Logo DBNL
De werken van Vondel. Deel 9. 1660-1663 (1936)

De werken van Vondel. Deel 9. 1660-1663

(1936)–Joost van den Vondel–rechtenstatus Auteursrecht onbekend

Vorige Volgende

Bespiegelingen van Godts Wercken
Het derde boeck.

 
Gelijckwe 's avonts noch, in 't groeien van de schimmen,*1
 
Den glans van d'avontzon, gedaelt beneên de kimmen,
 
Zien schijnen door de zee, en 't schuimend pekelzout,
 
Met straelen geschakeert, en purpergloet, en gout,
5
Getuigen van het licht, dat, nauwelijx verdweenen,5
 
De weerelt heeft verquickt, gekoestert, en bescheenen;
 
Zoo zullen wy nu Godt, en d'oppermajesteit
 
Bespiegelen in 't werck van zijn voorzienigheit;
 
Dewijl onze oogen niet die zon van alle zonnen
10
In haeren vollen glans en dagh verdraegen konnen.6-10
 
Den sterfelijcken is een perck en maet gestelt,
 
Waerop hun kennis stuit, die van verlangen smelt,12
 
Om eenmael Godt te zien, in zijn volkomen wezen,
 
Van geen begrijp volkent, van geene tong volprezen.14
15
Wy slaen dan hier van verre alleen Godts stappen ga,*15
 
En volgen hem bevreest, als in zijn schaduw, na.
 
Men hoorde en zagh van outs hoe razende ongodisten17
 
De Godtheit lochenden, en logentael vernisten18
 
Met een geverfde grijns van waerheit, die nochtans19
20
Niet naliet door 't bedrogh te straelen met Godts glans:20
 
Een andre school, terwijl verlegen, en verlaeten,21
 
Verzaeckte, om dat dit klonck te godtloos, en verwaten,
 
Zoo stijf de Godtheit niet, als Godts voorzienigheit,
 
En wert de mont gestopt met reden en bescheit.
25
Haer nasleep evenwel, godtvruchtigheit ontwassen,25
 
Durf Godts voorzienigheit noch lastren, en verbassen,26
 
Gelijck van outs Lukrees, op 't spoor van Epikuur,27
 
Die geen voorzienigheit wou kennen dan natuur,
 
Of 't reuckeloos geval, en stof der vezelingen,28-29
30
Als oirzaeck van 't heelal, en groot gevaert der dingen,30
 
Voorheene met bewijs getoomt, en wederleit.31
 
Het wort dan tijt dat wy nu Godts voorzienigheit,
 
[Gelijckze in 't scheppen blijckt, en hoeden, en regeeren
 
Van 's hemels schepselen,] hanthaeven, en verweeren,34
35
Op dat elck ongodist, verstomt door breeder blijck,35
 
Zijn godelooze vlagh, Godts kroon ter eere, strijck'.36
 
Dat scheppen heerelijck vooruitdraeft in de wercken*37
 
Van Godts voorzienigheit, is ons getoont in 't stercken
 
Der reden, die haer eert, als oirzaeck van 't heelal39
40
Der weerelt, en geensins natuur of wilt geval40
 
Dit toeschrijft, buiten Godt, aen 't schepsel, tegens reden;
 
Gelijck d'Epikureen, en die hun duisterheden42
 
Noch eeren, boven 't licht van reden en bescheit.43
 
Geen dwaelzieck neuswijs kan ons deze zekerheit44
45
Berooven, zoo het blijckt en blijft onoverstreden45
 
Dat door een vast besluit en raetslot al de leden46
 
Van 't weerelsche gevaert gepast zijn op de leest47
 
Der wijsheit, als het lagh in Godts alwijzen geest47-48
 
Met zijn omstandigheên begreepen, om te micken49
50
Op 't wit en eindt, waertoe de schepper dit wou schicken.50
 
Oock blijckt dit, naerdemael elck schepsel is gewent51
 
Te wercken voor zich zelf, tot een byzonder endt,
 
Waertoe het wert geschickt: dewijlze oock alle poogen53
 
Eendraghtelijck Godts eer en glori te beoogen;
55
Dus merckt men merckelijck in ieder wezen iet,55
 
Dat door zijne orden en bequaemheit ooght en ziet56
 
Op 't voorgestelde wit. uit dees geregelde orden57
 
Kan Godts voorzienigheit heel klaer bewezen worden,
 
Als uit een merck, dat zy den schepsele inneprint,59
60
Op dat men aen het kroost de moeder kenn' van 't kint.60
 
De schepsels kregen elck in 't scheppen stant en steden,*61
 
Hun krachten, eigenschap, en hun hoedanigheden,
 
Gemaetightheit, gestalte, en orde, wight, en maet,63
 
En tal, als ieder past, naer zijnen plicht en staet,
65
Om 't eindt, waerop het ooght te beter te bereicken;65
 
Gelijck dit helder blijckt, by menigh schijnbaer teiken.66
 
Dit ordineeren, dit welschicken van elck ding67
 
Tot zijn rechtmaetigh eindt, in 's weerelts ronden ring,
 
Melt dat voorzienigheit, eer zich de tijt quam reppen,69
70
In haeren raet besloot dit wonderwerck te scheppen.70
 
De werckelijcke maght, die zich heeft voorgezet71
 
Een zeker heilzaem eindt, waerop zy mickt en let,
 
Ziet wijsselijck vooruit, en wort in 't werck geprezen,
 
Dat uit voorzichtigheit zijn' oirsprong schept en wezen.74
75
  Zoodaenigh is het werck der schepping, die men ziet*
 
Dat allesins haer eindt en oirbaer wit beschiet:75-7676
 
Want scheppen is een werck van Godt, den eersten wercker,
 
Die 't al om 't uiterste endt, de Godtheit zelf, die stercker78
 
Dan iet elcks heil beooght, uit niet heeft voortgebroght,
80
En tot zijne eigene eer voltrocken, en volwrocht;
 
Dies Godts voorzienigheit, in haeren raet gezeten,
 
[Daer alles wert gewickt, getelt, en net gemeeten,
 
En tot zijn eindt geschickt,] de weerelt heeft gebout,
 
Tot zulck een groot gevaert, gelijck men dit aenschout,84
85
En zijn ontelbaerheên, hoedaenigheên, vermogen,
 
Gestalte, en staet, en plaets, en tijt, gewelf, en bogen,
 
Verscheidenheên, en orde, en maet, met treck begaeft,
 
Of tegenheit, gelijck het rust, of heenedraeft,87-88
 
En drijft, en ommedraeit in ongelijcke kringen,
90
Ter eere van Godts oogh, de schiltwacht aller dingen.90
 
Ick laet den spiegelkloot der groote weerelt staen,*
 
En zie vooreerst den mensch, de kleene weerelt, aen,
 
In Griecken met dien naem verheerlijckt, en verheven,93
 
Dewijl men hier in 't kleen afmeeten kan naer 't leven
95
Wat in dit groot heelal, in 't groot, bespiegelt wort;
 
En Godt zich in den mensch beknopt heeft uitgestort,96
 
Als stedehouder van den nimmermeer gezienen,97
 
En onder wiens vernuft alle andre schepsels dienen.*91-98
 
Wie uiterlijck den mensch, van top tot teen beziet,
100
Wat lidt ontbeert zijn ampt, bewaert zijn' hoefslagh niet,99-100
 
Daer 't past? en wie het minste in 't lichaem wou hervormen,
 
Herstellen, zou hy niet de voeghlijckheit bestormen,101-02
 
De Godtheit in haer beelt onteeren, daer geen man,103
 
Al waer 't Prometheus zelf, iet in berispen kan?104
105
Der leên gedaente en stant de domsten leert op mercken;105
 
De voeten, reedt ten gang, de handen om te wercken,
 
Het hooft gelijck een hof, voor 't rijck verstant gebout;
 
Dat, uit dien hoogen trans, door d'oogen schiltwacht houdt,107-08
 
Deur d'ooren hoort al wat zich openbaert van buiten.
110
De mont ontfangt de spijs. de tong door klanck kan uiten
 
Wat in den boezem schuilt, naer eisch van elcke zaeck;
 
Terwijl geen ander dier begaeft is met de spraeck.
 
Hoe blinckt het aengezicht, vol goddelijcke zwieren,113
 
Ten hemel opgebeurt, terwijl alle andre dieren
115
Ter aerde gaen gebuckt! wat al verscheidenheên114-15
 
Van tronien bestaen in zulck een eng en kleen
 
Begrijp als 't aenschijn is, om menschen t'onderscheiden!115-17
 
Hoe weeligh gaet de neus door alle geuren weiden!
 
Hoe dertel krult het loof van 't blonde hair om 't hooft,
120
Natuurlijck als een kroon, die kroonegout verdooft!119-20
 
En wat gestaltenis kan d'oogen meer gevallen121
 
Dan 't hooft, zoo rontheit is d'uitnemenste van allen,122
 
Gelijck een hemelwelf, dat, kunstigh ront gebout,
 
De krachten van de ziel in zich besloten houdt,
125
Waeronder d'andre leên zich onderlinge roeren,125
 
Om, 't hooftgezagh ten dienst, hun plichten uit te voeren.126
 
Stont eerbaerheit het toe, men kon niet rijck genoegh127
 
Uitdrucken welck een zorgh d'alwijze vader droegh,
 
Om menschen door den mensch te planten, en ontfangen,129
130
Te koesteren, te voên: maer schaemte verft de wangen,127-30
 
Dies wy bequaemheit, form, en stof, en stant van elck
 
Byzonder teellidt nu bedecken, en de melck131-32
 
Zien springen uit de borst en bronaêr van de moeder.
 
Waer toonde zich natuur voorzichtiger en vroeder,
135
In 't queecken van de vrucht, die, na de baerens smart,
 
Het bloet der kraemvrou zuight, en aftreckt van het hart:132-36
 
Terwijl de liefde schijnt de moeder te verrucken,
 
En zy niet laeten kan het kint aen 't hart te drucken,
 
Te kussen, reis op reis, als of zy 't moorden wou139
140
Van vrientschap, zonder maet, vervoert van gunst en trou!
 
Wat wist Godts wijsheit niet al vonden uit te vinden
 
Om d'aenteelt van den mensch met banden te verbinden!142
 
Hy heeftze, knoop op knoop, verzekert, en bewaert,143
 
Oock tegens snede en stael van Alexanders zwaert.144
145
Laet gift, laet moortgeweer zich matten, en vermoeien,
 
Het menschelijck geslacht vereeuwight zich in 't groeien,145-46
 
Tot dat de jongste mensch den draeiboom sluiten zal147
 
Van zulck een endeloos aenwassende getal.
 
Indienwe man en vrou, zoo schoon als ergens blaeckten
150
Van onbesproke minne, aenschouden, deze naeckten150
 
Beschaemen 't schoonst van vee en vogel, dat op 't ruim
 
Der aerde en lucht braveert, gekleet in vel, en pluim.
 
