Hekeldichten

Met de aantekeningen der ‘Amersfoortsche’ uitgave

[p. 18]

tekstkritische noten

Onder de uitg. in plano: In D'Mater Salem door Irenaeum Philalethium, by Adelaert Waermont, later: Ghedruckt voor Marten Jansz. Brant voor de Liefhebbers van Hanekop, 1627.
Naar den druk van 1736 en 1682.

Rommelpot aant. van 't Hanekot ^a.

Om te kauwen veur begijnekoek:
En te neurien lijk Hangsje Hangebroek.

1
Op, wel op, mijn zoete Marten ^b aant.,
Help my neurjen, zuiver aant. knecht;
Wangt jij kraekt de neutjes aant. recht,
En ik ken ongs Haneparten ^c aant.:
Deunt met mij, hoe haet aant. en nijt
Koppens aant. vroomigheit aant. verbijt ^d.

2
Koppen korts aant. quam uit de Kempen,
Veur de Spanjers hier evlucht,
Toen hy dorpen en gehucht,
En het boerevolk zagh dempen aant.,
Toen de krijgh het langt liep af,
En aen Koppen paspoort gaf.

3
Alle Haenen die ontfingen
Broeder Koppen in het veen aant.
Broederlijk; en zoo het scheen

a Hanekot betekent de Consistorie, of Kerkenraedt te Amsterdam.

b Marten Janze Brandt, boekverkooper, en drukker der Contra-remonstrantsche boeken, wonende aen den ingang van de nieuwe Kerk, daer nu de onvoltooide toren staet, naest de kerkdeur: ten welken opzicht hij in 't volgende ‘Heerooms veinster aep’ genaemt wort.

c Door de Hanen worden de predikanten verstaen.

d Dit slaet op de bejegeningen, die Kornelis Hanekop van zijn medebroeders ontmoette. Hij was voorheen predikant te Sprang, daerna te Breda geweest, en wiert eindelijk (na het veroveren van die stad door Spinola, in 1625) te Amsterdam beroepen, daer hij genootzaekt wiert uit bitterheit van zijne amptgenooten, die zijne rekkelijkheit niet verdragen konden, zijnen dienst neder te leggen; doch de Magistraet van Amsterdam liet hem zijn jaarlijksche wedde aant. behouden.

[p. 19]

 

Waren 't wongder zoete dingen;

 

Maer het zuurde haest in 't vat:

 

Duuren aant. is een mooye stadt!

 

 

 

4

 

't Was: laet Koppen mit ongs waeken,

 

En te boom aant. gaen binnen 't hek,

 

Als een speulnoot zongder vlek,

 

Koppen slangen kent en draeken:

 

En hy kraaide vroeg en spa

 

Op de tooren van Breda.

 

 

 

5

 

Oogentroost ^a had gien behagen

 

In broêr Koppens murgezank aant.,

 

Broeders! riep hy, ik wort krank;

 

Ach! jy zelt het jou beklagen,

 

Zoe broer Koppen mit zijn klok aant.

 

Luyen blijft op ongse stok.

 

 

 

6

 

Oogentroost die huilde traenen;

 

Was het niet een zoete gril

 

Van die malle Kokodril ^b aant.?

 

Maer 't en aant. holp niet; alle hanen,

 

Alle boeren met heur aant. stem

 

Kroonden Koppen, en 't hadt klem.

 

 

 

7

 

Broeder Koppen, trouwe wachter,

 

Kraeide, eer de zonne blonk,

 

Dat aant. het deur de veenen aant. klonk:

 

Alle kraejers lagen achter,

 

Elk die scheen in 't kraejen schor;

 

Toen begon er een geknor,

 

 

a Karel Leenarts (Leendertze), Doctor in de Medicijne, een ijverig voorstander van 't Kerkelijke gezag, meuitmaker, en Haaglooper aant., door de Heeren van den Gerechte der Stadt Amsterdam op den 31 Januarij van den jaere 1629, om zijne oproerigheit voor zijn leven lang gebannen. Hij wiert in de wandeling Doctor Oogentroost geheten.

b Om dit te verstaan moet men weten, dat deze Karel Leenaerts woonde in een huis, daer de Crokodil uithing.

