Logo DBNL
De werken van Vondel. Deel 9. 1660-1663 (1936)

De werken van Vondel. Deel 9. 1660-1663

(1936)–Joost van den Vondel–rechtenstatus Auteursrecht onbekend

Vorige Volgende

Bespiegelingen van Godtsdienst.
Het vierde boeck.

 
De Godtheit dus ontdeckt door ons bespiegeling,*1
 
In haer natuure, en aert, en wercken, waerze ging
 
En uitscheen buiten zich, in 't scheppen, onderhouwen,
 
Regeeren van 't heelal, en wat haer in gebouwen4
5
Ons toelicht, daer den mensch het hooftgebiet in past;5
 
Zoo schaemt de twijflaer zich: zoo staet de grontvest vast,6
 
Waerop de reden leert den dienst der Godtheit stichten,
 
Den dienst, die voor gewelt, noch lasteren zal zwichten,
 
Maer al de weerelt door, en eeuwigh, zonder endt,
10
Als een natuurwet, schijnt den mensche in 't hart geprent:
 
Want schoon de volcken, min of meer, oock gruwzaem, doolen
 
In Godt, en zijnen dienst, by ongelijcke schoolen12
 
Geleert, en ingevoert; het algemeene slot13
 
Staet vast op dezen gront, zoo wijdt de naem van Godt
15
Den menschen op de tong en lippen is bestorven,
 
't En zy by heidenschslagh, verwildert, en bedorven,16
 
Of eigenzinnigen, belust een nieuwe baen,17
 
Die van de heirbaen wijckt, ter zijden in te slaen,
 
Op onverdaedighbaere en krachtelooze punten,*19
20
Om boven het gezagh der wijsten uit te munten.
 
Lukrees, de schiltknaep en de tolck van Epikuur,21
 
Een' Godt by hem, doortast den boezem van natuur,22
 
Ontvout, uit 's meesters mont, al haer geheimenissen,23
 
Om in 't godtvruchtigh hart der menschen uit te wissen
25
Het ingedruckte merck van Godts voorzienigheit,25
 
Den godtsdienst, en 't geloof, in schijn, als of hy pleit
 
Voor d'eere en majesteit der Goden, welcker grootheit
 
Niet afstijght uit den troon tot 's weerelts laeghte en snootheit:28
 
Want, zeght hy, het is heel nootwendigh dat der Goôn29
30
Natuur en aert, by zich onsterflijck, eenen toon
 
Van oude in vrede volge, en, in de hooge daecken,30-3131
 
Heel wijt van onzen staet en menschelijcke zaecken
 
Gescheiden, zich alleen onthoude, als die altoos33
 
Bevrijt van jammeren en noot, en smerteloos,
35
Door haere middelen grootmaghtigh heeft gescheenen,35
 
Geensins uit nootdruft iet van ons behoeft te leenen,
 
Door geen verdiensten tot gena bewogen wort,
 
Noch door verbolgenheit tot wraecklust aengeport.29-38
 
De zelve dichter, die het al regeert door d'orden*39
40
Der teelende natuure, ontkent dat iet kan worden39-40
 
Uit niet, en schept en baert een weerelt by geval,40-41
 
Uit vezelinge, en stof, gegroeit van overal;41-42
 
Verlichaemt 's menschen ziel, en laet de ziel bederven,
 
En zonder overschot, gelijck het lichaem, sterven;43-44
45
Stoffeert dit groot heelal met lichaemen, en laet45
 
Een ledige ydelheit, waer 't lijf geen plaets beslaet.46
 
Hy acht onsterflijckheit, noch heil, maer stil van harte,
 
Gerust, en zorgeloos, en vry van schrick en smerte,
 
Te leven, zonder hoop op loon, en vrees voor straf,
50
Tot dat de zerck de ziel en dootbus decke in 't graf;47-50
 
Gelijck hy 't heeft geschept uit Epikurus vonden,51
 
Die stout de banden van den godtsdienst heeft ontbonden:
 
Want schoon zijn pen den dienst der afgoôn wederleght,53
 
Dewijlze oock zelf den dienst des waeren Godts bevecht,
55
Zoo geeftze vryen toom aen alle godeloosheit,
 
Daer dijck noch paelwerk stuit den springvloet van haer boosheit,
 
Indien geen Godtheit zich met 's menschen werck bekreunt;
 
Een droom des ongodists, met schijnreên ondersteunt,
 
Gelijck ons grontbewijs ontdeckt heeft, in het stercken59
60
Van Godts voorzienigheit, te kenbaer in haer wercken,60
 
Lukrees, om 's vollecks hals t'ontlasten van het juck*
 
Des Godtsdiensts, zoo hy stoft, ontvout het gruwelstuck,62
 
In Aulis aengerecht, daer zelfs de Griecksche vorsten63
 
Hun wapens met den moort der zuivre maeght bemorsten.
65
De dochter, met de huif op 't uitgekemde hair,65
 
Dat nedervloeide, wert ter slincke zy gewaer
 
De vader, die bedruckt by 't outer stont verlegen;67
 
Waerom de dienaers flux den blooten offerdegen
 
Verborgen, daer al 't volck, in traenen en geklagh
70
Uitberstende, bedroeft dit bloedigh treurspel zagh.70
 
Zy knielde, stom van schrick en angst, ootmoedigh neder.
 
Het baet de droeve niet, datze, een vorstin zoo teder,
 
Den koning met den naem van vader heeft verblijt:
 
Want straf door priesters hem ontweldight, en gewijt74
75
Ten offer, voert men haer, al sidderende, eilaci,
 
Geensins om, naer den stijl, een bruilofts offerstaetsi76
 
Te vieren, met de tortse, op een doorluchtigh feest,77
 
Maer kuisch, en huwbaer, om mishandelt, en bevreest,
 
Gelijck een offerlam, in 's vaders dienst te sneven,
80
Op dat de vloot voorwint naer Troje toe moght streven.
 
Dus sluit Lukrees, en roept, op datwe hem verstaen:81
 
De godtsdienst voert den mensch tot zulck een' gruwel aen!63-8282
 
Indienwe geen gebruick en misbruick onderscheiden,*
 
Noch diensten, die naer Godt, of ons van Godt afleiden,
85
Zoo wint Lukrees het velt, als hy een' gruwel noemt
 
Dien gruwelijcken moort van Ifigeen, verbloemt
 
Met schijn van offerhande en godtsdienst, om de kielen
 
Te voeren over zee, door 't slaghten en vernielen
 
Der koningklijcke maeght, voor 't godelooze altaer:
90
En hoe veel gruwelen [het is al t'openbaer,]
 
Zijn eertijts op den naem van godtsdienst doorgedreven,
 
By 't schandelijck ontzagh voor valsche Goôn gesteven,
 
Met looze orakelen en wichlery vergult:
 
Maer zeker dit belast den godtsdienst met geen schult,
95
Naerdien de wijsheit en de godtsdienst, vry van vlecken,
 
En onderling verknocht, een lijn te zamen trecken,96
 
Oock zulcks dat geen van beide in wezen kan bestaen,97
 
Ten zijze onscheibaer en gehuwt te gader gaen.95-98
 
Dus keert men ongodtsdienst en bygelooven buiten,99
100
En alle afgodery, en dwaelende besluiten,100
 
By weereltschen gedicht, gelijck een' nutten droom,101
 
Om 't volck, den staet ten dienst, te leiden by dien toom:102
 
Want godtsdienst ziet op Godt, en leert den ongezienen
 
En eeuwigen, in 't harte en oock uitwendigh, dienen.
105
Zoo treet Godts kennis voor, en uit dees kennis spruit105
 
De dienst, gelijck de naem in Duitsche spraeck beduit.106
 
Waer deze kennis noch ontschuilt het oogh der blinden,107
 
Wat wonder is 't zoo daer geen' godtsdienst is te vinden,
 
Of van zijn spoor verdwaelt, ter oirzaeck van 't misbruick,
110
Dat, als het stomme vee, geen heil acht dan den buick!110-vgl
 
En moet men om 't misbruick 't gebruick der dingen laeten,
 
Zoo vint men geen gebruick van zaecken, noch van staeten.112
 
Noch klampt ons d'ongodist aen boort met onbescheit:*113-vlg.
 
Is tusschen Godt en mensch geen evenredenheit,114
115
Wat is de Godtheit dan aen 't menschdom toch gelegen?
 
De Godtheit eeuwigh rijck, behoeft noch dienst noch zegen
 
Van eenen snooden worm, die hier langs d'aerde kruipt.117
 
Wat baet een druppel nats, die van een zeeklip druipt,
 
Den grooten Oceaen? wat nut kan Godt ontfangen
120
Van 't schepsel, dat geheel moet van een ander hangen,120
 
En, ongehanthaeft van een hooger maght, vergaet?
 
Wat hartstoght van genade of gramschap kan 't gelaet122
 
Der Godtheit, nimmermeer veranderbaer, beweegen?123
 
Of is het met den mensch en Godt gelijck gelegen,
125
In onderhevigheit aen hartstoght, opgeweckt
 
Of uit eerbiedigheit, of 't geen ter schennis streckt
 
Van die noit quetsbaer zit op d'allerhooghste stoelen?126-27124-27
 
Gewis geen wijze kan zoo laegh van Godt gevoelen.
 
Hy bezight wat natuur hem uit haer' boezem gaf,129
130
Geensins bekoort door loon, noch afgeschrickt door straf,129-30
 
Den zwarten molock, daer de kinders voor verschieten.131
 
Of volght iet goets het lijck, hy zal het me genieten.132
 
Zoo lang men op den bode uit d'andre weerelt wacht,
 
Wort bijster misgetast in dezen blinden nacht.133-34
135
  Schoon tusschen Godt en mensch geene evenredenheden*135
 
Te vinden zijn, noch strijt de godtsdienst met geen reden,
 
Die toelaet dat de vorst zich van een minder dien',
 
Het zy dan mensch of vee, gelijckwe daeghlijx zien.
 
