De werken van Vondel. Deel 9. 1660-1663

Bespiegelingen van Godts eigenschappen.
Het tweede boeck.

Het licht, dat uit natuure en reden straelt, en schijnt,^*1

Waer voor onreden vlught, het misverstant verdwijnt,²
Is als een morgenstar, in 't oosten opgerezen,
En heeft den ongodist verzekert, en bewezen
Dat Godt in wezen is, en niemant aen den dagh⁵
Van dees nootwendigheit, en waerheit twijflen magh,⁶
Ten waer hy, snooder dan de dieren, in dit leven⁷
De reden, en 't gebruick van reden, hem gegeven
Van dien algoeden Godt, te snoot misbruicken wou.⁹
Een wachthont blijft zijn' heer, oock in der doot, getrou,¹⁰
En kent den meester, en weldoender, die hem voedde,
Terwijl hy nacht en dagh het huis bewaeckte, en hoedde:
En zou het redelijck vernuft met harte of mont
Miszaecken zijnen heer? gewis de trouwe hont¹⁴

* [Randschrift:] Voortgang, van het bewijs dat'er een Godt is, tot Godts eigenschappen,

1 natuure en reden: de natuurlijke rede.

2 onreden: verkeerde rede, onredelijkheid, dwaasheid.

5 in wezen: bestaande.

6 nootwendigheit, en waerheit: noodzakelijke, absolute waarheid.

7 snooder: minderwaardiger.

9 te snoot: beneden zijn waardigheid; Kiliaen geeft o.a. vilis op.

10 Vgl. over hondentrouw: War. der Dieren, XXVIII; in der doot: in den dood, vgl. het Wilhelmus: tot in der Doedt.

14 Miszaecken: verzaken.

[p. 460]

15

Beschaemtze in reden, die den naem van menschen voeren,

 

En hunne lastertong ter noot uit vreeze snoeren.¹⁶

 

Nu staet ons ga te slaen in dees geheimenis^*

 

Hoedaenigh, en hoe groot, en wie dees Godtheit is,

 

Zoo verre ons reden en begrijp heur naer kan stappen,¹⁹

20

En kennen, in natuure en aert, en eigenschappen,

 

En werck; terwijl de schors van 't lijf de ziel belet²¹

 

Dees klaerheit in haer kracht t'aenschouwen, zonder smet;²²

 

En wy, met schaduwen en sterflijckheit betogen,²³

 

De Godtheit uit ontzagh met onze eerbiedige oogen

25

Bespieglen in 't verschiet, aen 't hemelschblaeu gewelf.²⁵

 

De Godtheit kent alleen op 't allernaeust zich zelf.²⁶

 

Toen Hiero, dwingelant van Syrakuze, vraeghde^*

 

Simonides, wiens stijl van dichten hem benaeghde,²⁸

 

Wat Godt was, hielt hy by den wreeden koning aen

30

Om uitstel van een' dagh, hem noodigh in 't beraên

 

Op zulck een zwaere vraegh. de dagh voorby gestreecken,

 

Verzocht de dichter noch, om 't antwoort uit te spreecken,

 

Twee dagen uitstel, en daerna een dubbeltal,

 

En telckens langer dagh. de dwingelant beval

35

Hem endelijck bescheit van dit vertreck te geven:³⁵

 

Toen borst de dichter uit, door dwang hier toe gedreven:^27-36

 

Hoe ick my langer heb beraên, en afgepijnt,

 

Hoe my dit duisterer en min uitspreeckbaer schijnt.³⁸

 

Zelf Aristoteles bekent ons hoe 't onmeetbaer,

40

Waerby men Godt verstaet en Godtheit, is onweetbaer.^39-40

16 lastertong: tong die God lastert; ter noot: nauwelijks.

* [Randschrift:] eenighzins afbeeldende hoedaenigh, hoe groot, en wat Godt is.

19 ons reden en begrijp: ons redelijk begrip; heur naer: haar na.

21 de schors van 't lijf: weer de eenigszins Platonische voorstelling van het lichaam, dat de ziel gevangen houdt, vgl. I, vs. 1237.

22 smet: fout.

23 schaduwen en sterflijckheit: de schaduwkanten, de gebreken van onze sterfelijkheid.

25 in 't verschiet: in de verte; aen 't hemelsblaeu gewelf: zooals zij, de Godheid, zich o.a. openbaart in het uitspansel (als voorbeeld van eert der duidelijkste werken Gods).

26 Alleen God kent zich zelf volledig, vgl. St. Thomas: S. Theol. I, Q. 14, art. 2.

* [Randschrift:] Onmogelijckheit van uit te spreecken wat Godt is;

28 Simonides: lierdichter van Cea, een der hofpoëten van Hieron.

35 bescheit: verklaring; vertreck: uitstel.

27-36 Vondel vertaalt dit verhaal uit Cicero, die in De Natura Deorum, Lib. I, 22 schrijft: ‘Roges me, quid aut quale sit deus; auctore utar Simonide: de quo cum quaesivisset hoc idem Tyrannus Hiero, deliberandi sibi unum diem postulavit. Cum idem ex eo postridie quaereret, biduum petivit. Cum saepius duplicaret numerum dierum, admiransque Hiero requireret, cur ita faceret: Quia quanto, inquit, diutius considero, tanto mihi res videtur obscurior’. Hiero: Hieron I, koning van Syracuse, 478-466 v. Chr., die veel wijsgeeren en dichters aan zijn hof verzamelde; dwingelant kan hij heeten in zoover hij alleenheerscher was, eerzuchtig en ongemakkelijk van karakter, maar van een wreeden koning (vs. 29) wekken de nieuwste onderzoekingen (Paulys R.-Enc. d. Class. Altert. wissensch., 1913, VIII, kol. 1496-1503) den indruk niet.

38 duisterer: duisterder.

39-40 Mogelijk heeft Vondel het oog op een bemerking van den ook elders door hem geciteerden Joh. Fernelius (vgl. Onderw. der H. Dryeenh., vs. 67 en de noot daarop in Dl. VIII, bl. 741), die in zijn De abditis rerum causis (ed. Lugduni, 1604, bl. 94) met een vage verwijzing naar ‘Metaph. cap. 5’ als de meening van Aristoteles aanhaalt, dat de kennis van het goddelijke buiten de zinnen en het begrip der menschen valt (divinorum cognitionem omnino extra sensus et captum humanae mentis esse). Bij Aristoteles echter is een dergelijke uitlating niet te vinden.

[p. 461]

 

Oock zeght men lichter wat Godt niet is dan wat hy

 

In wezen is. wie zwijght, en schroomt van Gode vry^41-42

 

Te spreecken, weet volmaecktst van Godts natuur te spreecken.

 

De wijsten blijven zelfs in hunnen adem steecken.⁴⁴

45

De tongen stamelen in 't noemen van het geen⁴⁵

 

Onnoembaer is, en noit ontkleet den mensch verscheen.⁴⁶

 

d'Onmooghlijckheit van Godt in zijn volkomenheden,^*

 

Gelijck de schepsels, klaer te kennen, spruit uit reden.⁴⁸

 

Het werck des schepsels, en 's wercks oirzaeck staen gelijck,⁴⁹

50

En even eng bepaelt: de Godtheit en de blijck

 

Der Godtheit in zijn werck al t'ongelijck. de paelen⁵¹

 

Des schepsels kan men eens, maer nimmer achterhaelen

 

Den onbepaelden Godt. geene evenredenheit^50-5353

 

Is tusschen deze bey: want d'allerhooghste ontzeit⁵⁴

55

Zijn werck d'oneindigheit, en sloot het binnen percken.⁵⁵

 

Om onze kennis dan, die zwack is, hier te stercken,

 

Ontzeght men eerst aen al wat uit Godts wezen straelt⁵⁷

 

Den aert der schepselen, door 's hemels maght bepaelt;⁵⁸

 

Dan eigent men aen Godt den hooghsten zoo veel punten⁵⁹

60

Van deughden, als men in 't geschapen uit ziet munten,

 

Doch ongelijcker en oneindighlijck in Godt,⁶¹

 

Die ons volkomenheit besnoeit heeft en geknot,

 

Van hooger tack en top, op datwe niet en steigeren⁶³

 

In hooghmoedt al te steil, en hem zijn wieroock weigeren.⁶⁴

65

Door dit ontzeggen en toe-eigenen van 't een^62-6565

41-42 St. Augustinus schrijft ‘Facilius dicimus quid non sit Deus quam quid sit’ (bij Petavius, op. cit. I, bl. 93) en ook St. Thomas leert in S.c. Gent. I, 14, dat wij voor de kennis van God den weg der verwijdering moeten volgen: ‘Aliqualem Dei habemus notitiam cognoscendo quod non est’.

44 De wijsten: de grootste wijsgeeren.

45 stamelen: S. Thomas citeert in de S. Theol. I, Q. 4, art. 1, ad 1 St. Gregorius' woord: ‘Balbutiendo, ut possumus, excelsa Dei resonamus’.

46 Onnoembaer: God heeft geen eigen naam, vgl. vs. 520, 573 en Lucifer, vs. 321; Genesis, XXXII, 29 en Spreuken, XXX, 4; ontkleet: in zijn wezen, onmiddellijk kenbaar.

* [Randschrift:] en reden van deze onmogelijckheit.

48 Gelijck de schepsels: God zoó van nabij en onmiddellijk te kennen als de schepsels; spruit uit reden: heeft zijn reden.

49 Versta: tusschen het schepsel en zijn werk bestaat als tusschen causa en effect van dezelfde beperkte orde een analoge verhouding.

51 paelen grenzen.

50-53 bepaelt: begrensd; de blijck: het zinnelijk waarneembare blijk van God, zijn scheppingswerk. Versta: de verhouding van God tot zijn werk is geheel ongelijk, omdat God oneindig en zijn zichtbaar werk eindig is.

53 evenredenheit: verhouding, vgl. Besp. I, 318.

54 ontzeit: ontzegt, onthoudt.

55 Zijn werck: zijn schepping; percken: grenzen.

57 al wat uit Godts wezen straelt: Gods eigenschappen.

58 bepaelt: beperkt.

59 punten: graden.

61 ‘per modum eminentiorem’.

63 niet en: oude ontkenningsvorm.

64 hem zijn wieroock weigeren: God niet willen aanbidden, vgl. Lucifer, vs. 1266, 1291.

62-65 Deze ascetische reden, waarom God den mensch in zijn volkomenheid beperkt heeft, klinkt vreemd en is bij St. Thomas ook niet te vinden; wellicht werkt bij Vondel zijn Lucifer na.

65 ontzeggen: negare; toe-eigenen: affirmare.

[p. 462]

 

En 't ander wort dan Godt, naer ons begrijp, beleên,⁶⁶

 

Noch klaerder door 't ontzegh der dingen, in dit leven

 

Tot zijn volkomenheit den schepsele gegeven:⁶⁸

 

Want noemt men Godt te recht een ongeschapenheit,⁶⁹

70

Dat's waerheit in haer kracht, en klaer en meer gezeit

 

Dan iets toe-eigenen aen Godt, het geen de menschen,

 

't Zy goetheit, wijsheit, maght, ontfingen naer hun wenschen:

 

En ons verstant begrijpt aldus een zekre maet,

 

Daer Godts volkomenheit oneindigh hooger gaet,

75

En geene lucht den geest van d'allersnelste pennen

 

Kan draegen, om Godts streeck en voorgang naer te rennen.^56-7671-7676

 

Zoo Godt van eeuwigheit uit zich ontstaet, geen schijn^*77

 

Van reên gedooght dat Godt kon laeten niet te zijn:⁷⁸

 

Want zellefstandigheit, die maghtigh is te konnen

80

Ontstaen, geduurigh is geweest, en noit begonnen,⁸⁰

 

Of konde worden: maer dit leste wort ontkent⁸¹

 

In Godts nootwendigheit van wezen, zonder endt.^77-8282

 

Zoo Godt uit zich ontstaet, wort d'oirzaeck uitgesloten,⁸³

 

Door een nootwendigheit uit Godts ontstaen gesproten:

85

Maer Godt ontstaet uit zich: zoo lochent dit bescheit⁸⁵

 

Een onbestaenbaerheit in Godts bestandigheit.^83-8686

 

De Godtheit is geen stof: want stof laet zich bootseeren,^*86-87

 

En luistert naer de hant, die stoffen kan verkeeren.

66 naer ons begrijp: naar 't vermogen van ons menschelijk begrip; 't ontzegh: de ontkenning, de via remotionis.

68 den schepsele: aan het schepsel.

69 een ongeschapenheit: met klemtoon op den eersten lettergreep; ongeschapenheit is een woord van ontzegh, een negatief woord, dat Gods positieve eigenschap zijner vanzelfheid door ontkenning van geschapen zijn uitdrukt; vgl. Besp. I, 366, 1344.

56-76 Vondel volgt hier de beschouwingen van St. Thomas, die in de S.c. Gent. (Lib. I. cap. XXX) nagaat, in hoever de volmaaktheidsaanduidingen der schepselen op God kunnen worden toegepast. ‘Quia omnem perfectionem creaturae est in Deo invenire, sed per alium modum eminentiorem (vs. 61), quaecumque nomina absolute perfectionem absque defectu designant, de Deo praedicantur et aliis rebus sicut est bonitas, sapientia, esse, et alia hujusmodi (vs. 72) ... Possunt ut Dionysius docet, hujusmodi nomina et affirmari de Deo et negari’ (vs. 65).

71-76 Juister benoemen wij God door ontkenning van onvolmaaktheden dan door toekenning van volmaaktheden, die voor ons begrip nooit de menschelijke maat te boven gaan, terwijl toch Gods volmaaktheid alles oneindig overtreft en dus zelfs door de scherpzinnigste geesten (d'allersnelste pennen) niet kan worden uitgedrukt.

76 Godts streeck en voorgang: de vleugelslag waardoor God alles vooruitvliegt en niet is in te halen; naer: na.

* [Randschrift:] Godt kan niet laeten te zijn:

77 uit zich: a se.

78 dat Godt kon laeten niet te zijn: dit laeten heeft hier een andere beteekenis dan in de Kantt.; hier beteekent het toelaten; in de Kantt. nalaten.

80 ontstaen, nl. uit zich zelf.

81 Of konde worden: en kon niet worden, niet beginnen te zijn.

77-82 Vondels volgen van St. Thomas is hier niet duidelijk: ‘Omne id in cujus substantia admiscetur potentia, secundum id quod habet de potentia potest non esse, quia quod potest esse, potest non esse. Deus autem secundum se non potest non esse, quum sit sempiternus. In Deo igitur non est potentia ad esse’ (Lib. I, cap. XVI ‘Omne enim’); God moet dus noodzakelijk bestaan, of Godt kan niet laeten te zijn (Kantt.).

82 zonder endt: zonder beperking.

83 d'oirzaeck: nl. iedere oorzaak van Gods wezen.

85 Maer: atqui; uit zich: a se, vgl. vs. 426 en I, 449; zoo: ergo; dit bescheit: deze uitkomst.

83-86 Dit argument gaat weer terug op St. Thomas in het aangeh. art.: ‘Id quod est per se necesse esse, nullo modo est possibile esse; quia quod est per se necesse esse, non habet causam. Omne autem quod est possibile esse, habet causam. Deus autem per se est necesse esse. Nullo igitur modo est possibile esse. Nihil ergo potentiae in sua substantia invenitur’ (‘Item’).

86 bestandigheit: eeuwig en noodzakelijk bestaan.

* [Randschrift:] Godt is geene stof.

86-87 St. Thomas l.c.: ‘Materia non fit causa alicujus in actu nisi secundum quod alteratur et mutatur’ (bootseeren, verkeeren). De rest van Thomas' betoog, dat God onveranderlijk is en dus geen stof kan zijn, ligt in Vondels twee vss. opgesloten; De Godtheit is geen stof: vgl. vs. 305.

[p. 463]

 

Oock is geen stof't begin des werckers, die treet voor

90

In orden, 't werckstuck volght den wercker op zijn spoor.^89-90

 

Is Godt en stof het zelve, en een, en onverscheiden,⁹¹

 

Zoo lijdt de Godtheit van zich zelve in 't toebereiden

 

En in 't veranderen der stoffe, die gevormt^92-93

 

Verbetert of verslimt, [het welck Godts aert bestormt,⁹⁴

95

Zijn louterheit ontkent,] en smilt aldus te gader,⁹⁵

 

Den wercker en de stof: dit smet de louterste ader.^87-9695-96

 

Godt lijdt geen koppeling: want wat men t'zaemensmilt^*

 

Is spader dan elck deel, dat wijt van Godt verschilt,⁹⁸

 

Die geene smilting lijdt, en d'eerste is van al 't ander,⁹⁹

100

't Welck door een anders maght zich min of meer verander.^97-100

 

't Gemengde is scheibaer, en wanneer 't zich scheiden laet,

 

Zoo keert een ieder deel in zijnen eersten staet,

 

Dan is het wezen van den mengelklomp verloren.

 

Dit voeght de Godtheit niet, die blijft gelijck te voren.^{97-104101-104}

105

  Waer eenigh wezen lijdt, daer woelt een strijdigheit^*105

 

In wezen, en natuur, het welck de vrientschap scheit:¹⁰⁶

 

Want waer gelijckheit is van aert, daer valt geen lijden.

 

Geen gelijckaerdigheit heeft ergens me te strijden.¹⁰⁸

 

Deze evenaerdigheit grijpt plaets in Godt alleen:

110

Zoo wort in Godts natuur geen strijdigheit geleên.

 

Waer strijt valt, moet in 't endt het zwakste een stercker wijken.

 

Maer Godt gevoelt geen' strijt; zoo kan hy niet bezwijcken.

 

Geen wezen lijdt gewelt uit zich, het welck zijn' aert¹¹³

 

Beooreloght, en zijn zelfstandigheit bezwaert:¹¹⁴

115

Dus werden geen gewelt noch onnatuurlijckheden

89-90 St. Thomas ib.: ‘Materia non est agendi principium’; die, nl. de werker of causa gaat aan de materie vooraf, ‘unde efficiens et materia in idem non incidunt’; daarom kan God, die eerste oorzaak is, geen stof zijn; 't werckstuck: het effect; op zijn spoor: volgens zijn wil en ontwerp.

91 Dat God en de (eerste) materie niet 't zelfde zijn betoogt St. Thomas ib. verder tegen David van Dinant uit 't begrip van hun verscheidenheid (diversitas).

92-93 Hiermee gaat Vondel weer op St. Thomas' eerste argument over Gods onveranderlijkheid terug.

94 verslimt: minder wordt; bestormt: bestrijdt.

95 Zijn louterheit: zijn ongemengdheid; God is actus purus.

87-96 Hier smelt Vondel drie argumenten van St. Thomas uit het onmiddellijk volgend ('t XVIIde) hfdst. van S.c. Gent. ‘Quod Deus non est materia’ samen.

95-96 Het samensmelten van oorzaak en stof ziet ook op Spinoza, vgl. Besp. I, 525-26; die smet: en die materie bezoedelt God als actus purus.

* [Randschrift:] Godt is niet t'zaemen gevoeght:

98 dat wijt van Godt verschilt: hetgeen verre van God verwijderd is, nl. dat in Hem een eerder of later zou zijn.

99 smilting: samensmelting.

97-100 ‘Omne compositum posterius est suis componentibus. Primum ergo ens quod est Deus ex nullis compositum est’; lijdt: verdraagt; koppeling: samenvoeging.

97-104 Voor dit betoog, dat God niet samengesteld is, kiest Vondel van St. Thomas' argumenten in cap. XVIII. (‘Quod in Deo nulla est compositio’) er twee.

101-104 St. Thomas ib.: ‘Omne compositum est potentia dissolubile. Quod autem est dissolubile est in potentia ad non-esse; quod Deo non competit, quum sit per se necesse esse’.

* [Randschrift:] Begrijpt niet strijdighs noch onnatuurlijcks in zich.

105 lijdt: nl. geweld lijdt.

106 de vriendschap: de harmonie der onderlinge deelen (v. Lennep); eerst in 't volgend cap. spreekt St. Thomas van litis (strijdigheit) en amicitia (vrientschap).

108 gelijckaerdigheit: evenals evenaerdigheit van 't volg. vs.: gelijkheid van aard, connaturalitas.

113 Met gedachte aan het scholastiek adagium: omne ens conservat suum esse.

114 bezwaert: bemoeilijkt.

[p. 464]

 

In Godts zelfstandigheit en wezen oit geleden.^105-16

 

Godt is geen lichaem, dat zijn maet en leden heeft,^*

 

En deelbaer is: want dit zijn heelheit wederstreeft.^117-18

 

Zoo Godt een lichaem is, en iemant dit begunstigh';

120

Een lichaem is alleen natuurlijck, of wiskunstigh.

 

Natuurlijck is het niet: want Godt wert noit beweeght.¹²¹

 

Wiskunstigh is het niet: zijn louter wezen veeght¹²²

 

Den toeval uit, die geen wiskunstigh kan verlaeten,¹²³

 

Dat zijn hoegrootheit heeft, en onderscheide maeten.^119-24

125

Elck lichaem is bepaelt, in 't ronde, of in 't gekant,¹²⁵

 

En al 't bepaelde wort begreepen in 't verstant:

 

Eer nu ons eng begrijp Godts wezen zal omvatten,¹²⁷

 

En grooter zijn, zoo moet dees vaste grontvest spatten.^125-28128

 

Een levend lichaem strijckt den prijs voor 't leveloos

130

In edelheit, en 't geen bezielt wort, leeft altoos¹³⁰

 

Door 't leven, hierom danck' het lichaem vry het leven,

 

Dat geene lichaemen in adel voor ziet streven.

