De werken van Vondel. Deel 9. 1660-1663

(1936)–Joost van den Vondel– rechtenstatus



[pagina 703]
Joannes de Boetgezant. Het tweede boeck. Inhoudt. De boetgezant weckt gunst, en spreeckt het stamhuis aen,Ga naar voetnoot1 Ontvout zijn 'staet en last, en 't ooghmerck van 't leeraeren,Ga naar voetnoot2 Wat Moses wet vereischt van haeren onderdaen;Ga naar voetnoot3 Hoe zy 't gebreck ontdeckt, en onder haere blaêrenGa naar voetnoot4 5[regelnummer] En ceremonien de liefde wort bewaert, Als een gewenschte vrucht: hoe schaduwen en beeldenGa naar voetnoot6 Op een' verlosser zien, om zijn natuur en aert En ampt te kennen, daer d'orakels lang op speelden:Ga naar voetnoot8 Hoe weereltwijsheit voor Godts wijsheit buigen moet, 10[regelnummer] En Moses heerlijckheit voor Christus luister duicken. Hy eischt en raet dat elck by tijts zijn misdaet boet, En offert zijnen dienst aen die hem wil gebruicken. Zoo stuit de woestynier met ootmoet en ontzaghGa naar voetnoot13, En scheit, om 's andren daeghs te komen voor den dagh. Geslacht van Abraham, gewijden, ongewijden,Ga naar margenoot* Besneênen naer de wet, by dien aertsvaders tijdenGa naar voetnoot2 Eerst ingevoert, en na gesterckt door 's hemels tolck;Ga naar voetnoot3 Toen u de hemel riep, en uitkoos voor zijn volck, 5[regelnummer] Uit alle volcken, en door maght van wonderheden Geleide in Kanaän, en opende de steden, En koningkrijcken van 't afgodisch heidendom, Gestooten uit hun erf en out bezit alom: Gy vruchtbre stammen, die der vadren spoor bewandelt,
[pagina 704]
10[regelnummer] Waerme de godtheit spreeckt, en door aertsenglen handelt,Ga naar voetnoot10 Of afgezanten, en profeten op een ry: Waeckt op: het wort nu tijt: waeckt op, en hoort naer my. Mijn leering vloeie u toe, gelijck een milde zegen, En daeu op 't dorre velt: gelijck de versche regen, 15[regelnummer] Na lange drooghte, een' beemt, tot stervens toe verstickt, En dorstigh, leven geeft, en lavende verquickt. Ick ben Joannes zelf, een priesters zoon geboren,Ga naar margenoot* En, van mijn moeders zijde, uit Arons stam, gekorenGa naar voetnoot18 Tot een' profeet, en noch den lesten van 't verbont,Ga naar voetnoot19 20[regelnummer] Zoo sterck bezegelt met des allerhooghsten mont.Ga naar voetnoot20 De geest der godtheit drijftme om voor den dagh te komen, Uit stomme wildernisse, en, tot een vreught der vroomen, Ten schrick der boozen, elck t'ontvouwen zijnen plicht. De schaduwen der wet verdwijnen. 't hemelsch licht,Ga naar margenootGa naar voetnoot24 25[regelnummer] Den vaderen belooft ten troost in vreemde landen,Ga naar voetnoot25 Genaeckt. een gouden tijt, een heileeu is voorhanden, Daer d'oude koningen, en priester, en profeet, En Abraham voorheen, gesterckt door 's hemels eedt, Oock alle heiligen met eenen wensch naer streefden: 30[regelnummer] Hoewelze geen van al dien blijden dagh beleefden. Geluckigh zijtge, indien gy uw geluck beseft, Waer op mijn stem zich, als een boetbazuin, verheft.Ga naar voetnoot32 Het lichaem van mijn rede ontzie noch schroome ontleding.Ga naar margenootGa naar voetnoot33 Waer nergens merckpael staet, daer valt geene overtreding.Ga naar voetnoot34 35[regelnummer] Zoo gaet het, daer geen wet, gebodt, noch geen verbodtGa naar voetnoot35-vlgg. Gehoort wort van natuure, of uit den mont van Godt, Of eenen door zijn maght gewettight, en gemaghtight; Een waerheit, noit ontkent, maer eeu op eeu bekrachtight Van alle wijzen, die op recht en reden staen. 40[regelnummer] Geen vroom geweten kan hierom den worm ontgaen,Ga naar voetnoot40
[pagina 705]
Die 't hart inwendigh knaeght, en overtuight van faelen, Indien het reuckloos van dien regel koom' te dwaelen.Ga naar voetnoot42 Zoo komt natuur, en toont den onbesneên de smet,Ga naar margenoot* En Moses overtuight besneênen door zijn wet;Ga naar voetnoot43-44 45[regelnummer] Een' schultbant, die hen houdt, als schuldenaers, verbonden. Dus wort in 't rekenen d'oneffenheit gevonden,Ga naar voetnoot46 En meest in Jakobs zaet, voor andren klaer verlicht,Ga naar voetnoot47 En hierom naeuwer aen die strenge wet verplicht, Met hoop van zegen, en een' afschrick voor de vloecken,Ga naar voetnoot49-vlgg. 50[regelnummer] Gedreight in Moses blaên, en nimmer faelbre boecken, Aenwijzende dat wie een stippunt overtreet In allen schuldigh is voor Godt, die alles weet,Ga naar voetnoot51-52 Ga naar voetnoot52 Het hart kent, en de grijns komt lichten van de troni,Ga naar voetnoot53 Vermomt, en schoon vernist met eene ceremoni,Ga naar voetnoot54 55[regelnummer] En uiterlijcken schijn: want wie de schrift doorreist,Ga naar margenoot* Verneemt doorgaens hoe Godt wel offerhanden eischt, Doch eerst gehoorzaemheit: als Abraham ons toonde,Ga naar voetnoot56-57 Toen Godt den wil nam, en 't slaghtofferen verschoondeGa naar voetnoot58-vlgg. Van Izak, zijnen zoon; genoeght met eenen ram,Ga naar voetnoot59 60[regelnummer] Verwart in 't doornebosch, en blijde aen d'outervlam Geheilight, Godt ten prijs, van dien getrouwen vader.Ga naar voetnoot61 Zoo komt men Gode aen 't hart: zoo leght hem niemant nader.Ga naar voetnoot62 Gy die uit Moses glans dus lang uw licht ontfangt,Ga naar margenoot* Beantwoort mijne vraegh eens rustigh. waeraen hangtGa naar voetnoot64 65[regelnummer] De wet, u toebetrout, en leering der profeeten? Wat eischenze van u? gy hebt de schrift gesleten, Gelezen door en door: en staetge nu versuft, Die al de weerelt met den tempelbou verbluft?Ga naar voetnoot68
[pagina 706]
De hartekenner acht geen schijndeught, geen verbloemen.Ga naar voetnoot69 70[regelnummer] Gy zultme nu beknopt alleen de hooftsom noemenGa naar voetnoot70 Van honderden geboôn, in Moses zuivre blaên Begrepen. blijftge stom en stijf en schaemroot staen? Ick noemze u. d'opperste eischt dat gy met alle uw zinnen, Uit alle uw maght en kracht, de godtheit zult beminnen, 75[regelnummer] En uwen naesten, als u zelven. dat is 't al.Ga naar voetnoot73-75 Het eenigh woort bemin begrijpt alleen 't getalGa naar voetnoot76 Van veel geboden en verboden, u gegeven. Dat is de rechte lijn en regel van het leven Des godtbelijders. treckt hier by de kromme lijnGa naar margenoot* 80[regelnummer] Van uwen wandel. och, de waerheit en de schijn, Wat scheelenze by een, 't betekende en het teken! Hoe bijster komenze op elckandere af te steecken!Ga naar voetnoot82 Hoe groot is schultheers eisch! hoe groot 's gedaeghdens schult!Ga naar voetnoot83 Hoe leert dit roepen: heer, gena, gedult, gedult. 85[regelnummer] Heb mededoogen met uwe arme schuldenaeren. Waer is uw ydle roem, uw stoffen nu gevaeren,Ga naar margenoot* Op ceremonien van rustdagh, nieuwe maen,Ga naar voetnoot86,87 En offerhanden, en besnijdenis? hoe staen Onthouden van onreine en dier verbode spijze,Ga naar voetnoot89 90[regelnummer] Het reinigen van 't lijf en vaten, en de wijzeGa naar voetnoot90-vlgg. Van vasten nu beschaemt; oock d'aelemoessen, metGa naar voetnoot91 Geen hart geoefent, maer met klinckende trompetGa naar voetnoot92-vlgg. Voor 't volck ten toon gestelt, om met dien schijn te proncken! De liefde tot Godts eer, en 's naesten dienst, de voncken 95[regelnummer] Het vier, het leven van den godtsdienst mist men hier. De godtheit was lang zadt van offervleesch, en spier,Ga naar voetnoot96 En ram. de schepper hoeft het schepsel niet te moeienGa naar voetnoot97 Om vet van lammeren, om kalf, en os, en koeien. De geur van wierroockvat en reuckschaele is hy moe. 100[regelnummer] Men zwaeie hem een hart, vol mededoogen, toe. De tijt genaeckt en eischt een andere offerhande
[pagina 707]
