De werken van Vondel. Deel 10. 1663-1674

Regelnummers proza verbergen

[p. 95]

J.v. Vondels
Adam in Ballingschap,
of Aller treurspeelen treurspel.

   PRIMA MALORUM
CAUSA.

t'AMSTERDAM,
Voor de weduwe van Abraham de Wees, op den Middeldam, M, DC, LXIV.

[p. 96]

Aen de Kunstbeminnende heeren vaders van het oudemannenhuis en weeshuis, voorstanders van het recht gebruick der tooneelspeelenaant.^*.

1Nu zal het tooneel met recht een toestel van boschloof en^11-2 2 spelonckschaduwe, naer zijnen oirsprongkelijcken naem σκηνή² 3 eischen, gelijck het van overouts in Griecken, eerst onder her-³ 4 ders, die op het lant, in de schaduwe der boomen, hunne velt-^4-5 5 lieden, om eenen bock, by beurte opzongen, welck zanggebruick⁵ 6 allengs van het platte lant in de steden overgevoert wert, daer⁶ 7 men d'oude Sater [een schimpspel, entlijck afgeschaft] in de lom-⁷ 8 mer van eene spelonck en laen en prieel, by de springader van 9 eene levendige bron, vertoonde, van welck vertoonen de Neder-^9-109-11 10 duitschen den naem van hun tooneel ontleenen, en niet van een 11 tonneel, gelijck of men de speelstellaedje eerst op tonnen boude. 12 Niemant kreucke om dit toestel van het paradijstooneel zijn voor-¹² 13 hooft, nochte werde out en grijs voor den tijt van schrick en ver-¹³ 14 baestheit: want d'aenschouwer zal geene dertele saters en geile 15 boxvoeten met moedernaeckte nymfen zien huppelen, neen zeker: 16 en om de naeugezetten kort uit den droom te helpen, men zal het¹⁶ 17 paradijstooneel zien gebootseert naer het paradijs, van den opper-^17-18 18 sten en eersten hovenier, in het oosten, aen d'Eufraet geplant, tot 19 een lustprieel, en gezegent verblijf voor Adam en Eva, die hier,

* Bovenschrift: De Vaders of Regenten van het Oudemannenhuis en Weeshuis voerden het beheer over den schouwburg en waren uit den aard der zaak belangrijke voorstanders en bevorderaars van een goed repertoire. Daarom moet het Vondel wel ontgoocheld hebben, dat zijn Adam, ondanks deze vleiende opdracht, nooit werd opgevoerd.

1 toestel: samenstelling, hier is décor bedoeld.

1-2 spelonckschaduwe: de schemering van een boschholte.

2 σκηνή: dit woord, dat eigenlijk tent beteekent, ziet Vondel voor den oorspronkelijken klassieken naam van tooneel aan, en inderdaad hebben schrijvers als Plato en Aristoteles het al vroeg met het tooneel in verband gebracht: οἱ ᾽επὶ σκηνῆς zijn nl. bij hen de tooneelspelers, die een met loover overschaduwde open ruimte in een bosch als tooneel gebruikten.

3 Griecken: Griekenland; achter dit woord leze men: geschiedde of plaats had, daar, zooals Van Lennep al opmerkte, een dergelijk woord schijnt uitgevallen.

4-5 veltlieden: veldliederen, herdersliederen.

5 om eenen boek: Ook in het Berecht van Lucifer verklaart Vondel den oorsprong van het treurspel uit den Griekschen Bockezang of de tragoedia. Zie Dl. V, bl. 614, noot op r. 203.

6 daer: waar.

7 d'oude Sater: het primitieve saterspel (Lat.: Satyrus), een spel van dartelheid en scherts (schimpspel) waarin boschgoden met bokspooten enz. (saters, vgl. r. 14-15) optreden.

9-10 Nederduitschen: Nederlanders.

9-11 Vertoonen .... tooneel; tonneeltonnen: zooals gewoonlijk volgt Vondel hier een volksetymologie van zijn tijd, ofschoon hij de blijkbaar ook gangbare, die tonneel schreef en dit woord met de tonnen der openluchtvertooningen in verband bracht, juist als volksetymologie verwerpt; het woord tooneel komt echter van het Fr. tinelle.

12 dit toestel: deze voorstelling, dit décor.

13 werde: worde.

16 naeugezetten: angstvalligen; kort: ineens.

17-18 van den oppersten en eersten hovenier: door God, vgl. Joan. XV, 1.

[p. 97]

20 in het zuivere gewaet van onnozelheit en Erfrechtvaerdigheit,²⁰ 21 met engelen, aertsengelen en hemelsche geesten verkeerende, op 22 hunne bruiloft den allerhooghste, die hen te zamen voeghde, eenen^22-23 23 hemeldans toedanssen. Toen Lucifer voorheene de Godtheit naer²³ 24 de kroon stack, was het tooneel louter hemel: nu is het enckel 25 paradijs, daer d'erfvyant van Godt en het menschelijck geslacht²⁵ 26 heimelijck uit den afgront opdondert, om d'eerste bruiloftsstaetsi²⁶ 27 te steuren, door de hofslang, waerom wy met recht mogen roepen:²⁷

O pueri, fugite hinc: latet anguis in herba:²⁸

O jeughdigh paer, verziet u ras:

  De paradijsslang schuilt in 't gras.

31 Doch het is vergeefs gewaerschuwt: de bezete slang zal het helsche³¹ 32 vergift der hoovaerdye in hunne harten schieten, onder deze 33 woorden: Gy zult Goden gelijcken, goet en quaet weeten; en de³³ 34 vrolijcke bruiloftszang wil veranderen in eene droeve rouklaghte,³⁴ 35 hun geluckzaligh leven, naulijx begonnen, in eene bittere armoede, 36 en eeuwige ballingschap, buiten het paradijs, en versteecken van³⁶ 37 de vrucht des levens. Het dochtme niet onstichtigh maer leerachtigh³⁷ 38 Adams ballingschap, het treurspel aller treurspeelen, tooneelwijs³⁸ 39 t'ontvouwen, naer het voorbeelt van wijlen, onsterflijcker gedachte- 40 nisse, zijne Exelentie Huigh de Groot, gezant der kroone en koningin-⁴⁰ 41 ne van Sweden, die, naulijx over de grens van zijne kintsheit ge-^41-42 42 treden, deze stof in Latijn heerlijck aen den dagh broght, en door 43 dit proefstuck zoo vroegh voorspelde wat men namaels te verwach- 44 ten hadde van hem, wiens naem De Groot zoo loflijck met de daet⁴⁴

20 het zuivere gewaet van onnozelheit en Erfrechtvaerdigheid: het geestelijk kleed van onschuld en erfelijke gerechtigheid, vgl. den oorsprong en de beteekenis dezer bijbelsche beeldspraak in Berecht, r. 81-113; het drama zelf, vs. 106-107; 479 vlg.