Hier zwicht Apelles kunst, al heeft hy al zijn leven
 
Getekent, en de verf op 't levenste verdreven,154
155
En licht, en schaduwen, en hoogh en diep gezocht;155
 
Noch staen de beelden stom, en dootsch, en onvolwrocht.156
 
Praxiteles besterft, en geeft den moedt verloren,157
 
Schoon hy geluckigh leeft in 't snijden van yvoiren:158
 
En Fidias, die tijt en marmersteen verklinckt,159
160
Verdriet het dat geen strael uit Venus oogen blinckt,160
 
Terwijl hy om de kunst zijn' yver pooght te koelen;
 
't Verdriet hem dat zijn hant geen' aderslagh kan voelen,
 
Geen lidt zich rept, en roert. wat oogh zijn werck beviel,
 
Het leefde alleen in schijn, en zonder geest en ziel.
165
Hoe zou Godts werckstuck dan voorzienigheit ontbeeren,165
 
Die alle kunst verdooft, hoe kloeck de meesters leeren!166
 
Indienwe dieper met des ledesnijders hant
 
En mes doorsnuffelen 't geheim van 't ingewant,
 
En ieders wettigh ampt, wat vint men in die holen169
170
Al wijsheit, en vernuft, en overlegh gescholen!170
 
Hoe vlieten d'aders hier, als beecken, door het lijf!171
 
Wat winckels dienen hier den mensch niet tot gerijf!172
 
De maegh schaft dranck en spijs, en koockt voor al de leden.173
 
De lever levert bloet. de galleblaes beneden174
175
Ontfangt de geele gal, die vaeght het lijf van slijm,
 
En andre vuilicheên, by wijlen taey, als lijm.175-76
 
De long schept lucht, en is een blaesbalgh onder 't woelen,177
 
Om 't hart, de bron der hitte, in zijnen gloet te koelen.178
 
De milt, een stanckriool, verzwelght de zwarte gal,179
180
En loutertze doorgaends, al 't lichaem ten geval.167-80
 
Maer om niet al te diep in kelders te verdoolen,181
 
Laet vry Vezaels verstant dit onderzoeck bevolen,182
 
Die vierigh zijnen geest en 's levens tijt versleet,
 
Terwijl hy lijck by lijck aen snipperlingen sneedt,184
185
En klaeghde dat het brein van d'allergrootste kloecken
 
Noch sufte in menigh lidt op 't scherpste t'onderzoecken;186
 
Het zy geraemte, en spier, en zenuwen, en aêr,
 
Het brein in 't beckeneel, een mengsel, wonderbaer188
 
Beslagen, als ciment, om onversuft te vatten189
190
De reden, het verstant, den wil, de ry der schatten
 
Van ons gedachtenisse en slaep: ick zwijgh 't gezicht,191
 
Daer d'ooghkunst om verdwaelt, in 't zoecken van dit licht;192
 
Het riecken van den neus; den galm en klanck in d'ooren;
 
Den smaeck, de spraeck, op 't bladt der gladde tong herboren;
195
't Gevoelen, dat zich spreit, en weit van top tot teen;185-95195
 
En hoe de ziel alom gaet waeren door de leên,
 
Geheel in ieder lit, en uitmunt door haer vonden,197
 
Tot 's levens draet geknipt, zy endtlijck wort ontbonden.198
 
Indien het mooghlijck waer met verwen en penseel*
200
De redelijcke ziel, des menschen waertste deel,
 
En form, gelijckze leeft, naer 't leven af te maelen,201
 
O welck een Godtheit zoude uit dezen omtreck straelen!
 
Maer heur onzichtbaerheit, waer doorze Godt gelijckt,202-03
 
Haer oirsprong, laet niet toe dat iemant dieper kijckt,
205
In 't binnenste geheim van zulck een hemelsch wezen,
 
Uit zijne werckingen bespiegelt, en geprezen:205-06
 
Want even als ons oogh op d'aerde en aen 't gewelf
 
Des hemels, alles ziet, maer nimmermeer zich zelf,
 
Zoo gaet het met de ziel, die kan zich zelf niet kennen,209
210
Noch volgen in de vlught de snelte van haer pennen.210
 
Het oogh ziet eenighsins zich zelf in kristalijn:211
 
Zoo wort de ziel in 't werck alleen, als in een' schijn212
 
Gezien: gelijck de form des zeilsteens zich laet mercken213
 
Door haeren treek, gekent in veelerhande wercken.
215
  Wat taey een bant de ziel en 't lichaem t'zamenbint,215
 
Een paer al t'ongelijck van aert, oneens gezint,216
 
't Welck, jaeren lang gehuwt, zoo noode komt te scheiden;
 
Dat's een geheimenis, waerop de wijsten beidden,218
 
Zoo lang de weerelt hing, en ruste alleen op Godt:
220
Maer geen van allen vont den sleutel van dit slot,
 
Al schreef men van dien bant geheele stapels bladen,221
 
Het raetsel blijft, gelijck de vryheit om te raeden,222
 
Tot dat het wezen van de ziele, klaer, en puur,223
 
Gekent wort, buiten 't werck en merck van haer natuur,224
225
Gelijck de Godtheit haer, gansch louter, zonder smette,
 
Te voorschijn broght uit niet, en eerst in 't lichaem zette.226
 
De ziel [van Godt begaeft met reden, die den mensch
 
Van dieren onderscheit] opstijgende aen de grens
 
Des hemels, boven 't licht der starren en haer kringen,229
230
Vergeefme dat ick haer een poos vergeete in 't zingen,230
 
Tot dat mijn zanglust flus de snaeren hooger treckt,231
 
Daer zy van 't lijf geslaeckt, geen form des menschen streckt.232
 
De kleene weerelt wijckt voor d'aenkomst van de waerde*233
 
Der groote, het begrijp van hemel, lucht, en aerde,234
235
Dat loutre wonderen in zijnen kloot besluit,235
 
Hoegrootte, ontelbaerheit, schakeersel, krachten, uit236
 
d'Almogentheit geschept, oock schoonheit, en wat stucken237
 
Een' opgetogen geest van 't aerdrijck opwaert rucken
 
Naer Godt, waerme 't gemoet vereent, van boven ziet
240
Hoe alles, buiten Godt, verdwijnt in enckel niet.240
 
Het aerdtrijck is zoo groot, dat niemant, hoe bevaeren,*
 
In vijftigh eeuwen en noch dry paer hondert jaeren242
 
Den ganschen aerdtkloot heeft doorwandelt, en bezocht;
 
Al schijnt de zeilkunst nu in haeren top gebroght,244
245
En Tichoos leerling, Blaeu, om dit begrijp te weeten,245
 
Dien kloot, op 't Hollantsch strant, zoo net heeft afgemeeten,
 
Dat hy veele ouden streeft in hemelmaet voorby,246-47
 
Ter eere van de stadt, die zich verheft aen 't Y:248
 
En noch is 't aertsch gevaert, by 't hemelsch te gelijcken,249
250
Een enckel punt in 't oogh, verlieft op starrekijcken:250
 
Want wanneer d'aerdtkloot recht de starren staet in 't licht,
 
Dan snijt die kloot geen punt uit 's hemels aengezicht.251-52
 
Is elcke star zoo groot als d'aerdtkloot in haer rijzen,253
 
Of grooter, naer 't besluit van alle starrewijzen,254
255
En schijnenze evenwel, hoe wijdt zy staen van een,
 
Dus klein op ons gezicht; wie kan van hier beneên
 
Met zijn gedachtenis het hemelsch ront bepaelen,257
 
Daer zoo veel duizenden van diamanten praelen
 
Aen dien doorluchten ring, gepast als aen de hant259
260
Van Godts onmeetbaerheit, die oost en west bespant?253-60260
 
Is d'aerdkloot nu zoo groot, gelijck de meeters sluiten,261
 
Hoe groot is dan 't gewelf der hemelen van buiten!262
 
Nu peilt de hooghte van den hemel, zoo gy kunt,
 
Tot 's aerdtrijx navel toe, of 's afgronts middelpunt:263-64264
265
Heeft deze grootheit noch haer eindt en zekre paelen,265
 
Wie kan d'oneindigheit van Godt dan achterhaelen?
 
En wat is dit heelal, indien men Godt beschou,
 
In grootheit meerder dan een druppel morgendou!
 
Men daege Euklides hier, den vorst der rekeningen,*269
270
Om ons d'ontelbaerheit van alle schepselingen270
 
Te tellen, drup voor drup, gestort van 's hemels kruin,
 
En al het stuivend zant, gewaeit langs zee in duin.271-72
 
Maer dit voorbygerent, de kostelijcke waerde273
 
Van allerley metael, gesteente en schat, in d'aerde
275
Begraven, en ontdeckt, terwijl den gierigaert275
 
Zijn moeders ingewant en boezem nimmer spaert,276
 
Wort nimmer volwaerdeert. wat teelen Godts landouwen277
 
Al kruiden, planten, ooft en vruchten, onder 't bouwen278
 
Des slaefschen ackermans, die klay en klonte breeckt,
280
Daer 't kouder is, of daer de zon van hitte steeckt!
 
Wat teelen zee en lant al visschen, vogels, dieren,
 
Die by hun element, of aerde, of water tieren,282
 
Of zweven in de lucht; terwijl elck nesten bout,
 
In steenrots, hol, en bosch, of weiden zich onthoudt,284
285
Zijn jongen worpt, en broet, en aenvoedt, zonder ende!
 
En schoon de mensch, door vier, en water, en elende
 
Van pest, en hongersnoot, en oorlogh, wort vernielt;
 
Men ziet hoe d'ommeloop der wijde weerelt krielt288
 
Van menschen, zonder tal, op datwe nu niet dringen289
290
In 't rijck van 't geestendom, genoemt verstandelingen290
 
By d'oude Atheensche school; een schrickelijck getal,290-91291
 
Dat niemant rekenen, noch oit voltellen zal.292
 
Hoe kan d'ontelbaerheit der dingen ons verstommen,*293
 
Als Godts volkomenheên in alle wezens brommen,
295
En 't endeloos getal, verscheiden uitgespreit,
 
Ons in de kennis voert van d'eenige enckelheit!296
 
Noch wonderlijcker blijckt de Godtheit in 't schakeeren
 
Zoo veeler schepselen, die hunnen schepper eeren,
 
Als door den horen, vol van overvloet gestopt,299
300
Met allerhande vrucht, en tot de keel verkropt,300
 
Gevult, en opgehoopt, waer door de woeste wiltheit301
 
De Godtheit kennen kan, in haeren schat en miltheit,302
 
Zoo rijck en uitgestort: want druckt een' zegelring
 
Alleen een eenigh beelt en wapen in een ding,
305
En kan een druckvorm slechts een zelve boeckstaef drucken;305
 
Wie twijfelt dan dat Godt, in endelooze stucken,306
 
Door 't scheppen zijne maght en miltheit heeft getoont,
 
En in dit wonderwerck zijn majesteit gekroont?
 
Ick sla verscheidenheên in zoo veel dingen over.
310
Hoe rijck schakeert hy plant, en kruit, en bloem, en lover,
 
En geur, en kleur, en smaeck, en sappen, en gestalt!
 
Schoon Zegers bloempenseel het vorstenoogh gevalt,312
 
Zijn verf is zonder ziel, en geur, en kracht, en leven:313
 
En Chinaes bloempenseel moet lof den schilder geven,314
315
Die zulck een' regenboogh en krans van bloemen maelt,315
 
In paeu, en papegaey, en fenixveeren praelt,
 
En levende festoen, gewasschen aen de boomen,
 
Daer 't water naer Peking, door d'aders van de stroomen,318
 
Het oostersch hof bevloeit, waerin de Tarter pronckt,319
320
Met zonnegout gekroont, aen 't morgenlicht ontvonckt,
 
Dat rijzende uit den daeu, in roozen opgeloocken,
 
Dien rijcksmuur ziet gesloopt, zijn noortstar ingebroken.322
 
Indienwe gadeslaen het wilt en tam gediert,
 
Dat in de golven zwemt, of in de wolcken zwiert,
325
Of in de beemden weit, woestijnen, en waeranden,
 
Moet Snijders het penseel niet worpen uit zijn handen,326
 
En roepen: al ons kunst is niet bespieglens waert.
 
Hier is verscheidenheit van onnavolghbren aert.328
 
Heeft Rubens niet geklaeght, in 't schilderen en strijcken329
330
Op zijn panneelen, dat hy naulijx twee gelijcken
 
In alle tronien van 's konings Neêrlant vont?331
 
Ick zwijgh van elcks natuur. oock melt ons d'avontstont
 
Hoe alle heiren, die in 't gulden harnas speelen,333
 
En monstren aen de lucht, in hunnen glans verscheelen:334
335
Waeruit men zeker sluit en sterckt, in allen schijn,335
 
Dat dees verscheidenheên in Godt oneindigh zijn;
 
Dewijlze alleen uit hem, die noit verwelckt in 't bloeien,
 
En zijnen rijcken schoot, en vollen boezem vloeien.
 
De kracht der schepselen verheft ons in den dagh*339
340
Van d'allerhooghste kracht en maght, die 't al vermagh.
 
Waer staen natuur en kunst voor stil, om uit te wercken
 
De wondren, daer Godts maght zich levende in laet mercken,
 
De bron en oirsprong van natuure en weetenschap?
 
Men zet op aerde in zee en lucht en vier geen' stap,344
345
Daer Godts almaghtigheit en kracht ons niet bejegen,
 
Als d'elementen zich beroeren en beweegen,346
 
En scheuren uit hun lijck. schoon zee en aerde slaept,347
 
De lucht en hitte u streelt; zoo dra het aerdtrijck gaept,348
 
En d'afgront, en de zee; de wint begint te blazen,
350
De lucht te donderen, te blixemen, te razen,
 
Te regenen, wat blijft van menschen of van vee,
 
Of bosch, of lant, of stadt gerust op zijne ste!352
 
Wat wort van hagelsteen en donder niet geslagen!
 