Dan Aron, eeuwen lang, op d'outers blaeckte en brande. Het is verloren dat gy langer offers slijt:Ga naar voetnoot103 De heer des tempels is voorhanden, en niet wijt.Ga naar voetnoot104 105[regelnummer] Ick bootschap nu vooruit, gelijck het MalachiasGa naar voetnoot105 Heeft voorgespelt, den dagh en opgangk van Messias, Die alle schaduwen verdrijft voor uw gezicht, De wet voltreckt, en wat in schaduw doock verlicht. Na strengheit volght gena, na schaduwe de waerheit,Ga naar voetnoot109 110[regelnummer] Na duisternis het licht, en levendige klaerheit. Zulck een herscheppinge verschilt, als nacht en dagh. Wie is'er die met recht hier over klaegen magh? Zoo veele beelden als voor Godt Messias stappen,Ga naar margenoot* Gelijck in monstering, zien op zijne eigenschappen,Ga naar voetnoot113-114 115[regelnummer] Of ampt en diensten. elck beelde iet byzonders af, Het welck u troosten kan, en stutten, als een staf, Om vast te gaen, wanneer gy 't spoor volght van zijn leven, En ga slaet tot wat endt, van liefde alleen gedreven,Ga naar voetnoot118 De vader u beschenckt met zijn onschatbaer pant, 120[regelnummer] Den eerstgeboren zoon: gezalft van hooger hant, Veel rijcker dan voorheene aertspriesters, en profeeten,Ga naar voetnoot121 En koningen, die in de lange renbaen zweeten Van 't oude heilverbont, dat nu voor 't nieuwe wijckt: Gelijck de schaduw voor d'alziende zonne strijckt, 125[regelnummer] De doot voor 't leven vlught, de boeckstaef voor de zieleGa naar voetnoot125 En geest het opgeeft. 'k wil het Woort, waer voor ick kniele, Het afgebeelde Woort, u toonen, dat gy zietGa naar voetnoot127 Dicht voor u, wat voorheen gezien wert in 't verschiet. Aertsvader Adam, eer zijn gade hem misleide,Ga naar margenoot* 130[regelnummer] Beelde eenen Adam uit, waerop al d'afkomst beide,Ga naar voetnoot130 In zijn volkomenheit, zoo goddelijck vereêlt,Ga naar voetnoot131 Als d'almaght hem bootseerde en zielde tot haer beelt,Ga naar voetnoot132 Den schepper zoo gelijck, dat zoon en vader t'zamen,Ga naar voetnoot133 In hun gelijckheit noit elckandre nader quamen. 135[regelnummer] Onnozele Abel, om d'optreckende outervlamGa naar margenoot*Ga naar voetnoot135
[pagina 708]
Geslaght door 's broeders haet, op hem moordadigh gram, Zagh op d'onnozelheit van dezen, die geduldighGa naar voetnoot137 Uit afgunst lijden zal, onnozel, en onschuldigh. Aertsvader Noah, die, geduurigh in het werck,Ga naar margenoot* 140[regelnummer] 't Geweldigh drijftuigh boude, een voorbeelt van de kerck,Ga naar voetnoot140 Zagh op den bouheer, die, om 't menschdom te behouwen,Ga naar voetnoot141 Voorhanden is, en, Godt ten prijs, een kerck zal bouwen, Waerin behouden wort, door't lam, gehecht aen 't hout, Wie 's hooghsten toren vlught, en vast op Godt betrout.Ga naar voetnoot144 145[regelnummer] Dan komt Melchisedech opschuiven een vertooning,Ga naar margenootGa naar voetnoot145 Gelijck Godts priester, en een oprecht vredekoning,Ga naar voetnoot146 Die wijn en weite schaft, en zegent strijtbaer volck.Ga naar voetnoot147 Hy komt te voorschijn, als uit eene donckre wolck, En beelt de godtheit en de menscheit uit van eenen 150[regelnummer] Aertspriester, nu alree voorhanden, en verscheenen,Ga naar voetnoot149-150 Oock d'offerhande, die, als 't bloedigh offer zwijght,Ga naar voetnoot151 Zal spreecken, langer dan de zon ter kimme uitstijght. In Izack zietge een' zoon van Abram voor den degen,Ga naar margenootGa naar voetnoot153 Gehoorzaem tot den doot; in Jakob, die den zegenGa naar voetnoot154 155[regelnummer] En 't eerstgeboorterecht, voor zijnen broeder strijckt,Ga naar voetnoot155 Een' herder, rijck van Godt gezegent en verrijckt. In Josefs wandel, en verdrucken, en verheffenGa naar margenoot*Ga naar voetnoot157 Aen Faroos rechte hant, kunt gy den heilant treffen, Die lang gelastert, en verstooten, en gehaet, 160[regelnummer] Ten leste blincken zal, als Godts geheimen raet, Wiens alvoorzienigheit ontelbre duizent zielen Beschut voor 't scherpe zwaert des hongers, en 't vernielenGa naar voetnoot162 Der onverzoenbre doot, te treên met zijnen voet.Ga naar voetnoot163 Waeckt op: waeckt op, en loopt dien heilant in 't gemoet.
[pagina 709]
165[regelnummer] Getrouwe Moses, die het volck uit slavernyeGa naar margenoot* Verlost, en uitvoert ter beloofde heerschappye, Door 't roode meer, het graf van 't rijck der duisternis,Ga naar voetnoot167 En hun de wet toont, die van Godt geschreven is In steene tafelen; wijst op een' trouwer leitsmanGa naar voetnoot169 170[regelnummer] Der uitgekore schaere; en een' oprechter scheitsman,Ga naar voetnoot170 Die, tusschen Godt en 't volck, in 't midden van het woên, Elck voorspreeckt, en verbidt, en endelijck den zoen Door tusschenspraeck verwerft, en voert in 's hemels erven, Een schooner Kanaän, daer niemant meer zal sterven. 175[regelnummer] De broeder Aron, in 't aertspriesterlijck gewaet,Ga naar margenootGa naar voetnoot175 Toont u een' hooger, die voor uwen tempel staet,Ga naar voetnoot176 Gereet om, niet door bloet van kalf, en bock, en rammen,Ga naar voetnoot177-vlgg. Zich t'offren op 't altaer, in roock en smoock en vlammen, Maer door zijn eigen bloet, onschuldigh stil en stom, 180[regelnummer] En dus geheilight, niet te treên in 't heilighdom Op d'aerde, maer om hoogh naer 's hemels ruime streecken, En daer in 't heilighste der heiligen te spreecken Met Godt den Vader, elck ten beste, en endelijck U aen zijn hooge hant te zetten in het rijck.Ga naar voetnoot184 185[regelnummer] Wat wil ick Josua bybrengen, en de helden,Ga naar voetnoot185-vlgg. Die zich, tot heil des volx, zoo schrap in 't harnas stelden? Een ry verlossers, braef en moedigh uitgereên, Verbeelden u den helt, die herwaert aen komt treên; En Samson, zoo befaemt, waer hy zijn kracht te werck leit, 190[regelnummer] Was 't voorbeelt van Godts zoone, in onverwinbre sterckheit. De koning David, in den oorlogh zoo geroemt,Ga naar margenoot Waer naer uw heilant oock wort Davids zoon genoemt,Ga naar voetnoot192 Vertoonde hem alom door zijn geduurigh lijden,Ga naar voetnoot193 En in verdruckingen, den ingangk tot verblijden;Ga naar voetnoot194 195[regelnummer] Gelijck hem Salomon, in volle heerlijckheit, En weelde, en overvloet, en rijck van majesteit, U gaf t'aenschouwen, toen hy blonck, van alle steden En koningen alom geviert en aengebeden.Ga naar voetnoot198
[pagina 710]
De profecyen gaen, op eenen vasten voet,Ga naar margenootGa naar voetnoot199 200[regelnummer] Door merrecktekens den genaeckende in 't gemoedt,Ga naar voetnoot200 Op datge onfaelbaer hem kunt kennen in 't genaecken. Zy overtuighen u zoo klaer, als ofze spraecken. Hy spruit uit Judas stamme, en koning Davids zaet,Ga naar voetnoot203 Oock op zijn rechte tijt. De staf van Juda staet 205[regelnummer] Aen vreemden, eveneens gelijck d'aertsvader zeide,Ga naar voetnoot204-205 Toen hy in 't uiterste ter godtsvaert zich bereide. Hy wert geboren uit een zuiverlijcke maeght,Ga naar voetnoot207 Als Izaïas, d'eer van koningsbloet, gewaeght;Ga naar voetnoot208 Gelijck Hezechiël met zijn geslote poorteGa naar voetnoot209 210[regelnummer] Van verre zagh op zulck een wondere geboorte: En 's helts geboortestadt stemt klaer met Michas stem,Ga naar voetnoot211 Die brengt den eeuwigen uit arrem Bethlehem. Het oosten broght hem gout, en wierroockgeur, en giften, Gezien in Davids en in Izaïas schriften:Ga naar voetnoot213-214 215[regelnummer] En grootmoêr Rachel had dien wreeden kindermoort,Ga naar voetnoot215 Zoo menige eeuwen voor Herodes, aengehoort. Ozeas melde u hoe Godts lieven zoon ontslipte,Ga naar voetnoot217 Ga naar voetnoot217 En Godt den balling weêr te rug riep uit Egypte. Indien men voortaen volg' zijn levens heele baen, 220[regelnummer] Dan zultge zien hoe alle orakels op hem slaen. Wie sluit zijne oogen toe in 's middaghs heldre klaerheit? Wie stopt nu d'ooren voor de boetbazuin der waerheit? En wat den tijt betreft: nu spoet de profecyGa naar margenoot Des wijzen Daniëls den merckpael snel voorby.Ga naar voetnoot223-224 225[regelnummer] Hy toonde u 's konings droom, en d'ongelijcke tyenGa naar voetnoot225