22-23 eenen hemeldans toedanssen: vgl. vs. 833-929.

23 Toen Lucifer enz.: in het treurspel Lucifer.

25 d'erfvyant enz.: de onverzoenlijke vijand, de duivel.

26 uit den afgront opdondert: uit de Hel te voorschijn komt; bruiloftsstaetsie: bruiloftsfeest.

27 de hofslang: de slang van het Paradijs.

28 O pueri enz.: Virgilius' Ecl. III, 93.

31 de bezete slang: de slang van den duivel (Belial) bezeten.

33 Gy zult enz.: Gen. III, 5; weeten: kennen.

34 wil: zal.

36 versteecken: verstoken, beroofd.

37 de vrucht des levens: door het eten van den verboden kennisboom werden Adam en Eva verjaagd van den levensboom, bij welks vruchten zij onsterfelijk zouden geweest zijn, vgl. vs. 1684-85; niet onstichtigh maer leerachtigh: niet onstichtelijk, dus stichtend en leerrijk.

38 het treurspel aller treurspeelen: het meest dramatische drama, ook het treurspel der eerste menschen dat de treurige psychische ervaringen van de latere menschen verklaart; vgl. den ondertitel door Vondel aan Adam in B. gegeven, en vs. 1479.

40 Exelentie: een klaarblijkelijke drukfout voor Excellentie.

41-42 Als achttienjarige publiceerde Hugo de Groot zijn aan Hendrik IV van Frankrijk opgedragen bundel stichtelijke gedichten, waaronder het treurspel van den verbannen Adam (Adamus exul tragoedia) in Den Haag, 1601. Behalve voor den titel heeft de bijna 80-jarige Vondel zich voor menig onderdeel van zijn Adam in B. op dit werk van den jongen de Groot geïnspireerd, zooals hij met zijn naer het Voorbeelt van r. 39 duidelijk genoeg te kennen geeft.

44 wiens naem De Groot enz.: nomen est omen: zooals P.C. Hooft constant het hoofd der Nederl. dichters werd genoemd, is de grootheid van Grotius door al zijn bewonderaars uit zijn naam gelezen.

[p. 98]

45 overeen komt. Indien d'aenschouwers, na het speelen, met een 46 vrolijck hantgeklap eenstemmigh toonen dat hun dit behaeght,⁴⁶ 47 zullenwe deze moeite niet qualijck besteet achten, en ondertusschen 48 den kunstbeminnenden heeren vaderen der godtshuizen het hant- 49 haven van 't recht gebruick der tooneelspeelen, ter eere van stadt 50 en burgerye, bevolen laeten.

Uwe E.E. dienstwillige

J.v. Vondel.

46 vrolijck hantgekkap: herinnering aan het ‘plaudite’, waarmee Latijnsche blijspeldichters hun comedies vaak besloten, vgl, Leeuwendalers, Voorredenaer, vs. 132. Alleen heeft Vondel voor zijn Adam in B. weinig handgeklap ontvangen: het stuk werd in zijn tijd nooit opgevoerd en het werd alleen onthaald op hoon en parodie zooals te zien is bij Unger, 1664-67, bl. 323-338.

[p. 99]

Berecht
Betreffende den staet van den eersten mensche, voor en na den val, en eenige omstandigheden omtrent deze stof.aant.

1 Een overoude historischildery, van eenen doorluchtigen Apelles ge-¹ 2 tekent en geschildert, en in alle deelen volkomen, zulx dat' er niet aen² 3 ontbreeckt, nochte in 't welschicken, tekenen, en schilderen der beelden,³ 4 elck op hunne plaets, naer de gelijckmaetigheit der leden, nochte in⁴ 5 het leggen der verwen, nochte aen naeckten en gekleeden, nochte aen 6 het uitbeelden der hartstoghten, nochte cieraden, en alle andere om-⁶ 7 standigheden, van de kunst vereischt; zoodanige eene historischildery 8 is maghtigh d'oogen en aendacht des rechtschapen kenners en kunst-⁸ 9 beminners te bekooren en ontvoncken, in het onverzaet bespiegelen van⁹ 10 dit goddelijcke wonderwerck: want hoe d'aenschouwer hier langer op 11 blijft staroogen, en dit naeukeuriger beziet en doorziet, hoe hy altijt¹¹ 12 hier meer in vint dat bespiegelens waerdigh is, en verwonderinge baert; 13 naerdien alle dingen hier vast staen, naer den eisch der natuure vol-¹³ 14 wrocht en uitgevoert, en het eene het andere niet bezwijckt: Even-¹⁴ 15 eens ontvout zich de heilige leer der overoude katholijcke waerheit, 16 gegront op de getuighenissen der profeeten en apostelen, en heilige^16-17 17 vaderen: want dewijl de Kerck van den Heiligen Geest onfaelbaer ge-¹⁷ 18 regeert wort, en met recht alleen dien tijtel voert, dat ze is DE KO-^18-19 19 LOM EN GRONTVEST DER WAERHEIT, zoo kan 20 in haere leere niets gevonden worden, het welck onzuiver is, gelijck 21 d'onroomschen zelfs haer dit recht en deze eer toestaen, geduurende²¹ 22 d'eerste vier of vijf achtereen volgende eeuwen, sedert het jaer der 23 verlossinge. Onder andere leerstucken, by haer gelooft en stantvastigh²³ 24 verdaedight, is dat van den staet van den eersten mensche, voor en 25 na den val, gewightigh en van overgroot belang, dewijl dit, recht 26 opgevat en verstaen, dient tot eene grontvest van andere leerstucken,

1 historischildery: een schilderij, dat een of ander historisch feit afbeeldt; van eenen doorluchtigen Apelles: door een beroemd schilder.