Wat steenrots stort niet in! waer treffen 's hemels plaegen
355
Op steên, en rijcken niet! wat steenen beer, wat strant355
 
Beschut voor inbreuck bergh, en duin, en 't platte lant!
 
Men ziet de vloot op zee dan steigeren, dan vallen,
 
Gelijck, op een rancket, te rugh gekaetste ballen358
 
Afstuiten in den baen, en volgen haer geval.359
360
Verzamel eens 't geslacht der reuzen overal,360
 
Oock 't gruwzaem ongediert, de leeuwen, tigers, beeren,
 
De stier en elefant, den walvisch in de meeren362
 
En noortschen Oceaen, den draeck, de krokodil,363
 
De slangen, onder 't gras gedoken, loos, en stil;
365
Wat stapelenze een' bergh van krachten! eene plante,
 
Een worm vermoort een' helt. een steeckende tarante
 
Berooft den mensch zijn rust en slaep. hy weent en schreit,
 
Of danst, en lacht zich doot, ten zy het evel scheit,366-68368
 
Door kracht van tegengift: en om van kunst te spreecken,369
370
Zet Archimedes eens uit 's weerelts ronde en streecken;370
 
Hy licht den aerdtkloot met een' hantboom uit zijne as.371
 
Ick zwijgh van 't bussekruit, een' oogenblick, die ras372
 
Den muur van Mechele verplette aen gruis en mortel,373
 
En Delff, 's lants hooftstadt, scheen te rucken van haer' wortel.374
375
Van starren rep ick niet, noch oock van zon en maen,
 
Zoo sterck van uitstrael, schoonze oneindigh van ons staen.376
 
Bereken nu uit elck Godts krachten in 't byzonder,
 
En telze al teffens op: wie zwicht niet voor dit wonder!
 
Nu openbaert zich hier de schoonheit van 't heelal,*
380
Die my voor 't voorhooft slaet. aen welcke leden zal
 
Ick 't schoone lichaem van de weerelt best beginnen
 
t'Ontleden? wie verruckt mijn' geest, verstant, en zinnen,
 
In 't openschuiven van dit goddelijck tooneel,
 
En Godts vertooningen? ô weereltsch lustprieel!
385
O lantschap, daer natuur zich zelf aen heeft gequeten,384-85385
 
En elck om 't rijckst volwrocht, voltrocken, niets vergeeten!386
 
Wat ordineerder heeft die vonden uitgezocht,
 
En elck zoo wel geschickt, en op zijn plaets gebroght,388
 
Den voorgront, achterdocht, dat flaeuwen, en verschieten;387-89389
390
Hier bosch, daer korenvelt, gins weiden, elders vlieten,
 
En ope lucht, en bron, die uit den heuvel springt?
 
Gins blaeut geberghte, en rots: hier quinckeleert en zingt392
 
De nachtegael in 't wilt. wat vliegen daer al vogels
 
By vlughten door 't geboomte, of drijven op hun vlogels
395
Bezadight in de lucht, of over 't effen meer!395
 
De vrolijcke landou, verquickt door 't schoone weêr,
 
Aen 't groeien, dat men 't kruit en groene gras hoort piepen.397
 
Apelles volght natuur met kunst na, in het diepen398
 
En hoogen op zijn maet. hy starooght, en verdrijft398-99
400
Zijn verwen liefelijck. wie suft, en achterblijft,400
 
Hy volght zijn leitsvrou kloeck en wenscht haer in te stappen,401
 
En leght den geest te weicke op aert en eigenschappen402
 
Van 't leven, en gelijck men elck in 't leven vint.
 
Hy ziet zich aen de zon en haeren opgang blint,
405
In alle speelingen van water licht en wolcken,
 
En purperglans en gout. hier wort de koey gemolcken.406
 
Daer steeckt de visschers pinck om verschen visch in zee.407
 
Hier rijt een heele vloot voor ancker op de ree,408
 
En ginder schoeit de jaght op 't spoor der hazewinden.409
410
De bracken snuffelen, om 't vlughtigh hart te vinden.410
 
Het nest, vol oievaêrs, in top van slot en borgh,411
 
Verwacht met open beck het aes, door 's vaders zorgh412
 
In 't groene velt gevischt. wie kan de schoonheit noemen,
 
Die zich in 't weeligh vee, en ooft, en zaet, en bloemen,
415
En starren, zonne, en maene, en wolcken openbaert!
 
Hoe schoon schakeert natuur de tulpen, schatten waert,
 
Gewogen tegens gout, verheven tot Augusten,417
 
De schoonste en dierste bloem, waerop oit byen rusten!404-18418
 
De schoonheit van de vrou, die 't al te boven gaet*
420
Op aerde, en nimmermeer het hart en oogh verzaet,420
 
Ontvonckt de leeuwen zelfs, ontdeckt zich hier in 't leven,421
 
Zoo schoon als Godt haer schiep, om aen den mensch te geven
 
Een proef van weelde en lust, die, eeuwigh uitgestort,
 
In Godts bespiegelinge alleen genooten wort.424
425
Het aenzien en genot der schoonheit van de vrouwe,
 
Een zaligheit geschat, heeft duizenden in rouwe
 
En schipbreuck van hunn' staet gezontheit lijf en ziel
 
Gedompelt over 't hooft. de wijste en sterckste hiel428
 
En boeideze, gelijck haer slaeven aen de keten
430
Van 't blond en hangend hair. zoo raest geen dier, bezeten
 
Betovert van het spoock, als d'overdwaelsche mensch,431
 
Die blindling op dit aes der schoonheit, ieders wensch,
 
En wellust, aenbijt, Godt en naem en faem en stammen433
 
Ter zijde zet, om zich in 's vleisters minnevlammen
435
Te smilten, als het ys, of wassen beelt in 't vier.
 
Dat kan een wulpsch misbruick der schoonheit, en zoo dier,
 
Zoo dier bekoopt een dwaes dit schijngoet, 't welck genooten437
 
Noch naulijx, of berou komt schichtigh toegeschooten,
 
En treet het misbruick van Godts schepsel op de hiel.
440
Elendigh was hy dan, die in haer stricken viel,
 
Gevangen, en gesmoort, om eenen blick der oogen,
 
Een vreught, in eenen droom, gelijck een damp, vervlogen.
 
Wat eischt dees schoonheit dan? wat was Godts wit en endt,
 
In 't scheppen van dit beelt, dat maght van zielen schent?
445
Hy wil het hart des mans aen haere trou verbinden,
 
En leeren in dit schoon een grooter schoonheit vinden,
 
Een wellust, die de ziel in Godt gemeten zal,
 
Die d'opperschoonheit is, en weelde, en 't eenigh Al.
 
Gy zoudt in dit gezang de vrou nog schooner hooren,
450
Maer 'k vrees door dees meermin een' Heiligh te bekooren,450
 
Indien bevalligheit en deught, en gunst, en geest
 
Van boven valle en zwiere in 't lichaem, schoon van leest.451-52
 
De jeught, die hart en oogh besnoeit, en spaent van 't minnen,453
 
Verdooft de dappren, die een gansche weerelt winnen,
455
En ondertusschen staen ten dienst van 't vrouwenbeelt,455
 
Dat dickwijl met hun kroone en scepter heeft gespeelt,
 
Zoo menigh treurspel voerde op bloedige stellaedjen,457
 
Noch roockende van moort der grootste personaedjen.
 
Wie twijfelt, zoeck niet verre om klaer bescheit en blijck:
460
De schouburgh waeght hier van, en zekerste kronijck.460
 
De zichtbre weerelt sterckte in 't algemeen de reden,*461
 
Die Godt in 't schepsel zoeckt: nu haer voornaemste leden462
 
Bespiegelt in deze aerde, in water, lucht, en vier;463
 
Vier broeders, t'eener draght geboren, om ons hier464
465
Te dienen tot gerijf, zich onderling te mengen,465
 
En door hun wisseling veel mengsels voort te brengen,466
 
Naer elcks verscheiden aert, die lest of allereerst467
 
Of min of meer regeert, en in het mengsel heerscht.465-68
 
Aldus bestaet ons bloet uit geele en zwarte galle,469
470
En bloet en slijm. de zwarte is d'onderste van alle,470
 
Als aerdtsch uit zijn natuur, van 't natte slijm omvloeit,470-71471
 
Als water, kout en vocht. de geele galvlam gloeit472
 
In top, gelijck het vier, en geeft alle andren 't leven.473
 
In 't midden zweeft het bloet, gelijck de lucht gedreven.469-74474
475
Zoo lang elck mengsel houdt een evenredenheit,475
 
Is 't lichaem op zijn kracht: maer heerscht'er onbescheit,476
 
Door 't springen uit den bant, en regel te verkeeren,477
 
Zoo rijst 'er oorelogh, als in een strijt van heeren.478
 
Dees overgang van vocht en droogh en heet en koudt,479
480
Of een gemaetigheit, of woesten baiert brout,480
 
En is de Proteus zelf, die, borlende uit de vlieten,481
 
Zoo veele grijnzen en gedaenten aen kan schieten.482
 
Dit 's d'eenige oirzaeck van het wassen en vergaen483
 
Der wezens, die alleen uit element bestaen,484
485
En wisselen van staet, gestorven, of herboren.485
 
De stof behoudt haer' duur: de formen gaen verloren.486
 
Zoo lijdt het weecke wasch, en blijft een zelve ding,
 
Verandert naer het merck van 's konings wapenring.487-88
 
Zoo hoort men een geluit met ongelijcke toonen489
490
Den vader van 't heelal in d'elementen kroonen,490
 
Terwijl hy alles hier beweeght en ommedrijft,
 
En, eeuwigh onbeweeght, in staet en wezen blijft.492
 
Nu geeft zich d'aerde bloot, die schoonze, laegh gezoncken,*493
 
De minste hooftstof schijnt, en aen den hals verdroncken,494
495
z'Is evenwel niet min dan 't water, en verdooft
 
Elck element in waerde, en ziet het over 't hooft.496
 
Houdt Godt daer boven hof met zijn verstandelingen,497
 
En zuiver geestendom; de vader aller dingen498
 
Schonck 't menschdom het palais der aerde tot een leen,499
500
Daer hem het schoon gewelf des hemels overscheen;
 
Bezaeit met zonne, en maene, en mindre flonckervieren;501
 
Hy d'aerde leven ziet van kruiden, boomen, dieren,
 
En glinstren van metael, en kostelijck gesteent;502-03
 
Terwijl het water slechts met visschen is beleent,
505
Het element van lucht en vier schier ledigh bleven,
 
Als armer uit hunn' aert, ten dienst van 's menschen leven.
 
Het aerdtrijck steunt op Godt, en op zijn tegenwight,507
 
Omvangen van de lucht, terwijl zoo menigh licht508
 
Rontom den aerdtkloot draeit, voltreckende zijn ronden,509
510
En schiltwacht, d'Oceaen, met d'aerde in vre verbonden,510
 
Haer in zijne armen vat, de lippen kust van 't strant.511
 
Door deze vastigheit der aerde, in haeren stant,
 
Betreet de mensch den gront, en arbeit op zijne uuren,
 
Of slaept en rust, gelijck alle andere natuuren,
515
Die met vijf zinnen, als de menschen, zijn begaeft,
 
En 't leven, dat op d'aerde in 's levens renbaen draeft,516
 
Die hunne voester is, en kruiden teelt, en aeren,
 
En vruchten, om het al wat ademt te bewaeren.
 
Zy levert stoffen uit, tot allerley gebruick,
520
Op dat de mensch in hutte en huizen schuile en duick',520
 
Zich van metaelen diene, en reetschap om te bouwen521
 
Den acker van de zee, en steden, en landouwen.
 
Nu ren den aerdtboôm door, en hoor en zie u moe,
 
En tast, en rieck, en smaeck, de Godtheit straelt u toe,
525
Bejegent u alsins in haer geschapenheden;525
 
Al Godt wat gy verneemt, van boven tot beneden.526
 
Waer vint men nu een' mensch, die elcks vernuft verkloeckt,527
 
En Godt niet vinden kan, indien hy 't onderzoeckt?
 
