De werken van Vondel. Deel 10. 1663-1674

[p. 108]

Adam In Ballingschap.
Eerste bedryf.

Lucifer:

 

Ick, eerst geheilight om de kroon van 't licht te spannen,¹

 

En nu van 't eeuwigh licht in duisternis gebannen,

 

Koome uit den zwavelpoel opdondren van beneên,³

 

En, zonder mijnen ban en banpael t'overtreên,⁴

5

Hier boven spoocken: want hoe gruwzaem en verwaten

 

d'Erfvyant my misschiep, noch wortme toegelaeten⁶

 

Met u, mijn' Helleraet, gedaghvaert hier ter vlugt,

 

Te heerschen over zee, het aerdtrijck, en de lucht.⁸

 

Dat past den grootvorst van de weerelt, en zijn' luister,⁹

10

Afkeerigh van den dagh, en krachtiger by duister:

 

Waerom hy oock den nacht tot dezen optoght kiest:¹¹

 

En schoon de nanacht nu allengs het velt verliest,¹²

 

Noch kan de haeter van het licht in schaduw duicken,¹³

 

Van nachtspelonck, of haegh, of lustbosch, boom en struicken.¹⁴

15

Waer ben ik hier? men hoort den schellen nachtegael,

 

Den voorbo van de zonne en heldren morgenstrael.

 

'k Hoor levenwecker met een morgenkoelte opkomen,¹⁷

 

En lieflijk klateren door klatergout en boomen.¹⁸

 

Men hoort vier sprongen uit een bron en waterval

20

Van eenen heuvel zich uitspreien overal.^19-20

1 geheilight: gewijd, uitverkoren; om de kroon: om in den Hemel de hoogste engel te zijn, vgl. Lucifer, vs. 1468-69

3 zwavelpoel: hel, vgl. vs. 744 en Openb. XIX, 20; opdondren: met geweld te voorschijn komen.

4 ban en banpaal: afgesloten verblijf, gevangenis, de hel, vgl. Jud. 6. - gruwzaem en verwaten: wreed en trotsch, deze woorden behooren bij misschiep van vs. 6.

6 d'Erfvyant: de eeuwige vijand van Lucifer, God; vgl. misschiep: in duivelgedaante veranderde, vgl. Lucifer, vs. 1944-61. vs. 558.

8 Op grond van Eph. VI, 12 geeft Petavius in zijn tractaat De Angelis, Lib. III, cap. IV (ed. 1868, IV, bl. 186-vlg.) een aantal teksten van oude chr. schrijvers over het verblijf van de duivelen in de lucht, op de aarde en in de zee.

9 grootvorst van de weerelt: princeps hujus mundi, Joan. XVI, 11; vgl. vs. 545-46.

11 optoght: stap, onderneming.

12 verliest: verlaat.

13 de haeter van het licht: zegt sarcastisch hij, die eenmaal Lucifer, d.i. morgenster was, van zich zelf.

14 nachtspelonck: donker hol; lustbosch: lusthof; vgl. vs. 68 en lustprieel van vs. 25.

17 levenwecker: de lentewind; vgl. vs. 253.

18 klatergout en boomen: het klatergoud der boomen, de vergulde boomen; klatergoud heeft hier zijn oorspronkelijke, niet-ongunstige beteekenis; volgens Kiliaen is het een dun blaadje goud (folium auri); hiermee vergelijkt Vondel de door de zon vergulde boombladeren, die verderop (vs. 177) van zilver schijnen, maar ook in Lucifer (vs. 29) van goud zijn.

19-20 In het midden van het Paradijs rees een heuvel, waaraan vier stroomen ontsprongen: de Phison, Gehon, Tiger en Eufraet (vs. 22), die den hof besproeiden, vgl. Gen. II, 10-14 en zie naast dit treurspel, vs. 171-74, ook Lucifer, vs. 53-55.

[p. 109]

 

Dit tuight ons klaer genoegh wat bodem wy betreden.

 

Hier vloeit d'Eufraet. hier bloeit de hof in 't Oostersch Eden,²²

 

Het rijck van Adam en zijn gade aen hem getrout.²³

 

Hier most ick schuilen met mijn schiltwacht in een woudt,²⁴

25

Of doncker lustprieel, of myrtegalerye,²⁵

 

Dan achter uitzien, dan van vore, dan ter zye,

 

En letten hoe men best berockene eenigh quaet;²⁷

 

Want ick, veraert van 't goet, dien vloeck der vloecken haet,²⁸

 

En wensche hem, wien niets kan in zijn wezen deeren,²⁹

30

In zijn geschapenheên te schenden en schoffeeren.³⁰

 

Zoo wort het helsche rijck van Lucifer gebout,³¹

 

Dat eeuwigh duuren zal. geen aenslagh is te stout

 

Voor my, die niet ontzagh den hemel aen te randen.³³

 