2 niet: niets.

3 't welschicken: de compositie.

4 gelijckmaetigheit: proportie.

6 het uitbeelden der hartstoghten: de psychologische beteekenis of waarde; cieraden: decoratieve of illustratieve bijkomstigheden; omstandigheden, van de Kunst vereischt: door de kunst gestelde eischen of condities.

8 rechtschapen: eerlijke, niet bevooroordeelde.

9 onverzaet: onbevredigd; bespiegelen: beschouwen.

11 staroogen: staren.

13 naerdien: omdat; vast staen: goed op hun plaats staan.

14 het eene het andere niet bezwijckt: het een het andere niet dooddrukt.

16-17 heilige vaderen: de Kerkvaders en oude dogmatische getuigen.

17 onfaelbaer: onfeilbaar, zonder dwaling.

18-19 DE KOLOM enz.: I Tim. III, 15.

21 d'onroomschen: Vondel bedoelt speciaal de Hervormers, volgens wie de Kerk tegen het jaar 500 begon te verbasteren, vgl. Altgeh. III, 1539-40.

23 by haer: door de Kath. Kerk.

[p. 100]

27 hier op gebout, en ter eeuwige zaligheit nootwendigh, dies zal het niet 28 ondienstigh zijn den paradijshandel, voor het opschuiven van het²⁸ 29 paradijstooneel, beknopt en godtvruchtigh t'overweegen.

30 De Schepper aller dingen schiep Adam naer zijn beelt, heiligh, wijs,^30-vlg. 31 rechtvaerdigh, oprecht, en volkomen. Deze volkomenheit, waermede³¹ 32 hy geschapen was, en zonder welcke gave wy menschen, na Adams 33 val, geboren worden, bestont in eene overnatuurlijcke schenckaedje:³³ 34 want de mensch, natuurlijck uit vleesch en geest bestaende, en hierom,³⁴ 35 naer zijne natuur, ten deele met dieren, ten deele met engelen in gemeen-³⁵ 36 schap getreden, helt, ten opzicht van het vleesch, en de gemeenschap 37 met de dieren, eenighzins over tot het goet des lichaems en der zinnen, 38 waertoe genegenheit en zinnen hem drijven: ten opzicht van den geest,³⁸ 39 en zijne gemeenschap met engelen, helt hy over naer het geestelijcke en^39-40 40 verstaenbaere goet, waertoe verstant en wil hem drijven. Uit deze ver- 41 scheidenheit of strijdigheit van overhellen rijst in eenen zelven mensche 42 een zeker strijt, en uit dien strijt en onderlinge worstelinge een geweldi- 43 ge bezwaernis en hachelijkheit van zich wel te draegen, naerdien d'ee-⁴³ 44 ne overhellinge d'andere hindert en tegenstaet.

45 De goddelijcke voorzienigheit, om, in den beginne der scheppinge, 46 een geneesmiddel te vinden voor de zieckte van 's menschen quijnende^46-47 47 natuure, uit den aert der stoffe gesproten, beschonck den mensch met 48 eenerhande uitmuntende gave van Erfrechtvaerdigheit, waermede, als⁴⁸ 49 met eenen gouden toom, het meerder het minder deel moght intoomen,⁴⁹ 50 en het meerder deel in gehoorzaemheit onder Godt lichtelijck ingetoomt⁵⁰ 51 worden. Aldus luisterde het vleesch naer den geest, om tegens zijnen wil⁵¹ 52 niet uit te spatten, ten waere de geest tegens Godt quaem in te spannen:⁵²

28 den paradijshandel: de gebeurtenissen van het Paradijs; opschuiven: openschuiven.

30-vlg. De uitdrukking van Gen. I, 26, dat God den mensch schiep ‘naar zijn beeld en gelijkenis’, wordt door kerkvaders en theologen niet eenparig verklaard. Velen zeggen, dat Adam naar zijn natuurlijke gave Gods beeld, naar zijn bovennatuurlijke gaven Gods gelijkenis droeg. Vondel raakt dit onderscheid niet aan en vestigt alleen de aandacht op de geestelijke hoedanigheden, die Adam tegelijk met de Heiligmakende Genade versierden. Overigens volgt en vertaalt Vondel van hier af Bellarminus' tractaat De Gratia primi hominis op den voet, zooals achter in dit deel nader zal worden aangetoond.

31 volkomen .... volkomenheit: volmaakt .... volmaaktheid.

33 overnatuurlijcke schenkaedje: een geschenk of gave die over de natuurlijke eigenschappen van den mensch heenkwam en buiten de eischen der natuur lag; de Scholastieken spreken van een donum praetematurale.

34 natuurlijck: volgens zijn natuur.

35 Vgl. vs. 533-34.

38 genegenheit en zinnen: zinnelijke genegenheid.

39-40 het geestelijke en verstaenbaere goet: het goed, dat alleen door den geest en het verstand kan worden genoten, bonum spirituale et intelligibile.

43 bezwaernis: moeilijkheid.

46-47 de zieckte van 's menschen quijnende natuure: de ingeschapen innerlijke tweespalt.

48 eenerhande: in het Ned. Wdb. wordt dit woord verklaard met: van éen zelfde soort, maar deze beteekenis heeft hier weinig zin; waarsch. bedoelt Vondel eenvoudig: eenige, een zekere; Erfrechtvaerdigheit: een rechtvaardigheid of gerechtigheid, zedelijke goedheid, welke alle buiten- of overnatuurlijke voorrechten van 't eerste menschenpaar meebracht en op alle menschen zou overgaan; de justitia originalis, zooals het tegenovergestelde begrip peccatum originale door erfzonde wordt vertaald.

49 het meerder het minder: het hooger het lager.

50 lichtelijck: gemakkelijk.

51 tegens zijnen wil: tegen den wil van den geest, tegen den redelijken wil.

52 ten waere: tenzij, zoo niet; quaem in te spannen: zich zou verzetten.

[p. 101]

53 evenwel stont het in de maght van den geest tegens Godt in te spannen 54 of niet.