Dat monster magh vermomt, als mensch, den gront betreden,
530
De klaeu verraet het dier, veraert van Godt en reden.529-30
 
Wie zich van artseny wil dienen, dat hy ga,*
 
En 't wijs natuurboeck, vol geheimnis, open sla,
 
Doorsnuffle mijnen, stof, en steenen, planten, dieren;
 
Dan blijckt hem hoe natuur het alles weet te stieren
535
Tot eenigh heilzaem ende, en elcks behoudenis,535
 
Waer van 't aeloudt gebruick een ondervintster is,536
 
Oock zulx dat dootelijcke en moordende vergiften537
 
Van akonit en slang door louteren en schiften538
 
Verlaeten hunnen aert, en steeckende venijn,
540
Door kunst en weetenschap verkeert in medecijn.540
 
De diamant, de vorst der kostelijcke steenen,*
 
Verdrijft zwaermoedigheit van 't harte, en stilt het weenen.541-42
 
De vrolijcke smaragd ontwringt vergift zijn kracht,543
 
Zet 's gramschaps oploop neêr, heeft uit zijn' aert de maght544
545
Om zwindelinge in 't hooft en evel in te toomen,545
 
En ons geheughenis te stercken, en te vroomen.546
 
De blaeuwende saffier het vel en vlies geneest,547
 
Verquickt het aengezicht, herschept den droeven geest.548
 
De gloeiende robijn verteert vergifte treken,549
550
En bluscht den geilen brant, door Venus vier ontsteecken.
 
Een hyacint verdrijft den damp, die 't brein verbluft,
 
Stilt dronckenschap, en wet de stompheit van 't vernuft.551-52
 
De groene jaspis stulpt de bloetbron van de vrouwe,
 
Verstercktze in baerens noot, en slaeckt het hart van rouwe.553-54
555
De hemelsche turkois verheught gezicht, en moedt.555
 
De deught des bloetsteens blinckt in 't stulpen van het bloet:556
 
De kracht des zeilsteens treckt vijf ringen aen elckander,557
 
En volght den noortschen Beer en zuid-as, fix en schrander,
 
Geleit de hulck in zee, dan voor dan in den wint:
560
Want zonder zeekompas zijn oogh en starren blint.541-60560
 
Om door al 't ingewant der aerde niet te dringen,*561
 
Quickzilver, zwavel, zout, gemengt in 't hart der dingen,562
 
Te scheiden, en de klay, van allerhande verf,
 
Te graeven uit de mijne, en Plutoos duister erf,564
565
Tot heelzaemheit en dienst des menschen; noch te daelen565
 
Op 't middelpunt; mijn zang d'onedeler metaelen566
 
Van yzer koper tin en loot, en hun gebruick
 
Vergeet, om 't edel gout en zilver, in den buick
 
Der aerde, van natuur zoo hellediep verborgen,569
570
Door Godts voorzienigheit, en vaderlijcke zorgen,
 
Om rampen te verhoên. ô gierigaert! ô smart!571
 
Men zeght, toen 't bloot geweer gezet wiert op het hart
 
Van 't zilver, in zijn jeught begaeft met roode kaecken,573
 
Verschoot die jeught haer verf, van dootschrick wit als laken.572-74574
575
Al heeft de goutzucht lang en fel op 't gout gepast,575
 
Het gout behielt zijn kleur, dat eeuwigh is, en vast,576
 
Oock drinckbaer door de kunst, die noch, in alle hoecken,577
 
Niet rust, uit slechter stof, de ziel van 't gout te zoecken,578
 
Die maght van zielen moort, en dompelt in een' vloet
580
Een zee van traenen en vergoten menschenbloet.
 
De duurzaemheit van 't gout behoudt nochtans haer waerde,
 
En wijst op d'eeuwigheit van Godt, die noit veraerde,581-82
 
Maer schepper blijft van 't gout. de stoffescheider raest,583
 
Die leven tijt en stof om 't gout in roock verblaest,584
585
En waent het gouden vlies, in 't grimmen van de draecken,
 
Door hulp der toverkunste en haere min, te schaecken.585-86
 
De roos, de koningin der bloemen, sterckt het hart*
 
In flaeute, en koelt den brant, in 's krancken koortse, en smart.587-88
 
Narcis, die bronnen mint, verdrooght en vaeght de wonden.589
590
Het brein, de lever, 't hart, van zwaricheên ontbonden,
 
Bedancken voor haer deught de troostende melis.590-91
 
Het hooft, zoo dra de damp in 't brein verdreven is,
 
Dat eerst benevelt was van koude vochtigheden,
 
Bekent 's levenders trou, betoont aen d'eer der leden.592-94
595
Saffraen verheught den geest. de roosmarijn versterckt595
 
Geheughenis, en brein, dat als voorheene werckt.
 
De heilige laurier verdubbelt onze krachten,
 
Verwarmt het ingewant, schept vrolijcke gedachten.597-98
 
De hysop ruimt de borst van kille vochtigheên,
600
En als de ruime lucht den adem valt te kleen,
 
Ontsluitze flux de long, en al wat lagh gesloten.599-601
 
Met mankop wort de slaep in 't beckeneel gegoten.602
 
Peoni helpt de nier, en toomt de razerny.603
 
Rabarber vaeght de gal. de wijnruit, altijt bly604
605
Van verwe, reckt den tijt des levens, jaeght de pesten,
 
En bluscht het vier der lucht in brandende gewesten.604-06
 
Sint Jans kruit heelt en streelt de zenuw, die, verwarmt
 
En opgedrooght, de kracht gevoelt, die haer beschermt.607-08
 
Verstramde zenuwen, van koude dootgevroren,
610
Genezen van den vos, verquicken, als herboren.587-610610
 
De beveroli sterckt de zenuw, die verdrijft
 
Den stormwint, die in 't oor, vol onweêrs, ruischen blijft.611-12
 
De pierworm sust de leên, die van beroernis beven.613
 
Hartshoren weckt het lijck, dat doot lagh, en vergeven.614
615
Het scorpioen verwarmt, en drijft het water neêr.615
 
De slincken elantsklaeu, een dier, van geest zoo teêr,
 
Biet Herkles knods het hooft, en heelt en helpt het evel617
 
In 't hooft, wanneer het, dol van pijne, raze en revel';616-18618
 
Dus heeft voorzienigheit een tegenmaght gestelt,
620
Die 's menschen jammeren met heelzaemheên vergelt.609-20620
 
Behalve dat ons plant en kruit en dier genezen,*
 
Kan elck uit haeren aert en eigenschappen lezen
 
Een leering voor 't gemoedt. de braeve dadeltack,
 
By Duitschen palm genoemt, bezwijckt niet onder 't pack,624
625
Maer heft het hooft om hoogh, en leert in tegenspoeden
 
Volharden, en getroost de scha met baet vergoeden.623-26
 
De kuischeit wederstreeft, gelijck de lauwerier,
 
De vlamme, en slaet geluit in 't heiloos minnevier.627-28
 
De wijngaert, om den olm gevlochten met zijne armen,629
630
Leert man en vrou uit liefde elckandre trou beschermen.
 
De zwangre korenaer, die, zegenrijckst van zaet,
 
En allervolst, haer hooft ter aerde hangen laet,
 
Leert ootmoedt aen den rijcke, en adel, en geleerde.
 
De zonnebloem, die noit zich van de zonne keerde,
635
Vermaent ons 't oogh te slaen naer aller lichten bron,
 
En 't aengezicht van Godt te kennen in de zon.636
 
De boomen leeren Godt te zoecken in den wortel.621-37629-37637
 
De kuische weduw volge in eenzaemheit de tortel,
 
Op haeren dorren tack. Arachne leert al stil639
640
De huisvrou haere hant te slaen aen wol en spil,638-40
 
De zyworm desgelijcks. de stomme en stille kraenen,641
 
Met kaien in den beck, tot zwijgen ons vermaenen,642
 
En waecken op de wacht. de zwaluw, d'ojevaêr,
 
Elck roept: een ieder neem' saizoen en tijden waer.643-44644
645
De wackre veltmier leert by tijts den nootdruft spaeren:645
 
En d'arbeitzaeme bie leert winnen, en vergaeren,646
 
Oock onderdaenigheit aen 's konings majesteit;647
 
De fiere leeu gena, de hont getrouwicheit,648
 
De slang voorzichtigheit. de schiltpadt leert de vrouwen,649
650
Als huisvrou, onder 't dack, haer huis en drempel trouwen:650
 
En d'arent, die zijn nest leert vliegen in de lucht,
 
Den oudren wijst het spoor van strenge kindertucht.638-52651-52
 
De hooghste wijsheit en voorzienigheit van boven*
 
Is van geen schepselen in 't schepsel te volloven,654
655
Veel min te lochenen, naerdienze ons alsins blijckt,655
 
En krachtigh tegenstraelt, en nergens in bezwijckt.656
 
Wy zagen dit ten deel voorheene in 's menschen leden,657
 
Gepast op hun gebruick, van boven tot beneden:658
 
En zoo men in een dier of plante iet wraeckt, en scheit,659
660
Verandert, of verstelt, dat is wanschapenheit.660
 
Een ieder ding voorzien, en staende als op zijn hoede,661
 
Getuight dat d'oirsprong vloeide en afquam van een vroede662
 
Verstandige natuur, die 't geenze teelt en baert,
 
Gelijck een moeder, streelt, in windelen bewaert.664
665
De schors bekleet den boom, gelijck de schel de vruchten.665
 
De bloem luickt op en toe, naer d'ongelijcke luchten.666
 
De stam behoudt zijn vaegh in wortel, en in pit.667
 
Het wilt verdadight zich met klaeuwen, en gebit.
 
De vogel is ter vlught voorzien met taeie pennen;669
670
Het wilt ter jaght gesterckt met pooten om te rennen;
 
Het aerdtrijck, door en door, met aderen gelaeft;671
 
De kille noorder as met bosch en hout begaeft;672
 
De strant met duin bezorght, of schrickelijcke rotsen,673
 
En bergen, om 't gewelt des Oceaens te trotsen.
675
Het hol bewaert den vos. de vogel bout zijn nest.675
 
De wint verdrijft de lucht, en zuivertze van pest.
 
Het vee den acker mest, als danckbaer voor zijn voeder.
 
De Godtheit baert en voedt, getrouwer dan een moeder.
 
Nu volght het water d'aerde onscheitbaer, even als*679
680
Een vryer, die zijn lief blijft hangen om den hals,680
 
Aen d'eene en d'andre zy. het water met zijn plassen
 
Kan d'aerde zuiveren, en alle vlecken wassen.
 
Het bluscht den brant des viers, wanneer de zwavel woelt,683
 
En alle hitte wort gemaetight, en gekoelt
685
Door 't water, dat zich mengt met veel geschapenheden,685
 
Haer onderling vereent, en helpt te zamenkneden.686
 
Het water lescht den dorst, bestelt den menschen dranck.
 
Het springt ter bronaêr uit, en gaet gezwint zijn' gangk,688
 
Schept ademtoght, en loopt door d'aders van de beecken,
690
Tot dat het stroomen baere, en koome in zee gestreecken,690
 
En bruis', van zee in zee, tot in den Oceaen,
 
Waeruit het wiert geschept, en opsteegh naer de maen,692
 
Van waer het, door de zon geloutert, neêrgestegen
 
In 't aertrijcks open schoot, gelaeft met daeu en regen,
695
Verschiet van vruchten teelde, en baerde, jaer op jaer.695
 
Het water levert visch uit stroom, en zee, van waer
 
De vlooten 's weerelts oogst in alle havens sleepen,
 
Zoo lang als d'Oceaen op zijnen rugh de schepen
 
By heele bosschen draeght, den menschen tot gerijf.699
700
Dus dienen alle leên der weerelt 't gansche lijf
 
Tot 's levens onderhoudt, en wijzen ons in 't zingen,701
 
Op Godts voorzienigheit, de voestervrou der dingen.702
 
Hoewel het element der lucht, in 't eerste boeck,*703
 
Ons naer de Godtheit wees, dees schoolvrou is te kloeck,704
705
In 't onderwijzen van leergierige schoolieren,
 
Om vruchteloos en stil haer school voorby te zwieren.
 
Terwijl de lucht de long der dieren adem geeft,
 
Bewaertze en onderhoudtze in 't leven al wat leeft:
 
Terwijlze dient de tonge, en oogen, en alle ooren,
710
Kan ieder spreecken, zien, en klanck en stemmen hooren,
 
En zonder haeren dienst, die deze leden stut,
 
Waer ieder stom, en blint, en doof, en gansch onnut.709-12
 
't En zy de levenden hier lucht en adem scheppen,
 
Kan geen der levenden zich roeren noch verreppen:714
715
Zy staen al teffens doot, als beelden op een ry,715
 
In marmer, en metael, en wasch, en schildery.
 