 

Indien nu boven Godt niet eêlers is, wat schijn

 

Verbloemt dat Godts natuur een lichaem zoude zijn?^129-34133-34

135

  Godt is geen lichaem, neen: want d'opperste beweger

 

Beweeght de lichaemen, en al 't gestarrent leger,

 

En blijft zelf onbeweeght; terwijl hy eeuwigh draeit¹³⁷

105-16 Van St. Thomas' volgend hfdst. (‘Quod in Deo nihil est violentum nihilque praeter naturam’, cap. XIX, vgl. de Kantt.: Begrijpt niet strijdighs noch onnatuurlijcks in zich) neemt Vondel eigenlijk alleen den titel over; op Thomas' redeneering uit de simplicitas van God komt Vondel terug in vs. 341-46.

* [Randschrift:] Godt is geen lichaem.

117-18 ‘Omne corpus compositum est et partes habens. Deus autem non est compositus; igitur corpus non est’; heelheit: ondeelbaarheid, indivisibilitas.

121 het: nl. het veronderstelde lichaam van God; beweeght: bewogen, vgl. vs. 137.

122 het: als in vs. 121; louter: ongemengd, dus niet bestaande uit substantie en accidens.

123 Den toeval: accidens, vgl. vs. 140, 151; I, 548, 617 en Altaergeh., I, 1226; die geen enz.: elk wiskundig lichaam heeft het accident van hoegrootheid enz.

119-24 ‘Si Deus est corpus oportet quod sit aliquod corpus naturale. Nam corpus mathematicum non est per se existens, eo quod dimensiones accidentia sunt. Non autem est corpus naturale, quum sit immobilis. Omne autem corpus naturale mobile est. Deus igitur non est corpus’.

125 is bepaelt: heeft een beperkten vorm; 't gekant: hoekig.

127 begrijp: begrip, verstand.

125-28 ‘Omne corpus finitum est, quod tam de corpore circulari quam de recto probatur. Quodlibet autem corpus finitum intellectu et imaginatione transcendere possumus. Si igitur Deus est corpus, intellectus et imaginatio nostra aliquid majus Deo cogitare possunt. Et sic Deus non est major intellectu nostro, quod est inconveniens. Non igitur est corpus’.

128 dees vaste grontvest: de wet nl. dat ieder lichaam begrensd is; spatten: uit elkaar springen.

130 bezielt wort: levend is.

129-34 ‘Quolibet corpore non vivente res vivens est nobilior. Quolibet autem corpore vivente sua vita est nobilior, quum per hoc habeat supra alia corpora nobilitatem. Id ergo quo nihil est nobilius, corpus non est. Hoc autem est Deus. Ergo non est corpus’.

133-34 Wat schijn Verbloemt: welke schijnreden verzint.

137 onbeweeght: onbewogen; vgl. vs. 121; draeit: actief beweegt.

[p. 465]

 

De hemelronden, dicht met starren overzaeit.¹³⁸

 

Een lichaem, dat beweeght, beweeght zich zelven mede,¹³⁹

140

Door toeval: maer die grijpt in Godts natuur geen stede:^135-40140

 

En Godts natuure wort geen lichaem toegepast,¹⁴¹

 

Dan van verblinden, die hem zoecken by den tast:¹⁴²

 

Als eertijts 't Heidendom d'oneindigheit bekrompen

 

Besloot in ruwe stof van woeste mengelklompen,

145

Of ieder element, of oock in al de vier,¹⁴⁵

 

Of in het hemelsch heir, en zijnen ommezwier;¹⁴⁶

 

Of noemden Godt de ziel der weerelt tegens reden;

 

Of maelden hem een' mensch, met ommetreck en leden.¹⁴⁸

 

Dus dwaeldenze in den droom, en buiten recht bescheit,

150

Onkundigh van Godts zuivre en loutre eenvouwigheit.^{117-50141-50150}

 

De toeval eigentlijck geensins in Godt kan hangen:^*151

 

Want wat voltrocken is, dat kan niet meer ontfangen.¹⁵²

 

De toeval wort alleen het wezen bygezet,

 

Waeraen noch iet ontbreeckt, eer 't in zijn wezen net

155

Voltrocken is: maer Godt, verheerlijckt door de straelen^153-55

 

Van zijn volkomenheit, en die begin, noch paelen,

 

Noch oirzaeck kent, waer door hy tot dees hoogheit klom,

 

Behoeft den toeval niet tot zijn volkomendom.¹⁵⁸

 

Het wezen wort gevolght van toeval, min volkomen.¹⁵⁹

160

Dit gaet Godts kroon te na, die wort hem niet benomen

 

Door onvolkomenheit. Godts loutre eenvouwigheit¹⁶¹

 

Gedooght in ons begrijp ter noot het onderscheit¹⁶²

 

Van zellefstandigheit, en toeval. in Godts wezen

 

Wort d'enckle wezenheit ten hooghste ons aengeprezen:^163-64

165

Want Godt is enckel zijn, en wezen; daerom sluit¹⁶⁵

138 De hemelronden: de concentrische hemelsferen.

139 beweeght: andere beweegt.

135-40 Het argument van St. Thomas uit Gods bewegingsoorzakelijkheid, nl. dat God geen lichaam kan zijn, omdat actief bewegen ieder lichaam accidenteel en God als eersten beweger toekomt, vat Vondel heel kort samen. St. Thomas heeft: ‘In omni motu sempiterno oportet quod primum movens non moveatur neque per se neque per accidens. Corpus autem coeli movetur circulariter motu sempiterno; ergo primus motor ejus non movetur neque per se neque per accidens. Nullum autem corpus movet localiter nisi moveatur, eo quod oportet motum et movens esse simul. Et sic corpus movens moveri oportet, ad hoc quod sit simul cum corpore moto. Nulla etiam virtus in corpore movet nisi per accidens moveatur; quia moto corpore movetur per accidens virtus corporis. Ergo primus motor coeli non est corpus neque virtus in corpore; hoc autem ad quod ultimo reducitur motus coeli sicut ad primum movens immobile est Deus. Deus igitur non est corpus’ (‘Item’.)

140 Door toeval: nietnoodzakelijk; het heeft de beweegkracht nl. van buiten af; toeval: vgl. vs. 123, 151; maer enz.: toeval bestaat in God niet.

141 toegepast: toegekend.

142 bij den tast: onzeker tastend.

145 al de vier: de vier elementen.

146 De draaiende sterrenhemel.

148 maelden hem een mensch: beeldden Hem af als een mensch.

117-50 In zijn betoog, dat God geen lichaam is volgt Vondel St. Thomas' volgend hfdst. (‘Quod Deus non est corpus’, cap. XX) vrijwel op den voet en geeft zijn argumenten even juist als beknopt weer.

141-50 Het laatste argument, dat God geen lichaam is of heeft, geeft St. Thomas op 't eind van zijn uitvoerig hfdst., waar hij de lichamelijke Godsvoorstellingen van heidenen en ketters bestrijdt: ‘Qui non ponebant nisi causas materiales, ut ignem et aquam ... et eadem vocabant deos ... Ipsi etiam ponebant Deum esse compositum ex quatuor elementis ... solem, lunam, terram, aquam et hujusmodi ... Excluduntur etiam ... qui Deum corporalibus lineamentis figurabant’.

150 zuivre en loutre eenvouwigheit: pura simplicitas, vgl. vs. 161.

* [Randschrift:] In Godt is niet toevallighs.

151 eigentlijck geensins: volstrekt niet.

152 voltrocken: geheel voltooid.

153-55 In de geschapen dingen voegt het accidens aan het zijn (wezen) alleen een zekere modaliteit toe.

158 volkomendom: volkomenheid, vgl. vs. 793.

159 De toeval wordt aan het wezen (de essentie of de existentie) toegevoegd, veronderstelt dus nog een zekere onvolkomenheid.

161 Godts loutre eenvouwigheit: vgl. vs. 130.

162 ter noot: nauwelijks, in 't geheel niet.

163-64 In Godts wezen: versta: In Gods wezen of zijn (esse) is alleen Gods wezenheit (essentie), of, zooals St. Thomas zegt: Deus est sua essentia.

165 In Deo idem est esse et essentia.

[p. 466]

 

Godts loutre eenwezenheit alleen den toeval uit.¹⁶⁶

 

Waer toeval stant in grijpt, daer zijn verwisselingen;¹⁶⁷

 

Want toeval, uit zijn' aert, vaert uit en in de dingen.¹⁶⁸

 

Wort dan de Godtheit iet toevallighs toegepast,¹⁶⁹

170

Zoo wortze wisselbaer; zoo lijdt de Godtheit last:¹⁷⁰

 

Maer 't luidt ongoddelijck dat Godts natuur verandere.¹⁷¹

 

Wie huwt dan zelfstant hier en toeval aen elckandere?^167-72172

 

Al wat toevalligheit in zich heeft, is niet al

 

Het geen zijn aert vereischt: want hier het toegeval¹⁷⁴

175

Wort buiten 't wezen van zijn steunzel zelf gevonden:¹⁷⁵

 

Maer Godt is louter al wat in hem is te gronden;

 

Zoo wort de toeval dan met recht in Godt gewraeckt,

 

Ten waer men in hem zocht iet dat geen Godtheit raeckt.^173-78178

 

Godts wezen zelf heeft noit van buiten iets genoten,¹⁷⁹

180

Het welck natuurlijck uit zijn wezen blijft gesloten;¹⁸⁰

 

Dewijl het buiten zich niet anders leenen kan:

 

Want niet eenvouwigers, niet zoo eenformighs dan

 

Godts wezen in zich zelf gelooft wort, en geprezen:

 

Maer Godts zelfstandigheit is eigentlijck zijn wezen:¹⁸⁴

185

Dus is 't zelfstandigheit al wat Godts wezen heeft,¹⁸⁵

 

Aen wiens eenvouwigheit geen toeval hangt, noch kleeft,¹⁸⁶

 

Noch nimmer hechten zal, ten zy men ons wil leeren

 

Dat Godt verandren kan, vermindren, en vermeeren.^151-88179-88

 

Uit dit ontzeggen vloeit, als uit de bron een vliet,^*189

190

Dat Godt zijn wezen, en natuur is, anders niet:

 

Want wou men buiten dit in Godt noch iet gehengen,

 

Men zou de louterheit van Godt met iet vermengen,¹⁹²

166 eenwezenheit: ongedeeldheid, met 't oog op St. Thomas' ontkenning van alle compositie in God, in cap. XXI.

167 stant in grijpt: voorkomt.

168 Een accident komt en gaat (inesse et non inesse).

169 toegepast: toegeschreven.

170 wisselbaer: veranderlijk; lijdt-last: wordt vernietigd.

171 ongoddelijck: strijdig met Gods natuur.

167-72 Het betoog: in God is niets toevalligs volgt St. Thomas letterlijk: ‘Cuicumque inest aliquid accidentaliter, est aliquo modo secundum suam naturam mutabile; accidens enim de se natum est inesse et non inesse. Si igitur Deus habet aliquid accidentaliter sibi conveniens, sequetur quod ipse sit mutabalis’, cap. XXIII, Adhuc.

172 zelfstant: het op zich zelf staande, bij die niets dan substantie is, God.

174 toegeval: het toegevallene, toeval.

175 steunzel: het subject, waar het accidens op steunt.

173-78 Ook deze vss. zijn vertaling van St. Thomas: ‘Cuicumque inest aliquid accidentaliter non est quidquid habet in se; quia accidens non est de essentia subjecti. Sed Deus est quidquid in se habet. In Deo igitur nullum est accidens’; ib. Amplius.

178 iet dat geen Godtheit raeckt: iets ongoddelijks, vgl. vs. 171.

179 genoten: gekregen.

180 natuurlijck: volgens Gods natuur.

184 eigentlijck: in eigenlijken, volstrekten zin, proprie.

185 ‘Deus est sua essentia, quidditas seu natura’, S.c. Gent. cap. XXI.

186 eenvouwigheit: simplicitas, onsamengesteldheid; St. Thomas: ‘Nullus simplex habet in se aliquid additum’, o.c. cap. XIX.

151-88 Voor zijn bewijzen, dat in God niets toevalligs of accidenteels is, houdt Vondel tot vs. 166 slechts terloops rekening met de twee volgende capita van St. Thomas: ‘Quod Deus est sua essentia’, cap. XXI en ‘Quod in Deo idem est esse et essentia’, cap. XXII; van vs. 167 af sluit hij zich weer nauwer aan bij hfdst. XXIII ‘Quod in Deo non est accidens’.

179-88 Weer letterlijk St. Thomas: ‘Ipsum esse non potest participare aliquid quod non sit de essentia sua; quamvis id quod est possit aliquid aliud participare; nihil enim est formalius aut simplicius quam esse [vs. 184]. Divina autem substantia est ipsum esse; ergo nihil habet quod non sit de sua substantia; nullum ergo accidens ei inesse potest’, ib. Ipsum enim.

* [Randschrift:] Godt is louter wezen.

189 dit ontzeggen: het ontkennen van iets bijkomstigs in God, vgl. vs. 65, 67.

192 de louterheit: de pura simplicitas.

[p. 467]

 

En buiten Godts natuur en zijne louterheit

 

Iet eigenen aen Godt, 't welck zijn natuur ontzeit.^189-94194

195

  Dewijl Godts wezen is 't eenvouwighste van allen,^*195

 

Zou 't iemants oogh misschien en inzicht niet gevallen¹⁹⁶

 

In eigenschappen Godt, met onderscheit gedeelt,

 

Te zien door 't zwacke brein des menschen afgebeelt;^197-98

 

Daer deze eenvouwigheit in 't minst niet kan gehengen

200

Haer in verscheidenheên van dingen te vermengen;²⁰⁰

 

Een mengsel, dat rechtuit met Godts natuure strijt.²⁰¹

 

Wat raet om onzen hals t'ontslaen van dit verwijt?²⁰²

 

Indien hier middel waer Godts wezen te bevatten

 

Op eene wijze en blick, en zonder uit te spatten²⁰⁴

205

Tot dees verscheidenheên; wy schoven flux een schot

 

Voor dees vrymoedigheit, en riepen: Godt is Godt:

 

Maer dan bleef Godts natuur met zijn hoedanigheden

 

Noch even onbekent, en buiten 't perck van reden:²⁰⁸

 

Dies dwingen reden, noot, en nut ons toe te treên²⁰⁹

210

Op dees verscheidenheit, om dit eenvouwigste Een

 

Te grijpen dus beknopt, gelijck gemengde dingen,²¹¹

 

Die door hun form en stof en anders t'zamenhingen:²¹²

 

Want d'opperste openbaert zich zelf naer ons verstant,

 

In menige eigenschap, zijn werckstuck ingeplant,²¹⁴

215

En 't zienelijck heelal, in zoo verscheide stucken,²¹⁵

 

Om zijn eenvouwigheit in ieders hart te drucken.²¹⁶

 

Wie d'eigenschappen dan der Godtheit gadeslaet,^213-17

189-94 Deze vss. vatten Thomas' cap. XXI: ‘Quod Deus est sua essentia’ samen, hoewel de kerngedachten daaruit reeds in de onmiddellijk voorafgaande vss. zijn verwerkt.

194 eigenen: toeeigenen, toekennen; ontzeit: weigert.

* [Randschrift:] Het is noo digh Godt in zijne eigenschappen dieper te bespiegelen.

195 't eenvouwighste: ondeelbaarste.

196 gevallen: bevallen.

197-98 Versta: God door het menschelijk verstand te zien voorgesteld als met onderscheidene eigenschappen. St. Thomas spreekt t.a.p. van het intellectus ratiocinantis: het onderscheidende verstand van den mensch.

200 vermengen: onderscheiden.

201 Een mengsel: een samenstelling; rechtuit: vlak weg, duidelijk, vgl. Altgeh. I, vs. 975.

202 dit verwijt: nl. dat wij God in eigenschappen deelen en Hem dus als iets samengestelds voorstellen.

204 eene: met klemtoon; uit te spatten: af te glijden.

208 buiten 't perck van reden: buiten ons geheele menschelijke bevattingsvermogen; wij zouden over God niet eens kunnen spreken.

209 toe te treên: in te gaan.

211 Te grijpen dus beknopt: zoo onderscheiden en overzichtelijk samen te vatten.

212 form en stof en anders: wezensform, materie en accidenten; t'zamenhingen: samenhangen.

214 werckstuck: zijn werk, zijn schepsel.

215 En 't zienelyck heelal: de heele zichtbare schepping, 3e nvl. behoorend bij ingeplant; in zoo verscheide stucken: met zooveel verscheidenheid.

216 Versta: om wat simplex is in God veelvuldig aan en door de schepselen kenbaar te maken.

213-17 Vgl. St. Thomas: S. Theol. I. Q. XIII, art. 4: ‘Intellectus noster cum cognoscat Deum ex creaturis, format ad intelligendum Deum conceptiones proportionatas perfectionibus procedentibus a Deo in creaturas. Quae quidem perfectiones in Deo praeexistunt unite et simpliciter; in creaturis vero recipiuntur divise et multipliciter’.

[p. 468]

 

Gebruicktze als kenbaerhêen, geen mengsel in der daet,²¹⁸

 

Noch veelheit. 't eenigh Een, eenvouwigh, zuiver, simpel,²¹⁹

220

Wort nimmermeer gesplitst, noch weet van kreuck, en rimpel.^195-220220

 

Het menschelijck geslacht, dat in den aenvang vroegh^*

 

Zijne oogen op den aert van alle dingen sloegh,

 

Zagh eene ontelbaerheit van veel verscheidenheden

 

In 't wezen van natuur, van boven tot beneden,²²⁴

225

En stont, gelijck verbaest, voor zulck een groot gesticht.²²⁵

 

De wijzen zagen in verscheidenheên een licht,²²⁶

 

Dat hen op eenen wees en allereersten vader,²²⁷

 

Waeruit dees veelheit sproot; als uit eene eenige ader

 

Veel beecken; als een bosch van telgen uit een' stam.²²⁹

230

De waenwijs, toen bedrogh, en baet- en staetzucht quam

 

Ter weerelt, en het volck van simpelheit veraerde,²³¹

 

Genaeckte niet den stam, die maght van telgen baerde,²³²

 

Noch oock de bronaêr, die zoo veele beecken teelt,

 

Maer nam het werckstuck aen voor de oirzaeck, en het beelt

235

Des heeren voor den heer, en eerde d'eigenschappen

 

Der stoffen zelfs, als Godt. langs deze wenteltrappen^234-36236

 

Geraeckt d'ontelbaerheit der Goden vast in zwang,²³⁷

 

Gesteven door genot, schijnheiligheit, en dwang.

 

Men moet dan d'eigenschap der dingen onderscheiden

240

Van Godt, wiens ooghmerck was ons hooger op te leiden

 

Naer hem, wiens eigenschap van 't wezen niet verscheelt;²⁴¹

 

Wiens simple eenvouwigheit gemengt wort, noch gedeelt.^221-42242

 

Om d'eigenschappen dan des oppersten t'ontvouwen^*

 

Ten minste zommigen, en hem hier door t'aenschouwen,

245

In zijn hoedanigheên, ontleenen wy geen licht

 

Uit openbaeringen, orakel, en gezicht,

 

Geschiedenisse, en spreuck van Godts gewijde bladen;

 

Maer zullen met natuure en reên ons eerst beraeden,^243-48

 

Om voeghelijck het vlies te lichten van het oogh

218 kenbaerhêen: middelen om Hem te kennen; inderdaet: in werkelijkheid, realiter of de facto, vgl. vs. 278.

219 simpel: simplex.

195-220 In de S.c. Gent., welker eerste hoofdstukken Vondel tot hier toe vrij geregeld heeft gevolgd, behandelt St. Thomas de quaestie, hoe wij den ondeelbaren God vele eigenschappen toeschrijven, niet; in de S. Theol., I, Q. XIII, art. 4 raakt hij dit vraagstuk aan, maar in de Sentent. I, Dist. II, Q. 1, art. 3 spreekt hij er over met zinsneden, die Vondel voor den geest moeten hebben gestaan: ‘Ista pluralitas rationum (verscheidenheên van dingen, vs. 200) contingit ex hoc quod res quae Deus est superat intellectum nostrum. Intellectus enim noster non potest una conceptione (eene wijze en blick, vs. 204) diversos modos perfectionis accipere .... unde cum Deus secundum unam et eandem rem sit omnibus modis perfectus, una conceptione non potest [homo] integre perfectionem ejus apprehendere .... et ideo oportet quod diversas conceptiones de eo habeat’.

220 nimmermeer: nooit; vgl. vs. 129-20 met Onderw. der H. Dryeenheit, vs. 227-28.

* [Randschrift:] De talrijckheit van veele wezens wijzen naer een eenvouwigh wezen.

224 't wezen van natuur: den aard der natuur, het wezen der dingen.

225 gesticht: maaksel, schepping.

226 De wijzen: de goede wijsgeeren tegenover den waanwijs van vs. 230.

227 eenen: met klemtoon.

229 telgen: takken.

231 simpelheit: eenvoud.

232 Genaeckte niet: naderde met zijn geest niet; ontdekte niet.

234-36 Hier wendt Vondel zich weer tot Spinoza.

236 deze wenteltrappen: met deze draaiende redeneering, met bijgedachte aan het draeien van Besp. I, 533.

237 vast: meer en meer.

241 In werkelijkheid zijn Gods wezen en zijn eigenschappen identiek.

221-42 Zonder op bepaalde teksten te steunen geeft Vondel hier zelfstandig weer, wat hij over den oorsprong van den godsdienst en zijn afwijkingen in Lactantius' De Ira Dei en Divinae Institutiones alsook in Vossius' De Theologia Gentili, Lib. I, Cap. I en II gelezen had.

242 simple eenvouwigheit: volkomen ondeelbaarheid.

* [Randschrift:] Godts eigenschappen staen eerst te bewijzen buiten den bijbel, door het licht van natuure en reden.

243-48 Vondel zal niet uit de Openbaring maar enkel uit de natuurlijke rede redeneeren.