[p. 20]

 

8

 

't Haentje dikkop van de Maze ^a,

 

Lest aant. estiert na Gravezangt,

 

Huilebalk aant. in Amsterlangt,

 

Schelde: ben ik dan een dwaeze

 

Stoknar aant. in het Hanevelt,

 

Dat mijn poortklok niet en gelt?

 

 

 

9

 

Durf ik kraejen op een Keunink ^b,

 

Op den Haen, die zit in top,

 

Mit een kroontjen op zen kop,

 

In zijn groote Haneweuning aant.:

 

Ba! wat meenje, goede lien,

 

Dat ik Koppen zel ontsien?

 

 

 

10

 

Ik zal Koppen moeite brouwen,

a Adrianus Smout aant., predikant te Amsterdam, in den jaere 1613 by besluyt der Heeren Staeten van Hollant (uit Rotterdam) na 's Gravezande gebannen of verzonden, Brandts Ref. II p. 215, 216, daer hij door bidden en smeeken zijne herstellinge te Amsterdam zocht te bewerken. Ziet deezen Smout beschreeven in den 49 brief van P.C. Hooft aan zijnen broeder Justus Baek aant..

b Smout predikte op eenen biddag in de nieuwe kerk te Amsterdam, daer hij tegen den Koning van Vrankrijk, over den oorlog tegen de Gereformeerden in Vrankrijk uitvoer. Zie Amsterdamsche beroerte, p. 15. Wilt gij er een staeltje van hooren, zoo luister nae deze donderstem:
‘De oorzaek van der landen straffen is, dat men luiden in de regering dringt, die voorstanders zijn van 't Pausdom: de exempelen en vruchten daer van ziet men dagelyks in de Staeten, die hare schepen gezonden hebben voor Rochel, om de waere Gereformeerde Religie te verdrukken en te assisteren. Het kindt des verderfs, het kindt der duivelen, den draek, de eerste tak daer de hoere van Babel op het beest met zeven hoofden zit: en opdat gij moogt weten, van wien ik spreek: ik meen den Koning van Vrankrijk LOUIS de XIII, zoone van Hendrik de IV, dien Apostaet. Wat macht heeft doch de Koning van Vrankrijk? wat kan hij doen? 't is wat. Hij heeft ons op 't voorjaer laestleden een deel duivels gezonden. Wat vrucht hebben die gedaen? niets, zij zijn al te zamen voor den Duivel gevaren.’
Dat 's op den trant van Broer Krelis, als hy van den Prins met zyn le'ere naersgaetje sermoende.

[p. 21]

 

En zijn ongenaeide aant. rok

 

Scheuren in het hoenderhok;

 

'k Zel hem veur een ketter schouwen aant.;

 

'k Lijd niet, by mijn reusel-Smout ^a,

 

Dat zijn strongt verkeert in gout!

 

 

 

11

 

Fiat! riep 't kalkoensche Haentje ^b

 

Dat zoo bloost om zijne kam,

 

En de jongens nae den Dam

 

Op leert trekken met een vaentje,

 

Of nae 't Brouwers Haentje ^c, dat

 

Hem bestoven aant. zagh van 't nat.

 

 

 

12

 

Het geviel, dat grauwe aant. Geuzen ^d

 

Wonnen 't huis te Monkelbaen ^e,

 

Daer Heer Hopman Swart vooraen

 

Trok, met sinte Stevens reuzen ^f,

a Hier speelt de Dichter op den naem van Smout voornoemt.

b Jacobus Triglandius aant., om sijn root en opdrachtig aengezicht zoo genaemt. Zie het hekeldicht van Haen Kalkoen.

c Pieter Evertze Hulst, brouwer in 't Haentje by de nieuwe markt, hadt nevens eenen zijner bekenden den predikant Triglant dronken langs straet zien stootvoeten, ende tegen iemant gezegt, dat hij Triglant op stroôbeenen hadt zien gaen: dit voortgepraet quam Triglant ter ooren, de eenige maelen op den predikstoel vele betuigingen daer tegen gedaen heeft, en t' evens het graeuw en de jongens tegen den brouwer aengehist en opgereuit.