Zy kunnen spijs en dranck een wijl in kommer derven,
 
Maer moeten zonder lucht en aêmtoght, daetlijck sterven:717-18
 
Want ingeboren gloet eischt koelte, oock wint, en lucht,719
720
Die 't bloet ontvonckt, eer 't vier den geest geef met een' zucht.720
 
De lucht verquickt en voedt de levendige vieren
 
Der geesten, die door bloet en aêr en zenuw zwieren.721-22
 
De lucht treckt hitte en kou by beurten uit en aen,
 
Waerby alle aenteelte en opvoedingen bestaen.723-24
725
  De dunte van de lucht met recht leert vraegen hoe men725
 
Haer best en eigentlijck begrijpen zal, en noemen,
 
Een lichaem, of een' geest, of iet, dat, tusschen tween727
 
Gehangen, element geheeten wort, of geen.728
 
Zy hoeft een groot begrijp, om zich geheel t'ontvouwen:729
730
Noch is haer dunheit niet te voelen, noch t'aenschouwen;
 
Als hadze die met geest en zielendom gemeen,731
 
Of met de Godtheit zelf, die noit het oogh verscheen.
 
Noch wonderlijcker is 't, dat dit verdunde wezen,
 
Een lichaem in der daet, terstont, gelijck genezen,734
735
Te zamenrunt, hoe fel het iemant klieft, en deelt.735
 
't Gescheurde lichaem wort op staenden voet geheelt.736
 
Geen web van spinnekop of Kamerijckse draeden737
 
Na'et scheuren wort hernaeit, men ziet de scheur, en naden.
 
Hier zeilt dees hooftstof nu de spin en wevery
740
Van menschelijck vernuft, als lagh het stil, voorby.740
 
Oock kan de glori van Godts wijsheit nimmer sterven,741
 
Daer 't zelve luchtpunt grijpt en maelt ontelbre verven,742
 
Op eenen oogenblick, als 's nachts, by helder weêr,
 
En klaeren maeneschijn, verschijnen, tot Godts eer,
745
De starren aen de lucht, om laegh de landeryen,
 
Vol vruchten, vol geboomte, en vee aen alle zijen,
 
In eene zelve lucht, die voor onze oogen hangt,
 
En daer de spiegel van 't gezicht dien schijn ontfangt,748
 
Gelijck de spiegelkloot, waerin gedaenten speelen,749
750
En wat natuur schakeert, om d'oogen me te deelen750
 
Der dingen zichtbaerheên. nu wil ick by de maen
 
En maeneschijn my op een' heuvel zetten gaen,
 
Of op een' bergh, in 't groen, daer duizent schelle keelen
 
Van nachtegaelen vroegh mijn oor met wiltzang streelen,754
755
De levenwecker vast in eicke en beucke ruischt,755
 
De zuider zee op strant met zachte baren bruischt,756
 
Gezang van jofferen, en blijde muzikanten,
 
En fluitgalm opwaert rijst, uit telge, en teere planten:751-58758
 
Hier vang ick te gelijck gezicht en zoet gerucht759
760
Van verf en klanck en glans, in eene zelve lucht;
 
Terwijl het morgenroot my toebloost uit den oosten,
 
Een morgenzon belooft, die 't flaeuste hart zal troosten,
 
En schijnen in den daeu, op 's aerdtrijcks ronden ring,
 
Zoo levendigh en schoon als zy te water ging.
765
  De dunte van de lucht kan draegen, en vervoeren
 
Van plaets in plaets wat zich beroert en niet kan roeren,766
 
Geruster dan de kiel, gevoert door 't schuimend groen;767
 
Dewijl de waterbergh voor boegh, en galioen,768
 
De kromme steven, rijst. hoe lastigh valt het roeien768-69
770
Den stroom op, dat zelfs ros en winden kan vermoeien!770
 
En rijt men over bergh en steenrots, of een baen,
 
Van langer hant gebaent, op hoe veel arbeits staen
 
De kortste wegen zelfs! hoe zweeten en hoe hijgen
 
De muil en wagenaer om op den top te stijgen!774
775
Maer 't luchtige element schenckt vogel vee en mensch
 
Een licht en open padt en doortoght, naer hunn' wensch,
 
Genegen om den mensch te helpen, en te dienen,
 
En, in des menschen dienst, den nimmermeer gezienen.765-78778
 
Nu door de lucht gestreeft, om hoogh in 't luchtendom,*779
780
Dat, by betrocken weêr, de hemelen alom
 
Vermomt voor 't aengezicht des aerdtrijcks, en de volcken,781
 
Dan min, dan meer, naer 't zwerck, en d'overdrift der wolcken782
 
Zich spreiden op ons oogh. hier houdt de donder huis,783
 
De blixem, hagel, ys, en vreesselijck gedruisch
785
Van winden, regen, daeu, en staertstar, als gezanten,785
 
Om tegens godtloos bloet Godts veltbanier te planten;786
 
Of 't lant te zegenen, zoo minzaem en getrou,
 
Als of de hemel daelde op d'aerde, zijne vrou,
 
Haer' boezem streelde, op dat zy zwanger, alle jaeren,788-89
790
Op elck gezet saizoen, hem vruchten quam te baeren,790
 
Te laven aen haer borst, te koestren in den schoot,
 
Waeruit gewas, en ooft, en bloem, en koren sproot.
 
De wolcken in de lucht zijn waterige dampen,
 
Om hoogh gevoert, door kracht van 's hemels goude lampen,794
795
Van waerze op ons gezicht zich spreien, gins, en hier,795
 
Geschildert, geschakeert van water, lucht, en vier,
 
En heet, of koudt, gelijck het mengsel valt in 't wrijven.797
 
Dus wil de regenboogh zijn verf om hoogh verdrijven798
 
In 't schijnsel van de zon. zoo dreight de roode roe799
800
De trotse koningen. zoo blinckt een kroon ons toe.800
 
Zoo schijnt een snelle star by duister voort te schieten.801
 
Zoo zuight de hoos het vee, of berst aen meer en vlieten,802
 
En roept, dat eene maght het al regeert, en stiert,
 
Der menschen moedtwil toomt, of 't quaet den breidel viert.804
805
Dan daelt het eene hof, het ander klimt, en klavert:805
 
De zee verdrinckt haer strant: het aerdrijck schud en davert:
 
De brandende Etna staet in gloet, en zwavelvlam:807
 
De steden storten in, eer iemant merckt hoe 't quam.
 
Wanneer de Godtheit niet te roer zit, stadt, noch muuren,
810
Noch torens, bergh, noch rots Godts wint, en weêr verduuren.
 
Indien ick 't luchtendom, dat grof is, vliegh voorby,*811
 
Naer d'allerfijnste lucht om hoogh, wil d'adem my812
 
Begeven: want zy kan noch pen noch adem draegen,813
 
Is louter, ongesteurt van buien, damp, en vlaegen,812-14814
815
Een nabuurin des viers, dat mijnen geest ontsteeckt815
 
Met eenen verschen gloet, waeruit de Godtheit spreeckt,
 
En Nimrots tempel dreight, en zijn Chaldeeusche steden,817
 
Daer 't vier bewieroockt wiert, geviert, en aengebeden.811-18818
 
Al is het aerdtsche vier maer schijn van 't element819
820
Des viers, dat hemelhoogh niet schijnbaer wort gekent,820
 
Noch kan ons vier om laegh brantstichten, en beschermen,
 
Is gout- en yzersmidt, kan koocken, en verwarmen,822
 
Genezen door artsny. het toetst oprechte stof,823
 
Scheit louterheit van 't valsch, en schift het fijn en grof,824
825
Is oirsprong en de bron van roeringe en beweegen,825
 
En, zonder 't heil des viers, het menschdom zat verlegen.
 
Op dezen grontslagh stack men outervieren aen,
 
In Asie, en Euroop, voor Vesta, en Vulkaen.827-28
 
Maer 't lustme hooger aen, in 's hemels blaeuwe tenten,*829
830
Door alle kreitsen heene, en boven d'elementen,830
 
Den goddelijcken dagh, uit Godts geschapen licht,831
 
Te scheppen, daer geen zwerck noch wolcken mijn gezicht832
 
Verbieden ga te slaen het uurwerck, dat de tijden833
 
Der weerelt onderscheit, en, onder 't ommeglijden
835
Van zoo veel raden naer de hant wijst, die gewis
 
Bewijst dat Godt alleen den albeweger is.835-36
 
Hoe flaeu verschiet nu d'aerde! ick benze quijt van onder.837
 
Al wat mijn oogh verschijnt, is wonder boven wonder.
 
Wat grootheit, schoonheit, maght, en rijcke ontelbaerheit
840
Ontvout zich in 't gestarnte; een schooner majesteit
 
Dan immermeer de paeu kan schildren, en schakeeren,
 
Wanneer hy voor zijn ga, met zijne ontvouwe veêren,
 
Den staert vol oogen praelt, en blint van hoovaerdy
 
Met zijne vleugelen haer kraeckend streeft voorby.841-44
845
Het groen en blaeu, met gout besprengkelt, geeft te kennen
 
Wat rijckdom vrou natuur te kost hing aen die pennen.
 
Ick zie den hemel aen, gelijck een' bruidegom847
 
Van d'aerde, zijne bruit. hy hangt een' mantel om,
 
Vol steenen geborduurt, gezoomt met goude zoomen,848-49
850
En perlen, elck om 't schoonst. zy blaeckt, en ziet hem komen
 
Dus uitgestreecken, en ontfangt, met stercker gloet851
 
Van liefde, in haeren arm den vorst, die haer gemoet.852
 
Het lustme hier den dans van vaste en losse starren,853
 
Die nimmer onderling verdwaelen, noch verwarren,
855
t'Aenschouwen, in de vreught van 't hemelsch bruiloftsfeest.
 
Hoe blinckt die schoone riem des bruigoms, daer mijn geest856
 
De twalef tekens merckt, waerdoor de zon de ronden857
 
Voltreckt om ieder jaer. het schijnt hy wort bewonden858
 
Van dry paer lichten, die, met eenen schoonen zwey859
860
Ten dans rondom hem gaen; terwijl de bruiloftsrey
 
Van zoo veel duizenden, met hant aen hant te gader,861
 
Den ronden dans besluit, en aller glanssen vader862
 
Van verre tegenjuicht, en danckt voor 't rijcke licht,
 
Dat in elx oogen schijnt, en straelt uit zijn gezicht,
865
En zonder 't welck de lucht en aerde en hemel duister,
 
Vergingen, zonder glans, en levendige luister.
 
Wat zet de hemel hier al schiltwachts uit by nacht!867
 
De duisternis verleent de starren gloet, en kracht.
 
Hoe wort de bruit dan heel dan half dan niet bescheenen!853-69869
870
Hier moet Hevelius geen' verrekijcker leenen,870
 
Om sproet en vleck en licht, in 't aenschijn van de maen,
 
Te zoecken met den bril, en aerde en Oceaen872
 
In zijne maenekaert te maelen, en de deelen873
 
Der onderweerelt, rijck van bloedige krackeelen,874
875
En arm van veiligheit, eendraghtigheit, en pais,
 
Die hier ten reie gaen, in 't hemelsche palais.876870-76
 
O schepper van de zon, waerby wy adem haelen!
 
