp, die door een hevige storm en een enorme springvloed werd veroorzaakt, had grote delen van Amsterdam en omstreken onder water gezet. Vondel beschrijft hoe de werkzame Amstellanders vol goede moed ploeteren tegen het almaar wassende water, alsof het hun gegeven was de springvloed en de toorn van de zeegod Neptunus te weerstaan. Neptunus wil laten zien dat geen enkele zeewering tegen zijn vertoornd gemoed is opgewassen, waarna in een mum van tijd de opgezweepte zee het hele polderlandschap heeft overspoeld. In de rond 1630 drooggemalen Diemermeer worden huizen vee en land onder water gezet (vs 213-230).

Veel kapitaalkrachtige Amsterdammers hadden in deze polder hun buitenverblijven staan. De Amsterdammers die door de springvloed hun kostbare bezittingen verloren zagen gaan, nemen nu stelling tegen het stadhuis, dat handen vol geld zal kosten. Zij willen het geld

[p. 71]

dat voor de stadhuisbouw gebruikt zal worden, liever aanwenden om hun vernielde bezittingen te herstellen. De rijke Amsterdammers hadden inderdaad grote verliezen geleden zoals uit de Hollantze Mercurius van maart 1651 blijkt:

'(...) de Zee met groot geruysch (...) sich al-om verspreyde, dringende met kracht oock door den Diemerdijck, waer door dat droogh gemalen Meyr wel sestien Voeten diep in 't Water geraeckte, vernielende alsoo niet alleen de Plantagie, maar oock de Lusthoven, (...) soo dat de (...) Eygenaers hun dit Jaer hebben moeten laten vergenoegen alleen met de Schuytjens hun verdronken Goederen te mogen besichtigen en daer over te vaeren, waer onder zy te vooren gegaen en gepleysiert hadden. (Hollantze Mercurius, 1651, 28-29)'

Vondel vertelt dat het land in de wijde omtrek van Amsterdam tot aan Leiden en Haarlem in een grote zee veranderd was. Terwijl de in het nauw gedreven veestapel haar toevlucht gezocht heeft in de hooiberg, zit de boerenfamilie doodsbleek op de zolder van de boerderij. Te midden van al die schade moet het stadhuis het ontgelden: ‘onwetenden’ schelden op de dure onderneming (vs 231-238). Tijdens de watersnoodramp van 1651 brak ook de St. Anthonisdijk door, zodat het water vrij spel had in de Warmoesstraat en op de Nieuwe Dijk. Vondel noemt deze doorbraak niet; maar de Hollantze Mercurius schrijft er wel over:

'(...) men (sagh) 't Water over den Nieuwen Dijck en Warmoes-straet (...) heen vloeyen, de Kapelsteegh en veel andere (wierden) met Schuytjes bevaren (...): Dies al wat in Kelders, Packhuysen, Logien, Etc. opgeslooten stont, wierdt van 't Water overvallen, veel Koopmanschappen bedorven, Goederen, half verdroncken, wierden met yver opwaert getilt, en alhoewel de Menschen, om 't Goet te salveren, ettelijcke uren langh tot hun middel in 't Water stonden, zoo heeft sulckx de Arbeyders op die tijt niet verdrooten, aengesien soo heerlijcke Dagh-loonen, welcke doen gegeven wierden voor hunne hulpe. (Hollantze Mercurius, 1651, 28)'

Derde tegenslag: de Eerste Engelse Oorlog

De Eerste Engelse Oorlog (1652-1654) is de derde ramp die de bouw van het stadhuis heeft bemoeilijkt (vs 239-242). Engeland, een naaste concurrent van de Republiek, had zijn zinnen gezet op het ondergraven van de Hollandse handelspositie in de wereld. De belangrijkste aanleiding voor een oorlog tussen Engeland en de Republiek was de Engelse afkondiging van de Acte van Navigatie. Deze Acte was een economische oorlogsverklaring aan de Republiek aangezien hij rigoureuze beperkingen oplegde aan de Hollandse handels- en vissersvloot. De handel kon alleen floreren als de Republiek zo min mogelijk belemmerd werd door beschermende maatregelen van handels-partners.