d Het graeuw en kanaelje door de predikanten gaende gemaekt.

e Een huis op de oude schans bij de boomsloot, omtrent de Monkelbaenstoren, den 13 April 1626, op Paeschmaendag door 't opgehitst graeuw, om dat men meende, dat de Remonstranten daer zouden prediken, overweldigt en geplondert.

f Door Sinte Stevens reuzen verstaet de Dichter het graeuw, dat met steenen wierp, omdat sinte Steven gesteenigt is. Dit graeuw of deze plonderaers hadden tot een stout aenvoerder eenen hopman Swart, geweze capitein der Westindische maetschappij. Deze raekte, nevens twee Oostindischvaerders, in hegtenis, en wiert te recht gestelt en veroordeelt, om nevens een van die twee op 't schavot te knielen, 't zwaert over 't hooft te laten gaen, en daer op gebannen en hunne goederen verbeurt verklaert; de derde wiert gegeeselt en gebannen.

[p. 22]

 

Toen de Damheer ^a, wel emant aant.,

 

Schoot twee dieven aant. in het zant.

 

 

 

13

 

Toen kreet Trompman ^b: bij mijn trompen,

 

Bij mijn fluiten, dat gaet wel,

 

Wat! nu ist ewonnen spel,

 

Nu de grauwe Geuzen pompen,

 

En, met giestig aant. overlegh ^c,

 

Trekken over markt en breg aant..

 

 

 

14

 

Korteboef ^d die zat en aant. lachten,

 

En hij hielt zijn buikje vast;

 

Wel, hoe dunkje van die quast?

a De Damheer is Nicolaas Hasselaer, Majoor van 't stads krijgsvolk, die op ordre der Burgermeesters, om den moetwil en 't plonderen te steuiten de soldaten in de wapenen bragt, en daer mede nae 't huis bij de Monkelbaens toren trok, daer hij eerst met zachte woorden 't graeuw tot bedaeren zocht te brengen, doch men wierp hem en zijn volk met steenen en een soldaet dacht met een degen, en een bootsgesel met een mes, den Majoor de rest te geven, doch 't mislukte. De majoor, die eerst met los kruidt hadt laten schieten, kreeg ordre van Burgermeesters, om tweemalen met scharp onder den hoop los te branden; twee wierden er geschoten, die men daernae bevondt aant. bekende gaeuwdieven te wezen, daervan de eene een dief kerkroover was, die vele booze stukken en straetschenderijen hadt aengerecht; en de andere, die aen 't lood gestorven was, al twee reizen te Amsterdam in de boeijens gezeten hadt.

b Simon Verdoes (zoon van Willem Verdoes, weleer opperschout te Amsterdam) een ijverig Contraremonstrant, Trompman genaemt, om dat de vergulde Tromp tot zijnent uithing. Ziet van hem in Vondels Ontzet van Piet Heins buit en de aent. daer op in 't licht gegeven.

c De dichter geeft hier mede te kennen, dat 't oproer en huisplonderen niet zonder aenstoken en 't beleit der geestelijkheit of der predikanten geschiede.

d Dit en de volgende regels slaen op Boudewijn Kortenhoef, Secretaris van Amsterdam, een groote wargeest, levende met zijne moeder zeer onheusch, haer dikmalen slaende en langs de vloer slepende, daerom zij hem ook in haer testament ten overstaen van twee schepenen heeft onterft.

[p. 23]

 

Kroont zijn muts met haneschachten aant.,

 

Zet die moêrplaegh, felle beul,

 

Op een bok aant., of ezels veul.

 

 

 

15

 

Maer het werk en bleef niet steken

 

Met het afebrooken aant. huis;

 

Wangt kijk, Isrels hokgespuis

 

Zocht Gods martelaers te wreken,

 

Sleepte 't lijf veur 's Heeren deur ^a,

 

En las hokplakkaten veur!

 

 

 

16

 

Een gequetste wiert edragen ^b

 

In het Gasthuis, van zijn broers,

 

't Veen aant. was vol gekoekeloers,

 

't Hok niet anders deê als aant. klagen,

 

Troost en wisse zaligheit

 

Was den zieke toe ezeit.