Zoo neemt mijn wraeckzucht al de weerelt op haer tanden,³⁴

35

En ruckt dit groot heelal uit zijnen winckelhaeck,³⁵

 

Dat 's hemels as noch eens van mijne heirkracht kraeck'.³⁶

 

Het lustme hem voortaen geduurigh werck te geven,³⁷

 

En, schoon de blixem my ten troon hebbe uitgedreven,

 

Te laeten blijcken wat ick, na dien val, vermagh.³⁹

40

Al schoot ons maght te kort daer boven: 't hoogh gezagh

 

Moet aenzien dat ons noch die magt is bygebleven

 

Zijn' willekeure in al zijn werck te wederstreven.⁴²

 

De naem van almaght is een titel zonder daet,

 

Een krachtelooze klanck van roemzucht. wist hy raet

45

Om eenigh wezen gansch van iet tot niet te brengen;⁴⁵

 

't Was uit met my: men zoume in wezen niet gehengen,⁴⁶

 

Min laeten in 't bezit van 's afgronts heerschappy:⁴⁷

 

Daer leght zijn maght te laegh, al schijnt mijn maght in ly⁴⁸

22 Oostersch Eden: het Paradijs, ook Eden, d.i. lusthof genoemd lag volgens de Statenbijbel Gen. II, 8 geplant ‘tegen het Oosten’.

23 gade: Eva; aen hem getrout: hetzelfde als gade.

24 most: moest, zou ik kunnen; schiltwacht: gevolg.

25 lustprieel: tuintent, vgl. lustbosch van vs. 14; myrtegalerye: mirtelaan, een laan van heesters met bloemen; de mirtebloesem dient voor bruidsversiering, vgl. vs. 115;

27 men: ik.

28 veraert van 't goet: de duivel is niet alleen van alle moreele goed vervreemd en afkeerig, maar ook verhard in het kwaad, obstinatus in malo, zooals St. Thomas Aq. leert in de S. Theol. I, Q. LXIV, art. 1; dien vloeck der vloecken: God; over den haat van den duivel tegen God als oorzaak van zijn begeerte naar 't verderf van den mensch spreekt de H. Ignatius van Loyola in zijn Exercitia, Dies VI, med. I, punct. I (ed. 1835, bl. 266).

29 God is in zijn wezen onschendbaar,

30 geschapenheên: schepselen, menschen; schoffeeren: onteeren; let op de driedubbele sch in dit vers, die Lucifers felle woorden verscherpt.

31 gebout: aangeplant, uitgebreid.

33 die niet ontzagh: die mij niet ontzag, die niet vreesde; den hemel aen te randen: God te beoorlogen, nl. door den engelen opstand.

34 al de weerelt: het heelal.

35 winckelhaeck: hechte voegen; ook in Lucifer wilde de opstandige engel hemel en aarde uit elkaar rukken, vgl. vss. 579-84.

36 mijne heirkracht: de kracht van mijn leger; kraeck': stafrijm met kracht, sterk-plastisch, vgl. Noah, vs. 1543.

37 Echte taal van een woedend en machteloos opstandeling!; hem: God.

39 Snoeverij, want de duivel weet, dat hij zonder Gods toelating niets vermag; ook de volgende beweringen van Lucifer zijn sofismen en grootspraak.

42 willekeure: raadsbesluiten.

45 van iet tot niet te brengen: te vernietigen.

46 men: God; in wezen: in het wezen, zijn, bestaan; gehengen: dulden.

47 Min: nog minder.

48 Daer leght zijn maght te laegh: daartoe schiet Gods macht te kort; ook in het vorig treurspel (vs. 1437-38) had Lucifer deze drogrede uitgesproken; S. Thomas leert in de S. Theol. I, Q. L, a. 5, ad 3, dat al zijn de engelen (dus ook de duivelen) per se onontbindbaar (incorruptibiles), zij in hun voortbestaan toch van Gods causaliteit afhangen.

[p. 110]

 

Te leggen. loeft men aen, gewis het kan niet feilen⁴⁹

50

Wy zullen in den wint dien hoeck te boven zeilen,⁵⁰

 

En dryven dan ruim schoots de rijcke haven in⁵¹

 

Waer naer men stevent. al 't geluck hangt aen 't begin:^48-5252

 

Aen d'uitkomst hoeft men niet te twijflen door mistrouwen.⁵³

 

Laet vry al 't hemelsch hof van zijne tinne aenschouwen⁵⁴

55

Dat wy niet slaepen, als'er roof te haelen is.

 

Hy zette uit achterdocht, om 't rijck der duisternis⁵⁶

 

In toom te houden, hier een schiltwacht uit van engelen,⁵⁷

 

Die zouden Adams hof beschutten, en zich mengelen

 

In onraet en gevaer, dies dienen wy bedeckt

60

Te wercken, eer men hen tot tegenstant verweckt.