Al kan oock door den dienst des vorsten eer niet steigeren,139
140
Al geeft hem dees geen nut; hy zal den dienst niet weigeren
 
Te trecken met verlies uit een' verworpen slaef,141
 
Oock uit misdaedigen, noch hun geringe gaef142
 
Verworpen, menighmael hen eeren, en beloonen,143
 
En wat er is verbeurt verbloemen, en verschoonen144
145
Door zijn gena, zoo lang als d'onderdaenige aert
 
Des dienaers 's heeren gunst in acht neemt, en bewaert.146
 
Dus groeit des vorsten lof van goetheit, miltheit, grootheit,
 
En armoede, en gebreck. schoon Godt geen eer begeert148
150
Om zich, wiens heerlijckheit vermindert, noch vermeert;
 
Zijn goetheit zoeckt den mensch, door 't eeren van Godts wetten,
 
In zijn onsterflijck licht en vollen glans te zetten;
 
Zich uit te storten in het schepsel, dat hy schiep
 
Ter eeuwigheit, die noit haer baen ten einde liep.
155
  Indien de grootste vorst, door iemant van zijn knaepen,*155
 
Een arrem hondeken, uit slijck van straet liet raepen,
 
En koesteren in 't hof met wijnen, en bancket,
 
Alleen uit loutre gunst, vernoeght dat heusch en net
 
Het opdiende, en hem danckte, op bey zijne achterpooten,158-59
160
Voor onverdienbre deught, voor 's heeren min genoten,
 
Zoude iemant roepen dat de weldaet aen den hont
 
Besteet, den heer onteerde, en reden tegenstont?162
 
De mensch, hoe kleen hy is, wert van den ongezienen*
 
Zoo hoogh in top gevoert, dat zon en maen hem dienen,
165
En al het hemelsch heir, en wat uit element
 
Bestaet, het leve of niet, dit reedlijck schepsel kent,165-66166
 
En stillezwijgende eert, als spraeckenze met tongen:
 
Wy dienen, onder Godt, en door zijn wet gedwongen,
 
Een' edeler dan wy; zoo d'adel niet bestaet162-69
170
In een wiskunstigh lijf, en overgroote maet170
 
Des lichaems, maer in geest, vernuft, gebruick van reden,
 
En deught, en mogentheit, en alle uitmuntentheden:172
 
Want eene mugh, of mier, of wackre honighby,
 
Die leeft, verdooft de zon, en starren in waerdy.
175
De zon, en maen, en wolck, en lucht, en regen zweeten175
 
Om 't groeizaem mostertzaet hun krachten toe te meeten.
 
Al 's moeders krachten gaen in arbeit om de vrucht.
 
Hoe menigh koningkrijck en lant en legertucht,178
 
Oock heele weerelden, daer andre starren blincken,179
180
En hof, en helbardiers gehoorzaemen op 't wincken180
 
Van een' gekroonden dwergh, een kint, met wacht gestut!181
 
Of dient natuur geen' mensch? wat voordeel ofte nut
 
Geniet de zon, terwijl zy met haer heldre glanssen183
 
Den hemel rijck stoffeert, en alle starretranssen;184
185
Het aertrijck met haer hitte en straelen leven schenckt,
 
Met groente en lover kleet, met bloem en aeren sprengkt?186
 
Wat voordeel treckt de maen uit ebben, en uit vloeien187
 
Der vloeden van de zee, en elcks vergaen, en groeien;188
 
Dewijl de starren niets begrijpen van om hoogh,189
190
En andren staen ten dienst, gelijck een licht het oogh?
 
Of dienen deze alleen de tamme en wilde dieren?
 
Die weeten noch verstaen, noch laeten zich bestieren
 
Door eenen vryen wil, geen' stommen ingeprent.193
 
Zoo is de mensch alleen der dingen wit en endt.194
195
Zoo dienenze al den mensch, en onder hem 't vermogen,
 
Dat tot dees heerschappy den mensch heeft opgetogen.195-96
 
Nu blijckt het helder hoe dees reden boven drijft,197
 
Dat al het menschdom aen Godts dienst verbonden blijft;198
 
Dewijl dien aert alleen, door zoo veel goets verheven,199
200
De hantvest van zijn' Godt te kennen in dit leven,200
 
En 't redelijck gebruick van reden is gegunt.201
 
Hier draeit de godtsdienst op, als op zijn as en punt.
 
Zoo stijght het minste in top, ten dienste van het meerder,203
 
Tot dat het Godt genaeckt, dan kan de dienst niet veerder.204
205
De hemel dient het vier, het vier de dunne lucht,
 
En 't water. 't water en de lucht met eene zucht206
 
Het aerdtrijck staet ten dienst. het water dient te planten.205-07
 
De planten dienen vee, en dier aen alle kanten;
 
De dieren wederom den mensch, de menschen Godt,
210
Uitdeeler van elcks dienst, en toegeworpen lot.
 
Maer, zegtge, 's menschen dienst geen godtsdienst zal verstrecken
 
Zoo d'opperste geen nut uit 's menschen dienst kan trecken,*
 
Gelijck het schepsel hier het schepsel dient tot nut,
 
Daer 't leven van den mensch bestaet by zulck een stut.214
215
Een veltheer wort gedient, gehanthaeft van soldaeten:
 
Een konings aenzien drijft op maght van onderzaeten:
 
Maer Godt bestaet by zich, almaghtigh, rijck, en wijs.217
 
Hy leent van buiten niets, noch groeit niet aen in prijs.
 
Wat klanck luidt valscher dan dees valsche snaer te roeren,
220
Dat Godt zich van den mensch, als van een' muil, laet voeren,220
 
En tot zijn' dienst den mensch als voor zijn' wagen spant,
 
Gelijck de mensch het vee hier breidelt met zijn hant!
 
De mensch behoeft dien dienst, het vee zijn voêr, en weide.223
 
Dus blijft de nootdruft dan de bant van deze beide.
225
Het vee belieft den heer. de heer beloont het vee.225
 
Neem wech het nut: wat snoer wat bant verbint dees twee?
 
Zoo staen de maghtigen op hunnen troon, in 't midden
 
Des aenhangs, die in schijn hen dienen, en aenbidden,228
 
In 't harte hun fortuin, het tijdelijck genot.228-29
230
De weereltwijzen gaen ten outer om dien Godt,230
 
En schoeien op de leest van eere en staet en voordeel
 
Den godtsdienst, daer het volck in yvert, zonder oordeel,
 
Gedreven onder 't juck in diensten, daer men meer
 
De Godtheit me misdient, dan haer de wettige eer234
235
En glori geeft, gelijck zy zelfs te klaer belijden,
 
Dewijlze in 't harrenas elckandre alom bestrijden,
 
Verzoenbaer evenwel in weereltlijck gezagh,
 
In godtsdienst nimmermeer; zoo 't godtsdienst heeten magh237-38
 
Al wat op dezen naem en titel wort gedreven,
240
By dienaers van 't geluck, die dit een verwe geven,240
 
En venten hun vergif met brieven, en vergult,238-41241
 
Daer 't volck al gaepende naer luistert met gedult.
 
De liefde, eene eigenschap, in Godt voorheen beschreven,*243
 
Waerdoor het hem behaeghde uit niet den mensch te geven244
245
Het wezen van de ziele, en 't lichaem, zoeckt al stil245
 
Den mensch, doch niet om zich, maer om des menschen wil,246
 
Wiens wederliefde naer den zeilsteen en 't vermogen247
 
Der Godtheit, die hem baerde en voortbroght, wort getogen;
 
Dies keert des menschen dienst ten dienst van zijnen Godt,
250
De hooghste eerwaerdigheit, om voordeel noch genot250
 
Zoo stip niet, als om dat de reden, en de waerheit
 
Hem voeren, buiten zich, naer dees verscheene klaerheit,252
 
En 't goet, waer mede hy zich zelf vereenight vint,249-53253
 
Het allerwaertste goet, noch noit genoegh bemint,
255
Geprezen, en geviert: en kan een overschoone
 
Volschape, en heusche maeght, een bloem, die met de kroone
 
Der schoonheit, naer de ziel en 't lichaem, zit ge-eert,
 
En boven al 't geslacht der maeghden triomfeert,
 
Het edelmoedigh hart des jongelings verrucken,
260
Vervoeren buiten 't spoor, om haer in 't hart te drucken
 
De zuivre liefde, die hy tot heur waerde draeght;
 
Wat kan de Godtheit zelf, indienze ons oogh behaeght?
 
Wat kan de bron van al de schoonheit? wat, de luister263
 
Der ongeschape zonne, indien haer glans ons duister264
265
En doncker hart verlicht, niet wercken in 't gemoedt?
 
De Godtheit, uit haer' aert, volkomen schoon en goet,
 
En die zich zelf uitstorte in 't scheppen, om te vinden
 
Te zegenen den mensch, dien lieven godtbeminden
 
En eerst gezochten zoon, begeert en eischt alleen
270
Den mensch in haeren dienst, om, met hem eens en een270
 
Geworden, langer niet by druppels, maer by vlieten
 
Of teffens al de zee der Godtheit uit te gieten
 
In 't schepsel, met de reên en vryen wil begaeft,
 
En een onsterflijckheit, die naer de starren draeft.274
275
Zoo rust Godts liefde dan, wanneerze magh bereicken
 
Den mensch, van haer bemint, gelijck het jongste teiken.276
 
Zoo wort Gods gloet van liefde in 's menschen dienst vernoegt,277
 
De mensch door dezen dienst den hemel toegevoeght.
 
Het misbruick van Godts dienst, by kleenen of by grooten,
280
Kan geensins 't recht gebruick van godtsdienst ommestooten,
 
Gelijck het misbruick van Godts naem by 't woest geslacht281
 
De Godtheit niet ontbloot van wezen, en van maght.282
 
Laet ongodisten vry den dienst om staet verbasteren,283
 
Of lochenen in 't hart, beschimpen, en verlasteren,284
285
Als 't glas verloopen is, en 's weerelts glori smelt,
 
Getuight de tong van 't hart wat munt het meeste gelt.285-86
 
Geen lijbre hartstoght wort de Godtheit toegeschreven,*287
 
Die menschelijcker wijs gepraemt wort noch gedreven288
 
Uit steurnisse, en gebreck, en zwackheit: want de staet289
290
Van Godts volkomenheit in aert en wezen laet
 
Geen kranckheit toe. de mensch gevoelt hier strijt in 't harte,
 
Begeerte, wellust, vrees, en ongelijck met smerte:
 
Maer op haer wijze vint genade en gramschap stof293
 
In Godt, die haer gebruickt alleen tot zijnen lof,293-94
295
En 's menschen eeuwigh heil, 't welck nedervloeit uit d'ader,
 
Van dien rechtvaerdigen en goedertieren vader.
 
Wanneer de mensch in strijt en tegenspoet geraeckt,*
 
En worstelt met den noot en jammeren, genaeckt
 
Hy biddende den troon der opperste genade,
300
Te goet dat zy de klaght des schreienden versmaede.
 