55 Dat deze volkomenheit van den eersten mensche overnatuurlijck, of⁵⁵ 56 hem deze overnatuurlijcke gave, gelijck een gulde hantvest, geschoncken⁵⁶ 57 was, blijckt uit de getuighenissen der heilige boecken en oude leeraeren.⁵⁷ 58 De koningklijcke profeet beschrijft het scheppen des menschen aldus:⁵⁸ 59 Wat is de mensch datge hem gedenckt, of 's menschen zoon dat-⁵⁹ 60 ge hem bezoeckt? gy verminderde hem luttel min dan d'engelen,⁶⁰ 61 gekroont met heerlijckheit en eere, en gestelt over de wercken 62 van uwe hant. Adams heerlijckheit en val wort beschreven in eenen 63 anderen harpzang: Toen de mensch in eere was verstont hy het⁶³ 64 niet, wert by het redenlooze vee geleken, en is het gelijck ge- 65 worden.

66 Hier uit blijckt dat d'eerste mensch met overnatuurlijcke gaven geciert 67 was, dewijl de profeet met verwonderinge bespiegelt dat de mensch by-⁶⁷ 68 kans met de natuure der engelen gelijk staet: ten tweeden, dat hy d'an- 69 dere gaven, den eersten mensche in den beginne geschoncken, noemt heer- 70 lijckheit en eer, die ongetwijfelt iet uitwendighs, en hem bygevoeght be- 71 tekenen. Zoo zeght oock Ecclesiasticus: Godt schiep den mensch van⁷¹ 72 aerde, en bekleede hem naer zijnen aerdt met deught. Hier ziet het 73 scheppen op de natuur; het kleet der deught op de bygevoeghde gaven. 74 Hier op ziet oock Christus gebloemt verhael van den mensche, onder⁷⁴ 75 moordenaars gevallen, eerst van zijn kleet geplondert, toen vol wonden⁷⁵ 76 geslagen; daer men met den naem van het kleet verstaet hoe d'eerste 77 mensch van zijne overnatuurlijcke gaven berooft, de natuur des men- 78 schen, na het plonderen, vol wonden geslagen wert. De Heilige Outva-^78-79 79 ders bestemmen deze zetrede. Sint Jan Guldemont zeght dat Adam⁷⁹ 80 en Eva, hoewelze naeckt waren, nochtans door d'Erfrechtvaerdigheit 81 niet naeckt stonden: Want (zeght hy) zy waren met eene heerlijck-⁸¹ 82 heit, van boven komende, bekleet. Hier blijckt hunne Erfrechtvaer- 83 digheit, by een kleet geleken, dat van boven daelde, op datwe verstaen 84 mogen hoe deze niet sproot uit de beginsselen der natuure, maer boven 85 den staet der natuure, onzen eersten ouderen geschoncken wert. Sint^85-86

55 volkomenheit: de Scholastiek noemt dezen toestand van den eersten mensch vóór de zonde: de integritas, de ongeschondenheid; overnatuurlijck: vgl. noot op r. 35-36.

56 gulde hantvest: kostbaar voorrecht of privilege.

57 oude leeraeren: Kerkvaders en theologen.

58 De koningklycke profeet: David.

59 Wat is de mensch enz.: Ps. VIII, 5.

60 verminderde hem luttel min: stelde hem weinig minder.

63 harpzang: psalm; Toen de mensch enz.: Ps. XLVIII, 13.

67 bespiegelt: overweegt.

71 Ecclesiasticus: Jezus, zoon van Sirach, wiens (deuterocanonisch) boek wel in de Vulgaat, niet in den Statenbijbel voorkomt, XVII, 1-2.

74 gebloemt verhael: een verhaal, dat onder bloemen of verbloemd iets leeren wil, een gelijkenis, vgl. r. 102; van den mensch enz.: Luc. X, 30.

75 geplondert: geplunderd.

78-79 Outvaders: Kerkvaders.

79 bestemmen: stemmen in met; zetrede: stelling, thesis; Sint Jan Guldemont: letterlijke vertaling van den Griekschen IVe eeuwschen-Kerkvader S. Joannes Chrysotomus (vgl. Altaergeh. II, 1661).

81 Want enz.: zie voor deze en volgende teksten, door Vondel van Bellarminus overgenomen, onze aanteekeningen achter in dit deel.

85-86 Sint Ambroos: de H. Ambrosius, bisschop van Milaan in de IVe E. en Latijnsch Kerkvader, zie zijn tekst achter in dit deel; onnozelheit: onschuld, Adams geestelijke toestand vóór den zondeval.

[p. 102]

86 Ambroos zeght: Adam was niet naeckt, toen onnozelheit hem be- 87 kleede. De zelve bevestight dit elders aldus: Adam was, voor zijn 88 overtreden, met een gewaet van deughden bekleet, maer door het 89 overtreden, gelijck uitgeplondert, zagh zijne naecktheit, dewijl hy⁸⁹ 90 het aengetogen gewaet verloren hadde. Dit zouden wy breeder met 91 reden stercken, maer vermijden de langkheit. Ondertusschen ontschul-⁹¹ 92 dight dit gewaet der Erfrechtvaerdigheit, als in 't voorbygaen, ons⁹² 93 treurtooneel, daer Adam en Eva niet naeckt, maer met een zuiver kleet⁹³ 94 van deught en onnozelheit te voorschijn komen. Oock vloeien de heilige 95 bladen, zelf in 't nieu verbont, alom over van deze gebloemde wijze van⁹⁵ 96 spreecken, die op zulck een geestelijck kleet slaet: gelijck ook de 97 gelijckenis van den bruiloftsgast zonder bruiloftskleet, by Christus⁹⁷ 98 ingevoert, en het feestgewaet, den verloren zone aengetogen. Paulus⁹⁸ 99 zeght: treckt den heer Jesus Christus aen: elders: is 't dat wy⁹⁹ 100 niet naeckt maer bekleet gevonden worden: elders: wy willen¹⁰⁰¹⁰⁰ 101 niet ontkleet maer overkleet worden. Sint Jan gedenckt de vrou met^101-02 102 de zonne bekleet: elders de witte zijde, betekenende de rechtvaerdigheit 103 der Heiligen. Hy raet de naecktheit met witte kleederen te decken, en¹⁰³ 104 vertoont ons zeven engelen, bekleet met zuiver lijnwaet, omgort met¹⁰⁴ 105 goude gordelen. De bruit bekleet hy met fijn lijnwaet, de rechtvaerdig-¹⁰⁵ 106 heit der Heiligen. laet ons voortgaen.