[pagina 711]
In 't beelt, afbeeldende de vier hooftheerschappyen, Door 't gouden hooft, de borst van zilveren metael, Den buick van koper, en van yzer leem en stael De beenen, en den voet, te zwack om stant te houden. 230[regelnummer] Zoo maelt hy Ninus rijck, en dat de Perssen bouden,Ga naar voetnoot230 En Alexanders stoel, en Cezars groot gezagh, Waer op de berghsteen treft, en klinckt met eenen slagh Dat heerelijcke beelt te plettere en te mortel,Ga naar voetnoot233 Aenwijzende het hooft des rijx, dat zijnen wortelGa naar voetnoot234 235[regelnummer] Zoo diep in d'aerde schiet, als 't hooft ten hemel rijst. Wat rijck? 's gezalfdens rijck, waerop mijn stem u wijst.Ga naar voetnoot236 Den grontsteen van dit rijck stelt Daniël voor oogen.Ga naar voetnoot237 Messias komt alree, verscheenen uit den hoogen. Ziet toe, boumeesters, trots op uwe tempelpracht,Ga naar voetnoot239-vlgg. 240[regelnummer] Dat gy dien grontsteen niet te reuckeloos veracht,Ga naar margenoot* Den rechten hoecksteen, waer van David profeteerde, Hoe Godt hem eerde, toen de boosheit hem onteerde. Ziet toe, en luistert noch naer Godts en Davids mont. Hy bout op zantgront, wie niet bout op dezen gront.Ga naar voetnoot244 245[regelnummer] Wanneer plasregen komt, de waterstroomen bruisschen, De storremwinden, fel aenbulderende, ruisschen, En tegens 't los gebou van alle kanten slaen, Dan stort het in, en kan voor geen gewelt bestaen: Dan is de val zoo groot, gelijck het bougevaerte, 250[regelnummer] Terwijl een rotsgront staet, en opmagh tegens zwaerte.Ga naar voetnoot250 Al komt hy slecht en arm en weerloos voor den dagh,Ga naar margenoot*Ga naar voetnoot251 En niet gelijck voorheen de voorzaet David plagh Gewapent aen te treên met trotze leeusstandaerden:Ga naar voetnoot253 Hy komt geen weereltsch rijck noch aerdse kroon aenvaerden, 255[regelnummer] Maer om een hemelsch rijck te stichten in 't gemoedt Des menschen, zonder slagh en storten van veel bloet. Hy zoeckt een' troon in 't hart te bouwen, en van binnen
[pagina 712]
Te heerschen door zijn wet, en ongetoomde zinnen Te toomen. dit's het merck van waer zijn maght begint,Ga naar voetnoot259 260[regelnummer] Een maght, die al 't gewelt der weerelt overwint, Door lijden en gedult. als hy begint te leeren Dan zal men zwaerden in ploeghyzers zien verkeeren, Den wapensmidt de speer in eenen zein hersmeên,Ga naar voetnoot263 De vrede, als gras op 't velt, aenwinnen in de steên, 265[regelnummer] Den macken wolf by 't lam, de boschslang in de heggenGa naar voetnoot265-vlgg. By tortelduiven, en den leeu by d'ossen leggen. Hy vindt een wildernis, en onder zijnen tredt Ontluickt een paradijs, van geen vergift besmet. Het misverstant verdwijnt, waer 't licht der weerelt doorschijn,Ga naar voetnoot269 270[regelnummer] En d'eerste onnozelheit komt wederom te voorschijn.Ga naar voetnoot270 Zet weereltwijzen en godtwijzen tegens een;Ga naar margenoot* Dees ziet op rijckdom, pracht, en naem, en faem alleen, En die op nedricheit, en schuilende arremoede.Ga naar voetnoot272-273 Dees ziet op afkomste, uit aenzienelijcken bloede, 275[regelnummer] En die op bloet, noch staet, maer ongeveinsde deught. Dees acht al wat het oog behaeght, en 't lijf verheught, En die de wellust en de weelde, in 't hart genoten. Dees wil zich zelven breet uitmeeten en vergrooten, En die bekrompen en vergeeten heenegaen. 280[regelnummer] Dees vlamt op wraeck en roof, ziet recht noch onrecht aen, En die vergeet zijn leedt, is rijck in zijn geweten. Dees woelt: die houdt zich stil in aendacht neêrgezeten. Dees hongert eeuwigh: die wort lichtelijck verzaet.Ga naar voetnoot272-83 Geluckigh is hy die zijn eigen heil verstaet. 285[regelnummer] Als d'opperwijsheit wil haer heerlijckheit betoonen,Ga naar margenoot* Wat voertze niet al uit, door stoffen en persoonen, Heel slecht van aenzien, in der sterfelijcken oogh, Op datze 't hoogh verneêre, en 't laegh in top verhoogh'! Als dees haer ooghmerck sterckt met daetelijcke blijcken,Ga naar voetnoot289 290[regelnummer] Kan zy den paeuwestaert des roemers nederstrijcken, En wat uit wanhoop zinckt verheffen tot zijn heil. Zoo blijft al wat men ziet by zijn besteck en peil,Ga naar voetnoot292 Van hooger hant gestelt, waer op de wijzen slaepen.Ga naar voetnoot293
[pagina 713]
Dat meer is: dit heelal is uit een niet geschapen. 295[regelnummer] Uit duisternisse rees de noit geziene glans,Ga naar voetnoot295 En uit dien blooten schijn 't gestarnte aen 's hemels trans.Ga naar voetnoot296 Het menschenlichaem liet zich uit een' klomp bootzeeren, De vrou uit ribbebeen. hoe heerlijck triomfeerenGa naar voetnoot298 De lamp en kruicken van helt Gedeon, en hoe 300[regelnummer] Veel plaegen brengt een kist den onbesneden toe!Ga naar voetnoot300 Wat broeide een mensch al kracht in 't broeinest van zijn locken!Ga naar voetnoot301 Een broot, een waterkruick, in 't barrenen en wrockenGa naar voetnoot302 Van koning Achab, voên Helias met een kracht, Die veertigh dagen lang hem byblijft dagh en nacht: 305[regelnummer] En om van kleenen, in geen aenzien, te gewaegen: Hoe kon een vondeling het hof van Memfis plaegen,Ga naar voetnoot306 Die opgevischt, zoo vroegh de kroon met voeten tradt! De knaep van Izaï, die naeu een' stal bezat,Ga naar voetnoot308 Een herder won het rijck, en heerschte veertigh jaeren. 310[regelnummer] Helize, op 's meesters spoor, befaemt door wonderbaeren,Ga naar voetnoot310 Verweckte door zijn lijck in 't graf een' dooden man.Ga naar voetnoot311 Zoo blijckt het helder wat Godts almaght wercken kan, Door slechte stoffen, en hoe zy zich weet te dienen Van ongeachten, en ter weerelt ongezienen: 315[regelnummer] En dat noch hooger draeft; haer eer wil overalGa naar voetnoot315 In 't kort opdaegen uit der menschen ongeval.Ga naar voetnoot316 Gebreken naderen, gelijck aen eene ketenGa naar margenoot*Ga naar voetnoot317 Gesloten. wie melaetsch, en kranck is, en bezeten,
[pagina 714]
De stomme, en dove, en blinde, en lamme, en van de gichtGa naar voetnoot319 320[regelnummer] Gepijnighden, elck zoeckt de kracht, die hem verlicht, De dooden wecken kan, dat zy hun leden reppen,Ga naar voetnoot321 De stormen stilt, den wijn uit water weet te scheppen, En d'elementen toomt, als onder zijnen eedt.Ga naar voetnoot323 Dan treckt de godtheit eer, uit 's menschdoms smerte en leedt, 325[regelnummer] Door weldaên overtuight, en menigh wonderteken, Dat harten, harder dan een diamant, zou breecken. Het is geen reden dat een eerlijck hart bedrieght,Ga naar margenootGa naar voetnoot327 Min reden dat Godts mont in heilbeloften lieght, Van 's weerelts wiege den aertsvaderen gezworen. 330[regelnummer] Zoo liet de waerheit zich heel vroegh by Adam hooren, Hoe 't vrouwezaet de slang het hooft verpletten zou.Ga naar voetnoot331 Zoo zwoer hy Abraham, in 's hemels last getrou,Ga naar voetnoot332 De gansche weerelt in zijn eenigh zaet te zegenen.Ga naar voetnoot333 Zoo quam hy Izak en Rebekkaes zoon bejegenen,Ga naar voetnoot334 335[regelnummer] En stercken met dien troost. de koning David weetGa naar voetnoot335-vlgg. Dat d'opperste hem zwoer met eenen hoogen eedt Hoe wys zijne afkomst zou regeeren zonder ende, En hy dien lieven zoon, gelijck een vader, kende; Een' zoon, wiens heerschappy, van grens noch eeu bepaelt, 340[regelnummer] Zou duuren, langer dan de zon verrijst en daelt. Dit kan op Salomon, noch op de volgende ervenGa naar voetnoot341 Niet slaen: want 's heilants stoel zal wanklen noch bederven. By heilbeloften stelt nu beelt en profecy,Ga naar margenootGa naar voetnoot343 Voorheen bespiegelt en gehoort op eene ry, 345[regelnummer] En dan 't geduurige verwachten aller vroomen, Nu schietende uit dien droom: gelijck men heeft vernomenGa naar voetnoot345-46 Uit englezang, gehoort by herders; uit de star, Die koningen in 't ooste opweckte van zoo ver;Ga naar voetnoot348