Het mededoogen vint hier stof, waerop het werckt,
 
En dien elendigen de hant reickt, en versterckt.297-302
 
Men ziet de vroomen zich doorgaends rechtvaerdig draegen,303
 
Dewijl rechtvaerdigheit en deughden Godt behaegen,*
305
Den vader en den heer van zijn geschapenheên.305
 
Zy offren hem hun hart, met offren en gebeên,
 
Verheffen zijnen naem, met gaven, en gezangen;
 
Eene oirzaeck datze milt uit 's hemels schoot ontfangen
 
De weldaet en de schat, waer van hy overvloeit:
310
Want past het Godts natuur, in weldoen noit vermoeit,
 
Godtvruchtigheit en deught te kroonen; is 't een teken
 
Van onherkentenis, dat zy naer 's vroomen smeecken312
 
Niet luistren wil, zoo moetze om deze smet t'ontgaen
 
Het vroome en oprecht harte in noot ten dienste staen,314
315
De deught herkennen, van vergelden niet verbasteren,315
 
Een schantvleck, in den mensch met reden te verlasteren.303-16316
 
Nu vint men schendigen, die Godt noch mensch ontzien,*
 
De wetten het gezagh en 't recht den rugge biên,
 
En staet en lant door roof en moort en brant verdelgen.
320
De Godtheit heeft met recht zich billijck dat te belgen.
 
Het waer een smet in haer, indienze stil bleef staen,
 
En zagh, als stom en doof, met goeden oogen aen
 
De schellemstucken, daer onnozelen om treuren,
 
Terwijl hun geenen troost noch noothulp magh gebeuren.
325
De gramschap past dan Godt zoo eerlijck als gena,
 
Op dat zijn heerschappy in haere kracht besta,
 
Door begenadigen van 't goet, en 't quaet te wreecken.317-27
 
De droefheit, vrees, en nijt, en vreckheit zijn gebreecken,
 
Die dwaelen buiten Godt: maer liefde, en billijckheit,329
330
En gramschap, en gena de kroon der majesteit
 
Des hemels, als robijn en diamant vercieren;
 
Terwijl de weerelt zich van boven laet bestieren332
 
En, onder 't hoogh gezagh van 't hemelsche palais,
 
Gewenschte rust geniet, en ongesteurden pais;
335
Ten zy de Godtheit haer den toom viere, als door 't wrocken335
 
Der koningen alom de koningkrijcken schocken,
 
Of spatten uit hun loot, tot een byzonder endt,337
 
Den oppersten alleen en zijnen raet bekent,
 
Die deughden op den troon verheft door 't onderdrucken,
340
De boosheit kroont, om haer met kracht ten val te rucken,
 
Na datze op 't aertsch tooneel de rol heeft uitgespeelt,
 
En afleght deze grijns, die wijt van 't aenzicht scheelt.342
 
Dan melt ons d'uitgang welck van bey men schat voor 't beste,343
 
Het tijdelijck geluck, of 't eeuwigh op het leste.328-44
345
  Of valt 'er straf noch loon, als ziel en lichaem scheit?*
 
Het strijt te regelrecht met Godts rechtvaerdigheit,
 
Dat ongelijcken, hier in weelden, of verdrieten,
 
Gelijck staen na hun doot, een' zelven staet genieten.348
 
Wat baet het dat de deught naer heuren vader zweemt,349
350
En heensterft onderdruckt, en troost noch heil verneemt?350
 
Wat schaet het d'ontucht hier onschuldigen te plaegen,351
 
Indien ze geene straf noch geessels vrees', noch slagen?
 
Nu lijdt de vroome op hoop, geduldigh in den rou,353
 
Gelijck een ackerman, na zweet en ackerbou,
355
De vruchten van den oogst verwacht met ope schuuren.
 
De hoop op heilgenot kan ramp op ramp verduuren,
 
Dat Godt genade en liefde aen zijne schepsels toont,*
 
Wort by de billijcksten van deze rot verschoont;
 
Maer geene oploopentheit, van razernye ontsteecken,359
360
In eenen oogenblick, geneight haer leet te wreecken.
 
Dit, roepenze, betaemt de hooghste goetheit niet,
 
Wiens gal niet overloopt, noch opwalt, schuimt en ziedt.358-62362
 
Om dan met onderscheit dees hartstoght t'overweegen:*
 
In 't misbruick en gebruick is 't quaet en goet gelegen:
365
De toorne is middelbaer, bestrafbaer is den man,365
 
Die zich met onrecht wreeckt, en niet betoomen kan:
 
De Godtheit, noit verruckt, vertorent zich met reden.366-67367
 
Zoo wort de gramschap oock in wijzen zelfs geleden,
 
Doch in haer tijt bepaelt: dies schept ons misdaet hoop369
370
Dat Godt genadigh zich laet zoenen na'et verloop.370
 
Wie hem geheel van toorne en belghzucht zocht t'ontkleeden,371
 
Heeft d'eene zenu van den godtsdienst afgesneden,372
 
Den mensch in dier veraert, de boosheit ingeplant,
 
Verwildert van vernuft, verbijstert van verstant.368-74374
375
Sibillen melden ons uit grijze en wijze bladen
 
Godts gramschap, om vergrijp en lasterlijcke daeden,
 
Verzoenen 's hemels troon, door afstant van het quaet.375-77377
 
De vrees voor straf bewaert en hanthaeft stadt, en staet.
 
Waer tucht en gramschap rust, is rust noch stijl van leven,379
380
En wie de wetten eert 't gewelt ten roof gegeven.378-80
 
Wie dus van Godt gevoelt, die elck bestelt zijn lot,381
 
Gevoelt gewis niet laegh, maer allerhooghst van Godt.
 
Doch lust het Epikuur noch echter zijne dieren*383
 
En kudden, zonder vrees, in 't wilt den toom te vieren;383-84
385
Hoe kunnenze gerust en stil te weide gaen,
 
Zich mesten, als het zwijn, met eeckelen en blaên,386
 
Zoo Godt geen' moetwil toomt? hoe kan hy, stil van harte,387
 
Gerust, en zorgeloos, en vry van schrick, en smerte,
 
Gebruicken wat natuur hem uit haer' boezem gaf,
390
Geensins bekoort door loon, noch afgeschrickt door straf;389-90
 
Indien het onkruit groeie, en ongetemde boosheit
 
Haer wortel schiet' door 't zaet van zijne godeloosheit,392
 
Die geene kranssen zoeckt by d'opperste gena,393
 
Behoudens datze slechts de smert der straffe ontga?394
395
Wat nu zijn spreeuwen dit voor eenen molock achten,395
 
Wat aerdtsche rust is hier ter weerelt te verwachten?
 
Al bloeit de boomgaert schoon, wat baet de krieckeboom,
 
Geen ydel dreigen houdt de snoepery in toom.398
 
Zoo leert men achteruit, in Epikurus schoolen.399
400
De groote meester doolt, hoe zou de school niet doolen!
 
Hy wacht noch op den post uit Godts onsterflijckheit:401
 
En wie verzekert hem, wanneer het leven scheit,
 
Dat alle boosheit blijft begraven, en vergeeten,
 
Zoo d'allerbooste dit ontkent in zijn geweten,
405
Daer Godt de vierschaer spant, en pijnight den tiran,405
 
Die op dit zachte bed geene oogen luicken kan,406
 
Terwijl hy 's nachts, van schrick gedootverft, bleecke schimmen407
 
Van d'omgebroghte schaer hem gruwzaem aen ziet grimmen.408
 
Hoewel de godtsdienst wort gesterckt door kroon en roe,*409
410
Noch staet de reden niet alleen den godtsdienst toe,
 
Maer houdt den mensch hieraen, naer lijf en ziel, verbonden;410-11
 
Gelijck de Roomsche tong den godtsplicht heeft gevonden,
 
Uit kracht van 's menschen bant, en een verbintenis,
 
Die by 't opmerckend hart niet wijdt te zoecken is:
415
Want Godt in kracht gestelt, met al zijne eigenschappen,415
 
En, onder hem, den mensch, op zoo veel hooger trappen,
 
Als steen, en plant, en dier; dewijl, met rêen begaeft,
 
Hy, met zijn hooft om hoogh, naer 's levens oirsprong draeft,418
 
Zoo vloeit d'eerbiedigheit des kints tot Godt den vader
420
Nootwendigh, als een beeck uit heure bron en ader:
 
En deze eerbiedigheit vereischt godtsdienstigheit
 
Aen Godts eerwaerdigheit, en oppermajesteit.
 
Het recht des godtsdiensts blijkt: want Godts volkomenheden,
 
Oneindigh uitgespreit, verschijnen in de leden*
425
Der weerelt overal, als straelen uit haer zon.
 
Het reedlijck schepsel kent de Godtheit voor de bron,
 
Waeruit zijn wezen spruit. het hangt met hart en zinnen
 
Geheel en al aen Godt, en schat hem waert te minnen,
 
Te dienen, die den mensch uit niet zoo hoogh verheft.429
430
Wie Godt en mensch aldus van wederzy beseft,430
 
En gaslaet, vint den gront des godtsdiensts om te bouwen,
 
Als 't zekerste, waerop het schepsel kan betrouwen:
 
Want d'edelste natuure, om haer uitsteeckenheit,433
 
Wort billijck niet alleen de dienst van eer bereit,
435
Maer heeft de maght en 't recht van alle redelijcken435
 
Te vorderen den plicht van godtsdienst, en zijn blijcken:436
 
De menscheit wederom, dewijl zy 't al ontfangt
 
Van d'opperste natuure, en aen haer wezen hangt,438
 
Met reden blijft verknocht verplicht den ongezienen,439
440
Met al wat zy bezit, te vieren, en te dienen,
 
Naer d'ongeschreve wet, oock, zonder het gebodt,441
 
Vrywilligh en van zelf te dienen haeren Godt.
 
Om naeckt den godtsdienst van 't natuurboeck dan t'ontkleeden:443
 
De godtsdienst is een deught, waer door de mensch met reden*
445
Den schepper eigenaer en allerhooghsten heer
 
Der dingen, naer zijn maght, den dienst en schuldige eer
 
Geheelijck opdraeght, beide inwendigh, en uitwendigh.444-47
 
Wat wanckelt ofte niet, dees waerheit blijft bestendigh.
 