107 Adam en Eva, dus heerlijck met deze overnatuurlijcke gave der 108 Erfrechtvaerdigheit begenadight, leidden een geluckzaligh leven naer 109 lichaem en ziel, geene steurnis onderworpen, en opgetogen in geestelijcke¹⁰⁹ 110 wellusten van hemelsche bespiegelingen, gelijck Godts huisgenooten.¹¹⁰ 111 De groote Gregorius zeght dat de mensch in den paradijze gewoon was 112 met Gode in gespreck te treden, en door eene inwendige zuiverheit en 113 heerlijck gezicht met hemelsche geesten te verkeeren.¹¹³

114 Maer gelijck'er buiten den eeuwigen Godt niet bestandighs is, en zelf¹¹⁴

89 gelijck uitgeplondert: als iemand die leeggeplunderd is.

91 langkheit: breedvoerigheid; ontschuldight: verontschuldigt.

92 als in 't voorbygaen: ter loops opgemerkt.

93 ons treurtooneel: de mise-en-scène van dit treurspel.

95 gebloemde: bloemrijke, symbolische, vgl. r. 74.

97 gelijckenis van den bruiloftsgast: vgl. Matth. XXII, 11-12; by: door.

98 het feestgewaet, den verloren zone aengetogen: Vgl. Luc. XV, 22.

99 treckt enz.: Rom. XIII, 14; is 't dat wy enz.: II Cor. V, 3.

100 Het symbolische kleed wordt in een werkelijk kleed omgezet, om de opvoering mogelijk te maken.

100 wy willen: II Cor. V, 5.

101-02 de vrou met de zonne bekleet: Openb. XII, 1; elders: lees: elders gedenkt Sint Jan de witte zijde en vgl. Openb. III, 4, 5, 18; IV, 4; VI, 11; waar overal in de Vulgaat sprake is van witte kleederen (vestimenta); zijde vinden wij niet vermeld; alleen in Openb. XIX, 14 wordt van lijnwaad (bysstinus) gesproken.

103 Hy raet: Vgl. Openb. XVI, 15.

104 vertoont ons zeven engelen enz.: Joannes ziet tusschen zeven kandelaars den Menschenzoon, die gekleed is in een lang gewaad (Vulg.: vestitum podere) en vond de borst met een gouden gordel omgord: Openb. I, 13.

105 De bruit enz.: Joannes ziet de heilige stad neerdalen als een bruid die opgetooid is voor haar man (Vulg.: paratam sicut sponsam ornatam viro suo).

109 steurnis: verstoring.

110 Godts huisgenooten: vgl. Eph. II, 19. - III De groote Gregorius: de H. Gregorius de Groote, paus en Kerkvader in de VIe E.

113 heerlijck gezicht: onbelemmerde zieleblik, zuiver inwendig oog.

114 bestandighs: bestendigs; zelf: zelfs.

[p. 103]

115 een groot deel der engelen in den hemel niet genoeghden met het lot hun¹¹⁵ 116 toegeleit, en boven het peil, hun van d'Almogentheit gestelt, bestonden¹¹⁶ 117 te steigeren, waerom zy van Godt buiten het hemelsche paradijs geslo- 118 ten werden: zoo ging' het op d'aarde, daer d'erfvyant des menschelijc-¹¹⁸ 119 ken geslachts listigh toeleide, om door de hofslang', van hem bezeten,¹¹⁹ 120 eerst de vrou, en door de vrou den man te bekooren tot het overtreden 121 van Godts gebodt, het welck endelijck den Satan geluckte. De gemelde 122 Gregorius zeght: Toen Adam de Godtheit ontviel, waer van zijn¹²² 123 hart gepropt was, bezweeck het licht des verstants, en alle blijschap,¹²³ 124 in den paradijze genoten. Moses zeght: d'oogen van hun beide¹²⁴ 125 werden geopent, en kennende dat ze naeckt waren, vlochten vij- 126 gebladers. Hier openbaert zich de Herkentenis van dit jammerlijcke¹²⁶ 127 treurspel aller treurspeelen, waer op datelijck volght de schrickelijcke^127-28 128 Overgangk van hun geluck in eene Ilias van ontelbaere rampzaligheden 129 naer lichem en ziel, voortgevloeit over hen en alle hunne nakomelingen, 130 spruitende uit het verlies der Erfrechtveerdigheit, door het overtreden 131 van het gebodt des Alderhooghsten. De Katholijcke Kerck, zeght van^131-2 132 wijlen heer Vossius, in zijne Pelagiaensche historie, heeft altijt geoor- 133 deelt, dat Adams eerste zonde, door Godts rechtvaerdigh oordeel, allen 134 zijnen nakomelingen toegerekent wert, en wy, uit kracht van dit oordeel, 135 versteken van Erfrechtvaerdigheit, de gewisse doot en afgescheidenheit¹³⁵ 136 van God onderworpen zijn. Apostel Paulus zeght: Gelijck door ee-¹³⁶ 137 nen mensch de zonde ter weerelt quam, en door de zonde de doot, 138 zoo is oock de doot over alle menschen gekomen, in wien zy al- 139 le zondigen. elders, Gelijck door de misdaet van eenen de verdoe-¹³⁹ 140 menis over alle menschen quam &c. De zelve zeght elders, dat we uit

115 niet genoeghden: zich niet vergenoegden.

116 toegeleit: toegewezen; bestonden: het waagden.

118 d'erfvyant enz.: de duivel.

119 toeleide: het erop toelegde; er op loerde; hofslang: paradijsslang; van hem bezeten: door den duivel bezeten; de duivel was in een slang gekropen, had de gestalte van een slang aangenomen.

122 de Godtheit ontviel: aan de Godheid ontviel, van God afviel.

123 gepropt: vervuld.

124 d'oogen enz.: Gen. III, 7.

126 de Herkentenis: elders (Jeptha, Berecht, r. 66) herkennis of agnitio, de erkenning of ontdekking van den toestand waarin de dramatische persoon gebracht is, een der twee hoofdvereischten van het klassieke treurspel.