Verlangt het al wat leeft, des morgens, naer de straelen
 
Van 't allerschoonste licht, dat gy geschapen hebt;
880
Hoe komt het dat de mensch zich zelven dus misschept,880
 
Noch redenloozer dan de wilden, en verblinden;
 
En hun verwanten wreet verscheuren en verslinden882
 
Met tanden van metael; berockenen geen quaet883
 
Te gruwzaem, uit een zucht tot overgang van staet,883-84884
885
En heerschlust, zonder 't oogh te slaen op 't ongeschapen;885
 
Geen licht noch Godtheit zien noch kennen dan hun wapen,
 
En 't glinstren van een kroon, die, krenckbaer door gewelt,887
 
In eenen blick, als sneeu, gelijck hun leven, smelt?877-88888
 
Wat is 't een wonder, dat de hemel weet te passen889
890
Elck etmael juist ront om te drijven op zijne assen,
 
Te monstren 't hemelsch heir, in aller menschen oogh,891
 
Van oosten naer het west! wat veltkortou, wat boogh892
 
Kan kogel, ofte pijl; wat blixem straelen schieten892-93
 
Zoo snel door lucht en zwerck! wat watervallen vlieten
895
Zoo snel ter steenrotse af! en evenwel bewaert
 
De losse star, van 't west in 't oost, haer streeck en vaert,896
 
Of snelst, of traeger, naer den hoefslagh, daer de zeven897
 
Een hooge of laeger wijck en wachthuis wiert gegeven,898
 
Veel hondertduizenden van mijlen wijt van een;899
900
Om van geen vaste star te reppen, als met geen900
 
Vernuft noch starreboogh te schieten, noch te meeten,
 
Hoe arbeitzaem by nacht, de starrekijckers zweeten;902
 
Terwijl Kopernicus het stargewelf houdt staen,
 
En om zijn eigene as den aerdtkloot om leert gaen.903-04
905
O welcke lichaemen van lichten, welcke ronden905
 
Verstommen hier vernuft en starrewijze vonden,
 
In 't gadeslaen wat Godt, om hoogh gerust en stil,
 
Ons slechts van verre toont door 't glas van oogh en bril!908
 
Hier noemt de reden Godt den oirsprong van 't beweegen,
910
Die, buiten vrou natuur en haer gewoonte en zegen,910
 
De starren ommedrijft alleen door zijne hant,911
 
En niet door eene form haer wezen ingeplant:912
 
Want al wat van natuur bewogen wort, moet rusten913
 
Op zijnen stoel, gezet van Godt, den albewusten:
915
En ruckt men het van daer, het zoeckt den ouden staet,
 
Zijn eigen element, waer buiten het vergaet.915-16
 
Geduurigh draeien dwaelt onendigh van 't volkomen.917
 
Zoo lang de starren dan het rusten wort benomen,
 
Is 't zeker dat natuur des hemels loop niet spoeit,919
920
Maer d'almaght het gevaert der kreitsen ommeroeit.909-20918-20920
 
Natuurlijck pooght elck ding zijn ende te bereicken,
 
En eigen nut, geensins een anders: dit's een teiken
 
Hoe niet natuur, maer een verstandige oppermaght
 
De starren ommedrijft, die 't menschelijck geslacht
925
En d'onderweerelt wou door haeren invloet stercken,925
 
Verleenen vaegh, en groey, en leven, geensins wercken926
 
Ten beste van zich zelve, uit kennisse, en vernuft.921-27
 
Hier staet nu d'ongodist verbystert, en versuft;928
 
Terwijl de Godtheit hem bestraelt met 's hemels zegen,
930
Langs onnatuurelijcke en ongewoone wegen,930
 
En hy zoo zegenrijck dien overvloet ontfangt,
 
Door 's hemels loop, die van den albeweger hangt,932
 
Gemaetight wort, en volght het eeuwige behaegen,933
 
Zoo lang de hemel 't licht der dwaelenden zal draegen,934
935
En d'achtenveertigh vast op hunne schiltwacht staen,935
 
Die met den achtsten kreits eendraghtigh ommegaen,
 
En, in d'ontelbaerheên, om ieders wijck te mercken,937
 
Verdeelen al den kloot in zoo veel starrepercken.938
 
Wie uit het starreboeck de Godtheit kennen leert,939
940
En nimmer in 't misbruick der starren haer onteert,940
 
Door blinde afgodery, of starrewichleryen,
 
Die 's menschen vryen wil, en Godt hierin bestryen;942
 
Heeft in ontelbaer licht het eenigh licht gezien,943
 
Dat eerst de zon ontstack, waervoor de nachten vliên.944
945
Nu wenschte ick mijne keel te spannen, om te zingen
 
Hoe Godt zich in de zon, het schoonst van alle dingen,
 
t'Aenschouwen geeft, gelijck de levendige schijn
 
Des hemels zich laet zien in spiegelkristalijn:947-48
 
Maer onvermogen zal mijn' wensch en wil verschoonen;949
950
Naerdien de kreitsen zelfs al juichende hun toonen
 
In ongelijcken klanck vereenigen om hoogh,950-51951
 
En my het zielendom hier boven heeft in 't oogh.939-52952
 
Ick schey van 't lichaemdom, en zweve op fijner pennen,*953
 
Om Godt in 't aengezicht van 't zielendom te kennen,
955
Dat naer de Godtheit zweemt, waerby op onzen dagh,955
 
Geen ander schepsel, in gelijckheit, haelen magh.
 
Al schijnt dees waerheit vreemt, zy zal uit reden blijcken,
 
Indienwe Godt en ziel elckandre zien gelijcken.
 
De ziel is geest, geen lijf, uit aerdtsche stof gebootst,959
960
En Godt is lichaemloos, en geest, doch allergrootst,960
 
Een ongeschapen geest: zoo zweeft de ziel met reden961
 
Noch hooger dan de zon, daer zellefstandigheden962
 
Van geesten legeren, en naderen Godts troon.962-63
 
De ziel is onverknocht, en draeght hierom de kroon964
965
Van Godts onsterflijckheit, een' titel, in dit leven,965
 
Den onvernuftigen en stommen noit gegeven,966
 
Die met hun lijf vergaen; terwijl de ziel, in staet
 
Van duuren, door Godts hant gehanthaeft, niet vergaet,967-68968
 
En danckt den eeuwigen, uit wien zy wiert geboren.
970
Wat is de ziele al lichts van kennisse beschoren,970
 
Die door de zinnen vat al wat zich openbaert
 
Van buiten, en in zich vergadert en bewaert971-72
 
Een' onwaerdeerbren schat van alle weetenschappen,
 
Tot datze Godt genaeckt, langs zijn geschape trappen,974
975
Door redenkavelen van d'oirzaeck tot het werck,975
 
Van 't werck tot d'oirzaeck toe, zoo hemelsch, boven zwerck,976
 
En lucht, en element, en flonckerende vieren,977
 
Oock flaeuwer licht, gemaelt als beeldewerck, en dieren.978
 
Aldus gemoetze Godt, het oogh, dat alles ziet.979
980
De Godtheit kent het al, en redenkavelt niet.980
 
Wat tegenwoordigh is, wat was, wat noch zal worden,
 
De Godtheit ziet het al, een ieder op zijne orden:982
 
De ziel behoeft den bril, terwijlze in 't lichaem quijnt,983
 
En haer een nieuwe star, dan hier dan daer, verschijnt.984
985
  De vrye wil, de ziel des menschen bygebleven,*985
 
Verheftze in waerdigheit, om naest aen Godt te zweven986
 
Met al het geestendom, dat door den hemel vlieght.
 
Hier wortze in 's lichaems schors gequeeckt en opgewieght,988
 
Tot aenwas van 't gebruick der redelijcke krachten.989
990
Zy wort niet afgezet, als bloemen, uit geslachten990
 
In d'afkomst, maer ontspringt uit Godt, haer' stam, en wit,991
 
Beheerscht het gansche lijf, is heel in ieder lidt,992
 
Doch heerlijcker in 't een, en donckerder in 't ander.993
 
Zoo grenzen Godt en ziel nabuurigh aen elckander.994
995
Ontfingze niet van Godt d'onsterflijckheit te leen,
 
Zy had dees majesteit met haeren Godt gemeen,995-96
 
Die blijft nu eigenaer, en leenheer. alle rancken995-97
 
Van zielen moeten hem voor 't hemelsch leengoet dancken.997-98998
 
Maer om d'onsterflijckheit der ziele alleen door 't licht*
1000
Van reden en natuure, als in een veergezicht,
 
Te toonen aen 't verstant; dewijl des menschen oogen
 
Het wezen van de ziel geensins aenschouwen mogen;
 
Zoo zal een heusche my verschoonen, dat ick hier1003
 
Beknopt ben in 't bewijs, om niet dit zielpapier1004
1005
Met klancken te beslaen, die krachteloos verdwijnen,
 
En meer scherpzinnigheên dan grontbewijzen schijnen.1006
 
De reden is te grof, die laegh langs d'aerde kruipt,1007
 
Het grontbewijs te dun, dat door de vingers druipt:1008
 
De middelmaet houdt stant. in 't stercken van een waerheit1009
1010
Zoo noodig, dient gelet op bondigheit, en klaerheit;1010
 
Behoudens naer den aert der stoffe: want indien1011
 
Men hier de wiskunst eischt, om toonbaer te bediên,1012
 
Door maeten en getal, den eigen aert der zielen,
 
Die noit, als 't lijf, in 't lot der sterflijckheit vervielen;
1015
Dat waer een onbescheit. men eisch' geen' klaerder dagh1015
 
Van reden dan de zaeck natuurlijck geven magh,1016
 
En dit vernoeght een hart, dat niet, als ziende blinden,1017
 
Een tastbre reden eischt, die hier niet is te vinden.999-10181018
 
Een zelve grontbewijs en evenredenheit
1020
Getuight d'onsterflijckheit van d'oppermajesteit1019-20
 
En 's menschen ziele, [is 't vry by Godt haer te gelijcken?]1021
 
Uit beider werckingen, die voor de zinnen blijcken,1022
 
En wijzen ons verstant op 't geen onzichtbaer is.1023
 
De wijze Atheensche school, al schietze zomtijts mis
1025
In wijze en vonden van d'onsterflijckheit te stercken,1025
 
Begreepze nochtans klaer uit al de schoone wercken1024-261026
 
Der ziele, die hier in de stommen overtreft,1027
 
En, elementsch noch aerdtsch, zoo hemelsch zich verheft;1028
 
Terwijl het lichaem hier verstuift in stoffe, en aerde,
1030
Daer zy, geslaeckt van 't pack der aerdtsheit, naer heur waerde,1030
 
Den hemel zoeckt, van waer de geest zijn' oirsprong nam,
 
Die niet uit grove stoffe en aerde spruiten quam,
 
En eerze weder streeft naer boven met haer pennen,1033
 
Als eene godtheit, uit haer wercken zich laet kennen.1034
1035
  Indien des lichaems form in 't wercken niet bestaet*
 
By 't lichaem, zoo bestaet haer wezen in der daet
 
By 't lichaem allerminst; want werck en wezen hangen
 
Vermaeghschapt, en verknocht; dies gaet de form de gangen1035-38
 
Van 't sterflijck lichaem niet, wanneer dit wort vernielt,1038-39
1040
't Welck van de ziel, zijn form, geformt wiert, en gezielt.1040
 
Maer dat de ziel haer werck kan buiten 't lichaem wercken,1041
 
Zal onze reden klaer door kracht des wezens stercken,1042
 
Dat 's lichaems form versterckt, waeruit dus onvermoeit
 
De wercking van het lijf, als uit haere ader vloeit.1044
1045
Het wezen van de ziel dan, by zich zelf bestaende,1045
 
Kan duuren buiten 't lijf, wanneer dees schors vergaende,1046
 
Den gast verhuizen ziet, dien zy gehuisvest hadt,
 
En zijnen oirsprong zoeckt, langs 't vry en open padt.1048
 
De ziel verkeert van staet, maer niet van haer natuure:1049
1050
Want, als de form van 't lijf, of buiten 't slaen der uure,
 
Gescheiden uit haer hut, zy met een onderscheit1051
 
Haer' staet te kennen geeft door werckinge, en beleit.1050-52
 
Als form des lichaems wercktze, in 't brein en al de leden;1053
 
Als lichaemloos en vry, zy hooger aen gaet treden,
1055
Doorzweeft het geestendom, en tuight en melt alom1055
 
Haer afgescheidenheit, en duurzaem eeuwighdom.1035-561050-561056
 
Al staeckt de ziel haer werck in 's lichaems ledemaeten,
 
En 't lijck, als zy verhuist, en 't lichaem leght verlaeten,1058
 
Zy leeft nochtans in staet en wezen. 't wercktuigh schort1059
1060
Zijn werck door haer vertreck: de smidt, zoo 't vier hem wort
 
Benomen, smeedt niet meer. geen wan kan koren wannen1061
 
Of ziften, zonder hant. als 't paert is uitgespannen,
 
Dan staet de wagen stil. de ziel kan nietemin
 
Noch wercken, buiten 't lijf, haer werck, dat lidt, noch zin,1064
1065
Noch beckeneel vereischt. hoewel de zieleschenners1065
 
En haer onsterflijckheits beschimpers en ontkenners
 
Dit mooghlijck achten, noch ontkennenze wel stijf1067
 
Dat een verhuisde ziel blijft wercken buiten 't lijf.
 