Indien rechtvaerdigheit alle ongelijckheit slecht,449
450
Den schultheer niets onthoudt van zijn rechtmaetigh recht,
 
Zoo magh de godtsdienst wel den naem van hooftdeught draegen,451
 
Die Godt door diensten eert, en, ziende op 't hoogh behaegen,
 
Ontziet t'onthouden 't geen hem eigen toebehoort;*
 
Ontziet, door ongelijck en wat de Godtheit stoort,453-54
455
Te quetsen: want dit heet met reden, Godt te vreezen,455
 
Waeruit de Godenvrees by misbruick is gerezen456
 
In 't Heidendom, het welck Godts enckelheit ontkent,457
 
Verbystert in 't getal van Godtheên, zonder endt.458
 
Uit zulck een ydle vrees voor krachtelooze Goden,
460
Door Cekrops ingevoert, by Numaes wet geboden,460
 
Heeft Epikuurs schoolier, Lukrees, den schimp gevoedt,461
 
Die teffens alle vrees het menschelijck gemoedt462
 
Beneemen wil, en van godtvruchtigheit ontkleeden,463
 
In schijn van elck natuur te toonen, en t'ontleden;464
465
Hoewel hy buiten 't wit der waerheit mickt, en schiet,465
 
Die Godts voorzienigheit verstoot uit haer gebiet.
 
De zinnen leeren ons d'uitwendige eer berekenen,*467-vlg.467
 
Uit woorden, en gebaer, en onderscheide tekenen,
 
Getuigen van het hart, dat zich de majesteit
470
Der Godtheit onderworpt met alle eerbiedigheit.
 
Het hart inwendigh stemt met uiterlijcke daeden,
 
Bekent en looft de bron en springaêr der genaden,
 
Die al wat reên gebruickt tot danckbaerheit verbint.473
 
Het wenscht, gelijck van aert, en eens met Godt gezint.474
475
Uit al zijn maght en kracht, door redelijcke blijcken,475
 
Deze edelste natuur des scheppers te gelijcken.
 
Dus eert het menschdom Godt, gelijck 't gehoorzaem kint
 
Den goeden vader, niet alleen in schijn, bemint,
 
En eert, en volght maer oock in voeghelijcke zeden,479
480
Gepast naer 's vaders aert, en billijckheit, en reden.
 
Rechtschapen godtsdienst ziet geheel op 's hooghsten prijs,481
 
Bestaet, gelijck de mensch, op tweederhande wijs:
 
Het uiterlijcke merck is 't lichaem met zijn leden;483
 
d'Inwendige opdraght, Godt van binnen aengebeden,484
485
En boven al bemint, godtvruchtighlijck gevreest,
 
Aendaghtighlijck gelooft, is 't leven, en de geest,
 
En ziel van dezen dienst. zy gaen dan beide t'zamen,
 
Gelijck godtsdienstigen, aen een gehuwt, betaemen:
 
En zonder dit verbant van 't hart en 't uiterlijck,
490
Daer maght is, datze in 't een noch 't ander niet bezwijck',490
 
Schijnt godtsdienst zijnen eisch en ommetreck t'ontbeeren:491
 
Want Godt begeert de daet, en 't innerlijck begeeren,492
 
Het hart, en oock de hant. zoo staet het godtsrecht spits.493
 
Zoo staet de godtsdienst vol, in zijnen vollen krits.494
495
  De reden schijnt dit zelf te leeren, te beveelen:*
 
Want nu de mensch bestaet uit ongelijcke deelen
 
Van lichaem, en van ziel, en 's allerhooghsten wensch
 
Den halven niet begeert, maer den geheelen mensch;
 
Hoe zou de godtsdienst dan volstaen met een van beide,
500
Of lijden dat men ziel en lichaem deelde, en scheidde?
 
De godtsdienst eischt dees twee ge-eigent aen den heer,501
 
Noit hoogh genoegh gezet in top van prijs en eer.
 
Gelijck de roeringen van lijf en leden spruiten*503
 
En vloeien uit de ziel, gekent in 't werck van buiten;504
505
Zoo stuurt d'opspanning van 't aendachtige gemoedt505
 
Den uiterlijcken dienst, ontvonckt door haeren gloet.
 
Gelijck de leli, van den zeilsteen overstreecken,507
 
Den aert des zeilsteens volght, en uitdruckt door haer teken;508
 
Zoo volght de hant het hart, en wat het hart beveelt.
510
Inwendige aendacht wort ontvonckt door 't ingebeelt510
 
Bespiegelen van Godts natuur, en eigenschappen:505-11510-11
 
En schoon men in een wolck en nevel, als by trappen,
 
Hem in zijn schepselen bejegent van beneên;512-13
 
De Godtheit overtuight het menschdom in 't gemeen514
515
Dat al wat reedlijck is zich onder haer moet buigen,
 
Gelijck d'eenstemmigheên der volcken dit getuigen,516
 
In ongelijcken klanck van tongen, wijder dan
 
Men over zee en zant de starren schieten kan.518
 
Bestaet Godt eeuwigh en by zich, gelijck wy slooten,*519
520
En kan hy niet dan zijn: wie durf hem dan verstooten
 
Uit zijn gedachtenisse, als of het mooghlijck zy
 
Dat Godt kan zijn of niet, daer d'ongodistery
 
Haer zenuw uit ontleent, en wanckelt in 't betrouwen523
 
Der Godtheit, op wiens zijn in kracht het al moet bouwen?
525
  In d'onverknochtheit van Godts wezen, zonder bant,*525
 
Wort zijn geduurzaemheit den zinnen ingeplant;526
 
Terwijl het al bezwijckt, wat buiten hem gevonden
 
Van Godt zijn wezen leent, dat alles houdt verbonden
 
Aen dees belijdenis van d'oppermajesteit,
530
Die zijne aenbidders sterckt met zijn bestandigheit.530
 
Wort geen gewelt noch strijt van onnatuurlijckheden*531
 
In Godts eenaerdigheit verdraegen noch geleden;532
 
Wat eigent men hem dan het geen zijn aert vervremt,533
 
En in gelijckheit niet met Godts natuure stemt?534
535
  Zoo Godt geen lichaem is; wat wil men hem dan grijpen*
 
En tasten met der hant, of kerckren en benijpen,536
 
Bepaelen in het aerdtsch? wat zoeckt men heil en rust537
 
In iet lichaemelijcks, en zinnelijcke lust,538
 
Die, als het lichaem, smilt? de wijzen zien dit over,539
540
En laeten dees gedachte een' aerdtschgezinde, en grover.540
 
Is Godt geen toeval, die een stut en steun behoeft;*541
 
Bestaet hy by zich zelf; wie wort met recht bedroeft
 
Door toegeval van ramp, en ommeslaen van staeten,543
 
Naerdien men zich op Godt, die vast staet, magh verlaeten,
545
En spreecken, als het al in noot is, en in last:
 
Laet wanckelen wat wil: wat wanckelt, Godt staet vast.542-46
 
Is Godt een louterheit, een enckel eenigh wezen,*547
 
En anders niet dan dit; wat kan men t'zamenlezen
 
Uit een ontelbaerheit van wezens, dan een Ick,549
550
Een Godtheit, die zich toont te zien in eenen blick,550
 
Gesmaeckt in elcken beet, en druppel, en te hooren
 
In allerhanden klanck en stemmen, niet te smooren,552
 
Te riecken overal in endeloozen geur,
 
Te tasten allesins, al 's weerelts leden deur,554
555
En van vijf zinnen milt aen ons verstant geschoncken,555
 
Dat, vol van Godt, vernoeght, verzaet, en overdroncken,556
 
Godts zuivre eenwezenheit in eigenschappen smelt,557
 
Als letters, daer men Godt in eenen naem uit spelt?
 
Dat Godt eenvouwigh is, onmengbaer, zonder rimpel,*559
560
Vermaent ons zijnen troon eenvoudigh, vroom, en simpel,560
 
En louter, zonder goet en quaet in een gemengt,
 
Te naderen, naerdien zijn lucht geen kreuck gehengt.562
 
Geen bant kan aerdtsche stof en 't hemelsch t'zamenhechten,
 
En duuren in Godts gloet, die lijdt alleen d'oprechten,564
565
Daer dubbelzinnigheit noch schalckheit innesteeckt,565
 
Maer een gemoedt, dat klaer de schijndeught wederspreeckt.566
 
Zoo Godt volkomen is, wie moet met recht niet schroomen*567
 
Te dwaelen in den dienst, die manck en onvolkomen568
 
Hem opgedraegen wort? wie schuwt de dwaeling niet
570
Met reden, als hy 't licht van klaerder waerheit ziet?
 
Wie pooght in deughden niet godtvruchtigh toe te neemen,
 
Die naer het voorbeelt van 't volkomen wezen zweemen?571-72
 
Godt is het eenigh een, naer aller wijzen stem.*
 
Men zette dan verwaent geen' afgodt neffens hem,574
575
Van buiten, of in 't hart, noch lochene in dien eenen
 
Een eenige enckelheit, een wezen, elck verscheenen.576
 
Is Godts onendigheit, van plaets noch tijt bepaelt,*
 
Van geen begrijp noch brein omvat, en achterhaelt,578
 
Van geene liefde omhelst, naer zijnen eisch en waerde;579
580
En is dit groot heelal van hemel, zee, en aerde
 
Geen punt te rekenen by dit oneindigh groot,581
 
Dat zich alleen bevatte, en in zijn wezen sloot582
 
Wat schoon wat heerlijck staet te wenschen, te begeeren;583
 
Wie kan zich dan te laegh voor zijnen stoel verneêren,584
585
En, kruipende in het stof, dees hooghste majesteit
 
Opdraegen het volop van prijs, en danckbaerheit?586
 
Zoo Godt onmeetbaer is, en zweeft in alle dingen,*587
 
Het groot heelal vervult, en zielt, en kan doordringen,588
 
Geen duister hem ontschuilt, geen slot hem buiten sluit:589
590
Wie leght de grijns niet af? wie treckt den schijn niet uit,590
 
Waer me de huichelaer zijn rol speelt, en loopt mommen?591
 
Het hart verraet den schelm, in 't midden van de stommen:592
 
Want schoon geen pijnbanck hem kan melden, en verraên,593
 
Men kan zich zelven niet, de Godtheit minst ontgaen.
595
Laet weereltwijzen vry, op weereltsche tooneelen,595
 
Uit zucht tot baet en staet, hun rol ter kercke speelen,596
 
Bedriegen 't oogh des volcks, dat weifelt, ofte lieght;597
 
Wie Godt bedriegen wil, zich zelven eerst bedrieght.
 
Godts tegenwoordigheit houdt al zijn hovelingen599
600
In tucht, en stilte, en toomt wat uit den bant wil springen.
 