[pagina 715]
Uit Engel Gabriël, verscheenen Zacharias,Ga naar voetnoot349 350[regelnummer] En die Marie broght de bootschap van Messias; Uit grijzen Simeon, en Anna, d'oude weeu,Ga naar voetnoot351 Wiens heilige oude paelt niet verre van eene eeu.Ga naar voetnoot352 Geene achtien jaer geleên betradt hy Arons drempel,Ga naar voetnoot353 En zette, als leeraer, zich in 't midden van den tempel,Ga naar voetnoot354 355[regelnummer] Daer elck hem vraeghde, en hoorde, en stont verbaest en stom Voor zijne wijsheit, in de wet, en 't heilighdom Van Aron uitgeleert, dat zich al 't koor verwondert.Ga naar voetnoot357 Dees hiel te Nazareth zich sedert afgezondert,Ga naar voetnoot358 Behalve dat hy, aen zijne ouders streng verknocht,Ga naar voetnoot359 360[regelnummer] Ter feeste drymael 's jaers Jerusalem bezocht, Om Moses wetten, Godts geboden, niet t'ontwijden: Gelijck hem d'achtste dagh godtvruchtigh zagh besnijden;Ga naar voetnoot362 Zoo vroegh de strenge wet vrywilligh onderdaen,Ga naar voetnoot363 Om zijn genooten van den vloeck der wet t'ontslaen.Ga naar voetnoot364 365[regelnummer] Zoo komt hy lieflijck niet tot wraeck en straf genegen, Maer met genade en gunst en liefde en vollen zegen, Gelijck de regen en de koele daeu op 't velt, Van David lang voorheene op zijne harp gespelt.Ga naar voetnoot367-68 Toen, om dry jaren eens, de goutvloot aen de strandenGa naar margenoot*Ga naar voetnoot369-vlgg. 370[regelnummer] t'Aziongabar quam aenbruizen, en belanden Uit Ofir, met de vlagh van purper trots en bly, Met kabelen van gout, en zeilen, fijn van zy; Gelijck een gouden bergh op 't heerlijckste uitgestreecken,Ga naar voetnoot373 In d'eeu van Salomon: hoe ging 't 'er op een steecken
[pagina 716]
375[regelnummer] Van hofbazuinen! hoe ging 't juichend volck ten rey, Op zang, en schuiftrompet, en trommel, en schalmey! Hoe ruischte 't roode meer van zeilende bosschaedjen!Ga naar voetnoot377 Hoe triomfeerden kust en stadt met speelstellaedjen!Ga naar voetnoot378 Hoe veel vertooningen, daer 't weeligh oogh in weit, 380[regelnummer] Ontvouden Salomons gespelde heerlijckheit.Ga naar voetnoot380 Jerusalem betradt geen steenen op de straeten,Ga naar voetnoot381 Maer blonck in gout, en ging ten dansse op zilvere plaeten. Een bosch van cederen beschaduwde overal, Als eerst de vijgeboom, het omgelegen dal.Ga naar voetnoot383,384 385[regelnummer] De tempel met het hof, van hooger hant gezegent, Blonck eveneens of 't gout quam uit de lucht geregent. Maer al dees goutprael, zoo de wijste koning zeit,Ga naar voetnoot387 Was anders niet dan een verdwijnende ydelheit, Een blick in d'oogen, hy, min heerlijck dan een leli,Ga naar voetnoot389 390[regelnummer] In haer natuurlijck kleet: doch kunt gy 't evangeli,Ga naar voetnoot390 De blijde bootschap, daer mijn mont u van getuight, Betrouwen, zoo gy u voor dien gezalfden buight;Ga naar voetnoot392 Men vint in hem alleen al 't hemelschdom besloten. De vader heeft den zoon gezalft en overgoten 395[regelnummer] Met balssem van genade. in hem berust het lotGa naar voetnoot395 Van alle rijckdommen en kennisse van Godt. Zoo rijck een zalving vloeit van 't hooft af naer beneden, En deelt al vloeiende zich mede aen al zijn leden. Ontfangt hem dan, wanneer hy komt, met ope poort. 400[regelnummer] Wie hem ontfangt geniet het zaligende woort. Om alle volcken tot zoo groot een heil te leiden,Ga naar margenoot* En dien gezalfden heer de heirbaen te bereiden, Verschijne ick, van den geest gedreven, herwaert aen. Ontwaeckt, bereit den heer in 't harte eene effe baen. 405[regelnummer] Men slechte heuvels: men verheff' gezoncke dalen.Ga naar voetnoot404-405
[pagina 717]
Zoo plagh men eenen vorst en koning in te haelen Met alle eerbiedigheit, in 't opgesloten hof.Ga naar voetnoot407 Elck wachte in orden, op dat 's konings oogh geen stofGa naar voetnoot408 Tot ongenoegen vindt, in wijcken en in straeten. 410[regelnummer] Elck sta, tot 's hemels dienst, gehoorzaem en gelaeten. Geen eige wijsheit noch gerechtigheit, die hoogh En heerlijck wort geacht in der waenwijzen oogh, Behaegen hem. men moet den bergh van hooghmoet slechten, Om 's hemels wijsheit, en des allerhooghsten rechtenGa naar voetnoot414 415[regelnummer] T'ontfangen. wie by elck een overtreder schijnt, Die tre gehoorzaem, en ootmoedigh, afgepijnt Door rou van zijn misdrijf, in 's hemels bontgenootschap, Getroost door 't hooren van deze overblijde boodtschap, Dat, zonder onderscheit van afkomst kunne en staet, 420[regelnummer] De poort van 't rijcke hof des hemels open gaet Voor elck, die met geen vleesch noch bloet meer gaet te raede, Maer 't onverdienbaer heil en d'aengeboôn genade Des heilants aenneemt, Godts geboden onderhoudt, En op Emanuël, het eeuwigh Woort, betrout.Ga naar voetnoot424 425[regelnummer] Een hemelsche eeu daeght op: de weereltsche is verloopen.Ga naar voetnoot425 't Wanhopend hart begint op 't eeuwigh goet te hoopen. Wie op zich zelven stont, verzaeckt zijn' eigen zin.Ga naar voetnoot427 Wie wijs scheen, slaet bedacht nu andre paden in,Ga naar voetnoot428 Wort dwaes in 's weerelts oogh. wie onwijs scheen te voren, 430[regelnummer] Heeft nu de wijsheit van het hemelschdom verkoren. d'Afgodendienaer, door afgodery verblint, Zoeckt 's levens bron, die hy met volle blijschap vint. De slaef der weerelt, eerst geboeit aen veel gebreken, Gaet los en vry, en zoeckt de deughden aen te queecken, 435[regelnummer] Wie eerst een anders goet aenrande, als vrijen buit, Giet nu zijn' rijckdom in den schoot der armen uit. De heilant komt, en sterckt den roep van Izaïas,Ga naar voetnoot437 En al de weerelt ziet den opgangk van Messias. De duistre nacht verdwijnt. nu schijnt een heldere eeu, 440[regelnummer] Een licht van zaligheit voor Grieck en voor Hebreeu,Ga naar voetnoot440 Besneên, en onbesneên, en allerhande volcken. De zon des heils verdrijft de schaduwen en wolcken Van 's aerdtrijx aengezicht, en zet zich op den troon,
[pagina 718]
Een ieder even na, een ieder even schoon. 445[regelnummer] Uit Moses aenschijn blonck voorheene een flaeuwe klaerheit:Ga naar voetnoot445 Maer anders blinckt de glans en uitstrael van dees waerheit,Ga naar margenoot* Een zon, die 't minste ontdeckt, en, schuw van vleck, Het hart kom zuiveren van allerley gebreck. De groote heilant komt met zijnen schoot vol zegen. 450[regelnummer] Bekeert u: het is tijt. verlaet alle ommewegen Van valsche leeringe en gebreken. houdt de baen, De heirbaen recht naer Godt. zy wijst u derwaert aen.Ga naar voetnoot452 Jerusalem gelijckt nu Ninive, eer gelegenGa naar margenoot*Ga naar voetnoot453 Zoo hoogh in 't ooste, en aen de starren opgestegen, 455[regelnummer] Een koningklijcke stadt, voor haeren ondergangk, Daer alle boosheit, recht en onrecht ging in zwangk. Elck volghde wat zich 't brein wellustigh innebeelde, En gaf zijn zinlijckheit den vryen toom in weelde, Van stercke beenen naeu te draegen: zoo men kon 460[regelnummer] Voorheen bespieglen in den wijzen Salomon.Ga naar voetnoot460 Haer boosheit steegh zoo hoogh, datze, endtlijck overwightigh,Ga naar voetnoot461 Te storten dreighde, indien Godts goetheit niet voorzichtigh, Uit mededoogenheit bewogen met haer leedt, Afvaerdighde by tijts in 't oost den boetprofeet,Ga naar voetnoot464 465[regelnummer] Die, uit den walvischbuick herboren, haer quam wecken.Ga naar voetnoot465 Zy luistren naer zijn stem, en waecken op, en trecken In ste van feestgewaet nu haerekleeders aen.Ga naar voetnoot467 De koning treetze voor, en, schichtigh opgestaenGa naar voetnoot468 Uit zijnen elpen stoel, verscheurt de purpre kleeden, 470[regelnummer] Treckt grove zacken aen, en vast, en stort gebeden,Ga naar voetnoot470 En zet zich droef in asch, gebroken en gedwee. Zoo vast de gansche stadt, oock 't hongrigh loeiend vee. De godtheit laet zich haest zijn dreigement berouwen. Zoo worden duizenden boetvaerdigen behouwen. 475[regelnummer] Ick koome oock herwaert aen, op een' gelijcken voet, En waerschuwe u, ten zy gy uwe misdaet boet, En afwascht door berou en harteleedt en traenen, Van weereltsche ydelheit uw lusten zoeckt te spaenen,Ga naar voetnoot478