[p. 72]

Het is dan ook niet verwonderlijk dat de Republiek uitermate vredelievend was omdat ieder conflict inkomstenverlies betekende.

Vondel haalt een benarde episode uit de Eerste Engelse Oorlog aan: de Engelse blokkade tussen Dover en Calais die de handel en visvangst zware slagen toebracht. Als gevolg van vredesonderhandelingen, in 1654 begonnen, werd de blokkade opgeheven. De Acte van Navigatie, de feitelijke inzet van de oorlog, bleef gehandhaafd na het sluiten van de vrede van Westminster (1654).

De natuurlijkheid van oorlogsvoering

Vondel vergelijkt de strijd tussen de Republiek en Engeland met die tussen Karthago en Rome (vs 243-260). Karthago ging in die strijd uiteindelijk ten onder en het is waarschijnlijk dat Vondel, door juist deze twee steden als voorbeeld te nemen, de ondergang van Engeland voorspelt: de wens is de vader van de gedachte.

Net als de Republiek en Engeland stonden ook Karthago en Rome als leeuw en tijger tegenover elkaar, of als twee stieren, die woest en tot bloedens toe op elkaar inbeuken. In de Aeneis van Vergilius wordt gebruik gemaakt van dezelfde bloeddorstige vergelijking. In het twaalde boek wordt, in de vertaling van Vondel zelf, het gevecht tussen Eneas en Turnus als volgt verwoord:

'(...) als twee stieren op den geweldighen bergh Syla schricklijck tieren (...) en stootzieck, met hun hooft en hoornen, vast geplant, elckandere inloopen (...) en zy onderling vast met kracht toestootende, elckandere wonden, de horens tegens een zetten, en in het vleesch booren, dat plassen bloets van hals en schoft afspoelen, en al het woudt oploeit van dit gesteen. (Vondel, Werken VII, 235-236)'

Deze vergelijking geeft in eerste instantie de gelijkwaardigheid aan van de strijdende partijen. Maar wat in dit geval belangrijker lijkt, is dat aan deze vergelijking de opvatting ten grondslag ligt dat oorlog tussen twee staten een natuurlijk gebeuren is. Hugo de Groot schrijft daar het volgende over:

'Een staat toch heeft over een anderen staat geen macht op grond van een overeenkomst, maar krachtens de natuur, die aan een ieder de vrijheid geeft om zijn recht ten uitvoer te leggen. (De Groot, Recht op buit, 26-27; zie ook p. 37-38)'

Vierde tegenslag: de brand van het oude stadhuis

De vierde tegenslag tijdens de bouwwerkzaamheden was de brand van het oude stadhuis. Tijdens de Eerste Engelse Oorlog brandde in de nacht van 7 op 8 juli 1652 het oude stadhuis af (vs 261-312).

[p. 73]

Het ontstaan van de brand

Zwevend boven de Dam besluit de tijdgod Saturnus de sloop van het stadhuis niet langer af te wachten, maar tot snellere actie over te gaan. Het woord bij de daad voegend, daalt hij af naar het smidshol van ‘Vulkaen’ (vs 278), de god van het vuur, om hem de opdracht te geven het oude stadhuis in brand te steken. Om middernacht, als de wachters door slaap zijn overmand, steekt Vulcanus het vuur aan (vs 261-275).

Dapper bericht hierover in zijn stadsbeschrijving:

'Maer naulix hadt men vier jaren, sedert het leggen van d'eerste steen, met het stichten van dit gebouw bezigh geweest, als in den jare zestienhondert twee-en-vijftigh, den zevenden van Hoymaent, tusschen Zaterdagh en Zondagh, des morgens ontrent twee uren in 't naerste van de nacht, (...) het oude stadhuis, (...), door vuur en vlam verslonden wierdt. (Dapper, 332)'

Vondel geeft een uitvoerige beschrijving van deze brand. Het turf dat op de zolder van het oude stadhuis ligt opgeslagen, wordt door Vulcanus aangestoken en weldra staat het hele dak in lichter laaie. Degene die nog niet gewekt was door het licht en het geloei van de vlammen, veert op uit zijn bed als het buskruit dat in de toren van het stadhuis ligt, met een knal ontploft (vs 276-285). Dapper verbaast zich erover dat deze explosie geen doden heeft veroorzaakt:

'Verwonderens en aenmerkens waerdigh is het, dat in zoo fel een brandt niemandt doodt bleef; (...) te meer alzoo in 't Noorden van de tooren een tonnetje bussekruits stont, dat, zoo haest de brandt daar aan quam met een groot stuk uyt de muur te slopen, zoo groot een slag gaf, als of 'er een geschut was losgegaan; (...). (Dapper, 333)'

De inboedel van het stadhuis dreigt verloren te gaan, maar de trouwste burgers snellen bijtijds te hulp (vs 286-291). Zo blijven brieven, boeken, geld en schatkist en daarmee de ziel van Amsterdam gespaard voor het vuur. Dit reddingswerk is alleen maar mogelijk dankzij het wonder dat de brand bovenin het stadhuis blijft woeden, zodat er tijd genoeg is beneden alles weg te halen.

Als een Fenix uit zijn as herrezen

Het resultaat van Vulcanus' werk is een hoop puin, waarachter het nieuwe stadhuis als een Fenix herrijzend uit de as, opdoemt. Het stadhuis zal zo, in zijn nieuwe vorm, weer eeuwen kunnen doorstaan (vs 292-296).

Fenix of Phoenix is een mythologische vogel, die uit zijn as herrijst en dan als herboren een nieuw langdurig leven kan leiden. De vergelijking die Vondel trekt tussen Fenix en het nieuwe stadhuis geeft

[p. 74]

Fig. 8 De mythologische vogel Phoenix (Uit: Vondels Vorsteliicke warande der dieren (...), 1617)

het vernieuwende effect van een brand weer. In de plaats van het oude stadhuis is al een nieuw in aanbouw. Bovendien zal het stukken groter en mooier worden dan het oude stadhuis. Vondel loopt hier vooruit op het spreekwoord ‘dat branden niet verarmen’ (vs 926). Later zal hij dit uitwerken tot een argument voor het nieuwe stadhuis, want juist voor Amsterdam is de brand van het oude stadhuis een verrijking geworden (zie vs 926-931 en p. 143).

Het blussen van de brand

Als de vlammen op het hoogst zijn en het vuur niet meer te stoppen is, openbaart zich Gods steun doordat het dichtbijstaande stadhuis in aanbouw gespaard blijft voor het opdringende vuur. Daar waar toch brandjes dreigen te ontstaan, leidt hoofdbouwopzichter Stalpaert als een ware brandweerman het bluswerk. Het water uit de blusemmers dooft het vuur, zodat niets van het nieuwe bouwwerk verloren gaat. Was de brand toch overgeslagen naar het bouwwerk van het nieuwe

[p. 75]

stadhuis, dan was dat volgens Vondel genoeg geweest om de bouwers te ontmoedigen, de volharding van de ‘Overheid’ te ondergraven en het gebouw te schaden waar het hele land naar kijkt (vs 297-312). Dat het nieuwe stadhuis gespaard is gebleven dankzij Gods voorzienigheid en de persoonlijke inzet van Stalpaert, is niet terug te vinden in de stadsgeschiedenissen. Wel beschrijft Dapper hoe de wind de vlammen rakelings langs de steigers van het nieuwe stadhuis dreef:

'De brandt echter hadt aan 't nieuwe Stadhuis, dat 'er dicht achter quam, en al vrij hoogh toen boven der aarde stondt, geen vatten. En wierdt ook in 't minste door de vlam, schoonze tot aan de hooge steygers door de windt wierdt voortgedreven, en met haar tong de zelve quam lekken, niet geblaakt of gerooft. (Dapper, 333)'

Fig. 9 J. de Baen, De brand van het oude stadhuis; ets. (Coll. Historisch Topografische Atlas, Gemeentearchief, Amsterdam)

[p. 76]