Is Godt doorgaens de zelve, en onveranderbaer*601
 
In wezen, en gelaet, en raetslot: wat gevaer602
 
Ontziet hy, die zich houdt aen dezen onbezweecken,603
 
En, door 't veranderen der tijden en gebreecken,
605
In weldoen nimmermeer verandert, noch verkeert,605
 
Maer onverandert Godt bestendigh dient, en eert?*
 
Zoo zweemt de ziel naer hem, die niemant zal bezwijcken,607
 
En staen, gelijck een rots, als alle dingen wijcken.
 
Is Godt onsterfelijck, en leeft hy niet alleen,
610
Maer zielt oock al wat leeft, door zoo veele eeuwen heen;610
 
Wie schrikt voor koud gebeente, en 't geen zich niet kan reppen,611
 
Voor dootshooft, en de doot? hy kan het leven scheppen,612
 
Als 't leven is gebluscht. uit Gods onsterflijckheit
 
Is 's menschen eedle ziel de hantvest toegeleit614
615
Van uit des lichaems schors geborsten noit te sterven.615
 
De balssem hoedt geen lijck voor rotten, en bederven,
 
Maer Godts onsterflijckheit den sterfelijcken mensch,
 
Die 's weerelts kerckhof vlught, om eenen hooger wensch.618
 
Zit Godt in d'eeuwigheit gerust, terwijl de tijden
620
De tegenwoordigheit der weerelt ons benijden,619-20
 
En vliegen, als een pijl en oogenblick, voorby;
 
Wat ydel oogh verhangt zich noch aen schildery622
 
Der weerelt die haer verf verschiet in zon, en smoocken?622-23623
 
Wie bout een' troon in 't rijck der weerelt, dat op roocken,624
625
En damp, en nevels drijft, en klancken, en gerucht?
 
Wie nestelt hier? wie bouwt kasteelen in de lucht,626
 
Die als een damp vergaen, verstuiven, en verdwijnen?
 
De Godtheit kan 't vernis der weerelt gansch verschijnen,628
 
Door kracht van haeren glans, en eere, en majesteit.
630
Men zoecktze in dezen tijt, en vintze in d'eeuwigheit.
 
Godts almagt, in zijn werck, uit niet volwrocht t'aenschouwen,
 
Der vroomen vryburgh is, en toevlught, en betrouwen,*631
 
Terwijl ze hen beschut in 't uiterste verdriet.
 
Zy weckt eerbiedigheit in al wat Godt gebiet.
635
Zy baert ontzagh in 't hart, dat schrickt in 't overtreden
 
Van 'tgeen natuurwet leert, en sterckt door't licht van reden;
 
Want zy 't gerecht voltreckt, en streng den godeloos637
 
Naer d'uitmaet van het quaet weêr inmeet voor altoos.638
 
Godts wijsheit, die het al wat leeft kan overtuigen,*
640
Vermaent de wijsten zich en hun vernuft te buigen
 
Eerbiedigh onder haer, die steigert boven 't geen
 
Ons zinnen en verstant hier stapelen op een,642
 
Onkundigh van den schat, die eeuwigh schuilt inwendigh643
 
By Godt, in wijsheit en alweetenheit onendigh.
645
Zy toont ons hier alleen, by 't schijnen van de maen,645
 
En starrelicht, en zon, in dezen Oceaen
 
Der wijsheit, eenen drup van 't geen in Godt besloten
 
In zijne oneindigheit alleen wort uitgegoten.
 
Wie knielt niet, die dit hoort, en valt op 't aenzicht neêr?
650
Wie weigert dienstbaerheit aen dien alwijzen heer?
 
Wie waent, in overdaet, baldaedigheit, en schennis,
 
t'Ontschuilen 't alziende oogh, d'alwetenheit, en kennis
 
Van deze zon, en geest; of ergens vry te zijn,
 
Daer 't hart de Godtheit schent, en aenbidt met den schijn?654
655
  Godts goetheit, als zijn maght en wijsheit, elck verscheenen,*655
 
Schijnt van de Godtheit zelf, in Duitsch, dien naem te leenen,656
 
En voert ons weêr te rugh naer zijn volkomenheit.
 
Zy treckt den mensch tot zich, door blijck van 't onderscheit
 
Der goederen, waerin het menschdom, onder veelen,658-59659
660
Onsterflijckheit, en maght, en redendom moght deelen,660
 
En vryen wil, waer door de mensch een' Godt gelijckt,
 
Naer 't hemels aenschijn zweemt, daer zon en maen voor wijckt.662
 
Indien dees goetheit zweeft te hoogh voor alle pennen,
 
Wie weigert haer door geur van danckbaerheit te kennen?664
665
Godts liefde, die 't geliefde in wil en aert vereent
 
Met zich, en door een zucht tot weldoen zich verkleent,666
 
Zich neêrbuight, en van zelf de vlagh strijckt van haer grootheit667
 
En volheit, om een' worm, een schim, een aerdtsche snootheit668
 
Te neemen op haer' schoot, te koestren, als haer vrucht;669
670
Wat eischtze van den mensche een wederliefde, en zucht
 
Tot dees menschlievende natuur, den goeden vader!
 
Wie komt hem door den dienst van hart en zin niet nader
 
Gekropen aen het hart, beholpen met ons nut,673
 
En nimmer van genade en schatten uitgeput!
675
Die gaerne ons 't minder gaf, vermagh ons meer te geven,
 
In zijne onsterflijckheit, het onbepaelde leven.676
 
Het recht van heerschappy bevestight Godt alom,*
 
Als eigenaer en heer in 't eeuwigh eigendom
 
Van al wat hier de mensch te leen ontfing van boven,
680
Gehouden voor het leen den leenheer zelf te loven,680
 
Te kennen voor dees deught naer lichaem, en naer ziel681
 
Te vreezen voor de straf, die schichtigh op den hiel682
 
Den boozen achterhaelt en naerstapt, zoo verbastert683
 
Hy 's heeren hooftwet breeckt, en hem onteert, en lastert.684
685
  Houdt Godts voorzienigheit een scherper oogh en wacht*
 
Op zijn geschapenheên, om 't menschelijck geslacht;686
 
Regeert en onderhoudtze in wezen al 't geschapen;
 
Wie droomt dat Godt gerust en zorgeloos blijft slaepen,
 
En zich met menschen noch den godtsdienst niet bekreunt,689
690
Die 't menschdom scheit van 't vee, en op dees waerheit steunt?
 
Wie schept geen' troost hieruit, in zijn verlegenheden?691
 
Wie wederstreeft Godts wille, indien hy wort bestreden?692
 
Wie wort niet opgeweckt ter vromigheit en deught?
 
Wie schept uit ydelheit verganckelijcke vreught;
695
Wie twijfelt dat de ziel, als 't lichaem leght verbeeten,695
 
In 't graf verrot, van Godt verlaeten, en vergeeten,
 
Dewijl de booswicht zelf, in 't scheiden van den geest,
 
Zijn straf genaecken ziet, en voor den rechter vreest?519-698695-98
 
Hier draeft de godtsdienst op: maer om dien dienst noch nader699
700
t'Ontvouwen: en de wijs hoe Godt, der dingen vader,*
 
Natuurlijck in 't gemeen gedient wort, naer het licht701
 
Dat eerst van verre rees voor 't sterfelijck gezicht,701-02
 
Zoo laet ons uit haer bron de beeck van godtsdienst leiden,
 
Die den godtvruchtigen en boozen hielt gescheiden,
705
Van 's weerelts oirsprong af, daer geen geschreve wet,705
 
Noch openbaering had den godtsdienst ingezet:706
 
Want zoo de dienst bestaet, van buiten en van binnen,
 
By daeden van de ziele, en 't lichaem, en de zinnen,
 
Wort hier met recht vereischt een algemeene wijs709
710
Van godtsdienst, ingevoert den opperste ten prijs,
 
Door een eenpaerigheit getroffen, daer de veelen711
 
In zinlijckheden en opvoedingen verscheelen.712
 
Het dienen is een daet van 't lichaem of gemoedt,*
 
Of van dees bey, waerdoor de dienaer zeker goet,713-14
715
Gelijck zijn wit, beschiet: dies moet hy overweegen,715
 
Voor 't ingaen van den dienst, waer 't goet in is gelegen,
 
Het welck verdient den naem van 't allerhooghste lot.717
 
Dit eenigh beste goet bestaet alleen in Godt,
 
En buiten hem bestaen de valsche of mindre goeden,719
720
Gelijck de reden leert, bestemt by alle vroeden:
 
Want uit der dingen aert blijckt zeker en gewis721
 
Wat goet, uit alle goet, voor 't best te keuren is.
 
Het schijngoet voert den schijn van 't goede by de blinden,
 
Maer zijne valscheit wort ontmomt door 't ondervinden.724
725
  Het menschelijck geluck bestaet in 't lichaem niet,*725
 
Dat min is dan de ziel, en 's menschen geest; zoo schiet
 
De wellust veel te kort, die d'uiterlijcke leden
 
Wat streelt, geensins vernoeght; het zy door leckerheden,728
 
Genoten op de tong; of schoonheit, die door 't oogh
730
Bespiegelt, als een droom, in roock en damp vervloogh.
 
Zoo veele onmaetigen, naer lijf en ziel verovert,731
 
En van dees meeremin beguighelt en betovert,732
 
Bekenden endelijck dat dit geen' lust verzaet,733
 
Den dorst naer meer ontvonckt, en naer iet beters staet;734
735
Gelijck de byen ons al brommende getuigen,
 
Zich vol, van bloem op bloem, noit zat van honigh zuigen.
 