 

De koning van den hof, onnozel, zonder wapen,⁶¹

 

Magh op deze englewacht gerust en veiligh slaepen:⁶²

 

Want, zonder zulck een wacht, 't waer tijt om, zonder schroom,

 

Of Adam, of zijn gade, in hunnen eersten droom,

65

Te wecken met den slagh, of door een' helschen waessem⁶⁵

 

En smoock van peckstock hun het leven en den aessem⁶⁶

 

Te neemen, hem ten schimp, die menschen 't leven gaf.⁶⁷

 

Zoo zou de lusthof hem gedyen tot een graf,

 

Ick, om de lijcken heen, met peck- en zwavelkranssen,⁶⁹

70

Hier onder 's levens boom, in 't ront triomfe danssen,⁷⁰

 

En brullen dat het aerde en hemel overklonck:

 

Doch dit 's een poos te vroegh. Men moet den tweeden sprongk⁷²

 

[Want d'eerste is ons misluckt,] zoo reuckeloos niet waegen,⁷³

 

Maer zachter toetreên, en gelegenheit belaegen⁷⁴

75

Van waer, en hoe men best den Schepper by den dagh⁷⁵

 

In eenigh schepsel, groot of kleen, bestormen magh.⁷⁶

 

Alle afbreuck streckt tot winst. men moet allengs by trappen

 

Beginnen, en van laegh opsteigeren en stappen.

49 Loeft men aen: als ik aanloef; de loef is de windzij of hooge zij van het zeilschip; aanloeven is den steven van het schip naar den wind keeren.

50 Vgl. vs. 1411 en Lucifer, vs. 437; hoeck: klip, moeilijkheid, vgl. Salmoneus, vs. 152.

51 ruimschoots: zeeterm in oorspr. beteekenis: met ruimen schoot, met volle zeilen.

48-52 Vondels schilderachtige inheemsche beeldspraak is aan de zeevaart ontleend; laegh leggen (liggen) en in ly leggen beteekenen: buiten den wind liggen, dus niets kunnen uitrichten.

52 men: ik.

53 d'uitkomst: de goede afloop; mistrouwen: wantrouwen.

54 tinne: trans; evenals in Lucifer is de Hemel voorgesteld als een paleis met torens en transen.

56 Hy: de Hemel, God; achterdocht: argwaan.

57 schiltwacht van engelen: de engelen, die volgens Vondels voorstelling het Paradijs bewaakten, vgl. vs. 62, 105, 1356.

61 De koning van den hof: de heerscher van het Paradijs, Adam; onnozel: zonder kwaad vermoeden.

62 Magh: kan.

65 waessem: walm.

66 peckstock: de toorts, waarmee de duivel gewapend is, vgl. Noah, vs. 10, 22 enz.

67 hem: met klemtoon, God.

69 peck- en zwavelkranssen: krinkelende wolken van pek- en zwavelvuur.

70 's levens boom: het lignum vitae, midden in 't Paradijs, Gen. II, 9, vgl. vs. 175, 362.

72 vgl. vs. 689.

73 d'eerste: de eerste sprong, de eerste aanslag op God, nl. door den engelenopstand; reuckeloos: roekeloos.

74 zachter toetreên: met meer overleg te werk gaan; belaegen: beloeren.

75 by den dagh: overdag.

76 bestormen magh: kan aanvallen.

[p. 111]

 

Wie stadig steigert raeckt ten leste daer het stuit.^78-7979

80

Een rijp beraet draef voor: dat wint een' slagh vooruit,⁸⁰

 

Laet zien wat kans, wat stof d'opgaende dagh wil geven.

 

De zon, aen 't rijzen, zal den lusthof verf en leven⁸²

 

Byzetten, Adam met zijn gade, hant aen hant,

 

Doorwandelen den hof, die, heerelijck geplant,

85

Hen luttel min ziet dan aertsenglen begenadight,⁸⁵

 

En uit Godts vollen schoot, naer lijf en ziel, verzadigt.⁸⁶

 

Men sla het onderling gespreck van verre ga,⁸⁷

 

Bespie wat middelen den schepselen tot scha

 

En afbreuck dienen. let, in eenen hoeck gescholen,

90

Wat hun verboden wert, en wat hen wort bevolen,

 

Op lijf- en zielstraf: want de hooghste is niemants vrient⁹¹

 

Dan die zijn hoovaerdy ten roem en aenwas dient;⁹²

 

Eene oirzaeck, waerom gy, mijn hemelsche eedtgenooten,⁹³

 

Als wederspannigen, ten afgront zijt gestooten,

95

En zoo verstooten, en verandert van gestalt,⁹⁵

 

Dat in der eeuwigheit geen wederkeeren valt

 

Naer boven, daer de poort en draeiboom blijft gesloten.⁹⁷

 

Maer laet ons schuilen, eer het licht koome opgeschoten

 

In 't heldere ooste, en uit het weeligh roozendal⁹⁹

100

Heer Adam, met zijn bruit geweckt, op 't aenzicht vall',¹⁰⁰

 