[p. 469]

250

Des schemerenden, die ten eerste niet zoo hoogh²⁵⁰

 

Kan opzien in dien glans, en vreest geloof te geven

 

De nimmer faelbre blaên, door 's hemels Geest beschreven,²⁵²

 

Die als met zijne hant de hant der schrijvren trock.²⁵³

 

Hy volge dan natuur en reden met zijn' stock.²⁵⁴

255

Wanneer de mist van 't glas der oogen is gestreecken,²⁵⁵

 

Zal 't licht opklaeren, daer hy eerst van zat versteecken.²⁵⁶

 

Wat Godt ge-eigent wiert met reden en bescheit^*

 

Van wijzen, eeu op eeu, genegen en bereit

 

Te volgen 't rechte spoor van 't opperste behaegen,

260

Dat magh den titel van Godts eigenschap wel draegen.

 

Deze eigenschappen zijn de weerelt door bekent,

 

En lang, van hant tot hant, in 't reedlijck brein geprent,²⁶²

 

Oock zulx dat zy den naem van redelijck verliezen,²⁶³

 

Die voor 't gemeen besluit den dootschen onwegh kiezen,²⁶⁴

265

En volgen in woestijne, en wildernisse onnut²⁶⁵

 

Een Heidensch slagh, dat lang den mensch heeft uitgeschudt.²⁶⁶

 

Het algemeen besluit der wijzen melt de zotten,²⁶⁷

 

Die eigenzinnigh, hier en daer, te zamen rotten.²⁶⁸

 

Bewijs heeft uit by hen. geen een en twee telt dry.²⁶⁹

270

Zy lastren 't wackere oogh in hunne suffery.²⁷⁰

 

Aldus kan eigen waen verstant en zin verduisteren.

 

Een halssterck muilpaert wil naer toom noch sporen luisteren.²⁷²

 

d'Eenvouwigheit van Godt gemoetme, en zweeft vooruit,^*273

 

Een eigenschap, die stip en louter buiten sluit²⁷⁴

275

De t'zamensmilting van al 't onderling verbonden;²⁷⁵

 

Een t'zamensmilting noit in Godts natuur gevonden.

250 Des schemerenden: van hem, die als in schemering, dus onduidelijk en daarom gedeeltelijk verkeerd ziet; ten eerste: terstond; zoo hoogh: nl. in den glans der Openbaring.

252 De nimmer faelbre blaên: de onfeilbare bijbel.

253 God is de schrijver van de H. Boeken; de auteurs zijn alleen Gods werktuigen, zooals een hand een pen gebruikt, vgl. Ps. XLIV, 2.

254 Zooals een blinde door een stok wordt geleid.

255 't glas der oogen: de bril; ook dit toespeling op Spinoza? Vgl. noot op Besp. I, 534.

256 versteecken: verstoken.

* [Randschrift:] Alle wijzen schrijven Gode zijne eigenschappen toe.

262 Ook Vossius legt den nadruk op het Godsbegrip in de overlevering der volkeren, vgl. De Theol. Gent. I, cap. I.

263 Oock zulx: zelfs zóodanig; zij: met klemtoon.

264 't gemeen besluit: de algemeene opvatting, vgl. vs. 267; den dootschen onweg: den ten verderve voerenden dwaalweg.

265 woestijne, en wildernissen: met bijgedachte aan de doornestruiken, dus aan Spinoza? Vgl. noot op Besp. I, 1376; onnut: nutteloos, schadelijk.

266 Een Heidensch slag: de oude heidensche schoolleeraren, nl. de in Besp. I, 147-48 genoemden, waar volgens Vondel Spinoza feitelijk op terug gaat.

267 Het algemeen besluit: De algemeene opvatting, vgl. vs. 204; melt: onthult.

268 De Rijnsburger Collegianten?

269 Geen een en twee telt dry: twee plus éen is niet langer drie; zij weerspreken het evidente; is het voorbeeld een ironische terugslag op Descartes' geometrische, door Spinoza gevolgde methode? Vgl. noot bij Besp. I, 533.

270 Versta: terwijl zij zelf suffen, half slapen in de schemering (vgl. vs. 250) beschuldigen zij het oog van den niet-slaper dat 't verkeerd ziet.

272 halssterck: halsstarrig, koppig.

* [Randschrift:] Godts wezen is eenvouwigh, en ongemengt.

273 gemoetme: ontmoet mij, komt mij te gemoet; en zweeft vooruit: nl. voor alle andere eigenschappen.

274 stip en louter: letterlijk en volstrekt.

275 t'zamensmilting: vereeniging, compositio; Petavius wijst er t.a.p. op, dat simplicitas het tegendeel van compositio is. St. Thomas bewijst in de S.c. Gent. I, cap. XVIII ‘Quod in Deo nulla sit compositio’, waar Vondel van vs. 311 af weer bij aanknoopt.

[p. 470]

 

In alle schepslen zijn veel dingen onderscheên,

 

Oock in der daet; maer in der dingen schepper een^277-78

 

En 't zelve. vraeghtge hoe Godts eigenschappen scheelen,²⁷⁹

280

Indienze eenvormigh zijn, en d'eenheit hangt in veelen?²⁸⁰

 

Zy zijn alleen in 't brein verscheiden opgevat,²⁸¹

 

Naer menschelijck begrijp, en reden, buiten dat²⁸²

 

Vermelt haer onderscheit geen daetlijckheit van binnen.²⁸³

 

De t'zamensmilting hangt in ons verstant, en zinnen:

285

In Godt is louterheit. wie reuckloos anders sluit,^279-85285

 

Voorziet niet wat gedroght uit dezen nevel spruit.²⁸⁶

 

Volkomenheit veraert terstont in 't onvolkomen,

 

Indien de louterheit Godts wezen wort benomen:^273-88287-88

 

Want spreeckt men eigentlijck, de Godtheit blijft altoos²⁸⁹

290

Een louterheit, een geest, lichaeme- en stoffeloos,

 

Geensins aen eengegroeit, onmaghtigh iet te lijden,²⁹¹

 

Volkomen, ongedeelt, geheel aen alle zijden,

 

Geensins deelachtigh, noch bestaende uit onderscheit²⁹³

 

Van toeval, form, en stoffe, en zellefstandigheit,²⁹⁴

295

Noch eenige oirzaeck, 't zy uitwendigh, of inwendigh.²⁹⁵

 

Dus staet d'eenvouwigheit in louterheit bestendigh.²⁹⁶

 

Maer 't lustme dieper in Godts heilighdom te gaen,

 

Ten dienst van elck wien 't lust dees godtsspraeck te verstaen.²⁹⁸

 

Wie zou niet wenschen met de Godtheit te verkeeren,

300

Om in ootmoedigheit en stilheit aen te leeren,

 

Tot dat, van 't sterflijck pack ontslagen, dees gordijn³⁰¹

 

Geschoven werde, en Godt ons levendigh verschijn'?^{289-302299-302}

 

Die d'eerste wercker is der stoffe kost niet wezen³⁰³

277-78 Al het geschapene bestaat uit vele componenten, die niet alleen door ons verstand maar ook in der daet (realiter) van elkander onderscheiden zijn; in God echter is alles één.

279 scheelen: van elkaar verschillen.

280 eenvormigh: identiek.

281 verscheiden: als onderscheiden.

282 buiten dat: maar buiten ons verstand, dus in God zelf.

283 Versta: beantwoordt aan die onderscheiding geen bij God interne realiteit.

279-85 Vondel komt hier terug op de terloops al aangeraakte vraag (vgl. 195-198), hoe wij eigenschappen in God kunnen onderscheiden, wanneer Hij volstrekt éen en ondeelbaar is. Het antwoord uit St. Thomas luidt, dat die onderscheiding niet in God, maar in het brein van den redeneerenden mensch (intellectus ratiocinantis) zit, hoewel, voegen de latere theologen erbij, cum fundamento in re; Vondel komt er op terug in vs. 603-608 en 637-40.

285 louterheit: onvermengdheid; reuckloos: roekeloos, onnadenkend; sluit: redeneert.

286 wat gedroght: wat onmogelijkheden.

273-88 De eerste eigenschap, die Vondel God toeschrijft, is de simplicitas (eenvouwigheit), die ook bij Petavius in zijn behandeling van Gods eigenschappen het eerst komt (De Deo Dcique Proprietatibus (Opus, I, bl. 172).

287-88 Gods hoogste volmaaktheid wordt terstond onvolmaakt, indien wij zijn louterheit, ondeelbaarheid, eenvouwigheit prijs geven.

289 eigentlyck: in eigenlijken, strikten zin.

291 lijden: ondergaan, vgl. vs. 753.

293 deelachtigh: iets van een ander verkrijgend.

294 accidens, forma, materia, substantia.

295 Aanvullend moeten wij verstaan, dat God ook niet bestaat door een uit- of inwendige oorzaak; God is nl. niet causa sui.

296 Omschrijving van de pura simplicitas, vgl. Onderw. der H. Dryeenh. vs. 227.

298 dees godtsspraeck: deze theologische bespiegeling, deze theologie.

301 van 't sterflyck pack ontslagen: hoort bij ons van vs. 302; dees gordijn: de belemmering van het aardsche; S. Paulus gebruikt in Hebr. XI, 16 velamen.

289-302 Dit gedeelte is zoowel samenvatting van het tot dusver betoogde als inleiding op de beschouwing van Gods verdere eigenschappen.

299-302 Vrome verzuchting van inkeer.

303 Van hier af sluit Vondel zich weer trouw by St. Thomas' S.c. Gent. aan; wercker: bewerker, schepper; kost niet wezen: kon of kan niet anders zijn.

[p. 471]

 

Dan stoffeloos, naerdien zelfs d'eerste stoffen rezen

305

Uit zijne alwerckzaemheit: hierom is Godt geen stof.³⁰⁵

 

De stof, indienze wercke en voortbreng' fijn en grof,

 

Verandert, en veraert: maer Godt blijft onbewogen,³⁰⁷

 

En wil veraerden noch verandering gedoogen,³⁰⁸

 

In zijn natuur; zoo kan de Godtheit stofwijs niet³⁰⁹

310

De steun en oirzaeck of beginsel zijn van iet.^304-10310

 

Wil Godts eenvouwigheit geen lijbre maght gehengen³¹¹

 

In zich, zoo kan geen maght zijn louterheit vermengen.³¹²

 

Waer mengsel is, daer zijn verscheide dingen een,³¹³

 

Verknocht door eenen bant te zamen in 't gemeen,³¹⁴

315

En dees verknochtheit eischt een oirzaeck tot verbinden;

 

Zoo most men buiten Godt een' t'zamenhechter vinden,³¹⁶

 

Die voor dit mengsel leefde, en 't mengsel t'zamen lijmt:³¹⁷

 

Maer deze haegemunt klinckt valsch, en ongerijmt.³¹⁸

 

De stoffescheider kan gemengde stoffen scheiden,³¹⁹

320

Dies eischt de mengelklomp een' scheitsman tusschen beiden,³²⁰

 

En d'algemeene bant, die 't mengsel t'zamenhielt,

 

Gebroken, als een snoer, zoo leght de klomp vernielt.³²²

 

Gezonde reden kan van Godt dit geensins dencken:

 

Want zijne louterheit zich nergens door laet krencken.^311-24

325

In alle mengselen bestaet hun deught in 't deel³²⁵

 

Zoo groot noch edel niet, als t'zamen in 't geheel;

 

Ick spreeck van deught en waerde in dit geheel begreepen:

 

Want een gedeelde waerde is slechter, meer beneepen³²⁸

 

In 't deel dan in 't geheel. bestaet Godts waerde dan

330

By 't mengsel van 't geheel, zoo moet de Godtheit van³³⁰

305 Godt geen stof, vgl. 87.

307 onbewogen: onveranderd en onveranderbaar.

308 wil: kan.

309 stofwijs: materialiter.

304-10 ‘Materia non fit causa alicujus in actu nisi secundum quod alteratur et mutatur. Si igitur Deus est immobilis, nullo modo potest esse rerum causa per modum materiae’, c.c. cap. XVII: ‘Quod Deus non est materia’, Item 2^o; d'eerste stoffen: de materia prima.

310 steun: subjectum, vgl. steunzel van vs. 175.

311 Wil: kan; lijbre maght: potentia passiva, door St. Thomas in cap. XVI van God ontkend.

312 Als God geen potentia passiva heeft, kan niets aan zijn esse purum worden toegevoegd.

313 mengsel: samenstelling; een: tot éen gemaakt.

314 verknocht: verbonden; te zamen in 't gemeen: tautologie.

316 een t'zamenhechter: componens.

317 voor: met klemtoon.

318 Versta: deze redeneering gaat niet op; haegemunt: valsche munt, Kiliaen: numisma reprobatum.

319 stoffescheider: chemicus.

320 mengelklomp: corpus mixtum.
scheitsman: scheider, stoffescheider.

322 gebroken: vul aan: zijnde; leght: ligt.

311-24 ‘Omnis compositio indiget aliquo componente; si enim compositio est, ex pluribus est. Quae autem secundum se sunt plura, in unum non conveniunt, nisi ab aliquo componente uniantur. Si gitur compositus esset Deus haberet componentem; non enim se ipsum componere posset, quia nihil est causa sui ipsius’, o.c. cap. XVIII: ‘Quod in Deo nulla sit compositio’; Amplius.

325 deught: waarde.

328 meer beneepen: geringer.

330 By: door.

[p. 472]

 

Een ieder deel en lidt haer deught en waerde ontleenen:

 

Dat 's onvolkomenheit, die noit heeft doof gescheenen³³²

 

Godts louterheit, en glans, die geen vermengen lijdt,

 

En rijck in 't eenigh is. geen aenstoot, hoe men wrijt,³³⁴

335

Kan Godts eenvouwigheit van haeren glans versteecken.³³⁵

 

Een diamant alleen kan diamantsteen breecken.^325-36336

 

't Getal van een gaet voor 't meervouwigh. in het veel³³⁷

 

Heeft menigh enckel een alleen zijn eenigh deel:³³⁸

 

Wie durf dan Godt, die 't eerst van al is, laeger zetten,³³⁹

340

En 't ongemengelt een met mengeltal besmetten!^337-40340

 

Godt leent van buiten geen nootwendigheit, maer geeft

 

Nootwendigheit aen al wat op zijn wezen zweeft.^341-42

 

Dus blijft geheel en al hier 't mengsel uitgesloten,³⁴³

 

Het welck bestaet uit veele, in eenen klomp gegoten.³⁴⁴

345

Eenvouwigheit verworpt de veelheit, en houdt stant³⁴⁵

 

Als veelheit innestort, door 't springen van den bant.^341-46346

 

Volkomenheit bezit in Godt de hooghste trappen,^*

 

En straelt, gelijck een zon, uit al Godts eigenschappen,

 

Met zulck een' vollen glans, dat gy niet noemen kunt

350

Een eigenschap, waerin haer licht niet uit en munt.³⁵⁰

 

Zoo deze in Godt bezweem, de Godtheit most bezwijmen.³⁵¹

 

Och, ofze mijnen geest met haeren gloet in 't rijmen

 

Ontstack, hoe zou men Godt zien gloeien in mijn dicht,

 

Dat nu niet steigren kan in 't ongenaeckbre licht

355

Van Godts volkomenheit, waer van in 't aerdtsche leven

 

Den schepselen alleen een voncksken is gegeven!³⁵⁶

 

Verbeelt u eens, wat is gezicht, en scherp gehoor,³⁵⁷

332 doof gescheenen: verdoofd.

334 't eenigh: de onvermengdheid.
aenstoot: aanval; wrijt: tegenspreekt.

335 versteecken: berooven.

325-36 ‘In omni composito bonum non est hujus vel illius partis, sed totius; et dico [Ick spreeck, vs. 327] bonum secundum illam bonitatem, quae est propria totius et perfectio ejus. Nam partes sunt imperfectae respectu totius .... Si ergo Deus est compositus perfectio et bonitas ejus proprie invenitur in toto, non autem in aliqua ejus partium. Et sic non erit in eo pure id bonum quod est proprium ei; non est ergo ipse primum et summum bonum’ o.c. cap. XVIII, Praeterea.

336 De beeldspraak van dezen fraaien regel is wat vreemd om uit te drukken, dat Gods ondeelbaarheid alle minderwaardigheid uitsluit.

337 't meervouwigh: het meervoudige; het veel: de veelheid.

338 Versta: bekleeden vele eenheden hun plaats.

339 die 't eerst van al is: die aan alle deelen voorafgaat.

337-40 ‘Ante multitudinem oportet invenire unitatem. In omni autem composito est multitudo. Igitur oportet id quod est ante omnia, sc. Deum, omni compositione carere’, o.c. cap. XVIII, Item.

340 't ongemengelt een: de onsamengestelde eenheid.

341-42 Versta: God, die zijn noodzakelijk bestaan uit zich zelf heeft, geeft tegelijk de noodzakelijkheid aan zijn eigenschappen, m.a.w. aangenomen dat God bestaat, moet Hij ook de eigenschappen van goedheid, wijsheid enz. bezitten. Thomas' violentum schijnt Vondel als noodwendig te hebben verstaan.

343 't mengsel: de samenstelling.

344 veele: veel deelen.

345 Eenvouwigheit verworpt de veelheit: simplicitas en multitudo sluiten elkaar uit; houdt stant: blijft bestaan.

341-46 Op St. Thomas' hfst. over de afwezigheid van samenstelling in God, dat Vondel vrij getrouw weergaf. volgt er een over de afwezigheid van het gewelddadige (violentum) in God (cap. XIX). Vondel behandelt dit niet, maar het schijnt, dat hij deze niet bijzonder duidelijk vss. schreef onder den invloed van Thomas' woorden: ‘Omne id in quo aliquid violentum invenitur, aliquid sibi additum habet ... nullus autem simplex habet in se aliquid additum, ex hoc enim compositio relinqueretur’.

346 Terwijl veelheid ontbonden wordt zoodra het bindmiddel wordt weggenomen.

* [Randschrift:] Godt is volkomen.

350 uit en munt: oude ontkenningsvorm.

351 deze: de volkomenheid. Wie Gods volkomenheid loochent, loochent God zelf.

356 een voncksken: in Uitv. v.M.v.d. Vondel: een sprengkel, vs. 14.

357 Verbeelt u eens: vgl. vs. 665.

[p. 473]

 

In oogh en oor? en Godt is enckel oogh en oor.³⁵⁸

 

Wat hoort, wat ziet hy niet, die zich laet zien noch hooren,

360

Dan in een' schijn en klanck, uit dien volbouden toren,³⁶⁰

 

Wiens spits het al deurboort, en altijt hooger rijst,

 

Daer lucht noch geest een pen kan draegen, die niet yst,³⁶²

 

En naeu in 't stijgen heeft den laeghsten trans getroffen,

 

Of zy komt al verbaest van boven nederploffen,

365

En roept: sluit d'oogen toe, en staeck uw onderwint:^363-65365

 

In Godts volkomenheit zijn alle starren blint.³⁶⁶

 

Begrijp beknopt al wat gy buiten Godt moet loven,³⁶⁷

 

De Godtheit gaetze in haer volkomenheên te boven.

 

Zy steunt niet buiten zich, maer blijft onwrickbaer staen³⁶⁹

370

In haer eenvouwigheit. geschape wezens slaen

 

Alleen het oogh op haer volkomenheên te zamen,³⁷¹

 

En hun bepaeltheit zwicht, en moet zich billijck schaemen³⁷²

 

Voor 't onbepaelde goet, dat alle goet bepaelt,³⁷³

 

En medeelt van zijn deught, die entloos nederstraelt,³⁷⁴

375

En neêrvloeit in 't heelal. de Godtheit, uit de toppen³⁷⁵

 

Van haer volkomenheit, stort neder, als by droppen,³⁷⁶

 

De gaven van dit goet, naer dat het haer behaeght,

 

Daer elck den titel van volkomenheit af draeght

 

Naer d'uitgift, afgestort van 's hemels tinne en daecken,^378-79

380

By geen volkomenheên van laeger te genaecken:³⁸⁰

 

Want wie 't oneffen der volkomenheên gelijckt

 

By een, bevint hoe hier het minder 't meerder wijckt;^381-82

 

En als men 't meeste goet bejegent, in dees schimmen,³⁸³

 

[Want dit heelal is nacht by Godt] dan baet geen klimmen³⁸⁴

385

Naer hooger, en men blijft voor 't allerhooghste staen,³⁸⁵

 

't Welck volstaet, en hier hangt niet onvolkomens aen.³⁸⁶

 

Wat deught den schepselen, Godts werck, wiert ingeschapen,³⁸⁷

358 Godt is enckel oogh en oor: Petavius (ed. Barri-Ducis, 1864, I, bl. 96) haalt Plinius' uitspraak aan, dat God is ‘totus visus, totus auditus’.

360 in een schijn en klanck: Op aarde zien wij God alleen in den weerschijn van zijn schepselen en hooren wij Hem in de klanken der natuur; wellicht met zinspeling op I Cor. XIII, 12; dien volbouden toren: Gods volkomenheid.

362 pen: vleugel; yst: terugdeinst.

363-65 Zelfs hij, die nauwelijks den laagsten trans van den toren van Gods volkomenheid heeft bereikt, wordt al verblind.

365 onderwint: onderwinden, poging.

366 zijn alle starren blint: verbleekt het schitterendste.

367 Begrijp beknopt: vat in éen bundel samen.

369 zy steunt niet buiten zich: zij heeft geen steun buiten zichzelf, vgl. Lucifer, vs. 285-86.

371 haer: nl. van de Godheid.

372 bepaeltheit: beperktheid.

373 bepaelt: zijn grenzen geeft.

374 deught: kracht, vermogen.

375 de toppen: het beeld van den toren (vs. 360) wordt vastgebonden.

376 stort neder: dit w.w. is hier transitief.

378-79 De geschapen dingen heeten meer of minder volkomen naar de mate God hun van zijn volkomenheid meedeelt; uitgift: mededeeling.