[pagina 719]
En aenvaert dees genade, u heden aengeboôn; 480[regelnummer] De strenge rechter zal, uit zijnen hoogen troon, U rechten, als hy uw voorvaders, boos van leven, In zijn verbolgenheit, toen zy hardtneckigh bleven, Rechtvaerdigh plaeghde, en in hun vyants handen gaf.Ga naar voetnoot483 Het wort aen u gestelt, den zegen of de strafGa naar voetnoot484 485[regelnummer] Te kiezen; pastge noch op loon noch dreigementen:Ga naar voetnoot485 Hy komt ter straffe, en eischt de hooftsom met de renten. Geluckigh is de ziel, die, voor hem uitgestort,Ga naar voetnoot487 Boetvaerdigh 't goet omhelst, dat haer geboden wort. Om dit door middelen, in Godts naem, uit te wercken,Ga naar margenoot* 490[regelnummer] Aenbiede ick mijnen dienst, een stut om u te stercken, En wil, in dit geweste, om d'oevers der Jordaen, My houdende, ieder op zijn vraegh ter antwoort staen.Ga naar voetnoot492 Wie leeren wil, herkaeu mijn dagelijckze raeden. Wie zich besmet vint, kan het lichaem laeten baden.Ga naar voetnoot494 495[regelnummer] Mijn ampt eischt, dat ick door mijn les en kleene gaef, Van Gode ontfangen, 't ruigh besnoeie en dan beschaef, Boetvaerdigen bereide, en dompele in de plassen, Tot dat de heilant koom' de ziel en 't lichaem wassen,Ga naar voetnoot498 En zuivren in de bron van water en van geest, 500[regelnummer] Noch klaerder dan voorheene oit Naman is geweest,Ga naar voetnoot500 Toen hy betroude op 't woort des leerlings van Helias. Mijn dienst wijst, als een hant, op d'aenkomst van Messias, Zich t'openbaeren aen den lantstroom in dees streeck.Ga naar voetnoot503 'K zie duizenden alreede, als wilgen aen een beeck, 505[regelnummer] Opluicken dagh op dagh, en geurigh bloeisel draegen. Magh ick 's gezalfdens oogh door mijnen dienst behaegen, Hem zielen winnen en toebrengen tot zijne eer; Dat's 't eenig een en al wat ick van Godt begeer. Zoo sloot Joannes, en viel plat op 't aenzicht neder,Ga naar margenoot* 510[regelnummer] Badt heimlijck eene wijl, verrees ten leste weder,Ga naar voetnoot510 En, zeegnende ieder, tradt recht heene, door een wolck Van 't vrolijck juichende en alom aendringend volck, Naer zijn woestijnspelonck, gevolght van veele vroomen, Om 's morgens met den dagh weêr voor den dagh te komen.	voetnoot1 het stamhuis de stam der Joden, het geslacht van Abraham (zie vs. 1 beneden). voetnoot2 zijn' staet en last: de last van zijn staat, de opdracht hem door God gegeven. voetnoot3 't leeraeren, wat Moses wet vereischt: 't onderwijzen van alles wat de wet van Mozes vordert. voetnoot4 't gebreck ontdeckt: het gebrek, de zonde blootlegt. voetnoot6 schaduwen en beelden: de schaduwen van de beelden, de schetsen der voorafbeeldingen. voetnoot8 d'orakels: de voorspellingen der profeten; op speelden: op zinspeelden, op duidden. voetnoot13 ontzagh: het ontzagh, de eerbied die hij inboezemt. margenoot* [Randschrift:] Joannes begint te leeren, en spreeckt het geslacht van Abraham aen: voetnoot2 by dien aertsvaders tijden: in de tijden van die aartsvader Abraham; dien aertsvader is als een geheel opgevat, daarom alleen het laatste woord met s, zoals geregeld bij Vondel. voetnoot3 's hemels tolck: Gods gezant, Mozes in zijn wetgeving. voetnoot10 Waarmee God door zijn aartsengelen zijn besprekingen voert en zijn bevelen geeft (meestal ongenoemde engelen, naast Gabriël). margenoot* [Randschrift:] Beschrijft zijne afkomste en staet, en betuight zijnen last van hooger hant, en ooghmerck. voetnoot18 Hoewel Joannes ook van vaders zijde uit Aäron's geslacht was (immers de Joodse priesters waren uit Aärons nakomelingen), wordt Luk. 1:5 dit uitdrukkelik alleen van zijn moeder Elizabeth vermeld. voetnoot19 Zacharias in zijn lofzang zegt van hem: En gij zoon, zult profeet van den Allerhoogste genoemd worden (Luk. 1:76); en noch den lesten ...: en dat wel de laatste van 't (Oude) Verbond; Luk. 16:16. voetnoot20 Het verbond van God met Abraham in de meest nadrukkelike woorden door God betuigd. margenoot* [Randschrift:] De heileeu is voorhanden. voetnoot24 De schaduwen der wet: de zwakke afschetsingen van Gods wet; nu wordt de volledige wet van God geopenbaard. voetnoot25 in vreemde landen: in de Babilonise ballingschap. voetnoot32 Waer op: waarover; over de werkelikheid dat de tijd van de verlossing nu gekomen is (is voorhanden vs. 26). margenoot* [Randschrift:] Zonder wet is geen verbont. voetnoot33 De hoofdinhoud van mijn rede mag ook de scherpste ontleding niet ontzien of vrezen; daarom gaat hij uit van de onbetwistbare waarheid die nu volgt. voetnoot34 ‘Waar geen wet is, is ook geen overtreding’ (Rom. 4:15); merckpael: grenspaal; begrenzing van doen en laten d.i. wet (gebod of verbod, zie vlg. verzen). voetnoot35-vlgg. Zo gaet het: zo gaat het; d.i. men erkent geen overtreding, waar men naar geen natuurwet luistert, of geen wet erkent door God of het door God gestelde gezag gegeven. voetnoot40 Het vroom geweten: d.i. het niet afgestompt geweten zal de worm van zelfbeschuldiging voelen knagen, als het de natuurwet (in ieders geweten levend) overtreedt. voetnoot42 reuckloos: roekeloos, onbekommerd. margenoot* [Randschrift:] De wet van de natuure en Moses verbinden de menschen, elck op haere wijze. voetnoot43-44 De onbesnedenen kennen de natuurwet, de besnedenen (daarenboven) de stellige wetten van Mozes (Rom. 3:19: ‘de wet spreekt tot hun die onder de wet zijn’). voetnoot46 in 't rekenen: bij de rekening, de af te leggen rekenschap. voetnoot47 De Joden die Gods openbaring en Gods wet door Mozes en de profeten) hadden ontvangen, dus boven anderen verlicht, zijn strenger aan de wet gebonden (eerst de Jood, en ook de Griek, Rom. 2:9). voetnoot49-vlgg. Mozes schildert de zegeningen voor hun die de wet getrouw zullen onderhouden, en de vervloekingen over hun die de wet overtreden (Lev. 26:3-45; Deuteron. hfst. 27 en 28). voetnoot51-52 Deze uitspraak aldus in de brief van St. Jakob Apost. (2:10), dus nog niet gegeven ten tijde van Sint Jan de Doper. voetnoot52 in allen: in alle punten, in Gods wet als geheel, als eenheid. voetnoot53 de grijns: het masker (in Amsterdam nog: de grens, de grins); troni: aangezicht (in de oudere taal zonder ongunstige betekenis). voetnoot54 met eene ceremoni, en uiterlijcken schijn: met een heilig voorkomen van uiterlike schijn, met uiterlik heilig voorkomen (zoals Christus de Farizeeën verweet). margenoot* [Randschrift:] Uiterlijcke ceremonien en gehoorzaemheit moeten te zaemen gaen. voetnoot56-57 Beter is gehoorzaamheid dan offeranden (1 Sam. 15:22, Samuël tegen koning Saül); als Abraham: zoals Abraham. voetnoot58-vlgg. God was tevreden met de duidelike wil van Abraham God in alles te gehoorzamen, ook in 't slachtofferen van zijn zoon. voetnoot59 genoeght: (vergenoegd) tevreden; de ram met zijn horens in de doornstruiken verward. voetnoot61 (de ram) geheiligd, geofferd door die trouwe vader. voetnoot62 leght: ligt. margenoot* [Randschrift:] De wet eischt liefde tot Godt en den naesten. voetnoot64 Waeraen hangt de wet: ... Christus heeft gezegd: ‘aan deze twee geboden (God liefhebben boven al, en den evennaaste als u zelf) hangt (hierin bestaat) de gehele wet en de profeten (Matth. 