En zijnen leenheer loof, die hem 't bezit van Eden¹⁰¹

 

Te leen geschoncken heeft, en, onder zijne treden,

 

Den boomgaert zegent. houdt u stil, als of gy sliept,

 

En slaet dees laen in, daer de schaduw meest verdiept

105

In 't oogh van 't lieve paer, van d'englewacht zoo blijde

 

Te groeten, daerze treên, gekleet in witte zijde^105-06

 

Van erfrechtvaerdigheit, geslingert om hun leen,^106-07

 

En oock zoo fijn van draet, dat door de zijde heen,¹⁰⁸

 

De schoonheit van het lijf uitschijnen kan, en gloeien:

110

Gelijkwe door den dau het ryzend licht zien groeien.

 

Uit deze schaduw kan men best den hof bespiên.

 

Zy komen: duickt, 't is tijt, zoo kunnenze ons niet zien,¹¹²

78-79 Let op het stafrijm in beide regels!

79 Versta: Wie flink doorzet, bereikt ten slotte zijn doel.

80 draef voor: moet vooraf gaan; dat wint enz.: dat geeft een voorsprong.

82 verf: kleur.

85 Vgl. Ps. VIII, 6; luttel min: weinig minder, dan aertsengelen: in de Ps. is alleen sprake van engelen.

86 vollen schoot: rijkdom.

87 Men sla: wij moeten letten op; Lucifer spreekt tot zijn duivelsch gevolg; vgl. vs. 93.

91 lijf- en zielstraf: straf van dood en hel.

92 Dan die: dan van hem, die.

93 hemelsche eedtgenooten: die met mij in den Hemel hebt samengespannen.

95 gestalt: gedaante, vgl. vs. 6 en noot.

97 daer: waar; draeiboom: afsluithek.

99 weeligh roozendal: het weelderig dal vol rozen, waar Adam en Eva hebben geslapen.

100 op 't aenzicht vall': knielt en buigt.

101 zijnen leenheer: God; vgl. vs. 435, 1375.

105-06 van d'englewacht ... Te groeten: die door de engelenwacht begroet zullen worden.

106-07 witte zijde Van erfrechtvaerdigheit: het bruiloftskleed van Adam en Eva, dat het geestelijk gewaad van hun oorspronkelijke rechtvaardigheid en onschuld symboliseert; vgl. Berecht, r. 100 en noot; en vs. 480-vlg.

108 zoo fijn van draet: vgl. Jos. in Dothan, vs. 809.

112 duickt: schuilt weg.

[p. 112]

 

Wy hen, en hun gespreck, en wezen, en gebaeren

 

Al stil beluisteren, en gaslaen door de blaêren.

115

Hy zwaeit een myrt; zy rieckt een roos, versch afgepluckt,¹¹⁵

 

En noch geloken. al 't geboomte neight en buckt¹¹⁶

 

Eerbiedigh neder, waerze aendachtigh heenetreden.¹¹⁷

 

De hemel luistert naer hunne aendacht en gebeden.

ADAM. EVA.

Adam:

 

Daer rijst het alverquickend licht,¹¹⁹

120

  Dat, laegh gedaelt beneên de kimmen,¹²⁰

 

De schaduwen en bleecke schimmen¹²¹

 

Verdrijft van 's aerdtrijx aengezicht.

 

De voglezangk, aen 't licht ontsteecken,¹²³

 

Begint met eene morgenwijs,

125

  Den grooten zegenaer ten prijs,¹²⁵

 

Aen alle kanten uit te breecken.

 

Ay laet ons beurtewijs den toon¹²⁷

 

Der voglen, vroegh aen 't quinckeleeren,¹²⁸

 

Navolgen, en 't geluit schakeeren,¹²⁹

130

  En strengelen tot eene kroon.¹³⁰

 

Ick wil u voorgaen met gezangen!

 

Gy mooghtme volgen, rijck van lof.

 

Maer nu, mijn liefste, van wat stof,

 

Van waer den zangk best aengevangen?

Eva:

135

  Van wien toch beter dan van Godt,

 

De bron, en springaêr aller dingen?¹³⁶

 

Kunt gy van iet wat lievers zingen?

 

Hy is uitdeeler van ons lot.

 

Hef aen, mijn liefste, op 't hoogh behaegen:¹³⁹

140

  Ick volgh uw' voorzang keer om keer,¹⁴⁰

 

Op dat de galm den beurtzang leer'

 

Aen dal, speloncken, bosch, en haegen.^141-42

115 hy en zy: Adam en Eva, hebben den klemtoon; een myrt: het heesterblad, dat de huwelijksliefde verzinnebeeldt, door Adam geplukt in de myrtengalery van vs. 25; een roos: het symbool van schoonheid en liefde, door Eva meegebracht uit het rozendal van vs. 90.

116 geloken: gesloten.