 

 

a Het graeuw sleepte het doode lichaem van eenen dief aant. en plonderaer eerst voor de deur van den Burgermeester van Nek, willende den dooden daer in huis hebben; deze verzogt, datze 't zelve naer 't Gasthuis wilden dragen: maer men bragt het lijk nae 't huis van den Burgermeester De Vlaming, niet tegenstaende 't Gasthuis wel de helft nader was. Daer maekte men groot oproer met schreeuwen en dreigen, schoon er verzogt wiert, dat men zich stil zou houden, vermits de dochter van dien Burgerheer in de kraem lag: doch 't holp niet: onderwijlen quam Burgermeester Oetgens daer ook, die bevel gaf om 't lijk naer 't Gasthuis te dragen, gevende haer een Stadsbode met die ordre mede.

b De andere dief en plonderaer, gequetst zijnde, wiert in 't Gasthuis gebragt, en lag daer lang in groote pijn, wordende veelmaelen bezocht van zeker predikant, en een zieketrooster of pastoraele beunhaes, om hem wat goeds voor te dragen, hem onder andere vraegende: broeder hoe gaet het u? Ben je ook wel gerust? daerop de patient antwoorde, ja broeder. En vermits hij wegens de smerte der wonde geweldich steende en kermde, zoo vermaende hem de predikant, dat hij vromelijk zou strijden vertroostende hem daer mede, dat hij voor de pijn, die hij nu leedt, de eeuwige vreugde zekerlijk zou genieten.
Deze twee oproermakers en dieven wierden van Do. Smout op den predikstoel onnozele luiden genaemt, die deerlijk waren omgebracht.

[p. 24]

 

17

 

Al de Haenen luide baerden aant.,

 

Dat hij was een moordenaer ^a,

 

Die hem teugen Christi schaer

 

Had estelt, mit roers en zwaerden,

 

Die onnozel aant. bloet vergoot,

 

Dat aant. het Hanekot verdroot.

 

 

 

18

 

Ja, zy kreeten: deur ongs aant. sporten,

 

Steeken duizent heure kop,

 

En verzaên mit garst de krop;

 

Wil nu iemant ongs verkorten,

 

Wachtje veur 't geloovig schuim,

 

Die * het hok heit op zijn duim.

 

 

 

19

 

Haentje Klopper ^b kreet, op Koppen

 

Ook ebeeten als de rest:

 

Klopt die Ketter uit het nest:

 

Wie wil mit die morsvuil soppen aant.?

 

Hij magh pikken langs het velt,

 

Die op ongse krijgtocht schelt.

 

 

 

20

 

Koppen ^c liet dat onbezegelt

 

Niet alleen, maer kraeide stijf:

 

O, onkristelijk bedrijf!

 

Boosheit, schelms en ongeregeld!

 

Lijtmen dat in deuze wijk?

 

Noit en zag ick diergelijk! -

 

 

 

21

 

Koppen 't graeu kreeg tot bedaren,

 

Elk toehoorder merken mocht

 

Dat huisplondren niet en docht aant.;

a De predicanten ontzagen zich niet in gedrukte boekjes den Majoor Hasselaer uit te krijten voor een moordenaer, die onschuldig bloet hadt vergoten, en daerom als een doodtslager behoorde gestraft te worden.

b Johannes Kloppenburg, predikant te Amsterdam, doch daer nau in den Briel. Zie Vondels Boeren Catechismes.

c De Predikant Hanekop ging ijverig op stoel voor met het bestraffen van het huisplonderen, en maende met grooten ernst ijder daer van af, als van een boos en onchristelijk werk, 't gene voor de menschelijke en Goddelijke vuurschaar ten hoogste strafbaar was.

[p. 25]

 

Waarom zy ehoorzaem waren

 

Koppen, zelden kraejens moê,

 

En zijn gunst nam daechlijks toe.

 

 

 

22

 

Haen Kalkoen ^a die kreet vol tooren:

 

'k Zou jou met mijn pennen slaen

 

Datje deuzen vreemden Haen,

 

Deuzen nuwelink gaet hooren,

 

En jou ouwe kraejers vliet,

 

Liet ik 't om jou zwakheit niet.