Al bloeit in 't geurigh velt de boeckweit schoon en milt,
 
Wat baet de smaeck van 't zoet, dat onder 't smaecken smilt!725-38
 
Kost weereltsche eer den mens vernoegen naer zijn wenschen,
740
Zoo hing des menschen heil aen d'eer, die hem van menschen
 
Wort aengeboôn, om 't goet dat in zijn wezen blinckt.*
 
Ontkennenze dit goet en zijn waerdy, zoo hinckt742
 
Deze eer, van hem beooght. oock wort de deught geprezen,
 
Als 't werck des vryen wils: maer d'eer hierom bewezen
745
Aen eenigh deughtzaem helt, met een gemeene stem,745
 
Kan 's menschen heil niet zijn: want d'eer hangt niet aen hem,
 
Maer zulcken, die de deught vereeren, en verheffen.747
 
Men kan dan niet in d'eer het eerste heilwit treffen.743-48
 
Den vroomen is alleen om zijne eerwaerdigheit
750
Het welverdiende lot van eere toegeleit:
 
De quaden konnen me den vroomen eer bewijzen:
 
d'Eerwaerdigheit is dan met reden meer te prijzen,
 
Dan eer t'ontfangen van den boozen, en hun rot:
 
Dies is geen eer met recht des menschen waertste lot.739-54749-54
755
  Een uitgebreide faem, geblazen by trompetten,*
 
De wijde weerelt door, vermagh geen' mensch te zetten
 
In 't opperste geluck. befaemtheit wort begeert
 
Om, overal bekent en loffelijck ge-eert
 
In veele duizenden doorluchtigh uit te steecken;759
760
Zoo wort befaemtheit dan de kroon van 't hooft gestreecken
 
Door d'eer, die haer verdooft. is d'eer nu 't hooghste niet,
 
Wie stoft dat iemants faem in 't opperheilwit schiet!755-62762
 
Het kennen draeft, indien men lette op ieders orden,763
 
In adel wijt voor heen het wijt bekent te worden.764
765
Het allereêlste kent: het minste wort gekent.
 
Hoe zet befaemtheit dan de menschen in het endt
 
In top van 't heil; dewijl dit schijngoet is gelegen
 
In kennis van een faem, door eer en lof verkregen,
 
Een faem, die los op waen en damp van zinnen drijft,769
770
En in haer vlught bezwijckt, ten zy dees lucht haer stijft!763-70770
 
Wat heden wort gelooft, wert gisteren misprezen.
 
Een heil, zoo wanckelbaer kan 't opperste niet wezen.
 
En is al d'aerdtkloot slechts, ten opzicht van 't heelal,
 
Een stip, een passerpunt, veel min een ronde bal,
775
Omheint van wateren, vol woeste wildernissen;
 
Wat moet de faemzucht niet al naem en kennis missen,
 
Daer onder duizenden Fortuin niet een' verheft,777
 
Of niemant woont, veel min de titels eens beseft.755-78771-78776-78778
 
Men wint dees heilkroon niet door rijck bezit van schatten,*779
780
Schoon Midas wat hy kan betasten en bevatten
 
Verkeert in louter gout, dat niemants leven stut.780-81
 
Men zoeckt geen gout om 't gout, maer om den dienst en 't nut,
 
Genooten by den erts, zoo hellediep verborgen783
 
Door vrou natuur, om ons t' ontlasten van die zorgen.784
785
Men zoeckt het dier metael om weder te besteên
 
Aen eenigh waerder goet, en rijcker kostlijckheên.
 
De milde schencker wort met recht in 't gout geprezen.779-87
 
De vreckaert mist den prijs, en slijt den tijt met vreezen,788
 
Ter liefde van dien schat, en 's rijckdoms overvloet.
790
Wie schat den rijckdom dan het kostelijckste goet?779-90787-90
 
De mogentheit, bezuurt, benijt, bewaert zoo bitter,*791
 
Belegert van den schrick, zet nimmer den bezitter
 
In een' volkomen staet. wat is de kroon een pack,793
 
Den goên en quaên gemeen! wat is de koning zwack,
795
Die stut van mindren hoeft, en hooft en kroon ziet rollen,795
 
Zoo 't volck den koning speelt, en eens geraeckt aen 't hollen!
 
De maght is recht gebruick en misbruick onderdaen;797
 
Dus kan het aertsch geluck in 't heerschen niet bestaen.791-98
 
Dit lot bestaet geensins in 's lichaems heil en gaven,*
800
Gezontheit, schoonheit, kracht, hoe trots de zinnen draven,800
 
Gemoedight door den glans van deze uitsteeckentheên:801
 
Want 's lichaems gaven zijn den goên en quaên gemeen;799-802
 
De ziel genietze niet, al bezightze de leden.
 
De ziel beheerscht het lijf door reêngebruick en reden,803-04
805
Begrijpen en verstaen; zoo kan in allen schijn
 
Het goet des lichaems niet het puick der goedren zijn;
 
Dewijl oock 's lichaems goet den dieren is gegeven,807
 
Die zelf in snelte, en kracht, en zien, en riecken streven
 
Voorby de menschen heen, een onnaspoorbaer rack,809
810
Als blijckt in paert, en leeu, en adelaer, en brack.808-10810
 
Het heil des menschen, dat gevat wort in vijf zinnen,*
 
Kan by gevolgh geen' prijs in deze renbaen winnen,
 
Als mensch, en dier gemeen, en laeger dan 't verstant,
 
Het welck 't gevoelbre grijpt, en in de harssens plant.
815
Men looft de zinnen, om den oirbaer te genieten,815
 
En lust, en leckerny, hun weelde en wit; zoo schieten816
 
De zinnen hier te kort, indien in dit geschil817
 
Men 's menschen nutste goet in hun beoogen wil.811-18818
 
De zedekunst betoomt de hartstoght, en gebreken,*
820
Zoo reickt dan haere hant niet wijder dan dit teken.820
 
De Godtheit zelf gelijck te worden, is de gront,
 
Daer ons geluck op rust. zoo nu ons heil bestont
 
In 't middel, dat ons leit naer 's hemels eigenschappen,
 
Men hoefde Godt niet, noch oock hooger op te stappen.824
825
Dus wort de mensch hier door de Godtheit niet gelijck,
 
Maer door verstant, en wil. men eisch' geen klaerder blijck826
 
Of menschen niet naer Godt, en naer de Godtheit zweemen,
 
Men kan het aen 't verstant, en aen den wil verneemen,827-28
 
De krachten van de ziel, waeruit de Godtheit straelt,
830
Gelijck een wederschijn van 't licht, op haer gedaelt.819-30830
 
Bestont ons aertsgeluck in oefening der zeden,
 
Het stom gedierte zou langs deze heirbaen treden,
 
Door een deelachtigheit en glimp van deught en tucht,833
 
Doch zonder het verstant, dat redenloosheit vlught.
835
Men stell' dan 's menschen heil in geene zedewercken.725-835
 
De mensch zweeft hooger op, met aengeschote vlercken.819-36831-36
 
Bestaet nu 's menschen heil in geen uitwendigh goet,*
 
Genooten by fortuin, door 't lichaem of gemoedt,
 
Verlustight by den zin; noch in verstaenbre vreughden,839
840
Gesproten uit de daet van zedigheit, en deughden;
 
Noch kennis en verstant van kunst, en wetenschap;
 
Zoo moet ons heil bestaen op eenen hooger trap,
 
In 't stil bespiegelen der Godtheit, en de klaerheit
 
Van 't goddelijcke licht der onbevleckte waerheit;837-44
845
Het eigenste oogenmerck, waerop ons wezen mickt,845
 
En daer al 't minder goet van Godt is toegeschickt.846
 
Dus zweemt de mensch naer Godt, den vader aller dingen,847
 
Die eeuwigh in zich zelf en zijn bespiegelingen,
 
Gerust en stil volhardt, en opgetogen blijft;849
850
Terwijl hy 't al beweeght, wat om hem ommedrijft.850
 
Tot dees bespiegeling van Godt, den ongezienen,845-51
 
Moet ons gezontheit, rust, en ongesteurtheit dienen,
 
Die uit de zeden vloeit: en elck uitwendigh ding,
 
By ons te vatten, dient tot dees bespiegeling.837-54851-54
855
De Wijzen slooten dan: men kan niet hooger rennen855
 
Naer heilgenot dan Godt in zijn natuur te kennen,
 
Doch naer een ieders maght, en toegeleide maet.857
 
Zy slooten dat in deught en weetenschap bestaet
 
De wijsheit, die het goet en quaet leert onderscheiden:
860
Dat hen godtsdienstigheit, de hooftdeught aen most leiden860
 
Naer eenen Godt alleen, die 't al den oirsprong geeft,
 
En nimmer hoogh genoegh, by al wat reden heeft,
 
Gezet wort, noch gekent, gevreest, en aengebeden.
 
Dus raeckt de Godtsdienst eerst in zwang, door 't licht van reden,
865
Geschept uit Godts natuure, en goetheit, wijsheit, maght,
 
De weerelt door bekent, by 't menschelijck geslacht.
 
Uit deze kennisse is de godtsdienst eerst gesproten,
 
Gequeeckt en aengevoedt van alle godtgenooten,868
 
En Aristoteles eischt straf van elck gemoedt,
870
Dat twijfelt of men Godt eerbiedigh eeren moet.869-70
 
De reden van Godts dienst was geensins wijt te zoecken,
 
Noch eischte een boeckstaef, merck, en wet, gedruckt in boeken:872
 
Natuur had deze wet gelijck in 't hart gesneên,*
 
En hierin stemden al de wijsten overeen.
875
De simplen volghden vast met eendraght en genoegen875
 
De vroeden, dienze ontzagh eerbiedighlijck toedroegen,876
 
En zagen naer den mont, en zochten troost en raet
 
By hen, der vroomen stut, en hoop en toeverlaet,878
 
In noot, en wederspoet. het kint bemint den vader,
880
Den milden zegenaer, en volght hem altijt nader,
 
Als erfgenaem van 't goet, uit 's vaders schoot verwacht.
 
De booze vreest de roe des rechters, dien de wacht
 
Des volcks bevolen blijft. d'uitmuntenste in 't beloonen883
 
Der deughden wort begroet, en aengebeên, en kroonen
885
En gaven toegewijt, en rijckelijck gedient.
 
De schencker van 't geluck is ieders Godt, en vrient.886
 
Wie 't recht verongelijckt, het ongelijck moet boeten,887
 
Verzoent het recht, en durf geen vonnis tegenwroeten,888
 
Dat by rechtvaerdigen gevelt leght over 't quaet.
890
Wie gunst by grooten zoeckt, zijn' wandel en gelaet890
 
Naer hunne wet en wil gehoorzaem weet te passen.
 
Dus is de godtsdienst eerst gesticht, en opgewassen892
 
Uit evenredenheit van een' gelijcken wensch,893
 
Het recht, en billijckheit, die tusschen Godt, en mensch,
895
En mensch, en Godt bestaen, om Godt zijn recht te geven,
 
Den heer van lijf en ziele en oirsprong van ons leven:
 
Want alle uitneementheit, en kracht, en majesteit,
 
Rechtvaerdigheit, genade, en goedertierenheit,
 
Miltdaedigheit, en liefde, en onuitputbre schatten,
900
En wijsheit, zonder endt, by geen vernuft te vatten,
 
Zijn wezentlijck in Godt, en wezen is het al
 
Wat Godt van eeuwigheit in zich bespieglen zal.901-02
 
Wie kon dan weigeren de Godtheit te behaegen,
 
En teffens lijf en ziel dat wezen op te draegen,904
905
Uit liefde tot den dienst, die Godt behaeght, en eert,
 
En naer den dienaer, als een weêrglans, wederkeert.
 