117 aendachtigh: met aandacht voor God, godvruchtig (vgl. D. Andacht), zooals uit vs. 118 blijkt.

119 het alverquickend licht: de zon.

120 Versta: die, eerst ondergegaan.

121 schimmen: vage gedaanten der schemering.

123 ontsteecken: ontstoken, door 't licht verwekt.

125 Den grooten zegenaer: God, vgl. vs. 183.

127 beurtewijs: om beurten.

128 quinckeleeren: vgl. Lucifer, vs. 98.

129 schakeeren: afwisselen.

130 strengelen tot eene kroon: de klanken moeten als tot een krans van bloemen worden saamgevlochten.

136 bron en springaer aller dingen: oorsprong van al het geschapene, vgl. Lucifer, vs. 294-95.

139 op 't hoogh behaegen: op Gods weldaden.

140 keer om keer: beurt om beurt.

141-42 Versta: opdat de galm van ons lied de natuur (door de echo) antwoord leere geven; vgl. Virgilius Ecloga, I vs. 5.

[p. 113]

Adam:

 

Van u beginnen wy met reên,

 

Zoo dra de zon ter kimme uitryze,

145

Algoede, almaghtige, en alwijze,

 

Der dingen oirsprong, eenigh een.¹⁴⁶

 

Wy zagen, toen onze oogen zagen,¹⁴⁷

 

U endtloos schooner dan de zon,

 

Een' schijn gelijck, die in een bron,

150

Den mensch gelijckt, ô bron der dagen!^148-50

 

Wy zagen die ons 't wezen schonck,¹⁵¹

 

En uit het roode klay bootseerde,¹⁵²

 

Een ziel inaêmde, en haer vereerde

 

Met eenen glans, die uit u blonck.¹⁵⁴

155

Gy dommelde uwen heldren luister¹⁵⁵

 

In onze ziele, een majesteit

 

Van vryen wille, onsterflijckheit,

 

En reden, noit bewolckt noch duister.^157-58

Eva:

 

Gelooft zy Godt, die u verscheen,

160

En was, en is, en eeuwigh duure.

 

Gy zweemt naer d'edelste natuure,¹⁶¹

 

En hebt met aerdtscheit iets gemeen.¹⁶²

 

d'Alwijze wist twee ongelijcken,¹⁶³

 

De ziel en 't lichaem door een' bant

165

  Te binden met zijn stercke hant,

 

Een' bant, die nimmer zal bezwijcken.¹⁶⁶

Adam:

 

De godtheit plante dezen hof,¹⁶⁷

 

Tot een gerust verblijf des menschen.

 

Hier groeit al wat een hart kan wenschen.

146 eenigh een: unicus et unus.

147 toen onze oogen zagen: zoodra wij oogen hadden om te zien.

148-50 Vondel bedoelt, dat de zon de weerschijn van God is, zooals het spiegelbeeld van den mensch in een bron den mensch gelijkt; bron der dagen: God, der zonnen zon, zooals Lucifer vs. 291 zegt.

151 Wy zagen die: wij zagen U, die.

152 uit het roode klay bootseerde: uit den roodbruinen klei boetseerde of vormde. Oude uitleggers hebben langs de gemeenschappelijke beteekenis van rood en aarde in het Hebr. woord Eden verband gezocht tusschen Eden, Edem, Edom, Adam, maar Petavius (l.c. bl. 329) is het daarmee niet eens.

154 Die glans, door God den mensch meegedeeld, bestaat in zijn hoogere eigenschappen, in vs. 157-58 nader genoemd.

155 dommelde: mengde.

157-58 De drie gaven, door God den mensch meegedeeld als weerspiegelingen van zijn eigen volmaaktheid, waren onbewolkt verstand, onbelemmerde vrije wil en lichamelijke onsterflijkheid. Adam spreekt voòr den zondeval, toen de twee eerste gaven nog niet verzwakt waren (noit bewolckt noch duister, vs. 158) en de laatstgenoemde hem nog niet ontnomen was; vgl. vs. 166.

161 Versta: gij gelijkt op de engelen, die als geesten de edelste natuur van alle schepselen hebben.

162 En tegelijk is de mensch door zijn stoffelijk lichaam aan de aarde verwant, vgl. I, Cor. XV, 47; vgl. vs. 532-33.

163 ongelijken: ongelijke, elkaar weerstrevende elementen, vgl. vs. 533-34.

166 Vóór den zondeval had de mensch het voorrecht der onsterflijkheid (vs. 157, 370), de band van ziel en lichaam zou niet verbroken worden; door de zonde kwam de dood, vgl. Rom. V, 12.

167 dezen hof: het Paradijs.

[p. 114]

170

  Hier vindt mijn boulust bouwens stof.¹⁷⁰

 

Hier springt de bron, die tweepaer stroomen¹⁷¹

 

Uitlevert, en den hof besproeit,

 

Waer zy langs bloeiende oevers vloeit,

 

En laeft de wortels van de boomen.