 

 

 

23

 

Malkus ^b quam ook an 'eloopen:

 

Lomberts aant. hanen! kreet hij, waekt;

 

Ziet, wie 't spul te grabbel maekt:

 

Koppen wint zoo groote hoopen,

 

't Is edaen, zoo jij, bij gut,

 

Koppens toeloop niet en schut.

 

 

 

24

 

Stoot die baziliskus aant. buiten,

 

Smoort hem in zijn eigen gift,

 

Maekt hem zwart, bij mont en schrift;

 

Past aant. het hok wel dicht te sluiten.

 

Wangt hij maekt de vechters flaaeuw,

 

En het moedig geuzegraeuw.

 

 

 

25

 

't Malle ventje ^c dat zei; amen!

 

Broeders, dat geschie; 't is tijt,

a Jac. Triglant, die niet lijden kon, dat Hanekop, om zijne zachtzinnigheit by de voornaamste burgers bemint, zoo veel toeloop en gehoor hadt.

b Warnar Ernst van Bassen, hier Malkus genaemt, om dat hij kruiken en kannen verkocht, die gelijk Malchus aant., slechts maer een oor hebben.

c Jan Willemze Boogaert, Oudt-Schepen der Stadt Amsterdam, in de wandeling ‘malle Jan’ geheten, die wegens zijne oproerigheit in den jaere 1629, by den Gerechte van die stadt verwezen is in eene boete van 2000 guldens, en wijders, dat hij (binnen 24 uur) om vergiffenis zou bidden, of bij weigering de stadt ruimen en twee jaeren daer uit blijven. - Zie Vondel, II dl. p. 676. (Op deze plaats komt een gedicht voor, getiteld Op de Haegloopers aant. van Daniël Mostert).

[p. 26]

 

Dat men Koppens kam af bijt.

 

Rot en spant met kracht te zaemen,

 

En elk Haen op Koppen pik,

 

Dat hij 't kraejen laet van schrik.

 

 

 

26

 

't Was: gae voort, geveinsde ketter!

 

Pak jou voort, jij toovenaer

 

Altijd tay, en zelden gaer:

 

Kristen zongder giest aant. en letter,

 

Wije deur, en ruime poort aant.,

 

Zielverleier, pakjou voort!

 

 

 

27

 

Koppen kon niet lange duren

 

In de bijtebauwe aant. kouw,

 

Hier een steek, en daer een douw:

 

Koppen most het duur bezuuren:

 

Arme Koppen die most gaen,

 

Uitepikt van elke Haen!

 

 

 

28

 

Nu zit Koppen uit esloten,

 

En eschoffelt aant. uit het kot:

 

Viertien aant. Hanen tot een spot.

 

Hanen, die met spooren stooten,

 

Hanen, scherp van klau en bek,

 

Werveldrayers aant. binnen 't hek.

 

 

 

29

 

Toorenwachter ^a aant., wilt doch paejen

 

Koppens broeders meer en meer,

 

Maekt, dat, als zij Koppen weêr

 

's Morgens lustig hooren kraejen,

 

Elk een zingt met blijen toon:

 

Keunink Koppen spant de kroon!

 

 

 

30

 

Toorenwachters, liert de grepen

 

Kennen van de Hanewrok,

 

Want een krijter graeit aant. in 't hok,

 

Dat men jou wel licht zou schepen

 

In een lichter aant. algelijk,

a Door de Torenwachters verstaet de Dichter de Burgermeesters, om dat hare kamer of vergaderplaats was in het torentje van 't oude stadtshuis. Zie Inwijding stadh.

[p. 27]

 

En opzetten an den dijk ^a.

 

 

 

31

 

Ja, het moêrhok, om te baenen

 

Ruimer weg tot Hierarchij,

 

Steekt bedekt na hofvoogdij

 

Over vrije Frangse Hanen aant.;

 

Maer die kraejen al op Wals:

 

Bestemoêr, jou kaert is vals! -

 

 

 

32

 

Toorenwachters, keunje lubben aant.

 

Altemet aant. een geile Haen,

 

Zeper aant., 't zel dan beter gaen,

 

Slang vernuwt van zelf heur schubben,

 

Maer een Haen vernuwt aant. zijn zeên.