127-28 treurspel aller treurspelen: zooals ook de ondertitel van den Adam in B. luidt: aller treurspelen treurspel en 't eeuwigh treurspel, vs. 1479; de schrickelijcke overgangk: de verandering van toestand (in Jeptha's Berecht: staetverandering, r. 65) van den dramatischen persoon, de peripetia, het andere hoofdvereischte volgens de humanistische tooneelwetgevers; eene Ilias van ontelbaere rampzalisheden: een lange reeks van ongelukken; naar het epos van Homerus, dat de zware belegering van Ilium (Troje) met alle ellenden daaraan verbonden, beschrijft; zoo spreekt Vondel van D'Ilias van den huize Medicis als hij Hoofts beschrijving van de Rampzaligheden der verheffinge van den huize van Medicis bezingt, vgl. Dl. V, bl. 477.

131-2 wijlen heer Vossius: wijlen de heer Vossius, nl. Vondels bewonderde vriend Gerardus Joannisz, in 1649 overleden; van zijn Historiae de Controversiis, quas Pelagius ejusque reliquiae moverunt libri septem, welke Vondel hier bedoelt, verscheen de 1e druk te Leiden in 1618, de 2e te Amsterdam in 1645. Het citaat is de vertaling van de samenvatting, door Vossius boven Lib. II, pars I, thesis I (ed. 1645, bl. 134) gezet: ‘Ecclesia Catholica sic semper judicavit: primum illud peccatum omnibus imputari, hoc est, justo Dei judicio secundum effectus suos in omnes Adae filios transmitti: effectus vero ejus esse credebat, quod propterea nascimur expertes justitiae originalis, necessitati mortis subjecti, et aeternae a Deo separationi obnoxii’.

135 Gelijck door eenen mensch enz.: Rom. V, 12.

136 Gelijck door eenen mensch enz.: Rom. V, 12.

139 Gelijck door de misdaet: Rom. V, 18.

[p. 104]

141 der natuure kinders van toren, dat is Gods toren onderworpen zijn.¹⁴¹

142 Tegens deze ontwijfelbaere waerheit der erfzonde en strafschult van¹⁴² 143 Adam en het gansche menschelijck geslacht, op de heilige boecken en ge- 144 tuighenissen der oude vaderen gegront, en in d'eerste dryhondert jaeren, 145 en sedert doorgaens in Europe, Asie, en Afrika van oostersche en wester- 146 sche kercken bezegelt en vast gestelt, kante zich Pelagius, een Schot, en^146-vlg. 147 Kloosterbroeder, geregelt en ingetogen van wandel, het welck zijne 148 dwaelinge te grooter nadruck gaf, by menschen meer voorzien met de 149 simpelheit der duive, dan met de voorzichtigheit der slange. Hy, die¹⁴⁹ 150 in dry boecken de Heilheilige Dryeenigheit verdadighde, openbaerde¹⁵⁰ 151 zich, omtrent vierhondert jaeren na het jaer der verlossinge, in Afrika,¹⁵¹ 152 toen Rome en Italje van de Gotten overgerompelt werden, het welck¹⁵² 153 hem kans en gelegenheit gaf om stouter het onkruit alom onder de tarwe¹⁵³ 154 te zaeien, en de zielen met zijnen bedriegelijcken angel en lockaes te^154-58 155 vangen; want, gelijck het spreeckwoort luit, in troubel water is het 156 goet visschen. Pelagius was loos en doortrapt van aert, veranderde 157 menighmael van verblijf, en leerde, zoo Hieronymus zeght, heimelijck 158 het gene hy in 't openbaer lochende. Zes en meer kerckelijcke vergade- 159 ringen zweetten, om den inbreuck en kancker van zijne valsche leeringe¹⁵⁹ 160 te keeren, namelijck dry te Karthago, een Diospolitaensch, een Mile-¹⁶⁰ 161 vitaensch, een Arausikaensch, zonder meer andere te noemen. Zijn¹⁶¹ 162 aenhang beschimpte reuckeloos en lichtvaerdigh de jammerklaght der¹⁶² 163 vrouwen, in arbeit en baerens noot, kermende: och hadde Adam noit in 164 den appel gebeten! &c. gelijck de voester in Euripides Medea klaeght:^164-68

141 uit der natuure kinders van toren (toorn): natura filii irae, Eph. II, 3.

142 strafschult: verschuldigde straf; de straf, door God ons voor de zonde opgelegd; vgl. r. 185 strafschuldigh.

146-vlg. Vondel doet eenige grepen uit het in r. 132 genoemde werk van Vossius; Pelagius: zooals Vondel uit Vossius meedeelt, was Pelagius een Schot, en Kloosterbroeder (professione monachus, natione Scotius, bl. 4), nl. leekemonnik uit de Ve E.; hij ontkende de erfzonde en leerde, dat de mensch uit eigen kracht, zonder de genade, kan zalig worden; Vossius haalt bl. 5 verscheiden getuigenissen van Kerkvaders aan over Pelagius' godvruchtig en stichtend leven.

149 Vgl. Matth. X, 16.

150 in dry boecken de Heilheilige Dryeenigheit verdadighde: Vossius vermeldt bl. 10 dit orthodoxe werk de fide Trinitatis; Heilheilig is vertaling van sacrosancta.

151 omtrent vierhondert jaeren enz.: Vossius verhaalt bl. 9, dat Pelagius ongeveer in 410 het eerst is opgetreden ‘paullo post urbem a Gothis captam’; Gotten: Gothen; de barbaarsche Germanenstam, die in 410 onder Alaric Rome veroverde.

152 overgerompelt: overrompeld.

153 onkruit onder de tarwe: vgl. Matth. XIII, 25.

154-58 Over Pelagius' onbetrouwbaarheid en arglist haalt Vossius bl. 10 getuigenissen aan; zoo Hieronymus zeght: Vossius citeert ib. van den H. Hieronymus, die Pelagius bestreed: ‘Quod aperte negaret hoc occulte dociusse ait’; Zes en meer kerckelijcke vergaderingen: Vossius schrijft boven een hoofdstuk op bl. 210: ‘Pelagianam de peccato originali sententiam damnarunt concilia: ut Carthaginense I, Diospolitanum, Carthaginense alterum, Milevitanum, Carthaginense tertium, Arausicanum II, et alia’.