175

  Hier bloeit de boom, die 't leven voedt,¹⁷⁵

 

En geesten koestert in onze aêren¹⁷⁶

 

Door 't ooft, gedeckt met zilvre blaêren,¹⁷⁷

 

Dat 's menschen graegheit eeuwigh boet.¹⁷⁸

 

De dau, die 's morgens valt van boven,

180

  Is zuiver man en leckerny¹⁸⁰

 

Op onze tong. hoe zouden wy

 

Dien oirsprong alles goets niet loven!¹⁸²

Eva:

 

Geprezen zy de zegenaer.¹⁸³

 

Die 's menschen hart zoo milt verzadight,

185

En met zijn' rijckdom begenadight.

 

Wat uit hem vloeit is wonderbaer.

 

Hy storte hier een' vollen horen

 

Van overvloeden voor ons uit.^187-88

 

't Is Godt al wat de hof besluit.¹⁸⁹

190

Hy sluit voor ons geen schattrezooren.¹⁹⁰

Adam:

 

Nu kenne ick eerst het heil van 't goet¹⁹¹

 

Der megenootschap, nu gy blijde¹⁹²

 

U weet te voegen aen mijn zijde.

 

Wat valt my uw genootschap zoet!

195

Wat 's eenzaemheit by 't lief genieten¹⁹⁵

 

Van uwe tegenwoordigheit!

 

Mijn hulp, indienge van my scheit,¹⁹⁷

 

Zou 't leven my dan niet verdrieten?

 

Mijn zuster, dochter, of mijn bruit,¹⁹⁹

200

Hoe zal ick u, mijn liefste, noemen?

170 Adams taak was het bebouwen (beplanten) van den Paradijsgrond.

171 De vier Paradijsstroomen, vgl. vs. 19.

175 de boom, die 't leven voedt: de boom des levens, vgl. vs. 70, 362, 466.

176 En geesten koestert in onze aêren: de levensgeesten in onze bloedvaten wèldoet; vgl. vs. 525-26.

177 zilvre: blinkende, vgl. vs. 18.

178 graegheit: gretigheid, eetlust; boet: voldoet.

180 man: manna, zoete spijs, zooals het latere Manna van de Joden, dat ook als een hemeldauw neerviel, vgl. Altgeh. I, 228, 252; III, 1679.

182 alles goets: van alle goed.

183 zegenaer: God, vgl. vs. 125.

187-88 een' vollen horen Van overvloeden. een hoorn van overvloed.

189 In den overvloed van 't Paradijs herkennen Adam en Eva God als den gever daarvan.

190 schattrezooren: trezoor beteekent naast schat ook schatkist en zóo neemt Vondel het hier.

191 heil: genot.

192 megenootschap: deelgenootschap, gezelschap, evenals genootschap van vs. 194.

195 eenzaemheit: alleenheid, zonder vrouw.

197 Mijn hulp: Eva was Adam gegeven als een hulp hem gelijk, vgl. Gen. II, 18.

199 vgl. vs. 445.

[p. 115]

 

Het paradijs stroit palm en bloemen:

 

Voor uwe voeten groeit het kruit.

Eva:

 

Wat u, mijn lief, alleen vermaeckt,²⁰³

 

En anders niet, zal my behaegen,

205

Van dat het eerst begint te daegen,

 

Tot dat de zon haer daghvaert staeckt.^205-06

 

Gevolghzaemheit, bescheit, en stilte,²⁰⁷

 

Een vrolijck hart, een blijde geest

 

Voeght d'eerste bruit, op 't eerste feest.

210

Dat Godt mijn hart in 't uwe smilte.²¹⁰

Adam:

 

Wachtenglen, volght ons spoor. heft vrolijck aen: ontvout,

 

By beurte op eene ry, den oirsprong aller dingen.²¹²

 

De galm van 't paradijs schept lust u na te zingen

 

Hoe dit heelal uit niet zoo heerlijck wiert gebout.²¹⁴

REY VAN WACHTENGELEN.

I. Zang:

215

Godt schiep den baiert, woest en duister.²¹⁵

 

Natuur had maer een aengezicht,²¹⁶

 

Lagh vormeloos, en zonder luister.

 

Toen sprack de Hooghste: 't werde licht:²¹⁸

 

En daetlijck wert het licht geboren,

220

  Een lichaemloze schemering,²²⁰

 

Die noch geene oogen kon bekooren,

 

En evenwel haer' rondenkring²²²

 

Voltrock, in tweemael twalef stonden,

 

Rondom den blinden baiert heen,^223-24224

225

Daer 's weerelts zaet in lagh gewonden,²²⁵

 

En elcke hooftstof ondereen.²²⁶

 

O licht! wy komen u begroeten,

 

Als d'oudste dochter aen Godts voeten!

203 Versta: Alleen wat u enz.

205-06 Van 's morgens tot 's avonds.