380 De volkomenheid van God zelf ('s hemels tinne en daecken) kan door geen aardsche volkomenheden bereikt worden.

381-82 Versta: Wie de verschillende graden van volkomenheid met elkaar vergelijkt.

383 't meeste goet: zelfs het hoogste aardsche goed; in dees schimmen: in onze wereld van duisternis en afschaduwing.

384 dan baet enz.: we zullen er nooit Gods hoogte door bereiken.

385 't allerhooghste: de toren van vs. 360.

386 volstaet: lees: vòlstaat; scheepsterm voor bol zeil, zonder rimpel, dus volkomen.

387 deught: macht of vermogen.

[p. 474]

 

Die was in d'oirzaeck eerst, als 't koningklijcke wapen

 

In 't gouden zegel,/ eer het stont in wasch geprent.

390

Dus blijckt, in 't endigh en 't volkomen, zonder endt,

 

Eene evenaerdigheit in deughden: want zy zweemen³⁹¹

 

Naer Godts volkomenheên, daer zy haer kracht uit neemen;

 

Hoewelze oneindelijck in d'oirzaeck munten uit,^390-93393

 

Doch eindigh in het werck, dat uit zijne oirzaeck spruit.³⁹⁴

395

In 't noodige bestaen van Godts volkomen wezen,³⁹⁵

 

't Welck niet kan niet bestaen, wort zulcks ons aengeprezen³⁹⁶

 

't Volkomen wezen van deze onuitputbre bron,

 

Dat zoo dit wezen niet in wezen wezen kon,³⁹⁸

 

Het waer de bronaêr niet noch oirsprong van de stroomen,

400

Die zulck een' Oceaen uitlevren. dit volkomen⁴⁰⁰

 

Stuit nergens op een strant, wort nimmermeer gepeilt

 

Van dieploot, noch vernuft, dat op dien afgront zeilt.

 

In dees volkomenheit is zadtheit, en genoegen.⁴⁰³

 

Hier mangelt niet: hier is niet anders by te voegen:⁴⁰⁴

405

Gelijck een schael, vol wijns geschoncken aen den rant,

 

Geen druppel meer verzwelght: gelijck de zon, van brant

 

En levend licht en gloet doorstraelt, doorgloeit ten vollen,

 

Geen' gloet in haeren kloot, terwijlwe hem zien rollen,⁴⁰⁸

 

Rontom de weereltkloot om hoogh, meer zwelgen kan:

410

Gelijck de lucht volpropt, niets ydel laet noch wan.⁴¹⁰

 

Maer laet ootmoedigheit de stoute tong betoomen:

 

Haer onvolkomenheit ontluistert Godts volkomen,⁴¹²

 

En stamelt woort op woort. de schildergeest verdwaelt,⁴¹³

 

Die met zijn doove verf het vier van Troje maelt,

415

Of 't gloeien van de zon, gelijckze straelt in 't leven.

 

Waerom? geen doove stof is zulck een kracht gegeven.^{*347-416414-16}

 

Godts enckele eenigheit in wezen vloeit en drijft

391 evenaerdigheit: analogie, d.w.z. gelijkenis met inachtneming van de verhoudingen; St. Thomas zegt in S. Theol., I, Q. XIII, a. 5: ‘Dicendum est quod nomina dicuntur de Deo et de creaturis secundum analogiam, id est proportionem’; deughden: krachten; zweemen: gelijken van verre.

390-93 Doordat al het goede in het schepsel deelgenootschap is van Gods volmaaktheid, moet er een zekere gelijkenis zijn tusschen het schepsel ('t endigh) en God ('t volkomen, zonder endt).

393 Ook hier heeft Vondel blijkbaar 't oog op St. Thomas: ‘Omnem perfectionem creaturae est in Dea invenire, sed per alium modum eminentiorem’, S.c. Gent. I, cap. XXX; oneindelijck: oneindig.

394 eindigh: beperkt.

395 noodige: noodzakelijke.

396 Gods wezen is noodzakelijk, omdat het niet kan niet-bestaan; zulcks: zóodanig.

398 Zoo de goddelijke essentia het zijn niet bezat; Vondels spel met driemaal hetzelfde woord in éen regel. Vgl. Besp. II, 1249.

400 zulck een' Oceaen: Petavius (o.c. I, bl. 107) haalt de uitdrukking van St. Gregorius Naz. over God aan: ‘immensum quoddam essentiae pelagus’ vgl. vs. 567, 688; Dit volkomen: dit volkomene, God.

403 zadtheit, en genoegen: volledige voldaanheid.

404 mangelt niet: ontbreekt niets.

408 kloot: bolvormig lichaam.

410 ydel-wan: luchtledig.

412 Vgl. ontheiliging, en schennis, Lucifer, vs. 319.

413 stamelt: vgl. vs. 45; de schildergeest: het schildergenie, de grootste schilder, vgl. vs. 1191.

* [Randschrift:] Godt, is een enckel, en alleen:

347-416 St. Thomas' hfdst.: ‘Quod Deus est universaliter perfectus’ (S.c. Gent. I, cap. XXVIII) volgt Vondel bij zijn betoog over Gods volkomenheid alleen naar den titel.

414-16 doove: doode, doffe.

[p. 475]

 

Uit zijne eenvouwigheit, die buiten mengsel blijft,

 

En geensins t'zamenhangt uit ondereengegoten

420

Verscheidenheên; gelijck al wat uit stof gesproten,

 

Door eenen bant verknocht, uit form en stof bestaet,⁴²¹

 

En weêr aen deelen spat, in 't breecken van den draet.⁴²²

 

In d'eenigheit wort Godts volkomenheit gevonden,⁴²³

 

Die geenen bant behoeft, en al wat hangt verbonden⁴²⁴

425

In adel overtreft, en roept: ick ben 't alleen,⁴²⁵

 

Die uit my zelve ontsta, het eenigh louter een,

 

Waeruit d'ontelbaerheit van zoo verscheide dingen,

 

Als beecken uit haer bron, eene enckelheit ontfingen,

 

En daerze in eindigen. Godts enckelheit stelt maet^427-29

430

Aen elcks hoedanigheit, hoegrootheit, aert, en staet.

 

Oock blijcktze in ieder werck, het welck in alle deelen⁴³¹

 

Zijne oirzaeck dancken moet: en naerdemael de veelen

 

Of veelheit in getal, en eene eenzelfheit vast,⁴³³

 

Als eigenschappen, staen de wezens toegepast,⁴³⁴

435

En deze eenzellefheit en veelheit, als de straelen

 

Van water, uit haer bron, het enckle wezen, daelen,⁴³⁶

 

Zoo blijft deze eenigheit een eigenschap, geplant⁴³⁷

 

In 't wezen, op zich zelf, in eenen vasten stant.^{429-38432-38438}

 

Kan geen volkomenheit den oppersten gebreecken,⁴³⁹

440

Zoo kan geen menighte van Goden hem versteecken

 

Van d'enckele eenigheit; 't en waer men tegens reên⁴⁴¹

 

Optellen wilde meer volkomenheên dan een:⁴⁴²

421 form en stof: forma substantialis en materia, vgl. noot op Besp. I, 313.

422 in 't breecken van den draet: bij de ontbinding van het ding.

423 eenigheit: hetzelfde als enckelheit, vs. 429; in de Kantt.: God is een, enckel en alleen.

424 al wat hangt verbonden: al het samengestelde.

425 adel: innerlijke waarde.

427-29 Waaruit de afzonderlijke dingen voortkomen (een enckelheit ontfingen) en waar ze naar teruggaan; vgl. Besp. I, 923-25.

431 in alle deelen: voor alle deelen.

433 vast: geregeld.

434 de wezens: de dingen, 3de nvl.

436 het enckle wezen: het eenige Wezen, God; enckle: met klemtoon.

437 deze eenigheit: Gods eenheid; klemtoon op eenigheit:

429-38 Het is mogelijk, maar niet heel duidelijk, dat Vondel deze redeneering: de verscheidenheid der dingen eischt een éenheid in God, geput heeft uit dit argument van St. Thomas: ‘In unoquoque genere videmus multitudinem ab unitate procedere; et ideo in quolibet genere invenitur unum primum, quod est mensura [maet, vs. 429] omnium, quae in illo genere inveniuntur. Quorumcumque igitur invenitur in aliquo genere convenientia [d.w.z. de eigenschappen en bijkomstigheden, die een ding vraagt, vgl. vs. 430], oportet quod ab aliquo uno dependeat.’ S.c. Gent. I, cap. XLII, Amplius. Vondel vertaalt dezen passus nogmaals in vss. 477-88.

432-38 en naerdemael enz.: Versta: daar zoowel de veelheid (of verscheidenheid) als de eigenheid (eenzelfheit) der dingen uit God komen, moet Gods eenheid er de oorzaak van zijn.

438 In 't wezen, op zichzelf: in het wezen, dat op zichzelf bestaat, God; in eenen vasten stant: onwankelbaar, onloochenbaar.

439 den oppersten: God; gebreecken: ontbreken.

441 d'enckle eenigheit: vgl. vs. 417; 't en waer: tenzij.

442 volkomenheên: volkomenen.

[p. 476]

 

Maer dit beschaemt zich zelf, naerdien de troongenooten⁴⁴³

 

Door onvolkomenheên, uit hunnen troon gestooten,

445

Ter aerde storten, in den twist om 't onderscheit.⁴⁴⁵

 

Het hemelsch hof gedooght in d'oppermajesteit

 

Geen mangel, nochte smet; dies onderscheit de sprengkel^439-47447

 

Der onvolkomenheit Godts eenigh een en enckel

 

Van d'opgetelde Goôn en Godtheên, lang alom

450

De weerelt door gezaeit, by 't blinde afgodendom:⁴⁵⁰

 

Hoewelze noch doorgaens in top een Godtheit zetten,

 

Van zoo veel minderen gehoorzaemt in haer wetten.^451-52

 

Waer d'allerhooghste maght in veelen zit gedeelt,

 

Is geene monarchy; want geen regeerder scheelt⁴⁵⁴

455

Van anderen, naerdien zy evenmoedigh draven,⁴⁵⁵

 

En een' gemeenen last gelijckerhant hanthaven:⁴⁵⁶

 

Dus blijckt in dit gebiet een medeelachtigheit⁴⁵⁷

 

Van maght, en van gezagh, en glans, en majesteit;

 

Want ieder draeght zijn deel: zal nu de staetbant klemmen,⁴⁵⁹

460

Die dees gedeeltheit bint, zoo gelt'er overstemmen,⁴⁶⁰

 

En elck byzonder zwicht voor 't algemeen gebiet:⁴⁶¹

 

Dat voeght den aertsmonarch des hemels zeker niet;

 

Dies zit eene enkle maght in top van 't rijck der rijcken,

 

En 't laeger moet de vlagh voor 't enckel eenigh strijcken.^453-64

465

  Dit blijckt ons in natuure, in burgerlijck gezagh,

 

En kunst. een zon verlicht al 't aertrijck met den dagh.⁴⁶⁶

 

Een ziel alleen regeert in 't lichaem al de leden,

443 beschaemt zich zelf: spreekt zich zelf tegen; de troongenooten: medeheerschers, de mede-goden; in Onderw. der H. Dryeenh. vs. 275 spreekt Vondel van stoelgenooten.

445 Versta: te midden van ons dispuut over 't onderscheid dier meerdere goden, zouden ze door de onvolmaaktheid of onmogelijkheid van allemaal even volmaakt te zijn, al vervallen.

439-47 Het argument voor Gods eenheid uit zijn hoogste volkomenheid heeft Vondel blijkbaar uit deze woorden van St. Thomas: ‘Ostensum est Deum omnino perfectum esse, cui nulla perfectio deest. Si igitur sunt plures dii, oportet esse plura hujusmodi perfecta. Hoc autem est impossibile; nam si nulli eorum deest aliqua perfectio, neque aliqua imperfectio ei admiscetur, non erit in quo ab invicem distinguantur. Impossibile est igitur plures Deos ponere’, S.c. Gent. I, cap. XLII, Praeterea.

447 mangel: gebrek; sprengkel: spot, smet; elders prevaleert de beteekenis spat of vonk, vgl. noot op vs. 356 en zie Onderw. der H. Dryeenh., vs. 224.

450 by: door.

451-52 Zoowel Petavius (o.c. I, bl. 74) als Vossius (De Theol. Gent. I, bl. 5) halen den tekst van Lactantius aan, dat de heidenen bij hun gebed niet een menigte goden maar slechts éen God aanroepen, Div. Inst. II, cap. I (Migne, P.L., VI, 255) en St. Thomas spreekt aan 't slot van cap. XLII over de heidenen ‘multitudiaem deorum confitentes quamvis plures eorum unum deum summum esse dicerent, praecipue ratione gubernationis’.

454 scheelt: verschilt, nl. in macht.

455 naerdien zy evenmoedigh draven: in hun recht van spreken loopen ze parallel; Vondels woordkeus schijnt door de gedachte aan twee paarden in éen gareel bepaald te zijn.

456 Versta: en den gemeenschappelijken last van besturen in gelijke mate dragen.

457 in dit gebied: in deze heerschappij, bij dezen regeervorm; Thomas spreekt van monarchia sive regnum.

459 zal nu de staetbant klemmen: als nu het aldus gevormde bestuur gezag wil hebben.

460 dees gedeeltheit: die verdeeling van macht; zoo gelt' er overstemmen: lees: overstèmmen en versta: dan moet er één den doorslag geven.

461 Versta: en ieder afzonderlijk (van die vele goden) moet voor de algemeene regeeringsopvatting wijken.

453-64 Het is mogelijk, maar alweer niet duidelijk, dat Vondels redeneering uit de noodzakelijkheid der monarchy op Thomas' argument in altijd nog 't zelfde cap. XLII van S.c. Gent. I teruggaat, waar ook over de monarchia gesproken wordt: ‘Ac per hoc evidenti signo apparet, ei cui convenit principatus unitatem deberi’.

466 Een: in dit en de volgende vss. heeft een den klemtoon.

[p. 477]

 

Een veltheer 't gansche heir, een vorst zoo veele steden,

 

Een eenigh roer de hulck, in 't grondelooze nat.^465-69

470

Een uurwerckveder drijft zoo menigh ysren radt:

 

Op dat ick oversla den koning van de byen,⁴⁷¹

 

Die onder 't eenigh hooft te velde gaen, en stryen.

 

Zoo staet, natuur en kunst ons tot dees waerheit leidt,

 

Wie lochent dan met recht Godts enckele eenigheit,

475

Die staeten wetten stelt, de vorsten kan regeeren,

 

Natuur in wezen houdt, de kunsten doet vermeeren?

 

Wat overeenkomst van een veelheit spruit uit een,

 

Die moet nootzaeckelijck bestaen by een alleen:^477-78

 

Nu zienwe in elck geslacht een eenigh, 't welck de veelen⁴⁷⁹

480

Een maet verstreckt; aldus ontfangen zy en deelen

 

't Meervouwigh uit het een: maer d'overeenkomst van⁴⁸¹

 

't Meervouwigh steunt alleen op 't wezen: hierom kan^481-82

 

Geen veelheit, maer het een, voor andren uitgelezen,

 

Alleen 't beginsel van alle andre dingen wezen.^482-84

485

Het eigen wezen van al wat gevonden wort⁴⁸⁵

 

Is een alleen; maer Godt, in veelen uitgestort,

 

Alleen zijn wezen is, en anders niet. waer blijven⁴⁸⁷

 

De droomers nu, die meer dan eene Godtheit drijven?^477-88488

 

Daer menige ordens zijn, in hoogheit ongelijck,

490

Zal 't noodigh zijn dat d'een voor d'andere orden wijck'^489-90

 

In waerde, en in gezagh; of staenze t'zamen effen,⁴⁹¹

465-69 Deze voorbeelden geeft Lactantius in De Ira Dei: cap. XI (Migne, P.L., VII, kol. 110) aldus: ‘Non possunt in hoc mundo multi esse rectores, nec in una domo multi domini, nec in navi una multi gubernatores, nec in armento aut grege duces multi, nec in uno examine multi reges. Sed nec in caelo quidem multi soles esse potuerunt, sicut nec animae plures in uno corpore’.

471 Op dat ick oversla: om niet te spreken van. Deze twee voorbeelden van het uurwerk en de bijen heeft Vondel blijkbaar zelf bedacht; den koning van de byen: Tegenwoordig spreken wij van de koningin, maar Vondel houdt zich hier, evenals in zijn vertaalde Landgedichten (IV), aan Virgilius die van rex spreekt.

477-78 Versta: Dat waar veel dingen in overeenkomen, spruit uit éen beginsel en die overeenkomst moet noodzakelijk door een eenheid veroorzaakt worden.

479 Nu zien we hoe in elk genus (geslacht) de veelheid teruggaat tot een eenheid, die de maat der afzonderlijke velen bepaalt.

481 't meervouwigh: de veelheid, multitudo.

481-82 maer d'overeenkomst enz.: maar dat waarin alle dingen overeenkomen is het zijn (het wezen).

482-84 hierom kan enz.: Daarom kan alleen het éene zijn (het een) het beginsel van alle dingen wezen.

485 Het eigen wezen: het eigenlijke zijn.

487 Alleen zijn wezen is: God is zijn eigen zijn, Gods essentie is zijn existentie, vgl. vs. 184, 190; St. Thomas zegt onmiddellijk vóor het geciteerde: ‘Divina natura est potissime habens esse, est igitur in ea maxima unitas’.

477-88 Deze niet heel duidelijke verzen, die Gods eenheid willen bewijzen uit de veelheid der dingen, geven voor de tweede maal (vgl. vss. 429-38) Vondels begrip weer van deze woorden uit de S.c. Gent: ‘In unoquoque genere videmus (nu zien we in elck geslacht) multitudinem ab unitate procedere; et ideo, in quolibet genere invenitur unum primum (een eenigh), quod est mensura omnium ('t welck de veelen Een maet verstreckt), quae in illo genere inveniuntur. Quorumcumque igitur invenitur in aliquo uno genere convenientia (overeenkomst, vs. 477, 481) oportet quod ab aliquo uno dependeat. Sed omnia in esse conveniunt. Oportet igitur esse unum tantum, quod sit rerum omnium principium; quod est Deus’ (I, Cap. XLII, Amplius).

488 drijven: doordrijven.

489-90 ordens - orden: rangen rang.

491 effen: gelijk.

[p. 478]

 

Zoo deelenze in haer' staet; zoo magh zich geen verheffen;⁴⁹²

 

Want elck ontleent en treckt uit 's anders haere maght:⁴⁹³

 

Zoo heeft dan elck gebreck van heerlijckheit, en kracht,⁴⁹⁴

495

En geen van allen is voltrocken, en volkomen.⁴⁹⁵

 

Dit kan men niet van Godt gevoelen, zonder schroomen,

 

Die door volkomenheit de kroon der kroonen spant,⁴⁹⁷

 

Daer 't enckel een in blinckt, de schoonste diamant.⁴⁹⁸

 

Indien de Godtheit quaem t'aenschouwen haers gelijcken,

500

Zy most haer veêr en kroon voor eenen Fenix strijcken,⁵⁰⁰

 

Die zijn geheilight hooft verheft in onzen dagh,⁵⁰¹

 

En bromt, naerdien hy noit zijn wedergade zagh;⁵⁰²

 

Terwijl met zonnegout en purper, om zijn vlogels,⁵⁰³

 

Besprengkelt, en gevolght van eenen stoet, geen vogels

505

Hem onder d'oogen zien dan met eerbiedigheit,

 

Daer zulck een regenboogh den eenigen geleit⁵⁰⁶

 

Naer d'oude Zonnestadt, gewoon de fenixveêren⁵⁰⁷

 

Met tempel en altaer en wieroockvaten t'eeren,

 

In stede van den Godt, die enckel blijft en een,

510

En alle schoonheit schiep, daer oit de zon op scheen.^{489-510499-510}

 

Men vraege Trismegist, in wijsheit hoogh te zetten,⁵¹¹

 

Die den Egyptenaer door onderwijs en wetten⁵¹²

 

Zoo lang van overouts Godts licht ontsteecken heeft,

 

Waerom hem 't volck den naem van Drymael grootste geeft.⁵¹⁴

515

Helaes, had Zonnestadt behartight 's helts geboden,⁵¹⁵

 

Zy zou Godts enckelheit in endelooze Goden,

 

Niet lochenen, door vier, altaer, en offersmoock,

492 zoo deelen ze in haer' staet enz.: zoo moeten ze hun macht gelijk verdeelen en kan de een zich niet boven den ander verheffen.

493 Versta: want door de onderlinge verdeeling hangen zij van elkaar af.

494 En zoo komt ieder in heerschappij te kort, daar de een geen macht over den ander heeft; heerlijckheit: in de oude beteekenis van heerenrecht; Kiliaen geeft: dominium, potestas, jurisdictio enz.

495 voltrocken, en volkomen: volledig.

497 volkomenheit: volmaaktheid.

498 't enckel een: de loutere eenheid.

500 Dan zou ze minder zijn dan de Fenix.

501 in onzen dagh: in het daglicht.

502 bromt: praalt; naerdien: omdat.

503 Terwijl: lees hem van vs. 505 achter dit terwijl.

506 zulck een regenboogh: de stoet meevliegende kleurige vogels.

507 Zonnestadt: Plinius spreekt van Panchaia ‘solis urbs’, Hieropolis in Beneden-Egypte, vgl. 515.

489-510 Dit bewijs van Gods eenheid uit zijn volmaaktheid en noodzakelijke alleenheerschappij is bij St. Thomas noch in de Summa Theol. noch in de Summa c. Gent. te vinden. Waarschijnlijk steunt Vondel op het betoog van Lactantius in de Div. Institutiones, die in Lib. I, cap. III de vraag, of de wereld door éen of meer goden geregeerd wordt o.a. beantwoordt met: ‘Si plures sint dii, minus valebunt, aliis tantumdem in se habentibus ... Deus vero, si perfectus est ut esse debet, non potest esse nisi unus, ut in eo sint omnia; Migne, P.L. VI, kol. 123.