Een hart, tot Godt gekeert, en door 't bespieglen zwanger*
 
Van dit volkomen schoon, kan zijn gedachten langer
 
Niet bergen, maer het berst in lof en klancken uit,
910
En godteerbiedigheit, gemelt en aengeduit799-910910
 
Door een eerbiedigh merck, en tekens, die, naer reden911
 
En lantgebruicken, zijn de hooghste uitneementheden,912
 
In wijsheit, en in maght, en weldoen, toegekeurt,
 
Waer danckbaerheit en deught het hooft ten hemel beurt:
915
Doch in een' eedler zin dan een geschapen wezen
 
Wert Godt, van outs, hierdoor geheilight, en geprezen;916
 
Want anders stonden Godt en mensch in eer gelijck.
 
Dat alle schepsel dan de vlagh van eere strijck'
 
Voor Godt, die alles schiep, en eeuwigh uit zal steecken,
920
Is billijck. op dien voet bestemde men het teken920
 
Van eere, in 't algemeen den schepselen ontzeit,921
 
En niemant toegewijt dan d'oppermajesteit
 
Des hemels: en dit merck bestont in d'offerhande922-23923
 
Van vee, of ackervrucht, en wat men slaghte, en brande,
925
Of uitgoot op 't altaer, ter eere van den Godt,
 
Die 't redendom verbint, oock zonder zijn gebodt.926
 
Dus raeckte d'offerhande in zwang by alle vroomen.
 
Waer deze ontbrack, daer was de godtsdienst onvolkomen,
 
Geknot van 't waertste lidt, als 't lichaem, zonder oogh,929
930
En weerelt, zonder zon en licht aen 's hemels boogh.930
 
Al wat in reden stont [wy spreecken van geen wilde,]931
 
In 't offeren aen Godt noit wanckte, noch verschilde,932
 
Eer baet- en staetzucht noch het schendigh misbruick stijft,
 
Den ongodt offert, Godt den offer schuldigh blijft,934
935
Of offert menschenbloet en menschen op d'altaeren,
 
Waervan de wijze schrickt, met opgerechte haeren.936
 
Dus bleef het offer zelf noch by den afgodist
 
Het merck van godtsdienst, noit by menschen uitgewischt,
 
Gelijck de schrijvers ons, eeu in eeu uit, getuigen,939
940
En overtuigen die zich voor geen Godtheit buigen.940
 
Gelijck de leenman by den leenheer 't leen verheft,*941
 
Verheergewaet, hem kent door d'opdraght, en beseft,942
 
Voor heere, en eigenaer van 't erf, te leen ontfangen,
 
't Zy eens, of menighmael; als die geheel moet hangen944
945
Met liefde en trouwe aen 't hooft, dat zijnen onderzaet945
 
Om wederspannigheit kan zetten uit den staet
 
Van dit bezeten goet: zoo kenden d'offeraeren947
 
Den grootsten eigenaer der dingen op d'altaeren,
 
Met opdraght van hun vee, en vruchten, door het vier949
950
Verteert in assche, en smoock, doch elck op zijn manier.950
 
De wijsten slooten dit, door goddelijcke driften,951
 
En zonder onderwijs van boecken, en geschriften.952
 
Zy kenden Godt, als door een merck van danckbaerheit,953
 
Aenbaeden uit ontzagh de hooghste Majesteit,
955
En heilighden met prijs den vader aller dingen955
 
Geheel en al het geen zy van zijn hant ontfingen,
 
Geoffert met hun hant ten brant van d'offervlam,956-57
 
Waeruit brantofferhant haer' naem en oirsprong nam.
 
Het heiligh kerckgebaer, omtrent dien dienst gevallen,959
960
[Waerdoor de priester, en eerwaerdighste van allen,
 
Den eenen grooten Godt, eerbiedighlijck gemoet,961
 
Naer ieders lantgebruick, godtsplightigh aengevoedt,962
 
Godtvruchtigh ingevoert,] is reedlijck, en te prijzen,
 
Naerdien het wijst op Godt, den toevlught aller wijzen.964
965
Nu zienwe hoe de dienst tot 's hemels eer begon,
 
Zoo heiligh als natuur de weerelt reglen kon.
 
Natuurwet leerde 't recht van onrecht onderscheiden,
 
Het eerlijck van 't onnutte en snoo; betaemlijckheiden968
 
Van onbetaemlijckheid, uit reden, door den wil
970
Verkoren of versmaet, daer 't oordeel dit geschil970
 
Beslecht had in 't verstant: want treckt de pen twee lijnen,
 
d'Een krom en d'andre recht, 't gebreck zal klaerder schijnen
 
Door tegenstelling van het rechte by het krom.971-73
 
Wat goet is uit zijn' aert, stelt reden dan alom974
975
De maet, gelijck de reên de maet stelt, en den regel975
 
Aen 't willen van den mensch, eer hy de zaeck bezegel';791-976976
 
En dees rechtmaetigheit, begreepen in 't verstant,
 
Omhelst van 's menschen wil, bleef doorgaends ingeplant
 
In 't redelijck gemoet, gezint naer 't recht te streven;978-79
980
Dies haer den titel van natuurwet wiert gegeven;
 
Dewijlze 't redendom gebiet, en oock verbiet,981
 
Het welck zich klaer hierin, als in een' spiegel, ziet,
 
Of zuiver, of besmet, ten waer een vlies op d'oogen983
 
Van 't oordeel en begrijp de menschen had bedrogen.982-84984
985
Zoo menighmael de mensch dees hooftwet overtreet,985
 
Beklaeght hy zich, en voelt zijn hartquetzuur met leedt.986
 
Waer zich 't geweeten went, het vint noch rust, noch voordeel.
 
De rechter spant in 't hart de vierschaer, velt het oordeel
 
Inwendigh, anders niet dan of natuur dien treck,
990
En neiging tot het goet, en afkeer van 't gebreck
 
Den mensch had ingeplant, en weeten in te drucken,
 
Zoo diep, dat geen gewelt den wortel uit kon rucken.
 
De billijckheit, het recht, de voeghlijckheit des mans,993
 
De tucht, en eerbaerheit behouden hunnen glans,
995
En lof, en prijs in zich: de rechte tegendeelen995
 
Zijn schandelijck by elck, als vlacken of panneelen996
 
Vol kunst, en schildergeest. zoo hoort men hoe 't misstaet997
 
Dat d'ongetoomde mont Godt lastert, quetst, en haet;
 
Zijne ouders vloeckt, en schent; onnooslen ongenadigh
1000
Mishandelt; een gemoedt, dat milt is en weldaedigh,
 
Benijt, en plaegen wenscht; zijn vaderlant verriet,
 
Moetwilligh lieght, bedrieght, en Godt noch mensch ontziet.
 
Hoewel het goet en quaet verkeerde by de volcken*1003
 
In naem, en onderscheit, of min of meer met wolcken
1005
Van misverstant bedwelmt; noch bleef by elck de gront1005
 
Dat goet t'omhelzen, quaet met maght te schuwen stont;1006
 
d'Een mensch den andren, en niet anders, most gemoeten1007
 
Dan hy zich zelven wenscht'; het misdrijf stont te boeten;1008
 
Elckeen de Godtheit dienst en eere schuldigh was,
1010
Den oudren desgelijcks, en heeren. op deze as1010
 
Van waerheit hing doorgaends by alle redelijcken
 
De godtsdienst, die door tijt noch eeuwen zal bezwijcken,
 
En geen verbastering van godtsdienst was zoo groot,
 
Dat zy dees regels niet in haeren ring besloot.
1015
  't Veraerden van Godts dienst [die by natuur en reden*
 
Was ingevoert, waerdoor de Godtheit aengebeden,
 
Geviert wiert, en ge-eert,] vertoont zich in de daet
 
Uitwendigh, en in 't hart van binnen; en dit laet
 
Zich zien in 't lochenen der Godtheit zelf, daer d'ouden
1020
En wijzen dezen dienst in 't algemeen op bouden.
 
't Verbastren van Godts dienst voert schelmsche zeden aen;1021
 
't Verbasteren van Godt in kennisse, is de baen
 
Tot blinde afgodery, die d'afgoôn quam verheffen.
 
De waerheit staet alleen op 't middelpunt te treffen:1024
1025
  Want zoo de pen, in 't wit van een papieren velt,*
 
Dry lijnen, evenwijt van een gescheiden, stelt
 
De midlijn zal alleen de loutre godtsdienst heeten;
 
De rechte, afgodery, daer duizent afgoôn zweeten.1028
 
De slincke draeght den naem van ongodistery.1029
1030
Dus blijft de middenlijn van smette en dwaeling vry.1025-30
 
Al wat van 't midden dwaelt, aen d'eene zijde, of d'ander,
 
Dat's laster, in wat schijn de dwaelgeest zich verander.1032
 
De middenlijn staet vast, als heirbaen en de baen
 
Der kennisse, om naer Godt, het hooghste goet, te gaen:
1035
En twijfelt iemant noch; de groote wijze Heiden
 
Plutarchus wil hem langs de middenlijn geleiden:1036
 
Hoewel de zedepen van dien doorluchten man1037
 
Van Heidensch bygeloof zich niet verschoonen kan.1038
 
Natuur verlichte 't oogh van allerhande volcken,
1040
Doch uit een lucht, niet vry van mist en donckre wolcken1040
 
Van misverstant, dat geeft veel dingen andren schijn1041
 
En verwen danze in hun natuure, en wezen zijn.
 
't Vervallen van Godts dienst, zoo vroegh, en wispeltuurigh,
 
Zoo verre, en overal, zoo halssterck, zoo geduurigh,*1044
1045
Nam zijnen oirsprong uit elcks neiging, zucht, en wensch,
 
Die ongelijck is, doch heel eigen aen den mensch,
 
En ongelijck als 't goet, daer lijf en ziel naer hellen.1046-47
 
Elck van die bey beooght zijn nut. vijf zinnen stellen
 
Hun lust op 's lijfs vermaeck, genoten door gezicht,
1050
Gevoelen, hooren, smaeck, en riecken. dit valt licht1050
 
En kiesbaer voor het lijf, als rijckdom, eer, en staeten,1051
 
Gemack, en wellusten: maer reden leert dit haeten,
 
Zoo schijngoet 's menschen geest en ziele hinder baert:
 
Doch 't goet des lichaems, dus bekoorlijck uit zijn' aert
1055
Voor 't vleesch, het tegendeel afgrijslijck voor de zinnen,1055
 
Is maghtigh, in dien strijt van keur, het velt te winnen.1056
 
Elck valt het reedtste toe, en schuwt verdriet, en pijn:1057
 
Dus snoert de weerelt vast de menschen aen haer lijn.
 