 

Als hij fraeitjes wort besneên.

 

 

 

33

 

Wangt het aertje van die schalken,

 

Is te bijte bits en fel

 

In zijn vroome buermans vel;

 

Over hem te huilebalken,

 

Die hij straf mit spooren botst aant.,

 

Die hy martelt, nijpt en trotst.

 

 

 

34

 

Martebroer my dit holp zingen,

 

Marten aant., Heerooms veinster Aep,

 

Die staegh ruikt aan 't Haentjepaep,

 

En op Farheers aant. trom kan springen,

 

Marten, die het al gelooft,

 

En de spijker raekt op 't hooft.

 

 

 

35

 

Wil elk Haen op Heeren kraejen,

 

Lijdt dan, dat mijn Rommelpot

 

Deunt en speult van 't Hanekot:

 

Keun je beitlen aant., ick kan draejen,

 

Ben jij huppels, ick ben sprinks aant.,

 

Zoo jij dwars drijft, ik drijf slinks.

 

 

a Smout dorst wel zeggen, dat men zulke slappe overheden met een schip nae de Volewijk behoorde te vaeren, om ze door een hennepe venster te leeren starrekijken en diergelijke ergerlijke tael sloegen ook zijn medebroeders op den predikstoel uit.

[p. 28]

 

36

 

Reintje ^a , betert ook jou wegen,

 

Of, jij krijgt al meê een beurt.

 

Elk is op de schalk esteurt aant.:

 

Vos, langt Koppen jouwen zegen,

 

Dat hij weêran gae te boom,

 

En veur niemants pikken schroom!

 

 

 

37

 

Malle Vent ik quijt aant. magh schellen,

 

Want hij zel, van anxt bekakt,

 

In een ziepton ^b dicht epakt,

 

Zijnen broodkurf scheep bestellen,

 

En mit 't ierste schip van hier,

 

Lubbert aant. hieten tot Algier aant..

 

 

 

38

 

Hanen, kakel ik te woortrijk?

 

Is hier ergent aant. wat emist aant.?

 

Deinkt, dit malt aant. een Kamerist,

 

In het Rederijkers Noortwijk,

 

Of de Kamer van Schiedam,

 

Om het hok te maken tam.

 

 

 

39

 

Veur een slot dan! Gasthuis-Peter ^c,

a Reynier Paeuw aant.. Zie Vondels Poezie II 426 (waar het Sprookje van Reintje de Vos voorkomt).

b Jan Willemze Bogaert was een zeepzieder en de dichter spreekt hier van een zeepton, vermits toen bekent was, hoe hij Bogaert, door zijnen kuiper Roelof Roelofze genaemt, die een kerkuil en groste schijnheilig was, zijne zeeptonnen tegen de keure te klein hadt laten maken, die daerom door ordre der Schepenen op de balken van de nieuwe kerk omhoog geplaetst zijn, en eindelijk met 't dak van de kerk, in 1645, verbrant.

c Dit slaet op het beelt van St. Pieter, dat bóven op het pakhuis van St. Pieters Gasthuis, staende aen 't Water bij de Orimmenisse-sluis, met de sleutels in de handt was gestelt: doch om dat eenige ijveraers daer tegens morden, zeggende, dat de turfschippers van 't Roomsche geloof, die door de sluis voeren, zich daer voor bogen en 't beelt eere bewezen, wiert goet gevonden, het beelt zijn sleutels te ontnemen, een lauwerkrans op 't hooft te zetten, en den Apostel in een poëet te veranderen, in dier voege als men 't daer noch ziet staen.

[p. 29]

 

Zoo ik vraeg jou ouwen Haen,

 

Als hij ziet dit gekspul aen,

 

Maken 't jonge Hanen aant. beter

 

Als het ouwe hok veurheen ^a?

 

'k Wed hij 't hooft schudt en kraeit neen. -

a Maeken 't de Gereformeerde Predikanten van Amsterdam in onzen tijdt beter dan de Papen aant. in voorgaende tijden?

Eerste uitg. 6: sotte gril.

Tekst 33: Is te bijster.