499-510 Dit voorbeeld van den fenix, den door Vondel zoo vaak bezongen vogel (vgl. War. der Dieren, CXXIII; Joz. in Dothan, vs. 1113 vv.), is van den dichter zelf, maar wellicht gaat hij uit van het ‘avis unica Phaenix’ (den eenigen, vs. 506) in het gedicht op den Phaenix, dat aan Lactantius werd toegeschreven, Migne, P.L., VII, kol. 277; ook de beschrijving van Plinius, Hist. Natur. X, 2 moet Vondel bekend geweest zijn.

511 Trismegist: Over dezen fabelachtigen leeraar der Egyptenaren, die als de halfgod Thoyth (Toth, vgl. Sofompaneas, vs. 551-62) bij hen vereerd werd, volgens Cicero met een der vele Mercuriussen van de Grieksch-Rom. mythologie werd vereenzelvigd, in de oud-chr. literatuur herhaaldelijk opduikt als Hermes Trismegistus of Termagnus en bij Vondel wel vijftig maal (zegt v. Lennep) voorkomt (in Besp.: III, 1137; IV, 1094; V, 69, 1455 en zie verder de opgaven in Dl. VII, bl. 387, r. 78 en 87), heeft Vondel zich hier laten voorlichten door Lactantius, hfdst. VI: ‘De divinis testimoniis et de Sibyllis’ van Div. Inst. I, (Migne, P.L. VI, kol. 138).

512 ‘Aegyptiis leges ac litteras tradidit’, Lact., vgl. Sofompaneas, vs. 561.

514 ‘adeo ut ei multarum rerum et artium scientia Trismegisto cognomen imponeret’, Lact.

515 Zonnestadt: vgl. vs, 507.

[p. 479]

 

Noch dieren niet alleen, maer geen ajuin en loock,⁵¹⁸

 

Als Godtheên, eeren, en die gruwelen verbloemen.^516-19

520

Hy noemt Godt naemloos; want men hoeft hem niet te noemen,

 

Die geenen naem behoeft, nu 's wezens enckelheit,^520-21

 

Zijn eigenschap, hem klaer van andren onderscheit.

 

Dus spreeckt dit groot vernuft, dit leeren tien Sibillen

 

De leerzaemen, die Godt en waerheit leeren willen.^523-24

525

De wijste wijzen zelfs, befaemt in 't Heidendom,⁵²⁵

 

Bestemmen eenen Godt, en d'eenigheit alom;

 

Hoewel dees kennis wiert benevelt van veel droomen,

 

En 't licht, als door een wolck, hun toestraelde onvolkomen,⁵²⁸

 

Die meer tot wellusten en ydelheit gezint,

530

Of traegh in 't onderzoeck, te reuckeloos en blint,

 

Op 't spoor van blinden, vast den onwegh innesloegen,⁵³¹

 

En in 't verscheenen licht zich al t'ondanckbaer droegen.⁵³²

 

Dus raeckt de logentael in zwang, met eenen schijn

 

Van waerheit, en zy snoerde een' aenhang aen haer lijn.

535

Godts eenige enckelheit wort Godeloos gelastert.⁵³⁵

 

Der goden aental groeit, terwijl het volck verbastert.

 

De spraeck der wijzen volght 't meervoudige getal

 

Van Goden, naer den stijl, de staetzucht ten geval.⁵³⁸

 

De reuckeloosheit kan den middelwegh niet raemen:

540

Zy lochent d'enckelheit of lochentze al te zaemen.^539-40

 

Dees eert geen Godtheit, die, veel hondert aen een rist.⁵⁴¹

 

Dit past den afgodist, en dat den ongodist.^{417-542527-42542}

 

Dat Godt oneindigh is, voor 't licht van reden bloot leit,^*543

 

Die hem volkomen schat in wezen, in hoegrootheit,⁵⁴⁴

545

In zijn hoedaenigheit, in wijsheit, goetheit, maght,

 

En ieder eigenschap, uitwercking, deught, en kracht.

518 ajuin en loock: Vossius deelt alleen mee, dat de Egyptische priesters zich van uien onthielden, l.c. bl. 202.

516-19 De vele goden der Egyptenaren behandelt Ger. Vossius uitvoerig in De Theol. Gentili (ed. 1668) bl. 101 vv. en 634 vv.

520-21 ‘Ne quis nomen Dei requireret ἀνώνυμον esse dixit Trismegistus eo quod nominis proprietate non egeat ob ipsam scilicet unitatem. Ipsius haec verba sunt: 'Ο δέ θεὸς εἰς, ὁ δε είς ὀνοματος οὐ προσδέεται: ἐστι γαρ ὁ ὠν ἀνωνυμος’, Lact. l.c. kol. 139-40; vgl. vs. 46, 573.

523-24 Dit leeren enz.: In hetzelfde hfst. VI spreekt Lactantius van de getuigenissen der Sibillen, wier aantal hij op tien stelt; kol. 141.

525 De wijste wijzen enz.: Lactantius laat aan de Sibillen de groote dichters en wijsgeeren der Oudheid voorafgaan met hun getuigenissen over éen God, l.c. cap. V ‘De testimoniis poëtarum et philosophorum’; Bestemmen: belijden; eenen: met klemtoon.

528 hun: met klemtoon.

531 onwegh: verkeerden weg, vgl. vs. 264.

532 draegen: gedraegen.

535 Godeloos: zooals doorgaans bij Vondel voor goddeloos.

538 naer den stijl, de staetzucht ten geval: volgens de grillen van de mode en de politiek.

539-40 Roekeloos weet men geen middenweg te houden tusschen geen God of vele goden.

541 Dees - geen - die: alle met klemtoon; veel hondert aan een rist: de oude hekelaar Vondell; rist: ris, rij.

417-542 Vondels betoog over de één- en éenigheid van God sluit zich wel aan bij de leer van St. Thomas: ‘Quod Deus est unus’, S.c. Gent. I, cap. XLII, maar de argumenten, daar ontwikkeld, geeft hy slechts sporadisch en vaag weer; eerder heeft hij met name in vs. 417-18 en in vs. 423-26 het art. ‘Utrum Deus sit unus’ van de S. Theol. I, Q. XI, 3 op 't oog, waar Gods eenigheid wordt afgeleid resp. uit zijn simplicitas (eenvouwigheit) en zijn perfectio essendi (volkomenheit ... ick ben 't alleen, Die uit my zelve ontsta), vgl. vs. 85

527-42 Vondel volgt hier Lactantius' klacht aan 't slot van zijn hfdst., dat een door valsche meeningen verdwaasde gewoonte die oude wijzen toch feitelijk tot afgoderij heeft gebracht, kol. 137.

542 Dit - dat: met klemtoon.

* [Randschrift:] Godt is onendigh.

543 vv. Bij zijn betoog over Gods oneindigheid komt Vondel weer op St. Thomas terug, die in de S.c. Gent., I, cap. XLIII bewijst ‘Quod Deus sit infinitus’; Thomas' argumenten zijn echter moeilijk bij Vondel terug te vinden.

544 schat: acht; hoegrootheit: St. Thomas merkt op, dat bij God niet van stoffelijke, alleen van geestelijke grootheid (spiritualis magnitudo) sprake kan zijn.

[p. 480]

 

Al watge in Godt gemoet, getuight hy is onendigh;⁵⁴⁷

 

Het zy hy zich bespiegle inwendigh, of uitwendigh;

 

Inwendigh, in ontstaen en wezen onbepaelt;⁵⁴⁹

550

Uitwendigh, in 't heelal, dat uit zijn wezen straelt;^548-50

 

Hy ziet d'oneindigheit omvatten al 't volkomen,⁵⁵¹

 

En 't wezen, en ontstaen, en al wat uitgenomen⁵⁵²

 

Wat heerlijck in hem schuilt, of uitschijnt in het oogh

 

Der schepselen: hoe diep, hoe lang, hoe breet, hoe hoogh,

555

Geen wezen is'er, niets uitneemende gesproten,

 

Dat van zijn wezen niet bevat wort, en besloten

 

In d'aertsvolkomenheit van zijne oneindigheit.

 

Dees hemelsche eigenschap den schepper onderscheit

 

Van 't schepsel, onvoorzien van zulck een prachtigh wapen;⁵⁵⁹

560

Hoewel 't ontzeght in Godt en Godtheit 't geen 't geschapen⁵⁶⁰

 

Bepaelt, het stelt nochtans iet onbegrijpzaems vast,⁵⁶¹

 

Dat d'onbegreepenheit van Godts natuure past.

 

d'Atheensche wijsheit pooght in dit geheim te dringen,⁵⁶³

 

En noemt de Godtheit Pan, of d'Alheit aller dingen;⁵⁶⁴

565

Want wat 'er is, en was, en namaels worden zal,

 

Verbeelt u endeloos de Godtheit is het al,⁵⁶⁶

 

Der dingen Oceaen, naerdien men daer kan visschen⁵⁶⁷

 

Ontelbren overvloet van licht, gestaltenissen,

 

Schakeersel, wezens, deught, en haer volkomenheên,

570

Als in een' boezem van al 't edelste by een.

 

Hier wenschte ick tong, en tael, om uit te spreecken hoe men

 

Der dingen eerste en endt met eenen naem zou noemen,⁵⁷²

 

Die naemloos is, en blijft, en geenen naem begeert,⁵⁷³

 

Of naemen zonder endt, waer door hy wort vol-eert,⁵⁷⁴

575

En teffens uitgedruckt. wat tong heeft dit vermogen?⁵⁷⁵

 

Geen tong: want mist men dit, Godt bleef niet onvoltogen

547 gemoet: ontmoet.

549 in ontstaen: zijn asseitas, vanzelfheid, vs. 552, 593 en vgl. Besp. I, 449; II, 77, 83, 426; en wezen onbepaelt: in zijn onbegrensd wezen, nl. zoowel zijn essentie als existentie die identiek zijn.

548-50 Hiermee vat Vondel de bij St. Thomas direct volgende capita over Gods begrijpen èn van zich zelf èn van de dingen buiten Hem samen: cap. XLIV-LIX.

551 al 't volkomen: alle volmaaktheid der schepselen.

552 uitgenomen: uitgelezen, voortreffelijk; in vs. 555 uitneemende: uitnemend, uitmuntend.

559 onvoorzien van zulck een prachtigh wapen: die het goddelijk wapen (herald.) der oneindigheid niet vertoonen kan.

560 Hoewel 't ontzeght: hoewel het schepsel aan God niet toekent; vgl. vs. 65, 76, 189.

561 Bepaelt: begrenst; onbegrypzaems: onbegrijpbaars.

563 d'Atheensche wijsheit: de Grieksche wijsgeeren.

564 Pan, of d'Alheit: niet de herdersgod, maar de benaming van God als éen met de natuur het eerst ingevoerd door Xenophanes: ἐν και πᾶν, het al-zijnde; vgl. Besp. I, 523-24 en de noot.

566 Verbeelt u endeloos: als tusschen haakjes te lezen: stel u alles voor wat ge kunt.

567 Der dingen Oceaen: zoo noemt ook de Grieksche bisschop St. Gregorius van Nazianze God πέελαγος τῆς οὐσίας (Petavius, l.c. I, bl. 107), vgl. vs. 400, 688.

572 eerste en endt: uitgangspunt en doel; begin en einde.

573 vgl. vs. 46, 520.

574 Over de namen Gods (vgl. Jerem. XXXII, 18) handelt St. Thomas in de S. Theol. I, Q. XIII en in S.c. Gent. I, cap. XXX.

575 teffens: tegelijk.

[p. 481]

 

In zijnen ommetreck; wanneer men in de school⁵⁷⁷

 

Van Griecken zulck een zon wil tekenen met kool.^577-78578

 

Maer om d'oneindigheit naer 't leven af te maelen,

580

Behoeftze zelf van zelf in ons verstant te daelen,

 

Zich uit te schilderen in haer oneindigh licht:^579-81

 

Al maeltze zich ten deele in 't eindigh voor 't gezicht⁵⁸²

 

Der menschen, die den dagh der Godtheit lang versliepen,⁵⁸³

 

Hoe klaer dees opging, en gezien wiert in 't verdiepen

585

En in 't verhoogen van het licht en duisternis

 

Der schepselen, waerin Godt onvolkomen is^584-86

 

t'Aanschouwen, noch ter tijt, tot dat de ziele ontbonden⁵⁸⁷

 

Het morgenlicht verschijn', van nacht noch avontstonden

 

Gevolght, en nagetreên, en zy verdraegen magh⁵⁸⁹

590

d'Oneindigheit te zien, op haeren schoonsten dagh.

 

Indien oneindigheit Godts wezen wiert benomen,

 

Dat lochende terstont 't volkomenste volkomen⁵⁹²

 

In wezen, en ontstaen, nootwendigheit, en kracht,⁵⁹³

 

Uitwerckinge, enckelheit, eenvouwigheit, en maght,^593-94

595

En wat dit wezen, dat onmengbaer onverscheiden⁵⁹⁵

 

In eigenschappen is, geduurigh zal geleiden.⁵⁹⁶

 

Godts eigenschappen, wat vernuft hier tegens storm,

 

Om haer te monsteren door onderscheit van form,^597-98

 

Zijn niet dan loutre form, en wezen al te zamen.⁵⁹⁹

600

De zwackheit van 't verstant wil door verscheide naemen⁶⁰⁰

 

Vereedlen Godts natuur, en wezen: maer dit munt⁶⁰¹

 

Niet goddelijcker uit dan op 't uitsteeckend punt⁶⁰²

 

Van d'eenige enckelheit des wezens. wat byzonder⁶⁰³

 

In 't brein wort opgevat, dat hangt begrepen onder

577 In zijnen ommetreck: in den omtrek of de voorstelling, die wij ons van Hem maken.

577-78 in de school Van Griecken: in de school der Grieksche wijsgeeren, Plato bijv. vgl. Lactantius' aanhalingen uit hem, dat niemand volkomen kan zeggen wat God is, Div. Inst. I, cap. VIII en De Ira Dei, cap. XI (Migne, P.L. resp. VI, kol. 153 en VII, kol. 113).

578 een zon teekenen met kool: nl. met houtskool, vgl. Op den Edipus, vs. 59.

579-81 Als ons menschenverstand God in zijn oneindigheid zou willen begrijpen, zou God zelf zonder tusschenmiddel (van zelf) in dat verstand moeten komen, wat natuurlijk niet kan.

582 in 't eindigh: in de eindige, zichtbare, geschapen wereld.

583 Versta: van die menschen, die lang als slapenden hun oogen voor Gods kenbaarheid gesloten hielden.

584-86 verdiepen - verhoogen: schilderstermen, in verband met Vondels aan de schilderkunst ontleende beeldspraak, vgl. Besp. I, 785; verdiepen heeft betrekking op den achtergrond, verhoogen op den voorgrond; hier in verbinding met van ket licht en duisternis der schepselen schijnt Vondel te bedoelen: het op- en ondergaan, de wisseling der natuurverschijnselen.

587 noch ter tijt: tot den tijd; de ziele ontbonden: aan de ontbonden ziel.

589 magh: kan.

592 Dat lochende: zou men daardoor loochenen.

593 wezen, en ontstaan: Dit is de derde maal dat Vondel in kort bestek deze uitdrukking gebruikt, vgl. vs. 549, 552.

593-94 Vrijwel hetzelfde als vs. 545-46.

595 En wat: en al wat.

596 geduurigh zal geleiden: eeuwig zal bijblijven.

597-98 Versta: wat men ook uitdenke, om Gods eigenschappen als formeel van elkaar onderscheiden voor te stellen; monsteren: op een rij zetten voor 't overzicht.

599 Vgl. vs. 182, 184, 195, 280.

600 vgl. vs. 281.

601 Vereedlen: den adel doen uitkomen; dit: dit wezen.

602 Niet: nergens; uitstekend: klemtoon op uit.

603 byzonder: afzonderlijk; in 't brein: vgl. vs. 281, 638.

[p. 482]

605

Het wezen. noem nu vry al watge noemen wilt;

 

Ick hoor geene eigenschap, die 't allerminst verschilt

 

Van d'ander. schijnt u dit te doncker en te duister;

 

De reden toont het u met blijck, en heldren luister.⁶⁰⁸

 

Wat door een zelve form, die louter, ongemengt,

610

En onbepaelt is, zoo veele eigenschappen brengt

 

Aen zich, en onder zich, gewis dat is een teken

 

Van boven anderen in hoogheit uit te steecken,

 

Die, door verscheidenheên van formen en van reên,

 

En noch bepaelt, dit goet bezitten in 't gemeen.^609-14

615

Indien nu onderscheit van ongelijcke trappen

 

In Godts des oppersten heilbaerende eigenschappen

 

En zuiver wezen waer, zoo zou 't oneindigh schoon

 

Door eenerhande form en reên niet deze kroon

 

Bereicken, maer een snoer van perlen t'zamenlezen,

620

Uit veel verscheidenheên van 't ingekrompen wezen.^615-20

 

Godt zou door d'eene form onmeetbaar zijn geacht,

 

Door d'andre wijs, en goet, door d'andre d'eerste maght:

 

Dat voeght zijn grootheit niet: want onderscheit van veelen

 

Aen een verbonden, stelt een heelheit toe uit deelen:

625

En wat's eenvouwigheit in wezen en bestaen

 

Doch anders als verschil, en mengselen versmaen?⁶²⁶

 

Wie rijck by zich is hoeft niet meer by een te raepen:⁶²⁷

 

Dat voeght geschapenheit, maer geensins 't ongeschapen.⁶²⁸

 

Is tusschen eigenschap en wezen onderscheit

630

In Godt, zoo leent het iet: dit quetst Godts majesteit.⁶³⁰

 

Waer onderscheit bestaet, daer wort iet aengewonnen,

 

Dat uit den wortel vloeit van 't wezen, noit begonnen.

 

Indien zijne eigenschap in 't wezen niet bestaet,⁶³³

 

En onderscheiden wort van 't wezen in der daet;⁶³⁴

635

Zoo moet menze elders dan uit 's wezens boezem haelen.⁶³⁵

 

Wie zulck een kluwen zoeckt, zal wijt van Godt verdwaelen.⁶³⁶

 

En schoon Godts eigenschap en wezen, als gedeelt

608 met blijck: klaarblijkelijk.

609-14 Versta: Hij die louter form is zonder onderscheid van eigenschappen steekt boven al het geschapene uit, dat mèt onderscheid van beperkte eigenschappen, aan dit goet, nl. aan God, in 't algemeen (in 't gemeen) deelachtig is; van formen en van reên: van eigenschappen in onderlinge verhouding, vgl. vs. 618.

615-20 Ware er onderscheid tusschen Gods eigenschappen en zijn wezen, dan verloor God ('t oneindigh schoon) deze excellentie (kroon) en werd zijn wezen ingekrompen tot een samenstelling van verschillende eigenschappen (een snoer van perlen).

626 Doch: toch.

627 by zich: uit zich zelf.

628 geschapenheit: het geschapene.

630 zoo leent het iet: dan ontvangt Gods wezen iets.

633 Versta: indien Gods eigenschappen niet hetzelfde zijn als zijn wezen.

634 in der daet: werkelijk, realiter.

635 Dit verstaat men 't beste zoo: dan worden ze aan Gods wezen toegevoegd.

636 zulck een kluwen: langs dien weg, met toespeling op het kluwen garen, waarmee Theseus door Ariadne uit het doolhof geleid werd.

[p. 483]

 

En formwijs, staen in 't brein byzonder afgebeelt,⁶³⁸

 

Nochtans wort hier door niet gelochent noch bestreden

640

d'Eenvouwighste enckelheit van Godts volkomenheden;

 

Naerdien dit onderscheit in haer geen' voetstap plant,⁶⁴¹

 

Maer buiten Godts natuur, in 't menschelijck verstant,

 

Het welck, hoe scherp wy oock vernuft en zinnen slijpen,

 

Te plomp blijft om geheel Godts hoogheit te begrijpen,⁶⁴⁴

645

Gelijckze in wezen is; of naer d'eenvouwigheit,

 

Eenvormigh op het hooghste, en schuw van onderscheit:⁶⁴⁶

 

Maer wy begrijpen Godt slechts stuckwijze, onvoltogen,⁶⁴⁷

 

Naer d'evenredenheit des schepsels, dat onze oogen⁶⁴⁸

 

Alleen een' blick en schijn en strael der Godtheit geeft;

650

Een geest, die heimelijck in alle dingen zweeft:

 

Want zou Godts eigenschap zich eigentlijck schakeeren,⁶⁵¹

 

Gelijckze in ons begrijp, genegen aen te leeren,

 

Zich spiegelt, blick op blick; gewis in allen schijn⁶⁵³

 

De regenboogh zou min dan Godt verscheiden zijn.⁶⁵⁴

655

  d'Oneindigheit van Godt, te vatten noch begrijpen,

 

Zich van geen tijt noch plaets laet sluiten en benijpen,⁶⁵⁶

 

Noch menschelijck verstant, te kranck om in der daet⁶⁵⁷

 

Dit wezen aen te zien, in top van zijnen staet.⁶⁵⁸

 

d'Oneindigheit zweeft op onachterhaelbre pennen,⁶⁵⁹

660

En beelt zich uit in 't brein, door kennen en niet kennen⁶⁶⁰

 

Van Godt, en alles wat den dingen ingestort

 

Beknopt in hem alleen by-een gevonden wort,⁶⁶²

 

Ten minste naer de kracht, waer door hy, eeuwigh zwanger,

 

Zich uitbreide in der tijt, of korter, ofte langer.^663-64

665

Verbeelt u eens, gy zaeght in eenen blick op een⁶⁶⁵

 

Gestapelt al het schoon, en alle uitneementheên

 

Der schepselen, wat zou dit zien genoegen baeren!