Het blussen van de brand geschiedde nog op uiterst primitieve wijze, zoals afbeeldingen van de stadhuisbrand duidelijk tonen. Veel meer dan aandragen van emmertjes water konden de blussers niet doen. Het oude stadhuis dat voor een belangrijk deel was opgetrokken uit hout, brandde dan ook bijna helemaal uit. Het was zaak zoveel mogelijk van de inboedel te redden. De hulpvaardigheid die de burgerij hierbij betoonde, wordt door Vondel geprezen. De Hollantze Mercurius van juli 1652 vermeldt zelfs een staaltje van heldenmoed. We lezen daar hoe een man uit de brandende weeskamer papieren redt en vervolgens, wanneer de oprukkende vlammen hem de weg versperren, aan het vuur weet te ontkomen door enige acrobatiek aan een touw:

'Seecker gau Man vloog na de Wees-kamer, en, alhoewel die in 't Vuur stont en layde, greep hij armen vol Papieren en Registers, en die ter Venster uytsmijtende, soo salveerde hij hem met een Tou aen den Tooren, want de Trappen, waer langs hij opgekomen was, waren alreede verbrant, en stracks daer en viel den heelen bras in, waer op hij hadde gestaen. (Hollantze Mercurius, 1652, 72)'

Toch waren er ook mensen die profiteerden van de gelegenheid en er met het geld van de stad vandoor gingen. Dapper maakt bovendien melding van geruchten als zou het stadhuis aangestoken zijn:

'Dewijl al de vrees was, dat de brandt door eenige quatdoenders, om door dit middel het graeuw op de been te brengen (...) mochte gesticht zijn. (Dapper, 333)'

Op grond van dergelijke geruchten zagen de burgemeesters zich genoodzaakt maatregelen te nemen. De stad werd met soldaten afgezet om plundering te voorkomen:

'De Heeren Burgemeesteren lieten terstond, (...), de wallen en poorten, als ook de straten en bruggen, met burgeren en soldaten (bezetten) om het grauw, dat geweldig op buit vlamde en geirne aan 't plunderen wilde, te schutten, (...). (Dapper, 332)'

De oorzaak van de brand is nooit opgehelderd.

Vondel wijst nog even op een teken dat de brand voorspeld zou hebben: drie dagen voor de brand verlaten grote groepen ratten het oude stadhuis, alsof hun instinct ze waarschuwt voor het naderend onheil (vs 313-321).

De nieuwe stadhuizen van Antwerpen en Emden

Tot slot van deze passage over de brand van het oude stadhuis spreekt Vondel een waarschuwing uit, dat de voorspoed van de stad

[p. 77]

verbonden is met haar oude stadhuis. Als voorbeelden noemt hij de steden Antwerpen en Emden, die met de bouw van hun nieuwe stadhuizen hun bloei zagen tanen (vs 321-324).

Vondel heeft deze twee steden niet willekeurig gekozen. Was Antwerpen van oudsher een belangrijke handelsconcurrent van de Hollandse steden, in de tweede helft van de 16e eeuw werd het Oostfriese Emden dat eveneens.

Het stadhuis van Antwerpen was voltooid in 1561, in een tijd dat de stad zijn grootste bloei doormaakte. Vanaf het begin van de 16e eeuw was het de grootste handelsstad en het belangrijkste financiële centrum van West-Europa. De voorspoed van Antwerpen nam in de tweede helft van de 16e eeuw inderdaad af, niet lang na de bouw van zijn nieuwe stadhuis. Aan het begin van de 80-jarige oorlog in 1567 werd Antwerpen geplunderd door Spaanse muiters (de Spaanse Furie). In hetzelfde jaar sloot de stad zich aan bij de opstandige steden en gewesten. Toen de stad in 1581 weer in Spaanse handen kwam, gingen de overige opstandige gewesten over tot een blokkade van de Schelde. Dit betekende de genadeklap voor Antwerpens zeehandel.