207 Gevolghzaemheit: volgzaamheid, vgl. vs. 1279; bescheit: Volgens Kiliaen beteekent dit woord, naast redeneering en antwoord, ook discretio, bescheidenheid.

210 smilte: smelte.

212 den oirsprong: het begin, de schepping.

214 niet: niets.

215 baiert: de nog ongevormde wereld, de chaos.

216 een aengezicht: één aangezicht, gedaante; de wisseling der seizoenen en natuurtafereelen bestond nog niet.

218 werde: worde.

220 lichaemlooze schemering: een halflicht, dat geen zetel had en niets liet onderscheiden; vgl. vs. 291.

222 rondenkring: omloop.

223-24 De Bijbel (Gen. I, 4-5) zegt onmiddellijk na de schepping van het licht, dat het licht van de duisternis werd gescheiden; dag en nacht, avond en morgen ontstonden.

224 blinden: ongevormden.

225 De zaden of kiemen der dingen lagen in den baaierd bedolven (gewonden).

226 De vier hoofdstoffen of elementen (aarde, water, lucht en vuur) lagen nog ongevormd door elkaar.

[p. 116]

I. Tegenzang:

 

De zelve hant, die 't licht aenleide,²²⁹

230

  De watren boven 't hoogh gespan

 

Des hemels van de laeghte scheide,

 

En slootze binnen hunnen ban,^231-32232

 

Op dat het menschdom zich, van onder²³³

 

Zijne oogen slaende in 's hemels boogh,²³⁴

235

Om 't wateren gewelf verwonder,²³⁵

 

Dat op Godts almaght drijft om hoogh;²³⁶

 

Een hooftstof, wuft en ongebonden,²³⁷

 

Gehoorzaemt hem, die haer beriep²³⁸

 

Om hoogh uit grondelooze gronden,²³⁹

240

  En uit kristal een' hemel schiep,²⁴⁰

 

Om in dien kreits, rondom te vloten.²⁴¹

 

Zoo wert de tweede dagh gesloten.²⁴²

II. Zang:

 

Maer d'aerde lagh noch diep gezoncken

 

In 't water, dat haer aenschijn deckt.²⁴⁴

245

Toen scheide d'opperste 't verdroncken,²⁴⁵

 

En droogh en vocht. de vloet vertreckt.²⁴⁶

 

Zoo stont het water op de stranden

 

Gestuit. men zagh alom in 't ront

 

De driftige en de vaste landen,²⁴⁹

250

  En bergh en duin op zee gegront.²⁵⁰

 

Hy kleede d'aerde in kruit en lover,

 

Bezaeide haer met vruchtbaer zaet.

 

Hier zweefde Levenwecker over,²⁵³

 

En zetteze in 't gebloemt gewaet

255

Te pronck, gelijckwe haer aenschouwen.^254-55

 

O groote schoonheit der landouwen!

II. Tegenzang:

 

De hemel eischte oock zijn cieraden,²⁵⁷

229 De zelve: Dezelfde; aanleide: binnenleidde, schiep.

231-32 Lees: scheidde de wateren enz.; gespan: uitspansel; God verzamelde de wateren in de lucht en vormde de wolken.

232 ban: afgeperkte plaats, vgl. vs. 4.

233 Op dat: zoodat.

234 in 's hemels boogh: naar het luchtgewelf.

235 wateren gewelf: gewelf van water, de wolken.

236 Het steunpunt, waarop het wateren gewelf drijft, is alleen Godts almaght.

237 Een hooftstof: een element, nl. het water; wuft en ongebonden: bewegelijk en dun (vgl. gebonden in keukenterm).

238 beriep: opriep.

239 grondelooze gronden: bodemlooze diepten; vgl. vs. 1631.

240 De wolken worden opgetrokken tot den kristalhemel, d.i. de laatste en negende van de hemelsferen.

241 kreits: hemelsfeer; vloten: drijven.

242 de tweede dagh: nl. van de zes scheppingsdagen.

244 aenschijn: oppervlakte.

245 't verdroncken: het verdronkene, het land onder water.

246 vocht: het vochtige.
vertreckt: trekt zich terug.

249 driftige landen: drijvende landen; de eilanden, die in zee schijnen te drijven.

250 op zee gegront: als op de zee gegrondvest.

253 Levenwecker: de levenwekkende lentewind, vgl. vs. 17.

254-55 God zette de aarde als een bruid in bloemen te pronck, of te prijk, zooals in de XVIIde eeuw met de bruiden gebeurde; vgl. vs. 452.