 

Hoe zou uw ziel, geraeckt van brant en yver, vaeren

 

Ten lichaeme uit, om zulck een schoonheit en genot!

670

Dit's eindigh: denck nu, wat's oneindigheit van Godt.

638 in 't brein: in het onderscheidend verstand, vgl. vs. 281, 600, 604.

641 Daar deze onderscheiding geen werkelijke onderscheiding maakt in God.

644 plomp: stomp, grof.

646 Eenvormigh op het hooghste: een hoogste forma substantialis; schuw van: onvatbaar voor.

647 stuckwijze: bij gedeelten, met onderscheidingen; onvoltogen: onvolmaakt.

648 evenredenheit: analogie; vgl. Besp. I, 318, 773; II, 53.

651 Versta: want als Gods eigenschappen in eigenlijken zin van elkaar onderscheiden waren.

653 blick op blick: in verschillende aspecten.
in allen schijn: evident.

654 Zou God verscheidener zijn dan de regenboog.

656 sluiten: insluiten; benijpen: omknellen.

657 in der daet: werkelijk.

658 in top van zijn staet: in zijn volle volmaaktheid.

659 onachterhaelbre pennen: op niet in te halen vleugels, vgl. vs. 76 en Besp. I, 1097.

660 door kennen en niet kennen: door affirmatie en negatie? Vgl. 65-66.

662 Beknopt: Virtualiter eminenter.

663-64 Ten minste voor zoo ver (naer de kracht) Hij, die altijd werkend is (eeuwigh zwanger), zich in den tijd heeft meegedeeld.

665 Verbeelt u eens: vgl. vs. 387.; eenen: met klemtoon.

[p. 484]

 

Schoon Godt d'onendigheit alleen is, nochtans dwerrelt⁶⁷¹

 

Het hooft van Epikuur, als hy 't begrijp der weerelt

 

Onendigh noemen durf, en drijft dat dit heelal⁶⁷³

 

Bestaet uit weerelden, verknocht aen maet, noch tal;⁶⁷⁴

675

Uit weerelden gebout van vezelen, die drijven,⁶⁷⁵

 

Of kleven: midlerwijl laet hy een ruimte blijven,⁶⁷⁶

 

En ledigheit, op dat elck lichaem zich beweegh'.^673-77

 

Zoo droomt hy, en noch acht Lukrees dien droomer sneêgh.⁶⁷⁸

 

Nu geeft onmeetbaerheit d'oneindigheit 't geleide:^*

680

Want waer men d'eene vint, daer vint menze alle beide,

 

Oock d'overalheit van Godts tegenwoordigheit,^679-81

 

Een eigenschap, die niet van 't eeuwigh wezen scheit.⁶⁸²

 

Wie Godts oneindigheit in zijn bespiegelingen

 

Bestemt, zal d'andre mede oock alsins door zien dringen.⁶⁸⁴

685

Onmeetbaerheit begrijpt het al wat uitgestort⁶⁸⁵

 

Van Godt, oock binnen Godts natuur begrepen wort,

 

In wezen, en in kracht: want zoo 't vernuft wil vaeren⁶⁸⁷

 

Op dezen Oceaen der wezens, zijne baeren⁶⁸⁸

 

Gaen weiden, zonder strant. waerheen 't vernuft zich went,

690

Het ziet een bare zee, een enckel element,⁶⁹⁰

 

Een eenigh aengezicht der Godtheit aen met vreezen,⁶⁹¹

 

En ootmoedt en ontzagh. op Godts ongrondigh wezen⁶⁹²

 

Drijft dit heelal, gelijck een spongie in 't zoute nat,⁶⁹³

671 dwerrelt: dwarrelt, draait; Epikuur: éen der voornaamste atomisten, vgl. Besp. I, 147 en noot aldaar, 855 vv. en noot; 't begrijp: de inhoud, het heelal; weerelt: aldus in de 1e uitg., terwijl het rijm werrelt vereischt, zooals Vondel ook in zijn Kinderlijck, vs. 15 schreef.

673 drijft: beweert.

674 verknocht: gebonden.

675 vezelen: de atomen, waaruit volgens de Epicuristen het heelal gebouwd is, vgl. Besp. I, 661-vlg.; 790-91; die drijven: die onvermengd blijven.

676 Of kleven: zich aan elkaar voegen; een ruimte ... En ledigheit: de eindelooze ruimte: spatium summai totius omne, Lucr. I, 984.

673-77 De oneindigheid naar duur en uitgestrektheid van het heelal leert Lucretius in De Rerum natura, I, vs. 921-1109.

678 Lucrees: Lucretius, de dichter van De rerum natura, vgl. Besp. I, 148 en de noot; sneegh: snedig: vernuftig; over de bewondering van Lucretius voor Epikouros, wiens atomistische natuurleer hij bezong, zie Besp. I, 855 en noot.

* [Randschrift:] Godt is onmeetbaer.

679-81 onmeetbaerheit - oneindigheit - overalheit: Ook Petavius spreekt in De Deo Deique proprietatibus, lib. III, cap. VII samen over Gods aeternitas, immensitas en ubiquitas; vs. 679 duidt er op, dat Vondel dit tractaat gelezen had: Aeternitati comes adjungenda est immensitas (geeft - 't geleide), hoewel wij verder weinig raakpunten vinden; ook schijnt Vondel aeternitas als oneindigheit te verstaan, terwijl hij Gods eeuwigheid verderop (vs. 873-vlg.) pas behandelt; S. Thomas echter behandelt in de S. Theol. I de alomtegenwoordigheid (Q. VIII) terstond na de oneindigheid (Q. VII), zonder de onmeetbaarheid van God te noemen.

682 De latere theologen wijzen er op, dat de onmeetbaarheid een absolute, de overalheid een hypothetische eigenschap Gods is, in zoover nl. de eerste geen, de andere wèl schepselen veronderstelt; Vondel moet hier dus de onmeetbaarheid bedoelen, waarover hij tot vs. 709 doorgaat.

684 Bestemt: toestemt, toegeeft; d'andre: de onmeetbaarheid; alsins: van alle kanten, onafwijsbaar.

685 begrijpt: omvat; Vondel schijnt met vs. 685-87 te bedoelen, dat Gods onmeetbaarheid zijn wezen, zijn eigenschappen en zijn macht betreft.

687 't vernuft: het menschelijk verstand.

688 Oceaen der wezens: het alles omvattende wezen, God, vgl. vs. 400, 567; zijne baeren enz.: dan bemerkt het vernuft, dat God geen grenzen heeft.

690 een bare zee: één bare zee, niets dan zee; een enckel element: éen enkele watervlakte.

691 Een eenigh aengezicht: vgl. Ad. in Ball. vs. 216, hoewel de beteekenis daar anders is.

692 ongrondigh: grondeloos, zooals in Lucifer, vs. 282.

693 spongie: spons, vgl. Besp. I, 723; dit prachtige en zeer juiste beeld is van Vondel zelf; bij de multiplices similitudines, door Petavius uit Bijbel en Vaders aangehaald (lib. VII, cap. IX) komt het niet voor.

[p. 485]

 

Doortrocken van de zee, van schuim en water zadt.⁶⁹⁴

695

De kracht en 't wezen van de Godtheit leeft volkomen⁶⁹⁵

 

In d'allerminste stip. waer Godt niet wort vernomen⁶⁹⁶

 

Is nergens: want hy is al teffens, naer zijn maght

 

En wezen, overal. geen duisternis, geen nacht^697-98

 

Ontschuilt zijn alziende oogh. geveinstheit noch gepeinzen

700

Ontschuilen 't eeuwigh licht, dat heenstraelt door het veinzen,⁷⁰⁰

 

In 't hart zit, en van 't oogh der ziel de nevels vaeght,⁷⁰¹

 

Dies Godt met recht den naem van hartekenner draeght.^699-702702

 

Maer schoon de Godtheit ons gedachten klaer kan weeten

 

Door d'alomwezenheit, nochtans Godts ongemeeten⁷⁰⁴

705

Hoegrootheit is hier in volkomener in glans,^704-05

 

Naerdienze wezentlijck, en eigentlijck, en gantsch⁷⁰⁶

 

Het al vervult en propt, en niets laet ledigh blijven,⁷⁰⁷

 

Zoo wel beneên 't gestarnte, als daer geen starren drijven.⁷⁰⁸

 

Dees alomwezenheit des wezens, schoonze vloeit^*

710

Zelfstandigh overal in allen, en doorgloeit⁷¹⁰

 

En onderhoudt, en voedt zoo veel geschapenissen,⁷¹¹

 

Noch wortze niet getast, noch hoeft geen smet te wissen⁷¹²

 

Uit haere louterheit: gelijck des menschen ziel

 

Na'et zielen van het lijf een smet van 't lichaem hiel:⁷¹⁴

715

Want Godt is plaetseloos alsins in alle dingen⁷¹⁵

 

Zoo tegenwoordigh, dat hy alles kan doordringen,⁷¹⁶

 

En blijven smetteloos in wezen, endtloos wijdt⁷¹⁷

 

Gescheiden van al 't geen bestaet in plaetse, en tijt.

 

Hy blijft in louterheit van wezen dicht gesloten.⁷¹⁹

694 zadt: verzadigd.

695 De kracht en 't wezen der Godtheit: Gods krachtig wezen.

696 d'allerminste stip: het kleinste ding.

697-98 S. Thomas leert in S. Theol. I. Q. VIII, art. 3, dat God overal is 1^o door zijn essentie (wezen), nl. door de mededeeling van zijn zijn aan het schepsel; 2^o door zijn presentie (alziende oogh) vlg. vs. 1095, wijl niets Hem verborgen blijft, en 3^o door zijn potentie (maght), wijl Hij alles bestuurt.

700 Ontschuilen: verbergen zich.

701 In 't hart zit: doordringt tot in het hart; van 't oog der ziel de nevels vaeght: alle geestelijke onklaarheid wegneemt.

699-702 Vgl. Ps. VII, 10; Wijsheid, I, 6; Rom. VIII, 27;

702 hartekenner: Vgl. Maria Stuart, vs. 1262; Harpz. VII, vs. 55; XVIII, 89 en XXV, 19.

704 alomwezenheit: Vgl. vs. 709, evenals overalheit van vs. 681 en alomheit van vs. 727 vertaling van het scholastiek ubiquitas.

704-05 ongemeeten Hoegrootheit: onmeetbaarheid, immensitas; is hier: blijkt hier, nl. in het kennen der harten.

706 wezentlijck: essentialiter; eigentlyck: in eigenlijken zin, proprie; gantsch: geheel, totaliter.

707 propt: vult, vgl, Besp. I, vs. 600-601.

708 Zoowel binnen het heelal als daarbuiten, nl. in het empyreum, dat als de woonplaats van God (het grondelooze licht) zich buiten de buitenste sterrensfeer bevindt.

* [Randschrift:] Godt is wezentlijck overal tegenwoordigh.

710 zelfstandigh: secundum substantiam of essentiam.

711 geschapenissen: schepsels, vgl. vs. 1319, elders geschapenheid, Harpz. XXXII, vs. 36 en Besp. II, 1082 en III, 525.

712 Noch wortze niet getast: toch valt Gods tegenwoordigheid niet onder den tastzin; noch hoeft enz.: en ook kan zij Gods zuiverheid niet bezoedelen, vgl. verder vs. 740-43.

714 nl. door de erfzonde; zielen: bezielen, animare.

715 plaetseloos: zonder plaats in te nemen, niet localiter; daar God geen lichaam heeft kan Hij ook niet stoffelijk of plaatselijk ergens tegenwoordig zijn; plaetseloos: vgl. Altaergeh. I, vs. 878; alsins: zonder twijfel.

716 kan doordringen: voor: doordringt.

717 En blijven enz.: en tegelijk in zijn wezen onbesmet, onbezoedeld blijft; wydt: ver.

719 Zijn zuiver wezen is ontoegankelijk voor besmetting door de minderwaardige dingen, waarin Hij door zijn zelfstandigheid tegenwoordig is; er is nl. geen stoffelijk contact.

[p. 486]

720

Zoo blijft hy verre en dicht, byeen en uitgegoten:⁷²⁰

 

En of hy neêrdaelt, op een endelooze wijs,⁷²¹

 

In 't schepsel, hy behaelt in hoogheit eer en prijs.⁷²²

 

En schoon hem Plato durf de ziel der weerelt noemen,⁷²³

 

Hy wil hierme geensins de dwaelingen verbloemen,

725

Die d'ongeschapenheit vermengen plomp en grof

 

Met 's hemels lichaemen, en tastelijcke stof.⁷²⁶

 

De diamantknoop van d'alomheit, alsins vintbaer,⁷²⁷

 

En d'eindeloosheit is zoo krachtigh onontbintbaer

 

In een gevlochten, en doorvlochten, en geleit,

730

Dat eer de form en stof van ieder wezen scheit,

 

Daer 't wezen wezen blijft, dan deze van elckandere⁷³¹

 

Te scheiden zijn, en Godt in ongodt eer verandere.⁷³²

 

Wie d'overalheit van 't oneindigh wezen knot,⁷³³

 

Ontkent oneindigheit volkomenheit in Godt.⁷³⁴

735

De groote Trismegist bestemt de vaste gronden,⁷³⁵

 

Daer nergens ommetreck, en alsins wort gevonden

 

Een zelve middelpunt in zijn' volkomen kloot.^736-37

 

Hoe spreeckt d'onreden dan zoo schandelijck zoo snoot

 

Van Godt, als of dit steef een lasterlijck gevoelen.^738-39

740

Indien de zonnestrael in geene modderpoelen

 

Ontwijt wort, noch besmet, hoe laegh zich 't licht verneêrt;

 

Hoe wort Godts wezen zelf, dat geest is, dan onteert

 

En door het slijck bevleckt? het zyn dan grove zinnen,^740-43

720 verre en dicht: veraf en nabij; bijeen en uitgegoten: in zich zelf en meegedeeld.

721 of: ofschoon; op een endelooze wijs: op een goddelijke, onachterhaalbare wijze.

722 hij behaelt enz.: hij blijft de hooge, onaantastbare Godheid.

723 Reeds in het Onderw. der H. Dryeenheit, vs. 69 had Vondel uit Fernelius Plato's meening over God als de ziel der weerelt aangehaald, zie Dl. VIII, nl. 741, noot op vs. 67.

726 's hemels lichaemen: de hemellichamen, de sterren; tastelijcke stof: tastbare materie.

727 De diamantknoop: de even vaste als verheven verbinding van Gods alomheit (vgl. Harpz. XCV, vs. 26, waar het Gods volmaaktheid aanduidt) met zijn onbegrensdheid (eindeloosheit); alsins vintbaer: waardoor God overal te vinden is, vgl. Ps. CXXXVIII, 7-8.

731 Daer 't wezen wezen blijft: terwijl het ontbonden ding in wezen blijft; deze: nl. Gods alomheit en zijn eindeloosheit.

732 ongodt: de ontkenning van God. Vondel bedoelt, dat God eerder zal ophouden te bestaan dan dat wij zijn alomheid van zijn eindeloosheid zouden kunnen scheiden.

733 knot: te kort doet, tegenspreekt.

734 Lees: ontkent zoowel de oneindigheid als de volkomenheid in God.

735 De groote Trismegist: vgl. vs. 511 en noot; bestemt de vaste gronden: stemt het onwankelbare wezen der Godheid toe.

736-37 Deze voorstelling (vgl. Besp. I, 1073-74) heeft Vondel inderdaad van Trismegistus, volgens 't citaat van A. Kircher in zijn Obeliscus Pamphilius (1650, bl. 209, 400); ‘Deus cujus centrum ubique, circumferentia nusquam’.

738-39 Petaviuts haalt in 't begin van zijn tractaat over Gods onmeetbaarheid en alomtegenwoordigheid het gevoelen aan van hen, die zeiden, dat God niet overal tegenwoordig kan zijn, omdat Hij dan door de minderwaardige dingen besmet zou worden; onder deze tegenstanders noemt Petavius Conrad Vorstius en Erasmus, allebei door Vondel hoog vereerd, maar niet vrij van heterodoxe, resp. vreemde denkbeelden (lib. III, cap. VII, ed. Barri-Ducis, 1864, tom. I, bl. 287); vgl. vs. 712-vlg.; d'onreden: de onredelijkheid voor: zij die tegen het gezond verstand in redenereen; dit: de meening van Gods alomtegenwoordigheid; lasterlijck: godslasterlijk.

740-43 Petavius weerlegt het bezwaar met citaten uit oude chr. schrijvers: ‘Quandoquidem sol lutulenta loca sua luce perfundit neque quidquam laeditur, multo magis divinum numen commaculetur neque labis aliquid inde concipiat’ (l.c. bl. 303).

[p. 487]

 

Die uit d'alomheit van Godts wezen laster spinnen,

745

En zuigen zulck een gal; terwijl de honighby

 

Hier geur van troost uitzuight, en niet dan leckerny.

 

Het godlijck wezen weet van geen veranderingen,^*

 

En houdt een aengezicht, terwijl alle andre dingen⁷⁴⁸

 

Verandren op hun beurt, opkomen, en vergaen,

750

De vaster schepsels slechts door zijne kracht bestaen.⁷⁵⁰

 

De Godtheit, louter een, eenvouwigh, en onendigh,

 

Volkomen, ongemengt, onmeetbaer, en nootwendigh,

 

En buiten lijbre maght, door geen verandring scheit,⁷⁵³

 

Noch in hoedaenigheit, noch in zelfstandigheit,

755

Noch in hoegrootheit oock, van staet, en eigendommen;

 

Een vast bezit, waer in zy zit in top geklommen.

 

Die gansch volwassen is, geen' aenwas meer behoeft.⁷⁵⁷

 

Dat eeuwigh bloeit, en bloost, wort van geen buy bedroeft.⁷⁵⁸

 

In onverknochtheit is geen bant, of snoer te breecken.⁷⁵⁹

760

De Godtheit wort by gout, by louter gout, geleken,⁷⁶⁰

 

Een fenixerts, waerop noch vier noch kanckrigh nat,⁷⁶¹

 

Hoe lang men haer beproeft, het minste wint en vat.

 

Deze onverzetbaerheit, al even schoon in 't bloeien,^*747-63763

 

Schijnt 's hemels vryen wil en vryheit te besnoeien,

765

En Godt den willekeur t'ontweldigen met kracht:⁷⁶⁵

 

Want kan hy anders niet dan d'onverzetbre maght

 

Hem toelaet, dat betoomt het dus of zoo te willen.^766-67

 

Is wil als wezen een, en buiten het verschillen,⁷⁶⁸

 

Zoo staet een zelve wil, als 't wezen, eeuwigh vast,⁷⁶⁹

770

Dat geen verandering van dus en anders past.^*

 

Maer d'onverzetbaerheit, in 't hemelsch te bespeuren,⁷⁷¹

* [Randschrift:] Godt is onveranderbaer.

748 houdt een aengezicht: houdt één stand.

750 De vaster schepsels: Vondel volgt hier St. Thomas, die in zijn art. 2, l.c.: ‘Utrum esse immutabile sit proprium Dei’ betoogt, dat al zijn de hemellichamen (corpora caelestia) en de onstoffelijke substanties (de engelen, de ziel) onveranderlijk van wezen, zij toch in hun voortbestaan van God afhankelijk zijn; vaster schepsels zijn dus, naar middeleeuwsche opvatting, de sterren en de geesten, die als simplicia niet, gelijk de composita, kunnen ontbonden worden, maar wèl vernietigd.

753 buiten lijbre maght: in God is geen potentia passiva, God kan niets ondergaan of ontvangen, vgl. vs. 817, 851; scheit: vul aan: van staet, en eigendommen (wezen en eigenschappen) van vs. 755.

757 St. Thomas: ‘Deus, cum sit infinitus, comprehendens in se omnem plenitudinem perfectionis totius esse, non potest aliquid acquirere’, S. Theol. I. Q. X, art. 1;

758 Versta: Wat altijd in bloei staat wordt door niets bedreigd, m.a.w. in God is geen enkel gemis, dus geen een reden voor verandering.

759 onverknochtheid: onsamengesteldheid; wat niet samengesteld is, kan niet ontbonden worden, dus niet veranderen, welnu: ‘in Deo nulla est compositio, sed est omnino simplex’, S. Theol. ib.,

760 Goud is het beeld van God om zijn duurzaamheid, vgl. Altaergeh. I, 437-43; Besp. III, 581-82.

761 fenixerts: vereerende naam voor het goud als het edelste metaal; kankrigh nat: invretend vocht.

* [Randschrift:] Tegenworpinge; of dit niet met Godts vryen wille strijt.

747-63 Ook St. Thomas behandelt in de S. Theol. I, Q. X de immutabilitas Dei onmiddellijk na zijn ubiquitas; Petavius doet het eenige hoofdstukken eerder (lib. III, cap. I-II).

763 Versta: deze onveranderlijkheid (onverzetbaerheit) van God, die zoo mooi wordt voorgesteld.

765 willekeur: vrije wil; ontweldigen: ontrooven.

766-67 Versta: want als God onveranderlijk is, dan wordt daardoor de keur van zijn wil beperkt.

768 Versta: en als Gods wil evenals zijn wezen één is en dus geen wisseling (verschillen) kent.

769 een zelve: éénzelfde.

* [Randschrift:] Dit wort wederleght.

771 in 't hemelsch: in God.

[p. 488]

 

Betoomt geensins Godts wil, in 't vrye willekeuren;⁷⁷²

 

Naerdien hy in een' blick met zijn voorzichtigh oogh⁷⁷³

 

Uit d'eeuwigheit het al doorzien heeft, van zoo hoogh

775

Hy, zittende, in het licht, te moet zagh alle tijen,

 

En ieder op zijn orde en beurte heeneglyen,⁷⁷⁶

 

In hun nootwendigheit, in hun gebeurzaemheit,⁷⁷⁷

 

En vryheit, naer het lot een ieder toegeleit;⁷⁷⁸

 

Dies strijt de Godtheit, noch inwendigh, noch daer buiten,⁷⁷⁹

780

Met zijnen vryen wil, noch eeuwige besluiten,

 

Niet meer veranderbaer dan Godt in zijn natuur.