159 zweetten: spanden zich in.

160 Diospolitaensch: het concilie van Diospolis (Lydda in Palestina) in 415; Milevitaensch: het concilie van Milene (Mileve, in Afrika) in 416.

161 Arausikaensch: het concilie van Oranges (Frankrijk) in 529; Zijn aenhang: Pelagius' volgelingen, de Pelagianen; waar Vondel het verhaal van deze Pelagiaansche manieren gevonden heeft is mij niet gebleken.

162 reuckeloos: roekeloos, ongevoelig.

164-68 Letterlijk staat er in Euripides' Μεδεια, vs. 1-4: ‘Ware het schip Argo nooit door de tegen elkaar stootende Cyaneïsche rotsen naar het land der Kolchiërs gevaren; ware in de dalen van Pelion nooit de omgehakte pijn gevallen’; waarschijnlijk heeft Vondel een Latijnsch citaat vertaald, misschien van Ennius, die ook van een bijl (securibus) gewaagt.

[p. 105]

165

Och had noit 't eerste schip door Cyaneesche rotsen,

 

Naer 't lant van Kolchis heen, het zeegevaer gaen trotsen,

 

En noit de scherpe bijl, in 't bosch van Pelion,

 

Den pijn gevelt, op dat men Argo bouwen kon.

169 Maer gelijck d'eerste schakel van dwaelinge veele andere schakels, en 170 een lange keten van dwaelingen nasleept, zoo ging het hiermede oock: 171 want uit kracht van het lochenen der erfzonde stelde Pelagius der na- 172 komelingen misdaet alleen in 't navolgen van Adams voorbeelt, achte 173 dat Adams misdaet Adam alleen en niemant anders quetste, de natuur^{173-vlg.173-74} 174 geen erfgebrek gevoelde, maer elck voortgeteelt wert in dien staet van 175 volkomenheit, waerin Adam voor den val stont. Hy oordeelde de doot^175-80 176 uit de nootwendigheit der natuure te spruiten, en niet by schult der 177 ouderen over het gantsche menschelijck geslacht te vloeien, en Adam 178 zelf, schoon hy noit het gebodt overtradt, most sterven: veel min stont 179 hy toe dat wy door Adams misdaet den eeuwigen doot verdienden, waer 180 uit hy besloot dat de kinders niet behoeven gedoopt te worden, niet te-^180-85 181 genstaend de geheele Kerck de nootwendigheit des doops vaststelde uit^181-83 182 Christus woorden: Ten zy iemant wedergeboren werde uit wa- 183 ter en den H. Geest, zoo kan hy in Godts rijck niet komen. Pelagius, 184 om geene erfmisdaet toe te staen, en te bekennen dat wy in reatu, gelijck 185 de Latijnen zeggen, dat is, strafschuldigh geboren worden, ontkende¹⁸⁵ 186 stoutelijck dat door den doop de vleck van erfmisdaet der kinderen af- 187 gewasschen, en zy door dit waschbadt der wedergeboorte, uit de maght 188 der duisternisse, in het licht van Gods rijck overgevoert worden. Hier 189 by beruste het niet, maer men trat tot het geschil van de nootwendig- 190 heit des invloets der genade van den H. Geest, en het vermogen van 191 den vryen wille des menschen, en van de natuure. Pelagius ontkende de^191-vlg. 192 nootwendigheit der genade, tegens het gevoelen der Griexe en Latijn- 193 sche vaderen en geheele Kercke, en, om zijne dwaelinge te bewimpelen, 194 verstont alleen hier by de natuurlijcke gaven, zonder welcke wy niets

173-vlg. Vondel volgt in dit heele slot de bovenschriften de hoofdstukken van Vossius' geciteerd werk vrijwel op den voet.

173-74 ‘Negabant Pelagiani, Adami peccatum imputari posteritati .... et ad imitationis exemplum restringebant’, bl. 182, 186-89; ‘Praeterea Pelagiani putabant, peccato Adami, praeter Adamum, laesum esse neminem: ac proinde nullum esse originalem naturae defectum, sed in ea perfectione unumquemque procreari, in qua Adam fuit ante lapsum’, bl. 185.

175-80 ‘Item Pelagianorum dogma erat, mortem temporalem esse ex necessitate naturae, nec propter peccatum primorum parentum redundasse in genus humanum: sed Adamum ipsum moriturum fuisse, etsi non peccasset. Multo vero minus agnoscebant, nos peccato Adami promeritos esse mortem aeternam’, bl. 188, 203.

180-85 ‘Pelagius ne fateretur, infantes obstringi originali peccato et nasci aeternae mortis reos, negabat eos per baptismum accipere remissionem originalis delicti vel de potestate tenebrarum ui regnum Dei transferri’, bl. 190.

181-83 ‘Sed hac quoque in re longe alia Catholicorum mens fuit’, bl. 194; de door Vondel uit Joan. III, 5 aangehaalde tekst komt bij Vossius niet voor.

185 in reatu ... dat is strafschuldigh: Hieraan kunnen we zien, dat Vondel Vossius' uitdrukking ‘aeternae mortis reos’ goed doordacht, misschien met Kath. theologen besproken heeft en zelfstandig weergeeft; strafschuldigh: vgl. strafschult r. 142.

191-vlg. Vossius behandelt in het 3de boek van zijn werk over Pelagius de noodzakelijkheid van de genade, die door den Schot ontkend werd; de Latijnsche en Grieksche Vaders, die haar noodzakelijk achten, haalt Vossius bl. 278-94 uitvoerig aan.