22:40); deze beide geboden kenden de Joden uit Deuteron. 6:5 en Lev. 19:18. voetnoot68 De grootse tempel door Herodes de grote gebouwd, en ook om zijn geweldige bouw door d'Apostelen bewonderd (‘wat geweldige stenen, wat grootse bouwwerken’ Markus 13:1). voetnoot69 De hartekenner: God die de harten kent (Hand. 15:8). voetnoot70 de hooftsom: het voornaamste, de kern (waar al de andere geboden uit voortkomen); in Matth. 22:36, vraagt 'n Farizees leraar: ‘Meester, wat is het grote gebod in de wet?’ Christus geeft als antwoord het antwoord van Joannes hier. voetnoot73-75 Deze woorden letterlik uit Deuter. 6:5 en Levit. 19:18. voetnoot76 begrijpt: omsluit. margenoot* [Randschrift:] Zy openbaert de gebreken, en leert ons om genade bidden. voetnoot82 bijster: geweldig, fel. voetnoot83 schultheers eisch: de vordering van de schuldeiser (God). margenoot* [Randschrift:] Ceremonien, zonder nadruck van wandel en liefde, vruchteloos. voetnoot86,87 uw stoffen ... op ...: uw roemen op het stipt onderhouden (der uitwendigheden) van de Sabbat, de dag van de nieuwe maan (die evenzo 'n verplichte feestdag was; Getallen 28:9-15). voetnoot89 dier verbode: streng verboden (dier: duur). voetnoot90-vlgg. De strenge onderhouding van al die uiterlike voorschriften en de deugdbeoefening naar uitwendige schijn wordt de Farizeeën door Christus verweten (Mark. 7:8 en 34, enz.). voetnoot91 d'aelemoessen: oudere vorm van aalmoezen. voetnoot92-vlgg. Matth. 6:2. Laat het niet uittrompetten, uitbazuinen, zoals de huichelaars doen. voetnoot96 Letterlik Izaïas 1:11. voetnoot97 te moeien: lastig te vallen, aan te zoeken. voetnoot103 Het is verloren: het is verloren, vergeefse moeite. voetnoot104 Hij staat in uw midden (Joan. 1:26). voetnoot105 Malachías de profeet (zie aant. op vs. 177, Boeck 1). voetnoot109 Na de Oude Wet van gestrengheid volgt de Nieuwe Wet van genade door Christus. margenoot* [Randschrift:] De beelden en schaduwen wijzen op den Messias, en zijne eigenschappen, ampt, en wercken. voetnoot113-114 Zo vele voorafbeeldingen als de Goddelike Messias zijn voorafgegaan als in 'n legerschouw (monstering). voetnoot118 endt: doel. voetnoot121 aertspriesters ...: hogepriesters en koningen werden gezalfd; ook profeten soms, zo werd Elizéüs gezalfd door Elias. voetnoot125 de boeckstaef: de letter (van de wet) moet wijken voor de geest. voetnoot127 Het afgebeelde Woort: het Woord, God de Zoon zoals het voorafgebeeld is, dus: zijn voorafbeeldingen; dat gy ziet: dat gij in uw nabijheid ziet (zie vs. 104). margenoot* [Randschrift:] Adam. voetnoot130 Beeldde uit de tweede Adam, die Christus is; beide: beidde, wachtte. voetnoot131 zoo goddelijck verêelt: van zo goddelike adel. voetnoot132 bootseerde: boetseerde, vormde; zielde: bezielde; door de ziel is de mens Gods beeld en gelijkenis (gelijck). voetnoot133 Nooit was de mens 'n zo gelijkend beeld van de Godheid als Adam vóor de zondeval. margenoot* [Randschrift:] Abel. voetnoot135 Omdat de vlam van Abel's offeraltaar omhoog steeg, en die Kaïn zijn broeder neersloeg. voetnoot137 zagh op: was 'n voorafbeelding van. margenoot* [Randschrift:] Noah. voetnoot140 drijftuigh: vaartuig, hier drijftuig omdat de bedoeling was te blijven drijven, niet ergens heen te varen). voetnoot141 Beeldde Christus uit, den bouheer van de Kerk. voetnoot144 's hooghsten toren: de toorn van den Allerhoogste. margenoot* [Randschrift:] Melchisedech. voetnoot145 Melchisedech, priester en koning van Jeruzalem, ten tijde van Abraham (zie op vs. 146); opschuiven: openschuiven. voetnoot146 vredekoning: als koning van Salem, dat vrede betekent (Salem is hoogst waarschijnlik dezelfde stad als het latere Jeruzalem). voetnoot147 Melchisedech droeg aan God een offer op van brood (weite: tarwe) en wijn voor Abraham en zijn mannen, vermoeid van hun strijd tegen rovende stammen. Vondel zegt schaft wijn en weite, hier alleen dus uitdrukkend het aanbieden van brood en wijn aan Abraham (zoals ook de H. Schrift doet: proferens panem et vinum, Schepping 14:18), hoewel hij in de volgende verzen bij deze aanbieding tegelijk ook de offerande daarvan aan God meedeelt, dus als voorafbeelding van het H. Misoffer, evenals de Kerkvaders (uitvoeriger in Altaergeheimenissen B. 1, vs. 75 vlgg.). voetnoot149-150 En beeldt aldus de goddelike Hogepriester Christus uit, die nu onder ons verschenen is. voetnoot151 't bloedigh offer: de bloedige offers van de Joden zullen nu ophouden. margenoot* [Randschrift:] Abraham, Izak en Iakob. voetnoot153 voor den degen: voor Abraham's offerzwaard, dat hem gaat slachtofferen. voetnoot154 Gehoorzaem tot den doot: zo ook is Christus (ook een' zoon van Abram) gehoorzaam tot de dood, de dood van het kruis. voetnoot155 In Jakob ziet ge de voorafbeelding van de goede herder, Christus; Jakob die het eerstgeboorterecht van zijn broeder voor 'n bord linzensoep afkocht. margenoot* [Randschrift:] Josef. voetnoot157 In Josefs wandel: in het leven van Jozef in Egipte. voetnoot162 voor 't scherpe zwaert des hongers: zoals Jozef de Egiptenaren behoed had voor de hongersnood in de zeven magere jaren. voetnoot163 De dood (de eeuwige dood), die dodr Christus zal overwonnen worden. margenoot* [Randschrift:] Moses. voetnoot167 De Rode zee waarin de Farao met de zijnen de dood gevonden hebben. voetnoot169 een' trouwer leitsman: Christus (Mozes was trouw als dienaar in Gods huis ... maar Christus is trouw als Zoon in eigen huis, Hebr. 3:5, 6). voetnoot170 een' oprechter scheitsman: 'n wezenliker middelaar. (Er is éen middelaar tussen God en de mensen de mens Christus Jezus 1 Tim. 2:5). margenoot* [Randschrift:] Aron. voetnoot175 Mozes' broeder Aron. voetnoot176 een' hooger: 'n hoger hogepriester. voetnoot177-vlgg. Aldus naar Hebr. 9:11, 12. voetnoot184 aen zijn hooge hant: aan zijn rechterhand, zinnebeeldig voor: in de hoogste eer. voetnoot185-vlgg. Josua ... een ry verlossers: Jozuë en de Rechters in Israël, telkens de verlossers der Joden uit de macht van hun vijanden. margenoot* [Randschrift:] David en Salomon. voetnoot192 Waer naer: naar wie. voetnoot193 Vertoonde hem alom: was overal zijn voorafbeelding. voetnoot194 den ingangk tot verblijden: het lijden is de noodzakelike ingang tot de heerlikheid (Lukas 24:26). voetnoot198 aengebeden: vereerd. margenoot* [Randschrift:] De profecyen slaen op Christus. voetnoot199 op eenen vasten voet: volgens vaste regelmaat naar Gods beschikking. voetnoot200 den genaeckende: de naderende Christus, die hoe langer hoe dichter nadert, naar gelang de voorspellingen later worden uitgesproken; in 't gemoedt: tegemoet. voetnoot203 uit Judas stamme: uit de stam van Juda (Judas, de volledige vorm van Juda, zie Matth. 1:3). voetnoot204-205 De tijd wanneer de Messias komen zou, is door d'aartsvader Jakob voorspeld op zijn sterfbed (vs. 206): ‘de skepter zal aan Juda niet ontnomen worden ... totdat hij komt die gezonden zal worden’ (Schepping 49:10). voetnoot207 ‘Ziet de maagd ... zal 'n zoon baren’ (Izaïas 7:14). voetnoot208 d'eer van koningsbloet: het sieraad van 't koninklik huis; de profeet Izaïas was naar de Joden meenden van koninklike stam (kleinzoon van Joas, koning van Juda). voetnoot209 Het gezicht van de profeet Ezechiël (44:1, 2) ‘Deze poort zal gesloten blijven: hij zal niet geopend worden ... want de Heer God van Israël is daardoor ingegaan.’ voetnoot211 's helts geboortestadt: Christus' geboortestad Bethlehem, was door de profeet Michas (of Michaeas) aangekondigd (Mich. 5:2, en Matth. 