Zy waenen wat men vat wort eerst in brein begreepen
1070
En zinnen: geen verstant, hoe scherp, hoe fijn geslepen,1070
 
Kan wercken dan op 't geen in 's menschen harssens speelt,
 
Verschijnt, en door den zin 't begrijp wort ingebeelt.1072
 
Wy stemmen oock met hun dat onze ziel de schatten1073
 
Van al 't verstaenbre hier wel stofwijs op kan vatten
1075
Door haer verbeeldingen; maer sluiten evenwel1075
 
Dat zy niet stofgewijs hierop haer oordeel vell';
 
Naerdienze dickwijl stemt, gelijckze zelfs belijden,1077
 
De dingen, die rechtuit met 's menschen zinnen strijden:1078
 
Gelijck wanneer verstant of reên een star vergroot,
1080
Veel grooter dan de ring van 's aerdtboôms ronden kloot;1080
 
Of stoffeloosheên weet van stoffen t'onderscheiden,1081
 
En verwen, en gedaent, waerin de zinnen weiden,1082
 
Van haere stoffen scheidt. oock beelt de wil dit uit,
 
Die buiten het verstant de weelde en wellust stuit
1085
Om reden, en omhelst, naer voorval van de tijden1085
 
Of zaecken, rampen, die met zin en neiging strijden.1057-86
 
Indien 't verstant alleen op aerdtsche wellust zagh,
 
En wat de zinnen noodt, in 's weerelts blijden dagh,
 
Op 's weerelts ydelheit, vergangklijckheit, en feesten;
1090
Hoe zou des menschen ziel, in 't lichaem, met de geesten1090
 
Zich mengen, en by Godt verzaemen in gespreck?1091
 
Waeruit ontspringt haer lust en goddelijcke treck?1092
 
Want blinde en dooven, of door toeval, of geschapen,1093
 
Aen verwen nochte klanck zich binden, en vergaepen:
1095
Nu leeft de ziel alleen zoo zaligh nergens niet
 
Dan daerze 't hooghste goet bespiegelt, en doorziet,
 
De Godtheit, die door 't licht van schoonheit en vermogen,
 
De krachten van de ziel kan houden opgetogen,
 
In 's hemels hooghsten trans. nu haecktze naer 't bescheit1099
1100
Der wijzen, om den glans van haere onsterflijckheit
 
t'Aenschouwen, eerze ontboeit, in d'allervolste klaerheit,
 
Beklaeght de lochnaers van deze onfaelbre waerheit.
 
Voor zoo veel werckingen, die 't eeuwigh zielendom
 
Ontvouwen, staet de mont des tegenwrijters stom,1087-11041103-041104
1105
  De vierschaervan 't gemoedt verdaghvaert goddeloosheit*1105
 
En overtuightze, en straftze om d'overtuighde boosheit.
 
Hoewel de dwingelant te recht zit in zijn zaeck,1107
 
Hy velt zijn vonnis zelf, gegeesselt van de wraeck.1108
 
In 't sterven lochent hy met sidderen en beven1109
1110
Dat vromen, hier gedruckt, de schelmen, in dit leven
 
Gezegent, met de ziel verrotten in het graf,
 
En Godt geen deughden kroone, en geene boosheit straff'.*
 
Indien de ziel, een geest, geen' strijt voelt, als de leden,1113
 
Een' strijt van hooftstoffe en al haer hoedaenigheden,1114
1115
Een strijt, die d'oirzaeck is van 't rotten en vergaen,
 
Zoo kanze buiten 't lijf en op zich zelf bestaen:1116
 
En is de dierscheit hier slechts krenckbaer, en bederflijck,1117
 
Zoo treft de ziel haer ende, en duurt, en leeft onsterflijck.1118
 
En zoo de hooftstof blijft, alleen verkeert van staet,1119
1120
Wie droomt dat d'eedle ziel, die hooger draeft, vergaet?1113-201120
 
Men ziet door ouderdom des menschen kracht bezwijcken,
 
De zinnen, traegh en stomp, de jongkheit minst gelijcken,*
 
In werckingen, en kracht, gehoor, het snel gezicht,
 
De reuck, de tast, en smaeck ontbreecken in hunn' plicht,
1125
Als d'oude rijst in top, bezaeit met grijze haeren,1125
 
En d'afgeleefde steent, om 't overwight der jaeren,1126
 
Terwijl hy reede gaet met eenen voet in 't graf:
 
Dat melt den ondergang des stervers, door den staf1128
 
En krucken onderstut, en hoe die krachten hangen1129
1130
Aen elementen, daer zy leven van ontfangen:1130
 
Doch zoo het oordeel en verstant, ons ingestort,
 
Door 't wassen van den tijt geensins vermindert wort,
 
Maer aengroeit, dat's een merck, en een onfaelbaer teken1133
 
Hoe 's menschen ziel, wanneer het lichaem is bezweecken,
1135
Niet afneemt, als die niet aen 't lichaem hangt gehecht,1135
 
En buiten 't lijf bestaet, door een onsterflijck recht.1121-361136
 
Het drymael groot vernuft, in alle Egyptsche steden,*1137
 
Om zijn hooghdraeventheit en wijsheit, aengebeden,
 
Getuight hoe Godt den mensch uit twee natuuren mengt,
1140
En teffens sterfelijck en nimmer sterflijck brengt1140
 
In 's weerelts ronden ring, als tusschen twee natuuren,1141
 
d'Onsterflijckheit van Godt, en 't geen veraert in 't duuren,1142
 
Verandert, en versterft; op dat de mensch getrou1143
 
Hier alle wonderen in 't licht bespieglen zou.1139-441144
1145
  Apollo, raet gevraeght, in 't Heidensch koor te Malte,*1145
 
Of, na het lijck, de ziel noch bleef in haer gestalte,1146
 
Dan ofze smolt, berecht Polytes op zijn vraegh:1147
 
De ziel, aen 't lijf verknocht, gevoelt en lijdt de plaegh1148
 
Van 't rotten, en bezwijckt door 't sterfelijcke lijden;1149
1150
Maer komtze snel, als 't lijf vergaet, het lijf t'ontglijden,1150
 
Zoo stijghtze in 't hemelschdom, daer wortze nimmer grijs,1151
 
Noch in haer' staet gekrenckt. dit wou Godts eerste wijs1152
 
Voorziende wezen dus voorzien, en ordineeren.1145-531152-53
 
Sibillen, voor August, befaemt door profeteeren,1154
1155
En, onder Nero, noit op logen achterhaelt,1155
 
Der zielen straf en loon ons hebben afgemaelt.1154-56
 
Ferecides heeft eerst deze eeuwigheit gedreven*1157
 
In Griecken; Pythagoor zijn meesters les gesteven:1158
 
Toen volghden Sokrates en Plato Pythagoor,1159
1160
En Aristoteles betradt het zelve spoor:1160
 
Al schijnt hy zommigen benevelt in haer klaerheit,1161
 
De godtverlichte Aquijn ziet Stagirijt dees waerheit1162
 
Bespieglen in haer kracht, daer hy d'onsterflijckheit
 
Der ziele voor 't gerecht der billijcksten bepleit.1164
1165
d'Eenstemmigheit, het recht der volcken, heeft dees reden,1165
 
Al 't aerdrijck door, als noch in d'Indiaensche steden,1166
 
Bezegelt, met den ring der wijzen, die hun licht1167
 
Ontstaecken aen Hebreen, Chaldeen, en 't snel gezicht1168
 
Van Trismegist, door wien de grijze Egyptenaeren,1169
1170
In top van wetenschap, zoo hoogh geklommen waren,
 
Als zy, door 't misgebruick van zijn gebloemde leer,1171
 
Verzoncken in den nacht der afgoôn, die Godts eer1172
 
Bezwalckten. evenwel verweerdenze, in die tijden,1173
 
Der zielen overschot, na 's lichaems overlijden,1174
1175
Waer tegens Demokrijt, en Epikuurs vernuft,1175
 
Gesteven door Lukrees, geraest heeft, en gesuft,1176
 
Gelijck of 't menschdom dan geredt wiert en gehulpen,1177
 
Als zerck en dootbus ziel en lichaem overstulpen.1137-781178
 
Nu sluit het geestendom den draeiboom, daer het niet*1179
1180
Geschapens boven zich in hoogheit steigren ziet.
 
De goddelijcke geest van Plato heeft hun leven1181
 
En wezens oirsprong Godt, den hooghsten, toegeschreven.1182
 
Hoewel het Heidendom verschilt in hunnen duur1183
 
Van voor en na, gelijck in wezen en natuur;1183-84
1185
Of zy lichaemeloos geschapen, of te zamen1185
 
Met hunne lichaemen in 't licht te voorschijn quamen,
 
Uit element, of iet wat hemelsch: in 't gemeen1187
 
Bestemt d'aeloude school der wijsten doorgaends heen1188
 
Den dienst en ampt en endt, waer toe de groote vader,1189
1190
Ten dienst van Godt en mensch, het voortbroght allegader,1179-901190
 
Gelijck nu blijcken zal hoe Godts voorzienige aert1191
 
Al wat hy schiep regeert, en hanthaeft, en bewaert.
 
Indien een wildeman noch hoorde, op luchte sprongen*1193
 
En vingerdans, wat geest door 't orgel quam gedrongen;1194
1195
Wat goddelijcke galm zich spreide in ieders oor,*
 
En rolde in 't hoogh gewelf, door kerck, kappel, en koor;
 
Zoo veele mengsels van registeren en klancken,
 
Waervoor onze eeuwen noch Orlandoos zanglust dancken;1198
 
Zou hy gelooven dat geval die toonen mengt,1199
1200
Als verwen ondereen, met kunst en geest gesprengt?1200
 
Zou hy gelooven dat die maetklanck en getalen,1201
 
Die weêrgalm, rijck van geest, in 't volgen, en herhaelen
 
Van hoogh en middelbaer en laegh en grof geluit,1203
 
Dan staetiger, dan wuft, dan lang, dan kort gestuit,1204
1205
Zich zonder een vernuft ontvouden ongebonden,1205
 
En niet door Swelings hant en zijn doorluchte vonden?1206
 
Gewisselijck hy most bekennen dat verstant
 
En hant die pijpen stelt, en haere keelen spant:1208
 
Indien de wiltste Moor het licht der Amiraelen1209
1210
Al triomfeerende, langs d'Amsterdamsche paelen,1210
 
Zagh uit de rijcke zee, op ons gezegent Y,
 
Aenstreven, door een bosch van masten, die te ly1212
 
En loefwaert op den stroom hem met trompetten eeren,1212-13
 
En vlagge, en wimpel, daer hy, onder het laveeren,
1215
Zoo veele kielen mijde, en loste, laegh op laegh,1215
 
De donders der kortouwe, om 't vrye Gravenhaegh1216
 
Te wecken met zijn komst; zou dees Moorjaen gelooven,1217
 
Al zagh men noch maetroos, noch volck, noch stuurman boven,1218
 
Dat zulck een zeekasteel gegroeit waer by geval,1219
1220
En zonder stuurmans hant quam bruizen aen de wal?
 
Gewis het domste brein, hoewel 't geen boeckstaef leerde,1221
 
Most sluiten dat vernuft dit boude, en zelf regeerde.1222
 
Wie kan dan lochenen, dat d'opperste natuur1223
 
De weerelt, zooze zeilt, laet drijven zonder stuur?1224
1225
Godts werck en d'eigenschap des wercks, in 't overweegen1225
 
Gebleecken, spreecken dit van alle kanten tegen,
 
Door grootheit, roeringen, geschicktheit, schoonheit, val,1227
 
Gemaetightheit, bestaen, en rijckheit van 't heelal.1228
 
Wie Godt van 't eeuwigh roer der dingen af wil zetten,1229
1230
Berooft hem 't heerlijckste ampt, het welck bestaet in 't letten
 
Op zijn geschapenheên, het menschdom allermeest,
 
Waervoor zich alles buight. in Godt is kracht noch geest,
 
Noch Godtheit, zit hy van voorzienigheit versteecken;1233
 
Door Epikuur te snoot en schimpende geleecken
1235
By een gerimpelde waerzeggerin. zoo pleit1234-35
 
Zijn blintheit avrechts voor der goden majesteit.1236
 
De weerelt wort een groot en heerlijck huis geleecken,1237
 
Waerin men Godt in maght en wijsheit uit ziet steecken,
 
Als vader, huisvooght, heer, en hooft van 't huisgezin.
1240
Het ampt des huisvooghts is te letten op gewin
 
En voordeel van het huis, en alle huisgenooten
 
Te houden in hunn' plicht, de kleenen, en de grooten,
 
De kinders meesterknecht en knaepen, d'oppermaeght,1243
 
Slavinnen, en gezin, gelijck het hem behaeght,
1245
Te leiden naer zijn hant, op dat het alles drave1245
 
Naer eenigh heilzaem endt; de middelen en have1246
 
Verrijcke in zegeninge, en aenwas, vee, en vrucht
 
Gedye, en al wat dient gehoorzaeme aen de tucht.1237-48
 
Het eerste en opperste ampt des heerschers heet by vroeden,1249
1250
Zijn koningkrijcken, hem bevolen, te behoeden*
 
Voor haeren ondergang: want wort hier slim gemickt,1250-511251
 
Zoo dwaelt zijn ampt van 't wit, waertoe het wiert geschickt.1252
 
De Godtheit, slaende 't oogh op 't heil van haer vertrouden,
 
Bestiert het werck, om dit te hoeden, te behouden,
1255
Ten oirbaer van den mensch, ter eere van de maght1255
 
En wijsheit, die het al uit niet te voorschijn braght.
 