[p. 106]

195 vermogen te wercken, doch wanckelde ondertusschen wel viermael in^195-vlg. 196 zijne drift, en hiel geenen eenparigen voet. De rechtzinnige leeraers^{196 vlg.} vlg. 197 dreven tegens hem dat hy door deze drift de natuur, die gekrenckt was, 198 te hoogh zette, en de genade ontluisterde: dat de vrye wil en de leer der 199 wet, gelijck hy leerde niet genoegh waren, maer boven deze d'invloet 200 der genade vereischt wort. Pelagius lette luttel dat Christus den H.²⁰⁰ 201 Geest belooft den geenen die hem aenroepen, en door d'instellinge der 202 heilige Geheimnistekenen de zwackheit der natuure noodig achte²⁰² 203 t'onderstutten, en de Geheimnistekens hierom met recht van d'oude 204 vaderen genoemt worden vaten der genade, en wercktuigen van 's men- 205 schen rechtvaerdiginge: immers hy droeg zich hierin zoodanigh dat²⁰⁵ 206 Vincent Lirinenzer met recht van hem getuight: Niemant heeft voor^206-7 207 dien heiloozen Pelagius zich zulk eene kracht van vryen wille 208 durven aenmeeten, dat hy hier toe in het goet, tot elck byzonder 209 werk, Godts genade niet nootwendig achte. Het orakel der waer-²⁰⁹ 210 heit wederspreeckt hem met deze uitgedruckte woorden: Zonder my²¹⁰ 211 kunt gy niet bedrijven: en Paulus zeght dat Godt in ons werkt het 212 willen en volbrengen. Doch om ons niet dieper te dompelen in de bar- 213 ningen der geschillen, by hem verweckt, en deze wijtloopentheit hier²¹³ 214 niet voeght, willen wy dit afkorten, en ondertusschen ons, naer den 215 raet des gemelden Lirinenzers, houden aen het geene Dat overal, dat²¹⁵ 216 altijt, en van allen gelooft wert.

195-vlg. In het bovenschrift van een nieuw hoofdstuk wijst Vossius op het draaien van Pelagius inzake de genade-quaestie en zegt: ‘Per gratiam intellexit possibilitatem naturae a Deo conditae, hoc est rationalem voluntatem’, bl. 294.

196 vlg. drift: fanatisme; de rechtzinnige leeraers dreven enz.: dreven: hielden vol; ‘Catholicorum contra judicium fuit, non sufficere arbitrii libertatem et doctrinam Legis, sed divinam insuper requiri gratiam’, bl. 300.

200 Over het gebed en de sacramenten als bewijzen van 's menschen onvermogen spreekt Vossius niet; dat Christus enz.: Joan. XIV, 16.

202 Geheimnistekenen: Vondels gebruikelijke vertaling van Sacramenta.

205 hy: Pelagius.

206-7 Vincent Lirinenzer: Vincent van Lerin, kerkelijk schrijver uit de Vde eeuw, wiens Commonitarium de kath. opvatting der traditie verdedigt; hij bestreed Pelagius, maar was zelf niet vrij van semi-Pelagianisme; Niemant heeft enz.: Tot driemaal toe haalt Vossius in zijn door Vondel gebruikt werk de uitspraak van Vincentius Lir. aan: ‘Quis unquam ante profanum illum Pelagium tantam virtutem liberi praesumsit arbitrii, ut ad hoc in bonis rebus per actus singulos adjuvandum necessariam Dei gratiam non putaret?’ Ep. ad Lect.; bl. 181 en 278.

209 Het orakel: Christus.

210 uitgedruckte: uitdrukkelijke; Zonder my enz.: Joan. XV, 5; Paulus: Philipp. II, 13.

213 by hem: door Pelagius; en deze: en omdat deze.

215 Dat overal enz.: de bekende, ook door Vossius in zijn Ep. ad Lectorem aangehaalde traditie-regel uit Vincentius' Commonitarium cap. II: ‘Quod ubique, quod semper, quod ab omnibus creditum est’.

[p. 107]

Inhoudt.

1 Godt stelde Adam en Eva in den paradijze, huwdeze te zamen, 2 en geboodtze by straffe des doots niet te eeten van den boom 3 des kennisse van goet en quaet: maer de hofslang, listiger dan³ 4 alle dieren, en van den satan bezeten, bekoorde eerst Eva de⁴ 5 verbode vrucht te smaecken, en door Eva haeren man. Toen⁵ 6 zagenze eerst uit hunne oogen, en kennende hunne naecktheit⁶ 7 [want zy stonden beide van het kleet der onnozelheit en Erfrecht-⁷ 8 vaerdigheit berooft,] vlochten vijgebladers om zich te bedecken. 9 Ondertusschen verscheen het streng gerecht des Allerhooghsten, 10 en bestrafteze die, zich te vergeefs, d'een na d'ander ontschul-¹⁰ 11 digende, ter straffe verwezen, en uit den paradijze in ballingschap¹¹ 12 gedreven werden.

13 Het treurtooneel is in den paradijze. Het treurspel begint voor¹³ 14 den morgenstont, en endight met den avontstont.

3 hofslang: paradijsslang.

4 bekoorde: verleidde.

5 smaecken: proeven.

6 kennende: erkennende, ontdekkende.

7 het kleet enz.: Zie over dit zinnebeeldige, maar door Vondel reëel vereischt kleed de noot op r. 100 van het Berecht en vs. 106-07 van het treurspel.

10 ontschuldigende: verontschuldigende.

11 verwezen: veroordeeld.

13 Het treurtooneel: de mise-en-scène.

Personaedjen.^*

Lucifer. Vorst des afgronts.

Adam.

Eva.

Rey van Wachtengelen.

Gabriel. Aertsengelen.

Rafael. Aertsengelen.

Michael. Aertsengelen.

Asmode. Helsche geesten.

Belial. Helsche geesten.

Uriel. Gerechtsengel.

* Behalve Adam, Eva en Asmode zijn de personen van dit treurspel gelijk aan die van Lucifer, zonder Belzebub en Apollion. Voor de herkomst der in beide drama's voorkomende personen zie men de aanteekeningen in Dl. V, bl. 616-17. Over Asmode valt er hier bij te voegen, dat deze duivel vernoemd wordt in het boek Tobias, III, 8; hij is de demon der onreinheid, verstoorder van 't geluk (vgl. vs. 1420) en onthuller van geheimen.
De vroegere Stedehouder Lucifer wordt nu bijgenaamd Vorst des afgronts, vgl. vs. 545.
Uriël, die in Lucifer Michaëls Schiltknaep heet, wordt hier, evenals in Noah, Gerechtsengel genoemd. Hij vertegenwoordigt, aan het einde van het drama, het hoog gerecht (vs. 1625, 1660) en spreekt namens God de straffen over Adam, Eva en de slang uit.