De wijze Plato zagh elckeen naer voordeel loopen,
1060
En vont geraên de deught aen 't voordeel vast te knoopen,1059-60
 
Op dat de grootste schaer de deught een hart toedroegh.1061
 
De godtsdienst, alzoo ras dees aen 't veraerden sloegh,1062
 
En doorgaends hem de naem van hooftdeught aen bleef hangen,1063
 
Wert lichter ingevolght om 't voordeel, met verlangen1064
1065
Van al wat op gemackt, en winst, en ampten zagh:
 
En deze zenuw stijft, noch heden dezen dagh,1066
 
De grootste dwaelingen, en bystre misverstanden,1067
 
Gehanthaeft, en gekroont in onverlichte landen:1068
 
En daer de waerheit blinckt eert menigh het genot1069
1070
Van winst en ampten meer dan Godts altaer, en Godt;
 
Als Godts altaer, en Godt te rugh staen voor 't veroveren1071
 
Van rijcken. zoo kan zucht tot staet den mensch betoveren!1072
 
De staetzucht kent noch Godt, noch bloet, noch vaderlant,
 
En steeckt Godts tempels zelfs, en 't heilighdom in brant.
1075
  De koning Ninus, die out Babilon regeerde,*
 
Beval dat elck het beelt van zijnen vader eerde,
 
In 't midden van de stadt, tot een gedachtenis,1077
 
Met staetsie opgerecht. dit beelt van Belus is
 
De vryburgh van het volck. al wie zich kent misdaedigh1075-791079
1080
Aen eenigh gruwelstuck, vlught derwaert, wort genadigh
 
Ontfangen, en ontlast van 't godeloos bestaen.1081
 
Dus groeide d'eer des beelts, gelijck een godtsdienst aen,1082
 
By 't ruwe en domme graeu. op zulck een voorbeelt treden
 
Veele andren, en de helt, die moedigh heeft gestreden,
1085
En voor het vaderlant zijn ziel in bloet vergoot,1085
 
Wort, als een Godt, gedient, geheilight na zijn doot,
 
Dees dienst, by wetten, streng bekrachtight, en verdedight,
 
Op halsstraf wie dit stoort, en lastert, en beledight.1088
 
Dus won d'afgodery allengs een ruimer velt,
1090
En onderkroop Godts dienst door loosheit, en gewelt.1090
 
Egypte, 't welck zijn' naem ontleent van duisternissen,*1091
 
Had dit geluck, toen 't volck den dagh begon te missen,1192
 
En glans, die van natuure in d'oosterlanden scheen,1093
 
Dat Hermes, een Hebreeu, gesproten in Chaldeen,1094
1095
Den Nijl koos voor d'Eufraet, om elck Godts dienstteleeren,1095
 
En zeden, en den dienst der valsche Goôn te keeren.
 
Wat was dees groote man [in 't ondervinden sneegh,1097
 
En die met recht den naem van drymaelgrootsten kreegh,]1098
 
Begaeft met weetenschap, door overleveringen,
1100
Van hant tot hant gereickt, en door bespiegelingen
 
En vierigh onderzoeck, in wildernisse, en woudt,1101
 
Van zaecken, die natuur den traegen niet betrout,
 
Maer opgetogen brein, gezint alleen te leven
 
Tot nut van anderen, en Godt zijn recht te geven!
1105
Hier leeft hy in, als in zijn eigen element.
 
Hy vondt een letterkunst, by niemant eerst bekent,
 
Beval de leeringen der zeden aen de boecken,1107
 
Tot onderwijs des volcks. scherpzinnigen en kloecken1108
 
Betroude hy den schat der wijsheit, die gebloemt1109
1110
Door tekens, men met recht gebloemde wijsheit noemt;1110
 
Gelijckze op naelden staet voor eeuwigh uitgehouwen,1106-111111
 
By priester en profeet en godtstolck slechts t'ontvouwen,1112
 
Als ordens, tot Godts dienst en 't heiligh ampt gewijt.1113
 
Dees was de bron en 't licht der wijsheit van zijn' tijt,
1115
Van wien d'Egyptenaers, en hun nakomelingen
 
Geheimenissen, kunst, en weetenschap ontfingen,
 
Waeraen d'Atheensche school zoo vroegh haer licht ontstack,1115-17
 
En leerde zien hoe veel haer kennis noch ontbrack.
 
Homeer, Pythagoras, Empedokles, Sokraten,
1120
En Aristoteles, en Plato zelf verlaten1119-201120
 
Athene, Pallas burgh, om binnen Zonnestadt1121
 
Te leeren wat de naelt al wijsheit draeght en vat1122
 
In duistre tekenen, om Griecken die t'ontdecken,1123
 
En Hermes arrebeit en faem aen zich te trecken.1124
1125
  Maer d'onwaerdeerbre schat der wijsheit, opgehaelt*
 
Ten hemel, en zoo dier betrout de steene naelt,
 
Wat baet die, als het licht, bevolen aen Godts tolcken,1126-271127
 
In duisternis verkeert door misbruick, dat de volcken
 
Vervoert van Hermes wit en zin, en leit van Godt;1129
1130
De tolck den sleutel mist van 't wijze letterslot,1130
 
En merck by merck misduit, door aendrift van de snooden,1131
 
Uit zucht tot baet en staet? toen groeiden al de goden
 
En afgoôn in getal, by schandelijck gewin.
 
De bloem der wijsheit, uitgezogen by de spin,1133-34
1135
Veranderde in venijn, door averechts misduiden.1135
 
Men badt de starren aen, en godtheên, onder huiden,
 
En vacht, en pluim, en schub verborgen. kat, en hont,
 
De slang, en krokodil, en os, en havick stont
 
Bewieroockt op 't altaer. men zocht de Goôn in tuinen,
1140
En eerde d'ackervrucht, en knofloock, en ajuinen.
 
Het rijck, daer eerst Euroop het licht der wijsheit zoeckt,1141
 
Wert om zijn razerny by 't Heidendom gevloeckt,1142
 
Gelijck een wildernis, vol redenlooze wilden,
 
Die wijt in 't Godendom van zedigh volck verschilden,
1145
Dat wijzer dwaelingen omhelsde, met een' glimp
 
Van schijnreên, min gestelt ten doel van ieders schimp.1144-461145-46
 
Ick zwijge van den wrock en bloedige krackeelen
 
Der buuren, ongelijck in godtsdienst, niet te heelen
 
Dan op 't moordadigh feest, daer, van verstant berooft,1149
1150
Men d'oogen krabt, by dranck, uit zijn gebuurmans hooft,1150
 
Elckandren gaet te keer met kaien, knepplen, stocken,1151
 
En pijlen, en geweer, uit zijne schee getrokken;1152
 
In 't endt den dooden eet, al raeu, en ongebraên,
 
En lillende, eer de ziel ter lijcke is uitgegaen.1147-54
1155
Athene, en Rome, schoon zy hen als woesten achten,
 
Zijn evenwel niet vry van menschenofferslaghten,1156
 
En geile gruwzaemheên, bekent door d'oude faem.
 
Dus dwaelt de godtsdienst wijt van zijnen eersten naem,
 
Zoo wijt d'afgodery, door heilooze offerhanden,
1160
Zich, als een weereltvloet, verspreit in alle landen.
 
De dwaeling wort gevoedt, ten steun van rijck en staet,
 
Ten minste met den schijn, en 't uiterlijck gelaet,
 
By kloecken, die niet meer dan eene Godtheit kennen,1163
 
Geensins ontzien, om 't nut des lantstaets, Godt te schennen,1164
1165
Door een ontelbaerheit van godtheên, zonder maght,
 
By herssens uitgebroeit, en op 't altaer gebraght.1166
 
Een Epikuur, in ste van waerheits gront te peilen,1167
 
En tusschen ongodist en afgodist te zeilen,
 
In 't midden tusschen twee, vervalt aen d'andre zy,
1170
Ontkent den dienst van Godt, stijft d'ongodistery:
 
Gelijck een avrechts arts, die 't pesthuis komt bederven,1171
 
Venijn den krancken schenckt, terwijl hy leght op 't sterven.1172
 
Schoon 't boos geweten traegh zich voor de Godtheit buight,1173
 
En lang hardtneckigh blijft, al wort het overtuight,*1174
1175
Nochtans wanneer de doot het kranckbedt komt genaecken,
 
Gelijck een dootshooft gaept, met ongevleeschte kaecken,
 
En schincklen, zonder vel, en tast den krancken aen,1177
 
Met zijne kille hant, begint de pols te slaen,1175-78
 
Het hart te sidderen, de geesten te bezwijcken:1179
1180
Dan breeckt het dootzweet uit. de valsche troosters wijcken.1180
 
De strenge rechter treet ter vierschaer van 't gemoedt,
 
Beklaeght den schuldigen, om 't wulpsch verwaerloost goet,1182
 
Of ingekanckert quaet, en velt, na'et overweegen,1183
 
Het vonnis in de ziel des ongodists, verlegen1184
1185
In dien bedruckten staet van schipbreuck, en gevaer.1185
 
Hy ziet om bystant uit, en wracken hier en daer,1186
 
Om waer het mogelijck in 't uiterst zich te bergen:1187
 
En die het leven sleet met lasteren, en tergen
 
Der Godtheit, neemt de schim des godtsdiensts uit ontzagh1189
1190
Te baet, met flaeuwe hoope, of hy Godts stercken dagh1190
 
Aldus ontschuilen moght; beschreit zijn reuckeloosheit,1191
 
En wenscht een luttel tijt, tot boete van zijn boosheit.
 
Zoo een van duizenden dien schrick ontveinzen kon,
 
Dat's hachelijck. men kan de klaere middaghzon1193-94
1195
Ontschuilen in een' hoeck, en duistre moortspeloncken,
 
En hol, en kerckeren, in d'aerde diep gezoncken:
 
Maer geen veraerde ontveinst zoo loos 's gewetens smart,1197
 
Of 't aengezicht ontdeckt den knaeghworm binnen 't hart.1198

Vorige Volgende

Over het gehele werk

titels


auteurs