257 De hemel: de lucht, het uitspansel.

[p. 117]

 

Als d'almaght daer de torts ontstack,²⁵⁸

 

De zon, die met robijne raden²⁵⁹

260

  Haer heirbaen volghde, en niet ontbrack²⁶⁰

 

Uit oosten helder op te daegen;²⁶¹

 

Waerna de maen haer ronde sloot;²⁶²

 

Gestarnt de schaduw voor quam jaegen,²⁶³

 

En danssen om den hemelkloot.²⁶⁴

265

Zoo leert men jaeren onderscheiden,

 

En maenden; en het aerdtrijck kreegh

 

Zijn warmte in beemden, bosch, en weiden,

 

Terwijl de zon neêrdaelde of steegh,

 

Om 't leven van natuur te queecken.

270

Men ziet iet godtlijx in dit teecken.²⁷⁰

III. Zang:

 

De tweepaer hooft- en weereltstoffen

 

Ontfingen reede haer beslagh:^271-72

 

Het licht des hemels is getroffen:²⁷³

 

Maer wat verwacht de vijfde dagh

275

Van d'oppermaght? de visch en vogel,

 

Die 't vocht bezwemt, en d'ope lucht²⁷⁶

 

Met scherpe vinne en vluggen vlogel,²⁷⁷

 

Bewaert zijn streeck, en lichte vlught.²⁷⁸

 

Daer weemlen walvisch, en dolfijnen:²⁷⁹

280

  Hier stijgen adlers hemelhoogh,²⁸⁰

 

Die zelf de zon, te sterck in 't schijnen,²⁸¹

 

Braveeren met hun scherpziende oogh.²⁸²

 

De zee en lucht begint te leven.²⁸³

 

Natuur heeft elck zijn wijck gegeven.²⁸⁴

III. Tegenzang:

285

De zeste dagh verweckt de dieren,²⁸⁵

258 torts: toorts, de zon van volg. vs.

259 robijne raden: roodgloeiende raderen, naar de mythologische, op de natuur gegronde voorstelling van Phoebus' zonnewagen; vgl. vs. 301.

260 heirbaen: koninklijke weg; ontbrack: verzuimde.

261 oosten: het Oosten.

262 Waerna: na de zon; haer ronde sloot: zich in haar ronde gedaante vertoonde, of: haar rondgang voltooide.

263 de schaduw: de duisternis; voor-jaegen: verjagen.

264 De rondgang en het schitteren der sterren rondom de hemelkringen noemt Vondel dansen; vgl. Besp. III, 853.

270 In de werking der hemellichamen bespeuren wij iets van God, vgl. Ps. XVIII, 1.

271-72 De eerst nog ongevormde elementen (vgl. vs. 226) krijgen nu hun beslagh, hun voltooiing.

273 Versta: het zonnestelsel is tot stand gebracht.

276 't vocht bezwemt: in het water zwemt.

277 vlogel: vleugel.

278 streeck: dit hoort bij visch, vocht en vinne, beteekent dus zwemslag; vlught: hoorend bij vogel, lucht en vlogel beteekent vliegbeweging.

279 Daer: in 't water.
weemlen: wentelen zich; walvisch, en dolfijnen: Vondel noemt alleen de groote zeedieren, vgl. Harpz. CIII, vs. 95; dolfijn ook verder in dit drama, vs. 1064, 1069.

280 adlers: adelaars; ook alleen de koning der vogels als representant.

281 zelf: zelfs; te: zoo.

282 scherpziende: sterk ziend; dat de arend recht in de zon kan zien geldt als een oude waarheid; vgl. vs. 603-05.

283 begint: versta: beginnen.

284 wijck: wijkplaats, eigen plaats.

285 Op den zesden scheppingsdag worden de dieren in 't leven geroepen; dieren: blijkens de twee volgende vss. bedoelt Vondel zoowel de redelijke als de redelooze levende wezens (animalia).

[p. 118]

 

Die, 't hooft om laegh, het gras betreên,

 

Of d'oogen slaen naer 's hemels vieren,²⁸⁷

 

En gaslaen wat hun viel te leen

 

Van Godt, den eigenaer der dingen,

290

  Die om den mensch den hemel schiep,

 

Oock lichaemloze hemelingen,²⁹¹

 

Die hy tot 's menschdoms dienst beriep²⁹²

 

In 't paradijs, daer twee te gader²⁹³

 

Gewettight zijn van d'eerste maght,^293-94294

295

Die hun verscheen, gelijck een vader,

 

Hen troude, en minzaem t'zamenbraght.²⁹⁶

 

Gezalight paer in 's aertrijx hoven,

 

Verwacht een schooner hof daer boven.^215-298298

287 's hemels vieren: de hemellichten.

291 lichaemlooze hemelingen: de engelen; voor lichaemloze, vgl. vs. 220.

292 Vgl. Ps. XC, 11.

293 twee: Adam en Eva.

293-94 te gader Gewettight: in wettigheid verbonden

294 van d'eerste maght: door het hoogste gezag, God.

296 minzaem: in minne, liefde.

215-298 De Rey geeft een beschrijving van de scheppingsdagen volgens Gen. I, 2-27.

298 daer boven: in den Hemel, vgl. vs. 456.