't Regeeren van al wat zich roert, en niet kan roeren,
 
Is Godts voorzienigheit volkomen uit te voeren.1257-58
 
De beste heerschappy, zoo Plato wort gelooft,
1260
En Aristoteles, bestaet in 't eenigh hooft.1257-60
 
Zoo zit een eenigh Godt aen 't roer van alle zaecken,
 
Die door zijn wijs beleit haer uiterste genaecken.
 
De redelijcke ziel, die 't leven onderstut,
 
Regeert aldus de leên, tot 's lichaems beste en nut,
1265
Een ieder in zijn ampt, en kan, een ry van jaeren,
 
Den mensch in zijnen staet behouden, en bewaeren.1266
 
Maer schoon de Godtheit heerscht, in 't hemelsblaeu gewelf,
 
En overal, zy heerscht, of zonder middel, zelf,1268
 
Of oock door middelen: en, zonder 't medewercken
1270
Der Godtheit, zou men kracht, noch vaegh, noch leven mercken1270
 
In Godts geschapenheên; geen ding zijn ende en wit1271
 
Beschieten, zoo het, als een block en molock, zit1272
 
Verlaeten van verstant, en krachten, en vermogen.
 
Indien den schepselen Godts invloet wiert onttogen,1274
1275
De starren zouden stil in haere ronde staen,
 
Der elementen treck en tegenheit vergaen,1276
 
Oock d'op-en-ondergang, 't verwelcken en het bloeien,1277
 
De tijden, elck saizoen, het ebben en het vloeien,
 
Der dingen beurten en verandering gestuit,1279
1280
Wat leeft en niet en leeft, het had al teffens uit.1280
 
Een blijckende bewijs en onweêrspreeckbre reden,1281
 
Dat 's hemels voorzicht werckt door zijn geschapenheden.1282
 
Zoo treckt de meester braef des leerlings pen en hant,
 
En schrijft door haer om prijs. geen redelijck verstant
1285
Kan zeggen, daer hy geest in letteren ziet zweven:
 
De leerlings hant en pen heeft dit alleen geschreven.
 
Zy schreven bey, 't is waer, doch zonder meester niet,
 
Gelijck men uit de kunst van schrift en trecken ziet.
 
Zy schreven te gelijck, om 't kunstighste met yver:
1290
Maer d'eer komt eigentlijck den allereersten schrijver.1283-901290
 
De school t'Athene zelf bekent dat Godt alom*
 
Tot medewerckers heeft het hemelsch geestendom,
 
En druckt de titels uit. zy noemtze wezens, wachten,1293
 
Verstanden, jonger Goôn, en goddelijcke maghten,1294
1295
Bewaerders, middelaers, gaslagers, die het quaet1295
 
Ontraeden, en het goet bestemmen met hunn' raet;1295-96
 
Oock huisgetuigen van elcks wercken en vermeeten,1297
 
Verweerders voor 't gerecht, bestraffers van 't geweten,1298
 
Dat zonder schaemroot lieght, voor hun doorzichtigh oogh;1299
1300
Opvoerders van gemoedt en deughden naer om hoogh,1300
 
En, tusschen Godt en mensch, bestellers der gebeden
 
En gaven, d'eene in 't licht, en d'andre naer beneden;1301-02
 
Beschermers in den noot, der armen hulp en stut,1303
 
Onzichtbaer by der hant, en die, tot 's menschen nut,
1305
Door droom of teken heil bewercken, onheil keeren1305
 
d'Oprechte Sokrates zijn huiswacht hielt in eeren.1306
 
Behalve 't gadeslaen des bidders, spellen zy
 
Het geen toekomende is door wisse profecy,1291-1308
 
Verkondigen Godts wil, als opperste gezanten,1309
1310
Bedrijven wonderen, vermaert aen alle kanten,1308-101310
 
By 't Griecksche en Roomsche volck, in schriften en kronijck.
 
De stem van 't stomme beelt, de kerckdeur, zonder blijck
 
Van handen uit haer slot; de duiven te Dodone,1313
 
d'Orakels van Apol te Delfis; en Trofone,1311-141314
1315
En Ammon, daer Jupijn niet ledigh zat en stom,1315
 
Bezegelden den aert en 't werck van 't geestendom.
 
Hier kan ick Epicteet met eere niet verzwijgen,*1317
 
Wiens aerde nachtlamp quam, na zijne doot, te stijgen
 
Tot zulck een' hoogen prijs, als Luciaen haer kocht,
1320
Dewijl hy by dit licht zijn schriften hadt volwrocht.1318-20
 
De Godtheit, zeght hy, heeft een ieder in dit leven
 
Een' geest, die hem bezorght en gadeslaet, gegeven,1322
 
Een' wacht, die nimmer slaept, noch oock bedrogen wort.
 
Wanneer de schaduw 's nachts ter kamer innestort,
1325
De donckre kamerdeur in slot staet, en gesloten,
 
Dan zegh niet datge zijt bevrijt van megenooten,1326
 
En eenzaem, want uw geest, een Godtheit, is'er in.1321-27
 
Dus past het geestendom op huis, en huisgezin.
 
Hoe Godts voorzienigheit de streeck der heerschappyen*1329
1330
Kan recken, en den staet der grootste monarchyen
 
Verkeeren, door de maght der vorsten, en hun zwaert,1331
 
Dat, onder haer beleit, geen heir noch heirkracht spaert;
 
Melt Ninus, Cyrus staf, het zwaert van Alexander,
 
En Cezar, die 't gewelt van Rome, 't een op 't ander,1333-341334
1335
Verplet, en 't vry gebiet, al 't aerdtrijck door ontzien,1335
 
Leert zwichten voor een hooft, met neêrgeboge knien.1336
 
Nu laet ons den scholier van Epikuur oock hooren.*1337
 
Terwijl ick bezigh zat, om vlijtigh naer te spooren1338
 
Der dingen oirzaeck, hing mijn oordeel tusschen tween1339
1340
In twijfel, of een Godt de weerelt stiert alleen1340
 
En gaslaet, en bezorght, dan of men hier beneden1341
 
De dingen by geval ziet drijven, zonder reden,1342
 
En roer, en stuurmans hant: want als ick overwoegh1343
 
Hoe ordentlijck het al zich naer zijn voorschrift droegh,1344
1345
En d'elementen vast elckanderen verstonden,1345
 
In hunne strijdigheit door eenen bant verbonden;1346
 
Hoe d'aerde vruchten teelde, en van den Oceaen
 
Omhelst wiert; hoe de loop van starren zon en maen
 
Den dagh en nacht regeerde, en deelde de saizoenen
1350
Van 't jaer, gedeckt met sneeu, of levendige groenen;1350
 
Dan scheenme dat de maght en raet en wil van Godt
 
Het al gebiet, en stuurt, en staen houdt in zijn slot,1352
 
En op des hooghsten wenck de hemelsche assen draeien;1353
 
Het strant de golven stuit; het maeien op het zaeien,
1355
De sneeu den zomer volght, een ieder in zijn tijt:
 
Maer als my wederom bejegende de strijt
 
Der menschen, en hoe wilt de staeten, rijck van rampen,
 
Krioelen ondereen, in nevelen en dampen
 
Van eeuwigh misverstant; hoe 't recht van 't spoor verdwaelt,
1360
De deught verstooten zit, de moort de kroon behaelt;1360
 
Dan lochende ick de maght en godtsdienst van de Goden,
 
En wat men Godtheit noemt, en smaelde op hun geboden,
 
Om zekerder kompas te volgen, dat ons leert
 
Hoe Godt noch Godts gelijck der menschen staet regeert,
1365
Met wijsheit, en beleit, waerop de blinden steunen;1365
 
Of zoo men Goden vint, en zy zich niet bekreunen
 
Met 's menschen heil en ramp; men houze niet te vrient,
 
Wier majesteit met smoock noch tempel is gedient.
 
Fortuin regeert het al. wie wil op Godtheên passen!1369
1370
De kloecke zijn de roe des hemels lang ontwassen.1370
 
Dees blinde razerny en drift van d'oude tijt*1371
 
Heeft reuckeloos Fortuin tot een Godin gewijt,
 
Een blint kranckzinnigh wijf altaer gebout, en tempels,
 
Geoffert aen den stroom des Tibers, op haer drempels.1374
1375
Het rijp Thebaensch vernuft ontkleede haer geheel1375
 
Van schaemte, en reêngebruick, in 't weerelttafereel,
 
Op haeren weereltkloot, daer al de toeloop rabbelt,1376-771377
 
En raest, en om haer dringt, naer gout en gaven, grabbelt,
 
Naer kroon, en zwaert, en schat, en perlen, dieze stroit,
1380
Van vore rijck van hair, van achter gansch beroit,1380
 
Daer lamme, en blinde, lier, en kruck hunn' nootdruft raepen:1381
 
Een ongelijcke staet van erfrecht in 't geschapen.1382
 
d'Een vloeit van wellusten in 't hof, vol overdaet,
 
En d'ander lijdt gebreck, en geeft den geest op straet.1372-84
1385
  Dat d'oirzaecken van spoet en onspoet ons ontschuilen,*
 
In Godts geheimen raet, groef deze duistre kuilen
 
Van dwaelinge en fortuin, van outs: en heden noch
 
Treên brave mannen toe, om dit vernist bedrogh1388
 
t'Aenbidden, als zy meer bezit van staet, en klaerheit1389
1390
Van naem en aerdsch gewin be-yveren dan waerheit,1390
 
Een godtsdienst, vyandin van staetafgodery,
 
Die al de weerelt houdt in haere slaverny.
 
Schoon alle hemelen en heldre starretranssen*
 
Doorgaends op eene maet ten reie gaen, en danssen,1394
1395
Om Godts voorzienigheit; terwijl, beneên de maen,
 
De staet der weerelt schijnt, in 't op- en ondergaen,
 
Te luistren noch naer toom noch roede spoore en regel
 
Van 't recht, der vroomen kroon, der goddeloozen vlegel;1398
 
Nochtans is Godt om hoogh de maght, die 't al bestiert,
1400
En, naer zijn wijsheit, zelf der zaecken breidel viert,
 
Of intoomt op haer tijt, van 't eerste tot het leste,
 
Den boozen tot een straf, de goede ziel ten beste,
 
En allebey ten prijs des oppersten, die 't al
 
Geleit, gebruickt, en wendt zijn eere te geval.1403-04
1405
In d'uitkomst wort doorgaends het wijs beleit geprezen.1405
 
Al valt dit boeck voor ons te doncker om te lezen;1406
 
Godts wijsheit springt te rugge, om grooter sprong te doen.1407
 
Zy mickt verkeert, en treft, daer 't niemant zou vermoên.1408
 
Godts zorge waeckt alom. zy zweeft door al de leden1409
1410
Van hemel aerde en zee en zijn geschapenheden.1410
 
De hooghste liefde neemt op al haer wercken acht,
 
Maer eerst en allermeest op 't menschelijck geslacht,
 
Dat zoecktze uit al haer maght te redden, en te winnen.
 
Geen sterflijck mensch kon oit zich zelven zoo beminnen,
1415
Als Godt den mensch bemint, maer boven al de ziel,
 
Daer zijn genadigh oogh met zulck een' lust op viel1416
 
In 't scheppen, datze deelt in 't ongeschapen leven,1417
 
Zoo hoogh als 't geestendom verheerlijckt, en verheven.1418

Vorige Volgende

Over het gehele werk

titels


auteurs