De werken van Vondel. Deel 10. 1663-1674

[p. 320]

Op d'afbeeldinge van Uitrecht.
Getekent door Herman Zachtleven.aant.^*

Noch leeft Zachtleven in zyn tekenkunst t'ontvouwen

En aen den ouden Ryn de bisschopsstadt te bouwen,^1-2
Hoedanigh zy hier ryst uit haeren ouden gront,
Die door merktekens tuight hoe UITRECHT eertyts stont⁴
Den Roomschen keizeren ten dienst, en uit Britanje⁵
Den adelaer, geplant op 't uiterst' van Germanje,⁶
Voorzagh van voorraet, hem van Katwyk tegens stroom⁷
Te water toegevoert, 's rijx vyanden ten schroom.⁸
De burgers van den Ryn treên dus, als bontgenooten⁹
Des Tibers en zyn stadt, gesterkt met zeven sloten.¹⁰
Maer hooger draeft hunne eer, als Willebrort uitheemsch¹¹
Door last van Rome, hen noch Heidensch, van den Teems
Komt wasschen in de vont, en met den myter kroonen.^11-1313
De wilde Heidens, die spelonk en bosch bewoonen,
De Vranken, Saxens, Deen, en Friesch, en noortsch gespuis
Bespringen Christus bruit, getekent met zyn kruis.¹⁶

* Van ± 1667. - Volgens de tekst van het handschrift, dat berust op het Vondel-Museum te Amsterdam.
Opschrift: Van de schilder-etser Herman Zachtleven of Saftleven (zie deel 9, blz. 300) zijn twee getekende stadszichten van Utrecht bekend, door hem in 1648 en 1669 in ets gebracht. Op grond van de spelling is Vondel's gedicht niet vroeger dan 1665 te dateren. Daar het opschrift de tekening, en niet de ets van 1669 noemt, is het gedicht mogelik tussen 1665 en 1669 ontstaan. Vondel gebruikte als bron bij zijn gedicht de beschrijving der stad Utrecht door Dr. C. Booth, die onder de ets van 1648 werd afgedrukt en onder die van 1669 geplakt. Deze beschrijving werd ook in 1651 of 1652 in boekvorm uitgegeven door Paulus van Vianen (zie deel 8, blz. 595) bij de koperplaat van Utrecht, in 1598 door zijn grootvader Adam van Vianen gesneden, welke prent mogelik ook aan Vondel bekend is geweest blijkens een bizonderheid in zijn gedicht die niet op de voorstelling van Zachtleven en wel op die van Vianen teruggaat (vs. 24). Zie Molkenboer, Utrecht, Vondel, Zachtleven en Booth in Het Vondel-Museum, 13de verslag (1926-'27), blz. 16-27.

1-2 De bedoeling zal zijn: om in zijn tekening de ligging aan te geven en als het ware Utrecht voor het oog op te bouwen.

4 merktekens: Booth noemt hier het Romeinse aardewerk en de Romeinse munten, bij de uitgraving van oude fondamenten aangetroffen.

5 Roomschen: Romeinse; uit Britanje: door uit Engeland langs de Rijn, tegens stroom, via Katwijk aangevoerde voorraden.

6 De Romeinse legioenen, gelegerd aan de uiterste rand van Germanië.

7 Katwijk wordt door Booth hier niet genoemd, overigens stemt zijn tekst met die van Vondel overeen.

8 ten schroom: tot schrik van de vijanden (Ned. Wdb. XIV, 1114).

9 De burgers van den Ryn: de Bataven, Caninefaten en Friezen (wier gebied zich tot 689 ook ten Zuiden van de Rijn uitstrekte) behoorden tot de zogenaamde ‘socii’ (bontgenooten), onderworpen aan Rome's macht, zie Blok, Gesch. v.h. Ned. Volk 1923, I, blz. 23.

10 gesterkt: behoort bij burgers van den Rijn, Booth: ‘onder schut van boven-verhaelde Castra ofte Block-huysen’; sloten: kastelen die dienden als legerplaats der legioenen die Germanië in toom moesten houden. Het getal zeven komt bij Booth niet voor, Blok t.a.p. spreekt van ‘kastelen, weldra acht in getal’.

11 draeft: verheft zich; uitheemsch: als vreemdeling.

11-13 Willebrord, de apostel der Friezen, die in 690 uit Northumberland op de Friese kust landde en in 695 tot eerste bisschop van Utrecht werd gewijd.

13 wasschen in de vont: dopen (door onderdompeling).

16 Christus bruit, getekent met zyn kruis: de Kerk.

[p. 321]

 

Wat heeftze, reis op reis, by wisseling van tyden

 

En heerschappyen, wreet gemartelt, niet te lyden!

 

Noch scheptze t'elkens aêm, van hooger hant beschermt:¹⁹

20

En als het spreekwoort luit dat zelden brant verarmt,²⁰

 

Verrystze na den brant veel schooner uit haer assen,

 

Recht als de fenix weêr geteelt en opgewassen:²²

 

Gelyk de domskroon noch ten hemel innedringt,

 

En uit het axront van den steenen wal, omringt²⁴

25

Met kerken, kloosteren, en heerelyke hoven,²⁵

 

Den Dichtren stof geeft zulk een wonderwerk te loven.