 

d'Alweeter, eens gezet in aller dingen stuur,⁷⁸²

 

Ontschoolen oirzaeck, wit, noch geene omstandigheden,⁷⁸³

 

In 't grondelooze diep, van boven tot beneden.⁷⁸⁴

785

Wie twijfelt aen gewight, behoeft gewight, en schael:

 

Godt hoeft gewight, noch schael: hy kent het altemael.^771-86786

 

Het noit veranderen gedooght geen lotgenooten,⁷⁸⁷

 

En wort in 't schepsel niet van boven ingegoten;

 

Dewijl dit meetbaer blijft, van plaets en tijt bepaelt,⁷⁸⁹

790

En van gestalte en perck verwisselt, en verdwaelt.⁷⁹⁰

 

Dewijl geen schepsel oock in zich volkome schatten

 

Van allerhande goet kan in zijn wezen vatten,

 

Is Godt nootwendigh het volkomendom alleen,⁷⁹³

 

Door eenen aert, gepast op zijn hoedaenigheên.⁷⁹⁴

795

Der schepslen wissling komt uit hunnen aert gesproten,⁷⁹⁵

 

En hun zelfstandigheit vrywillighlijck gevloten⁷⁹⁶

 

Uit Godt, waerom zy flux verliezen hun gestalt⁷⁹⁷

 

En wezen, alzoo ras Godts invloet hun ontvalt.⁷⁹⁸

 

Het schepsel heeft dan geen bezitting als van boven,⁷⁹⁹

800

Den onveranderden, in eeuwigheit te loven.^787-800

 

Uit d'onverandertheit, die noit bezwijcken kon,⁸⁰¹

772 't vrije willekeuren: het kiezen van den vrijen wil.

773 Naerdien: omdat; in een' blick: in één blik; voorzichtigh: vooruitziend.

776 heeneglyen: voorbijgaan, passeeren.

777 gebeurzaemheit: niet-noodzakelijkheid, vgl. Besp. I, 465, 467.

778 naer het lot enz.: naar het iedereen door God beschikte levenslot.

779 noch inwendigh, noch daerbuiten: Door de veranderlijkheid der dingen wordt noch Gods onveranderlijkheid, noch zijn vrijheid, noch zijn wereldplan aangetast.

782 d'Alweeter: den Alweter, 3de nvl.

783 wit: doelwit.

784 In 't grondelooze diep: in de grondelooze diepte van zijn voorwetenschap; van boven tot beneden: van 't grootste tot het kleinste; dit hoort bij vs. 783.

771-86 Het antwoord op de opwerping luidt, dat God onveranderlijk blijkt èn tegelijk zijn vrijen wil behoudt, omdat Hij alles wat gebeurt heeft voorzien en vastgesteld.

786 Versta: God, die alles vooruit kent, hoeft geen proeven te nemen of af te wachten en heeft dus geen oorzaak tot veranderen.

787 lotgenoten: deelgenooten.

789 meetbaer: dus beperkt.

790 gestalte, en perck: in uiterlijk en in macht.

793 het volkomendom: de volmaaktheid.

794 Versta: door zijn wezen, dat zich bij al zijn eigenschappen aansluit.

795 wissling: verandering.

796 Versta: en uit hun zelfstandigheid, of wezen, zooals zij het vrijwillig van Gods kant hebben gekregen.

797 flux: terstond.

798 Godts invloet: de toevloeiing van Gods zijn; vgl. Besp. I, 557.

799 Versta: het schepsel bezit dus niets anders dan wat hem door God gegeven wordt.

787-800 Deze vss., dat de onveranderlijkheid alleen God en geen schepsel toekomt, groeiden uit St. Thomas' art. 2, reeds aangeduid in noot op vs. 750. Vondel gaat alleen in op de woorden: ‘solus Deus est omnino immutabilis, omnis autem creatura aliquo modo est mutabilis’.

801 onverandertheit: onveranderbaarheid.

[p. 489]

 

Ontspringen levendigh, als uit een zelve bron

 

Twee beecken, tweelingen, bekent door hunne naemen,

 

Nootwendigheit, met een onsterflijckheit te zamen:

805

Nootwendigh in bestaen, inwendigh werck, en kracht;⁸⁰⁵

 

Onsterflijckheit, beschut voor 's doots gewelt en maght.

 

Door dees nootwendigheit der Godtheit, noit volprezen,^*

 

Kan Godt noch wezenloos, noch geensins anders wezen⁸⁰⁸

 

Dan hy zich in zijn' wil en wezen toont, en melt.

810

Het eerste wezen, dat alle andre wezens stelt,⁸¹⁰

 

Bestaet by zich, door zich, ontleent geen' steun van buiten;⁸¹¹

 

Dies kan men op dien schilt Godts noodeloosheit stuiten.⁸¹²

 

Verciert volkomenheit de hooghste majesteit,

 

Wie neemtze 't hooftcieraet van haer nootwendigheit?^813-14

815

Bestaetze in simpelheit, geduurigh, en bestendigh,⁸¹⁵

 

Wie schat dan 't wezen van de Godtheit onnootwendigh?

 

Staet Godt in lijbre maght ten doele boogh noch pees,

 

Wat noot is 't dat hy voor veranderinge vrees?^817-18

 

Wie hem berooven durf versteecken van 't nootwendigh,⁸¹⁹

820

Ontkent d'eenvouwigheit, het duurzaem, en onendigh,

 

En onveranderlijcke in Godts natuure, en aert,

 

Oock zijn volkomenheên, in een trezoor bewaert.⁸²²

 

Wat nu Godts werck belangt, de Godtheit, t'aller uure,^*823

 

En oock van eeuwigheit, brengt voort uit haer natuure

825

Nootwendigh 't geenze werckt, en werckt hier tegens niet,⁸²⁵

 

Als Godt van eeuwigheit zich zelf bemint, en ziet:⁸²⁶

805 nootwendigh in bestaen: de noodzakelijkheid van Gods bestaan kwam al ter sprake in Besp. I, 459-76 en II, 77-86; die van Gods inwendigh werck, en kracht: krachtige innerlijke werking behandelt Vondel in het Onderwijs der h. Dryeenigheit: vs. 175, 182; Vondel bedoelt hier, dat God niet anders kan zijn dan Hij is, vgl. de Kantt.

* [Randschrift:] Godt is nootwendigh het geen hy is.

808 wezenloos: het best te verstaan, als: zonder wezen, zonder existentie, hoewel dit in II, 77-vlg. al behandeld is.

810 stelt: veroorzaakt.

811 Bestaet bij zich, door zich: est a se, vgl. Besp. I, 449; II, 77-85; 426; 829; 950 ontleent geen steun van buiten: vgl. Lucifer, vs. 285-86.

812 Versta: dus kan men met Gods noodzakelijkheid alle gepraat over Gods overbodigheid weerleggen.

813-14 God is niet alleen volmaakt, maar moet ook de hoogste volmaaktheid bezitten.

815 Als Gods majesteit in zijn onveranderlijke eenvormigheid (simpelheit, simplicitas) bestaat, is het ongerijmd Hem de noodzakelijkheid van wezen te ontzeggen.

817-18 Als God op geen manier een potentia passiva (lijbre maght, vgl. 753, 851) heeft, heeft Hij ook van niemand of niets een aanval te vreezen, waardoor Hij zou kunnen veranderen.

819 Hij, die God durft berooven of verstoken durft verklaren van zijn noodzakelijkheid; tusschen durf en versteecken leze men een komma.

822 Versta: en ontkent al de volmaaktheden, die in den éenen schat (éen trezoor) van Gods noodwendigheid liggen opgesloten.

* [Randschrift:] Alle natuurlijcke werckinge is eenpaerigh, en eenerhande:

823 Godts werck: in vs. 805 aangekondigd; Vondel komt in vs. 1059-76 op Gods in- en uitwendige werking terug.

825 werckt hier tegens niet: verzet zich niet tegen dezen natuurdrang.

826 als: wanneer, of misschien: bijvoorbeeld dat; God, die zich zelf ziet (begrijpt) is de Vader, die den Zoon voortbrengt; God, die zichzelf bemint, is de Vader en de Zoon, waaruit de H. Geest voortkomt.

[p. 490]

 

Want deze wercken Godt in Gode alleen uitdrucken.⁸²⁷

 

Men kan 't inwendigh dan 't nootwendigh niet ontrucken:⁸²⁸

 

Want Godt van zich ontstaet, en eeuwigh werreckrijck⁸²⁹

830

In zijn inwendigh werck zich zelven is gelijck,⁸³⁰

 

En oock nootwendigh: want op dat men dit bezegel,⁸³¹

 

Al wat natuurlijck werckt, bewaert zijn streeck en regel.

 

Doch dees nootwendigheit in 't wercken wederstreeft^*

 

Geene aertsvolkomenheit, die Godt haer' luister geeft;⁸³⁴

835

Naerdien dit niet geperst uit nootdwang komt te spruiten,⁸³⁵

 

Maer uit natuurbedwang. men kan oock niet besluiten⁸³⁶

 

Uit dees nootwendigheit van wercking, dat Godts wil,

 

Die vry is, sta geboeit, en ingetoomt, en stil

 

In wercking, buiten Godt en Godts natuur gesloten:^838-39839

840

Maer wat gebeurzaem is, wort hier alleen verstooten⁸⁴⁰

 

Uit Godts natuure, op dat uitwendigh vrye wil,

 

Inwendigh Godts natuur dus wercken door verschil.^841-42

 

Wy zien natuurdwang dan inwendigh in het wercken:

 

De vrye willekeur laet zich van buiten mercken.^823-44844

845

  Nu blinckt de tweede strael uit d'onverandertheit,^*

 

d'Onsterflijckheit, die Godt en schepsels onderscheit:^845-46

 

Want 's levens oirsprong heeft de hantvest van te leven⁸⁴⁷

 

Der menschen zielen en het geestendom gegeven,⁸⁴⁸

 

Dies vloeit het oock uit Godt dat geen van haer bederft:⁸⁴⁹

850

Maer 't is onmooghlijck dat der geesten schepper sterft,

 

Naerdien de lijbre maght uit Gode blijft gesloten,⁸⁵¹

 

En 't godlijck wezen niet gemengt is, noch gegoten^852-52

827 Gods begrijpen en beminnen, waardoor Hij zich zelf uitdrukt, noemen wij de Drieëenheid, vgl. Onderwijs der h. Dryeenigheit, vs. 197-98; 245.

828 Versta: Men kan dus aan Gods inwendige werking de natuurnoodzakelijkheid niet ontzeggen.

829 van zich ontstaet, vgl. vs. 811 en noot; werreckrijck: werkend.

830 zich zelven is gelijck: blijft zich al werkend altijd gelijk. dus werkt altijd.

831 En oock nootwendigh: en daardoor noodzakelijk.
Al wat uit natuurdrang werkt, werkt volgens een vaste orde, regelmatig door, dus noodzakelijk; St. Thomas heeft: ‘Quidquid est Deo naturale est necessarium’, S. Theol., I, Q. XIX, a. 3 en vgl. Onderwijs, vs. 175.

* [Randschrift:] maer betoomt Godts vryen wil in uiterlijcke werckinge, niet.

834 Staat zijn opperste volmaaktheid niet in den weg.

835 naerdien: omdat; dit: die noodwendigheid komt niet voort uit dwang van buiten af; God immers is liber a coactione.

836 Maer uit natuurbedwang: in vs. 843 natuurdwang: uit dwang of drang van Gods eigen natuur.

838-39 sta geboeit, en ingetoomt, en stil In wercking: gebonden is of ingeperkt of in zijn werking wordt opgeschort.

839 buiten Godt en Godts natuur gesloten: buiten Gods natuur zou vallen, m.a.w. dat God geen vrijen wil zou hebben.

840 gebeurzaem: toevallig of accidenteel; in Gods natuur is niets accidenteel; alleen de effecten van dien wil naar buiten zijn accidenteel, kunnen zijn of niet zijn.

841-42 uitwendigh - Inwendigh: beide om de tegenstelling met klemtoon.

823-44 De bedoeling van deze vss. is, aan te toonen, dat van de tweevoudige werking Gods de eerste of inwendige (operatio ad intra), waardoor God zich zelf kent en bemint (vs. 826) natuurlijknoodzakelijk is en daarom, zooals de Kantt. zegt, eenpaerigh, en eenerhande: altijd aan zich gelijk of hetzelfde; de tweede of uitwendige werking (operatio ad extra), waardoor God de dingen naar buiten voortbrengt, is niet natuurnoodzakelijk maar vrij, vgl. Kantt. St. Thomas heeft in zijn S.c. Gent. I, twee hfstn. (cap. LXXX en LXXXI), waarvan de bedoeling hetzelfde is: ‘Quod Deus de necessitate vult suum esse et suam bonitatem’ en ‘Quod Deus non de necessitate vult alia a se’, maar de bewijsvoering anders.

844 laet zich van buiten mercken: is in de uitwendige effecten aan te wijzen.

* [Randschrift:] Godt is onsterfelijck, en 's levens oirsprong.

845-46 de tweede strael uit d'onverandertheit, d'Onsterflijckheit: de tweede straal of beek, uit Gods onveranderlijkheid afgeleid; de eerste was de noodwendigheid, vgl. vs. 803-06.

847 's levens oirsprong: God; de handvest: het voorrecht.

848 het geestendom: aan de geesten, de engelen.

849 dat geen van haer bederft: dat geen ziel of geest ten onder gaat, sterft; de onsterfelijkheid van de geestelijke substanties is een gave van God, vgl. 750.

851 lijbre maght: potentia passiva, de geschiktheid om iets te ondergaan, vgl. vs. 753, 831; niet gemengt: onsamengesteld, simplex, vgl. 97-104.

852-52 noch gegoten enz.: God is niet samengesteld uit substantie en accidens, forma en materia, dus kan Hij niet ontbonden worden; vgl. vs. 161-66; 273-88.

[p. 491]

 

Uit zellefstandigheit, en toeval, form en stof.

 

Zijne eerste eenvouwigheit van wezen overtrof⁸⁵⁴

855

Wat wezen oit van Godt ontfing, of zal ontfangen.

 

Zoo kan geen sterflijckheit aen 's levens schepper hangen;

 

En dit ontzeggen van het sterven stelt geheel,

 

In Godt en zijn natuur, het rechte tegendeel

 

Des doots, dat is de vaegh des levens, door wiens zegen⁸⁵⁹

860

De Godtheit, buiten zich, alleen niet ziet beweegen

 

En roeren wat zich roert, in dien geschapen kring,⁸⁶¹

 

Maer oock geduurigh hangt in een bespiegeling

 

Van haere louterheit verruckt, en opgetogen;^859-63863

 

Terwijl, gelijck om strijt, Godts wijsheit, en vermogen,

865

En goetheit onderling in 't spieglen houden aen,⁸⁶⁵

 

En in 't beschouwen van Godts wezen roerloos staen⁸⁶⁶

 

Gespannen in haer kracht, op 't spits van alle punten,⁸⁶⁷

 

Die endeloos in Gods volkomenheên uitmunten.

 

Zoo leeft d'onsterflijckheit in zich gerust, en stil;

870

Terwijlze buiten zich door haeren vryen wil

 

Het al regeert, en stuurt, vrywilligh onbedwongen,

 

En geensins door de kracht van haer natuur gedrongen.⁸⁷²

 

Gelijck d'onsterflijckheit verlochent het vergaen,^*873-vlg.

 

En 't leven melt in Godt, den oirsprong van 't bestaen

875

Der dingen, buiten Godt, die noit verrotting kende;

 

Zoo lochent d'eeuwigheit in Godt begin, en ende:

 

Want wat beginsel heeft en endt, dat komt en gaet,

 

En lijdt door 't schocken en verandren van zijn' staet:^877-78

 

Gelijck een schepsel lijdt, en dult, by wellecks lijden⁸⁷⁹

880

De tijdt bestaet, en rolt op wisseling van tijden,⁸⁸⁰

 

En beurt van niet en iet te wezen, of van iet⁸⁸¹

854 Zijn eerste eenvouwigheit: Gods simplicitas, die aan alle substantiae simplices (de engelen en de zielen) voorafgaat, en in alles overtreft.

859 de vaegh des levens: de leefkracht; vgl. vs. 888.

861 in dien geschapen kring: binnen den kring, den omtrek van het geschapene, al het geschapene.

859-63 Door Gods leefkracht leeft alles wat leeft buiten Hem, en stelt Hij ook zijn inwendige werkingen.

863 louterheit: zuiverheid, eenvouwigheit

865 in 't spieglen houden aen: bezig blijven met bespiegeling, met het begrijpen van Gods eigen wezen.

866 roerloos: in Onderw. der h. Dryeenigheit: onbeweeght, vs. 195 en gerust in vs. 196 en 869.

867 't spits van alle punten: op het hoogste van alles, Gods wezen zelf.

872 Uit dezen regel blijkt weer, dat Vondel ook de leer van Spinoza op 't oog heeft, die immers de schepping als een noodzakelijke emanatie van God voorstelt, vgl. Korte Verhandeling, I, cap. IV (ed. v. Vloten en Land, IV, bl. 23).

* [Randschrift:] Godt is eeuwigh.

873-vlg. In de vss. over Gods eeuwigheid keert Vondel weer tot St. Thomas terug. Evenals de S. Theol. zegt: ‘aeternitas immutabilitatem consequitur’ (I. Q. X, art. 3) en de eeuwigheid van God onmiddellijk na zijn onveranderbaarheid behandelt, laat Vondel ook zijn betoog over Gods eeuwigheid over dat van zijn onsterfelijkheid heen uit de beschouwing van Gods onveranderlijkheid voortvloeien. Bovendien valt uit zijn vss. op te maken, dat hij de argumenten uit de S.c. Gent. (I, cap. XV: ‘Quod Deus est aeternus’) kende.

877-78 ‘Omne quod incipit esse vel desinit, per motum vel mutationem hoc patitur’, l.c.,

879 dult: iets ondergaat.

880 ‘Illa sola tempore mensurantur quae moventur, eo quod tempus est numerus motus’, l.c.

881 beurt van niet en iet te wezen: en op het beurtelings niet-zijn en zijn.

[p. 492]

 

Het wezen van het iet te smilten zien als niet.^881-82

 

Uit d'onverwisseling van Godt, in staet gebleven,

 

Wort hem dan d'eeuwigheit met reden toegeschreven.^883-84

885

Hy kent noch voor noch na: want eeuwigh kent geen maet,

 

Die tusschen pael en pael een ruimte leggen laet.⁸⁸⁶

 

In d'eeuwigheit verschijnt een evenvrolijck bloeien,⁸⁸⁷

 

Een wezen, een gelaet, een vaegh, van geen vermoeien

 

Gevolght, een zelve kracht, een maght, een levend licht,^888-89

890

Een tegenwoordigheit de glori van mijn dicht.⁸⁹⁰

 

Is Godt te vore niet geweest, en na geworden,

 

Zoo blijckt hier onderscheit van opkomst, voortgang, orden;

 

Zoo leent hy zekerlijck by eene uitheemsche maght

 

Zijn wezen, want het wert van niet tot iet gebraght.

895

Dees maght dan d'oirzaeck blijft, waer van hy was begonnen,

 

Die jonger is als zy: maer dit's te grof gesponnen.⁸⁹⁶

 

Zoo kent hy geen begin, en by gevolgh geen endt:

 

Want een, die eeuwigh was, voor eeuwigh blijft gekent.^891-98898

 

Men kan van vore oock niet, hier hellept geen verbloemen,

900

't Geschapen neffens Godt den schepper eeuwigh noemen,

 

Verweeren zonder schaemte, als Heidens zonder reên,⁹⁰¹

 

En dolle Manicheen, twee evene eeuwigheên,⁹⁰²

 

Of twee beginsels, een ten goede, en een ten quaede,

 

Ten zy men door die drift den eenen Godt verraede;⁹⁰⁴

905

Gelijck de waenwijs noch, tot schennis van Godts lof,⁹⁰⁵

 

Godts eeuwigheit vereert aen d'allereerste stof;

 

Daer zonder d'eeuwigheit de Godtheit wort misprezen,

 

Als vreemt van d'eigenschap, onscheibaer van Godts wezen.⁹⁰⁸

 

Indien men neffens Godt iet eeuwighs stellen ga,

910

Dat sleept een langen staert van wangedroghten na,

 

Weêrspannigh tegens Godts natuur, en rijpe reden.^910-11

881-82 ‘Igitur in ipso [Deo] non est prius vel posterius accipere; non ergo habet esse post non-esse, nec non-esse post esse potest habere’, l.c.
of van iet enz.: of het wezen iets te zien terugkeeren (smilten) van iets tot niets.

883-84 ‘Ostensum est autem Deum esse omnino immutabilem, est igitur aeternus’, l.c.; onverwisseling: onveranderlijkheid; in staet gebleven: altijd in denzelfden staat of toestand gebleven.

886 pael: perk, grens.

887 evenvrolijck: altijd vroolijk.

888-89 Een - Een enz.: met klemtoon; vaegh: vgl. vs. 859.

890 Een tegenwoordigheit: het nunc aeternitatis van de Scholastieken, vgl. vs. 932; hierachter leze men een komma.
Versta: hij, die in 't verleden eeuwig was (zonder begin), moet ook als eeuwig in de toekomst erkend blijven.

896 te grof gesponnen: al te dwaas gefantazeerd.

891-98 Vrij letterlijke vertaling van St. Thomas: ‘Si Deus aliquando non fuit et postmodum fuit, ab aliquo eductus est de non-esse in esse: non autem a semetipso, quia quod non est non potest aliquid agere. Si autem ab alio, illud est prius eo. Ostensum est autem Deum esse primam causam; non igitur esse incepit; unde nec esse desinet, quia quod semper fuit habet virtutem semper essendi. Est igitur aeternus’, l.c., Adhuc.