De economische betekenis van Emden was tot de tweede helft van de 16e eeuw gering gebleven. Tijdens de Franse oorlogen van Karel V en later tijdens de opstanden van de Nederlandse gewesten, maakte de stad een stormachtige ontwikkeling door vanwege zijn neutrale positie. Veel Nederlandse vluchtelingen deden hun zaken vanuit Emden onder neutrale vlag om zo van kaperijen, die de oorlogstoestand met zich meebracht, verschoond te blijven. Tussen 1550 en 1570 verviervoudigde het aantal inwoners van de stad tot een totaal van twintigduizend, waarvan de helft uit de Nederlanden afkomstig was. Niet alleen de korenhandel maar ook de zoutvaart op Frankrijk en Lissabon en zelfs de haringvisserij van de stad, vormden een geduchte concurrentie voor de Hollandse steden. Emden beleefde toen zijn grote bloeitijd en tussen 1574 en 1576 werd onder leiding van Laurenz van Steenwinkel, een vluchteling uit Antwerpen, het nieuwe raadhuis van de stad gebouwd naar voorbeeld van dat van Antwerpen. Maar toen kondigden zich ook al de eerste tekenen van teruggang aan. Al in 1574 beval de Prins van Oranje de vluchtelingen naar de Nederlandse gewesten terug te keren, waaraan ongeveer drieduizend vluchtelingen meteen gehoor gaven. De daarop volgende twintig jaar leed de handel van de stad voortdurend onder de blokkades van de Eems door schepen uit de Republiek. De stad verloor haar neutraliteit die de grote bloei van de zestiger en zeventiger jaren van de 16e eeuw had mogelijk gemaakt. Handel en scheepvaart namen snel af en Emden moest zijn positie aan andere steden afstaan.

[p. 78]

Bij zijn beschrijving van de vierde tegenslag heeft Vondel de brand toegeschreven aan de tijdgod Saturnus en het nieuwe stadhuis voorgesteld als de vogel Fenix, die uit zijn as herrijst. Hiermee heeft hij het proces van historische ontwikkeling even aangeroerd, waarop hij later in het gedicht (zie vs 897-936 en p. 142-143) uitvoerig zal terugkomen.

Vijfde tegenslag: de muizenplaag

De laatste door Vondel genoemde tegenslag bij de bouw van het nieuwe stadhuis, is de muizenplaag van 1653 (vs 325-336). In dat jaar werd de Hollandse kust overspoeld met duizenden muizen, die de oogst op het land verwoestten. Vondel vertelt hoe de ‘watervloet’ (vs 326) van muizen zodanig aan hooi, gras en klaver knaagt, dat de landheren het zonder veevoer moeten stellen. De landheren zouden de kostbare bouw van het stadhuis dan ook zeker niet toejuichen. Vondel troost hen door te wijzen op een uit de landbouw afkomstig spreekwoord: ‘Een muis in het land, geeft een gouden tand’. De 17e-eeuwse dichter Cats vermeldt dit spreekwoord in 1632 als volgt:

Daer en quam noyt een muys in 't lant,
Of liet er wel een gouden tant.
(Cats, B 1 recto)

Dit spreekwoord doelt op iets, dat men op oude graslanden vaak ziet: op een weide die door muizen sterk doorwoeld is, groeit het volgend jaar dubbel zoveel gras. Dit komt doordat de aarde beter zuurstof in zich op kan nemen door de muizenholen, en doordat de uitwerpselen van de muizen en de achtergebleven lijkjes een goede bemesting vormen.

Vondel maakt dankbaar gebruik van dit oude spreekwoord, hij stelt de morrende grootgrondbezitters overvloedige weilanden en drievoudige winsten voor het komend jaar in het vooruitzicht. De grootgrondbezitters evenwel, hadden zo hun eigen ideeën over muizen, blijkens een berichtje in de Hollantze Mercurius van januari 1654:

'Den Winter liet sich slappelick aensien, waer door de Lantlieden in Hollant beducht, alsoo sy 't voorgaende Jaer met duysenden Muysen waren geplaegt geweest, dat de selve noch tot den naesten Somer in 't lant souden gebleven hebben, veele putten groeven, om die daer in te verdelgen. (Hollantze Mercurius, 1654, 3)'

De vijf rampen die werden opgesomd, hebben volgens Vondel bijgedragen tot oppositie tegen de bouw van het stadhuis. Maar het stadsbestuur wijkt niet en de bouw gaat ondanks alles onverdroten voort.

[p. 79]

Nu de bouw in een vergevorderd stadium verkeert wordt het stadhuis door iedereen geprezen en zelfs als de trots van de stad beschouwd (vs 337-340).