2:5, 6). voetnoot213-214 De wijzen uit het Oosten brachten hem de geschenken die David en Izaïas hadden voorspeld, Ps. 71 (72):10; Is. 60:6). voetnoot215 De aartsmoeder Rachel (Jakob's vrouw) wordt voorgesteld de kindermoord van Herodes te Bethlehem te beschreien, door de woorden van Jeremias 31:15 ‘Rachel die hare kinderen beweent, en niet getroost wil worden over hun, omdat ze niet meer zijn’ (Matth. 2:18), (Vondel's Gysbreght, 3e rei, vs. 909 vlgg.). Rachel was in Bethlehem begraven. voetnoot217 ontslipte: ontsnapte aan Herodes. voetnoot217 De profeet Ozéas (11:1) had gezegd over Israël: ‘en ik riep mijn zoon uit Egipte’; dit wordt toegepast op Christus. margenoot* [Randschrift:] Daniël wees den tijt van Christus komste aen. voetnoot223-224 Daniël (9:25) had voorspeld omtrent de tijd van Christus' optreden: ‘Van het uitvaardigen van het bevel, dat Jeruzalem weer zal worden opgebouwd (na de Babilonse gevangenschap) tot de Messias de Vorst, zullen er zijn zeven weken en twee en zestig weken’ (jaarweken); den merckpael: het gezette tijdstip. voetnoot225 De droom van koning Nabuchodonozor (Nebukadnezar) over het geweldige beeld van goud, zilver, koper, ijzer en met de leme voeten; de vier genoemde metalen verbeelden de verschillende opeenvolgende wereldrijken, waarvan het laatste door de steen die van de berg rolt, vernietigd werd (Daniël 2). [tekstkritische noot]TEKSTKRITIEK: vs. 251 slecht, de oude uitg. heeft slechts. voetnoot230 Ninus rijck ...: het Assirise en Chaldeeuwse rijk van Nabuchodónozor, het Perzise, dat van Alexander de Grote, en dat van de Romeinen. voetnoot233 te plettere en te mortel: te pletter en tot gruis; mortel: oorspronkelik = gruis, waarvan het cement gemaakt wordt; plettere oude 3e nv. voetnoot234 aenwijzende ...: met dit alles wordt aangewezen het hoofd van het rijk dat eeuwig duren zal en alle andere rijken zal vernietigen (de berghsteen), Daniël 2:44, 45: ‘dit rijk zal al die rijken vergruizen’. voetnoot236 's gezalfdens rijck: het rijk van de Messias. voetnoot237 Den grontsteen ... de grondsteen op wie dit rijk is opgebouwd, bedoelt Daniël, d.i. de Christus (de Messias). voetnoot239-vlgg. boumeesters: de Joodse priesters en oversten, die deze grondsteen of hoeksteen verworpen hebben: ‘de steen die de bouwmeesters verworpen hebben, is de hoeksteen geworden’. David in Ps. 107:22 en Matth. 21:42. margenoot* [Randschrift:] Waerschuwinge aen de Joden, zich stootende aen de verworpenheit van Messias. voetnoot244 Slot van de bergrede: ‘Een ieder die mijn woorden hoort en ze niet volbrengt, zal gelijk zijn aan een dwaas man, die zijn huis op zand heeft gebouwd’ (Matth. 7:26) ook de volgende verzen letterlik hieruit. voetnoot250 zwaerte: moeilikheden. margenoot* [Randschrift:] Natuur van Christus rijck. voetnoot251 slecht: eenvoudig. voetnoot253 leeusstandaerden: hij voerde de leeuw van Juda in zijn standaard. voetnoot259 het merck: het kenmerkend beginsel. voetnoot263 zein: sikkel (262 en 263 naar Izaïas 2:4). voetnoot265-vlgg. Deze verzen zijn alle naar Izaïas 65 en 51. voetnoot269 waer ... doorschijn: overal waar het zal doorschijnen (aanv. wijs van algemeenheid). voetnoot270 d'eerste onnozelheit: d'eerste onschuld van 't paradijs. margenoot* [Randschrift:] Ongelijckheit tusschen de weereltwijsen, en de hemelsche wijsheit. voetnoot272-273 Dees: de ene; en die: en de andere; dees is hier niet de laatste, zoals blijkt. voetnoot272-83 Deze verzen tonen opmerkelike overeenkomst met de gedachten uit het 3e Boek van De Navolging van Christus van Thomas van Kempen. margenoot* [Randschrift:] Godts uitwerkingen door ongeachte zaecken en persoonen. voetnoot289 Als d'opperwijsheid (dees) haar bedoelingen kracht bijzet met duidelike daden; daetelijcke: dadelik, met de daad. voetnoot292 by zijn besteck: bij zijn eigen begrenzing, bestemming. voetnoot293 waer op de wijzen slaepen: waar de wijzen volkomen gerust op zijn. voetnoot295 God sprak: ‘het worde licht, en er was licht’; Schepping 1:2, 3; dit licht als 'n algemene lichtglans zonder de bepaalde hemellichamen, zon en sterren. voetnoot296 blooten schijn: enkele lichtschijn. voetnoot298 Gedeon een van Israël's ‘Rechters’, die met driehonderd man de Madianieten op de vlucht joeg, door 's nachts plotseling onder bazuingeschal en met brandende fakkels, die eerst in grote kruiken verborgen waren, hun legerkamp binnen te vallen. (Rechters 7:16-25). voetnoot300 een kist: de offerkist der Joden, de Ark van het Verbond, die door de Filistijnen meegevoerd grote rampen onder hun veroorzaakte 1 Kon. (Sam.) 5. voetnoot301 Samson die, zolang hij als aan God gewijde (Nazarener) zijn hoofdhaar ongeschonden groeien liet, met zijn geweldige lichaamskracht de Filistijnen groot nadeel toebracht. voetnoot302 De profeet Elias door Jezabel, koning Achab's vrouw, vervolgd, week uit in de woestijn; daar werd hij door 'n engel wonderdadig gevoed met brood en water, en ‘in de kracht van dat voedsel ging hij veertig dagen en nachten lang tot aan de berg Horeb’ 3 Kon. (1 Kon.) 19:5-8. voetnoot306 een vondeling: Mozes die als klein kind in een biezen korfje te vondeling gelegd werd in het oeverriet van de Nijl, waar de dochter van de Farao hem redde (opgevischt), en hem als eigen kind deed opvoeden; Mozes wilde echter niet als koningszoon leven, maar als lid van zijn eigen onderdrukte volk (de kroon met voeten tradt, waarschijnlik doelt Vondel hier ook rechtstreeks op wat Flavius Josephus verhaalt, dat Mozes als kind (zoo vroegh) Farao's kroon met voeten trad: Oudheden, Boek 2); hij heeft om de Farao te dwingen Israël vrij te laten Egipte met de zeven plagen gestraft (het hof van Memfis plaegen; (Memfis: Egipte's hoofdstad), Uittocht 2 en 7-12. voetnoot308 De knaep van Izaï: David, de jongste zoon van Izaï of Jesse, hoedde de schapen van zijn vader, en werd koning gezalfd, en regeerde 40 jaren. voetnoot310 Helize: Eliseüs (Helisa), leerling van Elias, die diens profetenmantel ontving, en grote wonderen verrichtte; wonderbaeren: wonderen doen. voetnoot311 Enige personen waren bezig om een' dooden man te begraven, werden plotseling door rovers overvallen, en lieten het lijk haastig in het graf van Eliséus neer; de gestorvene herleefde, toen het gebeente van de profeet hem aanraakte. voetnoot315 En dat ...: en wat nog veel belangrijker is. voetnoot316 Spoedig zal Gods almacht in 't licht zich tonen door Christus' wonderen aan ongelukkige mensen. margenoot* [Randschrift:] Christus wonderwercken. voetnoot317 Gebreken: mensen met lichamelike gebreken, gebrekkigen. voetnoot319 gicht: jicht (gicht meer Zuid-Nderl. of Frankise vorm). voetnoot321 reppen: bewegen, roeren. voetnoot323 als onder zijnen eedt: als onder zijn gezag staande, omdat zij onder zijn gezag staan, hem gehoorzamen (Matth. 