 

De Koning Willem, groot van naem door 't Roomsch gezagh,²⁷

 

Is moedigh dat hy zich haer burger noemen magh.²⁸

 

Men zoude een lange ry doorluchte stammen noemen,²⁹

30

Die op het burgerrecht der stede zich beroemen,

 

En rekenen een eer dat zy, ten dienst gereet,

 

Van outs verbonden staen met een gestaefden eedt.³²

 

Het heiligh ryk, zoo hoogh gevoert op arentspennen,³³

 

Plagh in den breeden raet de bisschoppen te kennen³⁴

35

Voor zyne medeleên, en vorsten van het ryk.

 

't Gewijde bisschopsrecht verstrekte een wisse wyk³⁶

 

Van onderdrukten, waer de boosheên t'zamenspanden,³⁷

 

Beheerschte ook Eems en Schelt, noch zeven Nederlanden,³⁸

 

En hun gebeuren, met den herderlyken staf,

40

Tot dat de tyt een krak aen 't heiligh voorrecht gaf.⁴⁰

 

Het huis van Adriaen den zesten, uitgekoren

 

Tot hooft der kerke, tuigh van zulk een' ingeboren,^41-42

 

Die, om zyn deeghlykheit, zoo wyt alom befaemt,

 

Sint Peters stoel geensins ontluistert noch beschaemt.

45

Dees stadt, de hooftstadt van het Sticht, in top gestegen

19 van hooger hant: door God.

20 Booth: ‘gelijck men gemeenlick segt, brand selden verergerd’.

22 de fenix, zie deel 4, blz. 126.

24 het axront: dit raadselachtige woord, in geen woordenboek vermeld, moet gelijk staan met ront: kring, cirkel. Van Lennep zag in het eerste deel ax = axis = middelpunt; den steenen wal: deze is niet te zien op de prent van Zachtleven, maar wèl op die van Adam van Vianen (zie de aantekening bij het Opschrift).

25 heerelyke hoven: grondbezit en woningen van adellike heren.

27 Graaf Willem II als Rooms koning.

28 moedigh: trots.

29 Men zoude kunnen noemen; stammen: geslachten.

32 met een gestaefden eedt: met een plechtige eed. Een gestaafde eed is oorspronkelik: een aan iemand voorgezegde en door hem woordelik nagezegde eed (Ned. Wdb. XV, 893).

33 Het heilige Roomsche rijk: Duitsland, dat de arend in zijn wapen voerde.

34 Plagh: placht; in den breeden raet: in de volledige vergadering n.l. van de keurvorsten, waartoe de aartsbisschoppen van Mainz, Keulen en Trier behoorden; te kennen voor: te erkennen als.

36 verstrekte een wisse wyk: verleende een veilig toevluchtoord.

37 Van: voor. Booth zegt hier dat de Bisschopsmijter zeer geambieerd werd door de wereldlike vorsten die ‘somtijds meer gesorgdt hebben voor hare naburige vrunden en aenverwanten, dan voor haer getroude Bruyd en toevertroude Bisschops-stoel.’

38 Vondel vat hier samen wat Booth mededeelt: ‘Streckende haer Dioecesis ende Geestelycke jurisdictie over alle de jegenwoordigh Geunieerde Provincien, van Embderland, tot aen Vlaenderen toe.’; noch: nog.

40 Booth vermeldt uitvoeriger hoe de bisschoppen van Utrecht werden beroofd van hun wereldlik gebied.

41-42 Booth zegt hier dat Paus Adriaan VI, als men hem zijn eenvoudige afkomst verweet, zich met trots geboren Burger van Utrecht noemde. Diens huis noemt Booth op een andere plaats een der schoonste gebouwen van Utrecht.

[p. 322]

 

Leght in een vruchtbren schoot van klaygront, ryk van zegen.⁴⁶

 

Hier zwelt de korenaer, daer d'uier vol met room

 

Hier rust de herder in de schaduw van den boom.

 

Hier vloeien Vecht en Mare door boomgaert en prieelen,⁴⁹

50

En heerenslooten heen. hier trecken boschtooneelen⁵⁰

 

De tortels en het vee. daer zuight de honighby.

 

Daer zingt de nachtegael en leeurik even bly

 

Een liefelyk gezang, dat noit het oor verveelde.

 

Hoe noemt men Uitrecht dan? een Paradys vol weelde.

46 Legt: ligt. Booth: ‘Het omleggende Land is seer vruchtbaar en plaisant, alwaer allerley Koren-landen, vette Weyden, en oock goede Venen ende Plantagie, meest van Vrucht-rijcke bomen’ ....

49 Mare: tak van de Oude Rijn, zie F.A.R.A. Baron van Ittersum, Het ‘Heycop’, genaamd de Lange Vliet, Utrecht z.j. [1900], blz. 5; prieelen: lusthoven.

50 heerenslooten: voorname huizen van de adel.