De werken van Vondel. Deel 10. 1663-1674

[p. 635]

Op het inheiligen van den heiligen Franciskus de Borgia,aant.^*

Hertogh van Gandia, Onderkoning van Katalonie, Generael van de Societeit,
Door zijne Heiligheit Klemens den Tienden.

Laet ons nu met 's hemels reien,
Harp, gezangen, fluit, schalmeien,²

En een opgetogen geest,³

Vieren Sint Franciskus feest,

Die erfvorstelijke staeten,
Kroon en rijxstaf kon verlaeten,⁶

Toen hy Izabelle zagh,

Daer zy op de dootbaer lagh,

Met haer toegelokene oogen,
Van een' zwarten nacht betogen.¹⁰

Och, sprak hy, dees morgenzon,¹¹

Die al 't licht verdooven kon,¹²

Trougenoot van keizer Karel,¹³
Schoone en onwaerdeerbre parel,
  Hoop en eer van 't Roomsche rijk,

Is zy 't zelf? of is haer lijk

Ons verdonkert, en ontdraegen?¹⁷

* Van 1671. - Volgens de tekst in Vondels Poëzy 1682 I, blz. 519.
Opschrift: Vondel bezingt hier het heilig verklaren (inheiligen) van Franciskus Borgias (1510-1572), hertog van Gandia en onderkoning van Catalonië, gunsteling en vertrouwde van keizer Karel V. In 1539 moest Borgias op last van Karel V het stoffelik overschot van keizerin Isabella van Toledo naar Granada overbrengen, en daar volgens oud gebruik bij de geopende doodkist zweren dat deze werkelik het lijk van Isabella bevatte. Doch dit was na de overbrenging reeds zo onherkenbaar veranderd, dat Borgias slechts bij ede durfde bevestigen niets verzuimd te hebben om zijn plicht getrouw te vervullen. Onder de indruk van deze gebeurtenis nam hij toen reeds voor zichzelf het besluit eenmaal alle wereldse grootheid vaarwel te zeggen en zijn leven aan God te wijden. In dit voornemen werd hij versterkt door de dood van zijn echtgenote Eleonora de Castro (27 Mei 1546). Nadat hij voor de toekomst van zijn kinderen en de belangen van zijn huis had gezorgd, trad hij omstreeks 1551 in de Societeit van Jezus, waar hij gewichtige bedieningen bekleedde en 2 Juli 1565 tot generaal der Orde werd gekozen. De kardinaalshoed en alle kerkelike waardigheden wees hij van de hand. Hij stierf te Rome 30 Sept. 1572. Paus Urbanus VIII stelde hem 24 Nov. 1624 onder het getal der Zaligen en Clemens X sprak 12 April 1671 zijn Heiligverklaring uit. Zie Allard, Vondel's Gedichten op de Societeit van Jezus in Studiën I (1868), blz. 124-29.

2 schalmeien: herdersfluiten.

3 opgetogen: in de oorspronkelike betekenis: in hogere sferen verkerende.

6 kon: had de kracht om.

10 betogen van: overdekt door.

11 morgenzon: opgaande zon.

12 verdooven: overstralen.

13 Trougenoot: echtgenote.

17 verdonkert en ontdraegen: bedriegelik weggenomen (vgl. verduisteren).

[p. 636]

 

Neen, ik heb het gageslagen,¹⁸

 

En, als 's Keizers eerste vrient,

20

  Mijnen heer getrou gedient.^5-20

 

Kon dit lichaem zoo verkeeren

 

In een aes! de wormen teeren²²

 

Op de spier, en 't edel bloet,²³

 

In de hoven opgevoet.

25

Onder 't missen van dien luister²⁵

 

Schept de Hertogh licht uit duister,

 

Ziende hoe de zon van staet²⁷

 

En de werrelt ondergaet.

 

Borgia, van yver vlugge,²⁹

30

Ziet naer vleesch noch bloet te rugge,

 

Ziet naer kinders, hertoghdom,

 

Rijk noch Katalonie om,

 

Maer verkiest, gelijk een vroede,

 

Vrolijk willige arremoede,

35

  Kuischeit en gehoorzaemheit,^34-35

 

En volght Jesus, die hem leit,³⁶

 

En na zulk een weêrgeboorte

 

Houdt zijn voetspoor door de poorte,³⁸

 

Heet van liefde tot Godts huis,

40

  En geladen met zijn kruis

 

Naer de Maetschappy^* gedreven.⁴¹

 

Hierom zit hy nu verheven,

 

Onder Heiligen ge-eert,

 

Daer men eeuwigh triomfeert.

45

Schoon de werrelt avrechts oordeelt,⁴⁵

 

Spiegelt u aen 's kruishelts voorbeelt,⁴⁶

 

En zijn ootmoet, rijk beloont.⁴⁷

 

d'Ootmoet wort in hem gekroont.

 

    MDCLXXI.

18 het gageslagen: er voor gezorgd.

5-20 Zie de aantekeningen op het Opschrift. Het hertogdom van Gandia was erfelik.

22 aes: minachtend voor: een rottend dierlik lichaam.

23 de spier: het blanke vlees.

25 luister: lichaamsschoonheid.

27 staet: hoge stand.

29 van yver vlugge: door geloofsijver wakker, helderziend.

34-35 arremoede, kuischeit en gehoorzaamheit: de drie kloostergeloften of ‘Evangeliese raden’.

36 Treedt in de Societeit op Jezus' roepstem.

38 Volgt Jezus' voetspoor. Zie Hebr. 13, 12-13.

* [Randschrift:] Compagnie.

41 de Maatschappy: de Societeit.

45 avrechts oordeelt: een verkeerd oordeel velt, een dergelik gedrag niet kan begrijpen.

46 kruishelt: heldhaftig navolger van Christus (door zelfopoffering).

47 zijn ootmoet: behalve dat Borgias alle wereldse waardigheden verzaakte en de kerkelike van de hand wees, noemde en tekende hij zich ook: Franciscus Peccator (Allard).