7:27). margenoot* [Randschrift:] Heilbeloften voor en onder de wet. voetnoot327 Het is geen reden: het is niet begrijpelik, niet mogelik (in de oudere taal, vooral middeleeuws, heel gewone zegswijze). voetnoot331 Hoe de zoon van de vrouw (op de H. Maagd toegepast) de slang (de duivel) verpletteren zou (Schepping 3:15). voetnoot332 in 's hemels last getrou: gehoorzaam aan Gods bevel (zijn zoon Izaak te offeren). voetnoot333 in zijn eenigh zaet: in zijn éne zoon (afstammeling) Christus (Gal. 3:16). voetnoot334 Ook Izaak en Jakob (Rebekkaes zoon) hebben dezelfde belofte ontvangen als Abraham (Schepping 26:34, en 28:13, 14). voetnoot335-vlgg. David ontving de belofte van de eeuwigheid van zijn rijk en zijn huis in Christus, 2 Kon. (2 Sam.) 7:16; hij kende als vader dien lieven zoon; Ps. 109:1. voetnoot341 Al die tronen zijn bezweken; alleen die van de Messias kan niet wankelen. (Lukas 1:32, 33). margenoot* [Randschrift:] Getuigenissen dat Christus verscheenen en voorhanden is. voetnoot343 Voegt nu bij de beloften de voorafbeeldingen en profetieën, die wij reeds beschouwd hebben. voetnoot345-46 Zovele godvruchtige personen hebben de Messias verwacht; nu zijn zij plotseling uit hun onbepaalde toekomstverwachting, na het vele dat omtrent Christus bekend is geworden. voetnoot348 koningen: de wijzen (hun koning-zijn wordt wel afgeleid uit Ps. 71 (72):10: ‘De koningen der Arabieren en van Saba zullen geschenken aanbrengen’. voetnoot349 verscheenen Zacharias: die aan Zacharias is verschenen en de voorspelling heeft gedaan omtrent Joannes en Christus. voetnoot351 Simeon en Anna bij Crhistus' opdracht in de tempel. voetnoot352 Wiens: wier (wiens ook voor 't vrouwelik in de oudere taal nog algemeen, bij Vondel later enkele malen); oude: ouderdom (zij was 84 jaren); paelt: wordt begrensd. voetnoot353 Dit slaat op Christus die 12 jaren oud onder de leraers in de tempel gevonden werd; Arons drempel: Arons tempel (drempel: kerk of tempel naar 't Latijnse limen of limina). voetnoot354 als leeraer: het goddelik Kind leerde door de wijsheid van zijn vragen de Joodse wijzen; in 't midden van den tempel, dit niet letterlik op te vatten, want het midden was het Heilige der heiligen, waar alleen de hogepriester (éenmaal in 't jaar) binnenging; Christus vond de leraars in een der vele voorgebouwen of zuilengangen, waar godsdienst-onderricht gegeven werd (ook later vergaderden daar de kristenen, zie Heerlijckheit der Kercke B. 2 vs. 196 vlgg.). voetnoot357 uitgeleert: die uitgestudeerd was, die alles kende.; al 't koor: de hele tempel, alle aanwezigen. voetnoot358 hiel: hield. voetnoot359 drymael: op drie hoogfeesten moesten de mannelike Joden naar de tempel te Jeruzalem opgaan: Pasen (uittocht uit Egipte), Pinksteren (feest der wetten, 7 weken na Pasen: feest der eerstelingen van de oogst) en Loofhuttenfeest (feest van de inzameling der vruchten), Uittocht 23:15, 16; Deuter. 16:16. voetnoot362 d'achtste dagh na zijn geboorte. voetnoot363 Zoo vroegh: zo jong, als pasgeborene. voetnoot364 genooten: volksgenoten, en mensgenoten; den vloeck der wet: ‘Christus heeft ons verlost van de vloek van de wet, voor ons 'n vloek geworden’ (door de vloekdood aan het kruis), Gal. 3:13. voetnoot367-68 David in psalm 71 (72):6: Hij zal nederdalen ... als de regendruppels die de aarde bevochtigen. margenoot* [Randschrift:] Gelijckenis, uitdruckende de waerdigheit van het goet, den Ioden door Christus komste aen geboden. voetnoot369-vlgg. Salomon (in d'eeu van Salomon vs. 374) had 'n vloot laten bouwen te Aziongaber bij de Rode zee ('t roode meer vs. 377); om de drie jaar haalde de vloot goud uit Ophir 3 Kon. (1 Kon.) 9:27, 28; en 10:11 en 22. De schildering in vs. 371-73 wel naar Vondel's eigen voorstelling (misschien naar het weelderige speeljacht van de bekende Kleópatra van Egipte). voetnoot373 uitgestreecken: opgetooid. [tekstkritische noot]TEKSTKRITIEK: vs. 392 de oude uitg. heeft achter Betrouwen een kommapunt. voetnoot377 zeilende bosschaedjen: de talrijke masten van de schepen met hun zeilen, leken zeilende bossen (uitspr. boschaedzjen). voetnoot378 speelstellaedjen: opgerichte stellages waarop allerlei weelderige vertoningen werden gegeven. voetnoot380 Openbaarden Salomon's voorspelde heerlikheid, 3 Kon. (1 Kon.) 3:13; God had Salomon beloofd rijkdom en eer boven allen. voetnoot381 3 Kon. (1 Kon.) 10:27 wordt verhaald: En hij (Salomon) maakte de overvloed van zilver in Jeruzalem zo groot, als van de stenen; en 2 Paral. 1:15: De koning verschafte zilver en goud in Jeruzalem als stenen. voetnoot383,384 En hij maakte 'n menigte ceders als de vijgebomen, die in de laagtes groeien (zelfde plaats als vs. 381); eerst: vroeger. voetnoot387 de wijste koning: Salomon: ‘Ik heb mij zilver en goudverzameld, en de schatten van koningen en gewesten ... ik heb in alles gezien ijdelheid en bekommering van het hart (Pred. 2:8, 11). voetnoot389 Een blick in d'oogen: 'n oogwenk maar (en 't is voorbij); hy: hijzelf, Salomon, was in al zijn heerlikheid niet gekleed als een van deze (leliën) Matth. 6:29. voetnoot390 doch: toch; 't evangeli = de blijde boodschap. voetnoot392 dien gezalfden: de Messias. voetnoot395 In hem berust het lot: hem is toebedeeld (lot: toedeling) ‘in wie alle schatten zijn van wijsheid en wetenschap’ Kol. 2:3. margenoot* [Randschrift:] Het ende van Ioannes dienst, eene voorbereidinge om den Messias t'ontfangen. voetnoot404-405 Van Joannes zegt het Evangelie: De stem van de roepende in de woestijn. Bereidt de weg van de Heer, maakt zijn paden recht: alle inzinking zal gevuld, en elke berg en heuvel geslecht worden. Luk. 3:4, 5. - Kanttekening bij 401 Het ende: het doel. [tekstkritische noot]TEKSTKRITIEK: vs. 409 de oude uitg. heeft vondt in plaats van vindt. voetnoot407 opgesloten: opengesloten. voetnoot408 wachte: moet waken, zorgen. voetnoot414 rechten: wetten (waar God recht op heeft). voetnoot424 Emanuël: God met ons, d.i. Christus. voetnoot425 eeu: tijd. voetnoot427 Wie aan 't eigen ik gehecht was, verlochent zich zelf. voetnoot428 Indien iemand onder u wijs meent te zijn in deze wereld, laat hij dwaas worden, opdat hij wijs mag worden. 1 Kor. 3:18. voetnoot437 Izaïas: zie uw Heiland komt (62:11). voetnoot440 Grieck: heiden. voetnoot445 Toen Mozes van Sinaï afdaalde, waar hij met de Heer geweest was. Uitt. 34:29, 30; flaeuwe klaerheit: flauw in vergelijking met de glans van de waarheid, de zon, die Christus is. margenoot* [Randschrift:] Onderscheit tusschen de heerlijckheit van Moses en Christus. voetnoot452 derwaert: daarheen, naar de waarheid en de boete. margenoot* [Randschrift:] Vermaeninge tot boete door het voorbeelt van Ninive. voetnoot453 Ninive de hoofdstad van Assirië, het machtige rijk ten tijde van Jonas de profeet. voetnoot460 Zoals men heeft kunnen zien in de wijze Salomon, die de weelde niet heeft kunnen dragen, en van God vervreemdde. voetnoot461 ‘Haar (Ninivé's) boosheid is opgeklommen tot mijn aangezicht’, zegt God (Jonas 1:2). voetnoot464 den boetprofeet Jonas. voetnoot465 Jonas onttrok zich aan Gods bevel om boete te prediken in Ninive; hij werd in zee geworpen, en 'n zeemonster slokte hem in, maar heeft hem drie dagen later weer uitgespuwd (Jon. 1); toen volbracht Jonas Gods bevel (Jonas 3). voetnoot467 haerekleeders: hare (ruwharige) boeteklederen. voetnoot468 schichtig: haastig. voetnoot470 oock 't hongrigh loeiend vee: ook het vee moest vasten op bevel van God. voetnoot478 te spaenen: te spenen, te onthouden. voetnoot483 Plaeghde: met plagen strafte: met pest, vuur, giftige slangen enz. voetnoot484 aen u gestelt: in uw handen gesteld, aan u overgelaten. voetnoot485 past ge noch op: stoort g'u niet aan. voetnoot487 voor hem uitgestort: geheel aan Hem overgegeven. margenoot* [Randschrift:] Joannes biet elck zijnen dienst aen, voetnoot492 ter antwoort, antwoord in de oudere taal dikwels ook vrouwelik. voetnoot494 Joannes doopte in het water van de Jordaan, het doopsel van boetvaardigheid; het lichaem: omdat zijn doopsel zelf niet de smet van de zonde afwaste, maar 'n uitwendig zinnebeeld was van de inwendige boetvaardigheid. voetnoot498 Christus zal dopen in de H. Geest (Matth. 3:11), en wast de zielen zuiver. voetnoot500 Naäman uit Sirië werd door Elizéüs de profeet (de leerling van Elias) gereinigd van melaatsheid, doordat hij op diens voorschrift zich zeven maal in de Jordaan dompelde. voetnoot503 Die zich zal openbaren aan de Jordaan, (toen Hij zich door Joannes liet dopen). margenoot* [Randschrift:] en vertreckt. voetnoot510 heimlijck: in stilte.

Vorige Volgende

De werken van Vondel. Deel 9. 1660-1663

Joannes de Boetgezant.
Het tweede boeck.

Inhoudt.

Over het gehele werk

titels

auteurs

Joannes de Boetgezant. Het tweede boeck.

Inhoudt.

Over het gehele werk

titels

auteurs

Joannes de Boetgezant.
Het tweede boeck.