898 van vore: dit behoort bij eeuwigh van vs. 900. Vondel bedoelt: Ook kan men naast God geen schepsel eeuwig van voren (a parte ante, zonder begin) noemen; verbloemen: schijnschoone redeneering.

901 Verweeren: verdedigen.

902 Manicheen: de Manicheën, een secte uit de IVe eeuw, stelden twee eeuwige, aan elkaar geoppareerde beginselen, een goed en een kwaad vgl. vs. 1126-28; evene: gelijke.

904 drift: doldriftige meening; eenen: met klemtoon.

905 de waenwijs: iedere aanhanger van het atomisme, dat de materia prima (d'allereerste stof, vs. 906) eeuwig noemt.

908 vreemt: ontbloot.

910-11 Versta: dat brengt een lange reeks dwaze consequenties mee, die zoowel tegen de natuur van God als tegen het gezond verstand indruischen.

[p. 493]

 

De schepsels draeven hoogh, als ongeschapenheden,⁹¹²

 

Onmeetbaer, eindeloos, en onveranderbaer.

 

De Godtheit blijft dan niet der dingen bron, van waer

915

Het al zijn' oirsprong nam, en voor den dagh quam stappen.

 

De Godtheit leght vanzelf dan af alle eigenschappen,

 

En titels, dieze voert, waerby nu helder blijckt

 

Dat al wat wezen heeft voor 't eeuwigh wezen wijckt.

 

Indien deze eerste kroon de Godtheit wort benomen,⁹¹⁹

920

Zoo voert het schepsel trots den titel van 't volkomen,

 

En 't ongeschapen en het schepsel staen gemeen⁹²¹

 

In d'eigenschap, met recht gekent in Gode alleen;

 

Een ongelijckheit niet te warren, noch te mengen.⁹²³

 

De vaste hemel kan geen voor noch na gehengen⁹²⁴

925

In d'eeuwigheit, die 't al begrijpt, en overspant,⁹²⁵

 

En niet gemeeten wort dan van d'onmeetbre hant.

 

De tijt en d'eeuwigheit in duurzaemheit verscheelen,^*

 

Als tacken uit een' stam, doch ongelijcke deelen,⁹²⁸

 

En tegens een gekant: want wie den duur beziet,⁹²⁹

930

Het eene kent zijn endt en oirsprong, 't ander niet.⁹³⁰

 

Het eene zweeft recht door, op voortgang, en beweegen:⁹³¹

 

Het ander rust in stilte, en staet het schocken tegen.⁹³²

 

Het eene wort gestuit, en neemt in 't ende een keer:

 

Het andere staet pal, en wanckelt nimmermeer.^{934 vgl.}

935

Het eene ontfangt zijn maet van uurwerck, klock, en starren,

 

En zonne, en maene, om niet in 't voortgaen te verwarren:^935-36

 

Het ander meet gestarnte, en zon, en maen, en al⁹³⁷

 

Wat uit zijn' ring alleen een duimbreet deelen zal⁹³⁸

 

In 't duuren, afgemerckt door eeuwen, jaeren, dagen,⁹³⁹

940

En uur en oogenblick, saizoenen, zomervlaegen,

 

Den winter, lente, en herfst, gebruickt, of snoot misbruickt,

 

Tot dat Godts eeuwigheit den Tijt de vleugels fnuickt.^927-42942

912 draeven hoogh: worden ver overschat.

919 deze eerste kroon: nl. dat al het zijnde voor God onderdoet.

921 gemeen: gelijk.

923 warren: verwarren, dooreenhalen.

924 De vaste hemel: de onveranderbare hemel, God; kan geen voor noch na gehengen In d'eeuwigheit: verdraagt niets dat voòr of nà Hem in de eeuwigheid zou deelen.

925 Gods eeuwigheid wordt alleen door zichzelf gemeten.

* [Randschrift:] Onderscheit tusschen tijt en eeuwigheit.

928 een' stam: lees: één stam; eeuwigheid en tijd spruiten allebei uit God.

929 tegens een gekant: elkanders tegendeelen.

930 Het eene: de tijd; 't ander: de eeuwigheid.

931 recht door: altijd. De tijd is de maat der beweging, dus beweegt mee.

932 Het nunc aeternitatis, vgl. vs. 934 en 890; het schocken: het voortspringen van oogenblik tot oogenblik.

934 vgl. vs. 932; nimmermeer: nooit.

935-36 De tijd wordt door de hemellichamen gemeten.

937 De eeuwigheid verleent den duur aan de hemellichamen.

938 uit zijn ring: uit den ring der eeuwigheid; de ring, die begin noch eind heeft, is het symbool van de eeuwigheid, vgl. Altgeh. I, vs. 1303-04 en Besp. II, 954, 965.

939 afgemerckt: verdeeld.

927-42 Bij Gods eeuwigheid bespreekt St. Thomas het verschil van eeuwigheid en tijd (S. Theol. I, Q. X, art. 4); de eerste is heelemaal tegelijk (tota simul), de tweede bij opvolging (successive); Vondel heeft Thomas' abstracte uiteenzetting met behoud van de grondgedachte dichterlijk overgezet.

942 Tot dat de tijd zal ophouden en de eeuwigheid alleen overblijft; de Tijt is hier voorgesteld als de gevleugelde god Kronos of Saturnus.

[p. 494]

 

Wil d'ongodist nu Godt zijn eeuwigheit berooven,^*

 

Als ofze strijt met Godt, indien zijne oirzaeck boven,

945

En in een hooger lucht dan Godt, de schepper, zweeft;

 

Zoo schiet hy mis: want Godt geene oirzaeck kent, noch heeft:^943-46

 

En zat'er boven Godt iet goddelijx gerezen,

 

Dat waer met reden Godt, en 't allerhooghste wezen.

 

Godts wezen is Godt zelf, die van geene andre hangt,⁹⁴⁹

950

Maer by zich zelf bestaet. wie eenen Godt ontfangt,⁹⁵⁰

 

Die noch op andren steunt, verdwaelt van Godt, den eenen

 

En eeuwigen, in 't licht der scheppinge elck verscheenen.

 

Een onderworpen Godt, en een aenhangeling⁹⁵³

 

Van iet wat anders, sluit zich zelven uit den ring

955

Der endtlooze eeuwigheit, met reden eerst te kennen.^954-55

 

Men kan niet, zonder Godt te lochenen, te schennen,

 

Iet zetten boven Godt, in eeuwigheit, en kracht:

 

De reden kent een' Godt, een eeuwigheit, een maght.⁹⁵⁸

 

Indien de duurzaemheit, in hemel en op aerde,^*

960

Den dingen hun waerdy, en meerdre of mindre waerde

 

Verleent, hoe heerlijck steeckt 't geen eeuwigh duuren zal,

 

En was en blijft door zich in wezen, boven al

 

Wat wezen heeft, dan uit; dat 's Godt, die voor onze uuren⁹⁶³

 

In wezen was, en geen begin noch eindt van duuren

965

Berekent, en verduurt wat binnen zijnen ring^964-65

 

Een korte duurzaemheit of oogenblick ontfing,

 

Of noch ontfangen zal, uit Godts geduurzaemheden,^959-67

 

Noit achterhaelt van 't brein, en d'allersnelste reden!

 

Zoo veel volkomenheên van maght, en goet, en schoon,

970

En eere, en majesteit, en rijckdom, die Godts kroon,

 

Als perle en diamant verrijcken, en stoffeeren;

 

Dat vol-op, dat gejuich, dat eeuwigh triomfeeren,⁹⁷²

 

Al teffens op een punt met eenen blick gevat,⁹⁷³

* [Randschrift:] Ongerijmtheit in 't lochenen van Godts eeuwigheit.

943-46 Versta: Wil nu de ongodist Gods eeuwigheid loochenen door te gewagen van Gods oorzaak, waardoor Gods eeuwigheid van zelf zou vervallen, omdat de oorzaak eerder moet zijn dan het effect. Ook dit schijnt tegen Spinoza te gelden, die in zijn Korte Verhandeling, I, cap. VII (ed. cit. IV, bl. 33) uitdrukkelijk leert ‘dat God oorzaak is van zig zelfs’ (vgl. ib. bl. 7), waar Vondel in vs. 946 even nadrukkelijk tegen ingaat.

949 Godts wezen is Godt zelf: S. Thomas: ‘Deus est sua essentia’, S.c. Gent. I, cap. XXI; hangt: afhangt.

950 bij zich zelf bestaet: bij, door, van zichzelf bestaat, ens a se, vgl. noot bij vs. 811.

953 Een onderworpen Godt: een God, die een ander onderworpen is; een aenhangeling: iemand die van een ander afhangt.

954-55 den ring Der eeuwigheit: vgl. vs. 938; met reden eerst te kennen: alleen door gezonde redeneering te achterhalen.

958 een - een - een: met klemtoon.

* [Randschrift:] Hoe heerlijck Gods eeuwigheit is.

963 voor onze uuren: voòr onzen tijd.

964-65 geen begin enz.: die begin noch einde kent; verduurt: in duur overtreft; binnen zijnen ring: binnen den ring van Gods eeuwigheid, vgl. vs. 938.

959-67 Let op Vondels prachtig spel met het woord duur en zijn afleidingen.

972 Vgl. Ps. XVI, 15.

973 Al teffens: alles tegelijk; op een punt: op éen punt, op éen moment; eenen: met klemtoon; Vondel doelt op het nunc aeternitatis, vgl. vs. 890, 932 en 988, en heeft waarsch. ook 't oog op de scholastieke definitie van de zaligheid: ‘Interminabilis vitae tota simul et perfecta possessio’; S. Theol., I, Q. X, art. 1.

[p. 495]

 

Wat schept dit eenen bergh, een' onwaerdeerbren schat

975

Van allerhande goet, in 't hooghste goet te vinden!

 

Nu wroet de weerelt om, dien molshoop, gy verblinden,⁹⁷⁶

 

Die d'eeuwigheit van Godt versmaet om aerdtsch genot,

 

Om tijdelijck gewin, om schoonheit, die verrot,

 

En uit de graven stinckt; om moordende venijnen,^978-79

980

Uit schaele en gouden kop, vol blinckende robijnen,⁹⁸⁰

 

Te drincken, en een Godt te schijnen, die bedeest,^978-81981

 

In 't midden van zijn prael, voor 's lijfwachts helbaert vreest.⁹⁸²

 

Wat is uw heerlijckheit, by 't eeuwigh rijck geleecken?

 

Bouvalligh, kort van duur. de vleiers, die u smeecken,⁹⁸⁴

985

Staen uw geluck ten dienst, en reede op hun vertreck,⁹⁸⁵

 

Zoo ras het weiflend lot u aenzie met den neck.⁹⁸⁶

 

Maer 's hemels eeuwigheit, in eenen stant gebleven,⁹⁸⁷

 

Is een volmaeckt bezit van 't nimmerzatte leven,^{988 vgl.}

 

Op eenen vasten troon, die niet bezwijckt, noch wanckt;⁹⁸⁹

990

Die 't al beneên zich ziet, wat slibbert, spat, en schranckt.⁹⁹⁰

 

Men balssemt hier geen lijck, beluit met klanck van klocken.⁹⁹¹

 

Geen staetsi volght de baer, met traenen en met nocken,⁹⁹²

 

In 't staetigh rougewaet. geen roukleet vaeght het stof.⁹⁹³

 

Geen schenckel, dootshooft, rib, noch zerck, noch kerreckhof⁹⁹⁴

995

Vermaenen hier van 't ende, op 't voorspoock te genaecken.⁹⁹⁵

 

Het leven nestelt hier in Godts turkoize daecken,⁹⁹⁶

 

En zweeft door d'eeuwigheit, die, hoe men dieper ziet,

 

Te minder wort bereickt, en uit het oogh verschiet,

 

Dat, moede en afgemat van uitzien, in die ronden,⁹⁹⁹

1000

Een evenwijdde, noit den omtreck, heeft gevonden.¹⁰⁰⁰

 

Nu volght d'almogentheit, waerop de godtsdienst bout:^*1001

 

Want Godt de weerelt schiep, regeert, en onderhoudt

976 dien molshoop: minachtend voor de onbeduidende, vergankelijke wereld.

978-79 schoonheit, die verrot, En uit de graven stinckt: een toespeling op of herinnering aan den Triomfo della Morte van het Campo Santo te Pisa zal hier wel niet onder zitten; toch doen deze vss. daar terstond aan denken.

980 kop: drinkbeker.

978-81 Achtereenvolgens doelt Vondel op des menschen neigingen tot hebzucht, zingenot en zelfoverschatting.

981 bedeest: bang.

982 voor 's lijfwachts helbaert vreest: vreest dat de lijfwacht zelf hem met zijn hellebaard (lans met piek) zal aanvallen; vgl. Palamedes, vs. 1407-09.

984 smeecken: vleien.

985 en: heeft hier de beteekenis van maar; reede op: gereed voor.

986 U aenzie met den neck: u den rug toekeert; vgl. Rembrandts ets van 1633 van den Tegenspoed.

987 in eenen stant gebleven: die onveranderlijk is.

988 vgl. vs. 973; nimmerzatte: nooit verzadigde.

989 wanckt: wankelt.

990 spat: uitglijdt; schranckt: mank gaat.

991 hier: nl. in den Hemel.

992 staetsi: rouwstoet.

993 vaeght: veegt, nl. hier in den Hemel.

994 De in den baroktijd gebruikelijke emblemen op de graven; schenckel: doodsbeen; kerreckhof: afgetuind graf.

995 vermaenen van 't ende: herinneren aan den dood; op 't voorspoock te genaecken: die na de voorteekenen van ziekte enz. nadert.

996 turkoize daecken: blauw hemelgewelf.

999 die ronden: niet de kringen van de hemelsferen volgens het stelsel van Ptolomeus, maar de naar analogie daarvan aangegeven concentrische kringen der hemelwoningen, zooals ook Dante ze in zijn Paradiso uitbeeldt.

1000 Versta: wel een telkens herhaalde evenwijdigheid heeft gevonden, maar nooit den buitensten omtrek, want, wijl het empyreum, Gods paleis, zich in het oneindige uitstrekt, is er geen omtrek; evenwijdde schijnt een substantief te zijn, evenwijdte of evenwijdigheid.

* [Randschrift:] Godt is almaghtigh.

1001 almogentheit: almacht.

[p. 496]

 

Door d'almaght, zonder wie noit waer uit niet geworden

 

Dit wonderlijck heelal, gesticht op zulck eene orden,¹⁰⁰⁴

1005

Waer door men zeker sluit, dat Godt, dus werreckrijck,¹⁰⁰⁵

 

Veel weerelden uit niet kon scheppen te gelijck;

 

Gelijck de schilderkunst betoont in 't heerlijck praelen

 

Van 't eene stuck, hoe zy natuur alsins in 't maelen¹⁰⁰⁸

 

Kan natreên; en gelijck ons heerlijck raethuis spreeckt¹⁰⁰⁹

1010

Hoe menigh trots gebou in Kampens herssen steeckt;¹⁰¹⁰

 

Hoewel hy stof behoeft, daer Godt uit niet kan wercken,¹⁰¹¹

 

Waer in d'almogentheit der Godtheit zich laet mercken¹⁰¹²

 

Op 't allerklaerste: want geen evenredenheit¹⁰¹³

 

Is tusschen niet en iet: en deze uitwercking scheit

1015

Alleen Godts almaght af van al 't geleent vermogen.^1014-151015

 

Dus praelt d'almogentheit, om hoogh in top voltogen,¹⁰¹⁶

 

Waervoor de Griecksche school t'Athene stont versuft,

 

Om datze noit dees maght begreep in haer vernuft.^1017-18

 

Maer uit d'oneindigheit van 't wezen kan men lezen¹⁰¹⁹

1020

Dat Godts almogentheit den aert volght van zijn wezen:¹⁰²⁰

 

Want d'almaght in haer kracht het wezen zelf gelijckt,¹⁰²¹

 

En is het zelve, of iet dat niet van 't wezen wijckt,¹⁰²²

 

Oock d'eigene eigenschap. is 't wezen dan onendigh,¹⁰²³

 

Zoo volght de mogentheit het wezen oock nootwendigh^1023-4

1025

In zijne onendigheit: want elck van bey bestaet

 

Uit evenmaetigheit, een godtsmaet, zonder maet.¹⁰²⁶

 

Door deze almogentheit kan Godt dan t'aller uure

 

Uitwercken door de kracht en vaegh van zijn natuure¹⁰²⁸

 

Veel meer dan al het heir der schepselen vermagh

1004 op zulck eene orden: met zulk een orde en regelmaat.

1005 sluit: concludeert; dus: zoodanig.

1008 alsins: ook nog op andere wijzen.

1009 natreên: nabootsen; ons heerlyck raedthuis: nòg tweemaal in de Besp. aangevoerd: I, 795 en III, 1209.

1010 Kampens herssen: het scheppend vernuft van Jacob van Campen, den bouwmeester van het Amsterdamsch raadhuis.

1011 hy - Godt met klemtoon.

1012 Het maken uit niets ofwel scheppen is alleen God eigen en getuigt zijn almacht; mercken: kennen.

1013 evenredenheit: verhouding van gelijkheid; vgl. I, 318, 773; II, 53, 648.

1014-15 scheit ... af: onderscheidt.

1015 't geleent vermogen: de ontleende macht.

1016 om hoogh in top voltogen: een tautologische toevoeging voor: die bij God volmaakt is.

1017-18 Vondel schijnt te bedoelen, dat de vele Grieksche wijsgeeren, allen t'Athene gelocaliseerd, tegenover het feit van Gods almacht meer of minder versuft stonden: zij wisten er geen weg mee, omdat ze nooit het juiste begrip van almacht hadden. Lactantius wijst telkens op de zwevende meeningen van Aristoteles, Plato e.a. over God (vgl. Div. Inst. I, cap. V; De Ira Dei, cap. IX, Migne, P.L. resp. VI, kol. 135 en VII, kol. 98).

1019 lezen: opmaken, concludeeren.

1020 den aert volght van zijn wezen: uit den aard van zijn wezen volgt.

1021 d'almaght in haer kracht: de hoogste almacht.

1022 Gods almacht is identiek met Gods wezen.

1023 d'eigene eigenschap: het aan God meest eigene kenmerk.

1023-4 S. Thomas: ‘Esse Dei est infinitum ... unde necesse est quod activa potentia Dei sit infinita ... Unde cum ipsa essentia divina per quam Deus agit sit infinita, sequitur quod ejus potentia sit infinita’, S. Theol., I, Q. XXV, art. 2.

1026 evenmaetigheit: gelijkheid van maat, van omvang; beide nl. oneindig; een godtsmaet, zonder maet: de maat die alleen voor God geldt is de maat der mateloosheid of oneindigheid. Vondels uitdrukking herinnert aan St. Bernardus' bekend woord: ‘Modus deligendi Deum est diligere sine modo’.

1028 kracht en vaegh: levenskracht.

[p. 497]

1030

Te wercken; eene blijck zoo klaer gelijck de dagh:¹⁰³⁰

 

Naerdien in 't schepsel geen vermogen is besloten,¹⁰³¹

 

Dat niet van boven uit de Godtheit komt gesproten,

 

En uitmunt in den stam. zoo dan d'almogentheit¹⁰³³

 

Des schepsels maght behelst met grooter majesteit;¹⁰³⁴

1035

Zoo streeft gewisselijck het goddelijck vermogen

 

Zijn schepsel wijt voorby, en uit der menschen oogen.

 

Gods almagt streeft recht door, geen rots haer' voortgang breekt¹⁰³⁷

 

Behalve 't geen rechtuit zich zelven wederspreeckt,¹⁰³⁸

 

Als teffens zijn en niet te zijn; een vaste waerheit,¹⁰³⁹

1040

En redenkaveling, en toets, en eerste klaerheit:¹⁰⁴⁰

 

Want Godt vermagh al wat gevat wort in 't verstant,

 

Zoo wel het lochenbaere, als 't geen men stelt in stant:^1041-42

 

Doch teffens het gestelde aen 't lochenbaer te binden,¹⁰⁴³

 

Bestaet geensins, naerdienze elckander voort verslinden.¹⁰⁴⁴

1045

  Dat Godt meer weerelden oneindigh scheppen kan,¹⁰⁴⁵

 

Door zijne almogentheit, en heerelijcker dan

 

Dees' wonderbaeren kloot, in wiens onmeetbre ronden¹⁰⁴⁷

 

Ontelbre duizenden van mijlen zijn gevonden;¹⁰⁴⁸

 

Ontkent de wijste niet, die dit volbout heelal^1045-49

1050

By Godts onmeetbaerheit een punt acht, en een' bal.¹⁰⁵⁰

 

Gy schilders, hier is geest en licht om voort te leeren.¹⁰⁵¹

 

De rijckste in 't vinden, en de wijste in 't ordineeren,¹⁰⁵²

 

De maghtighste om zijn werck tot d'allerjongste streeck

 

Te voeren, dat'er niet volkomens aen ontbreeck',

1055

Is Godt alleen, waerin [ô die hem moght volkennen!]¹⁰⁵⁵

 

De wijsheit en de maght, als in een renbaen, rennen,

 

En strijcken eenen prys, op zulck een lange ry,¹⁰⁵⁷

1030 eene blijck: een klaarblijkelijkheid, een evidentie.

1031 Naerdien: omdat.

1033 uitmunt in den stam: op overtreffende wijze in het beginsel, God, aanwezig is; alle vermogen van het schepsel is virtualiter eminenter in God, vgl. vs. 393.

1034 behelst: omvat.

1037 Versta: volgt zoo regelrecht haar weg, dat geen enkele macht of kracht haar kan weerhouden.

1038 Versta: behalve het in zich zelf onmogelijke. S. Thomas: ‘Sub omnipotentia Dei non cadit aliquid quod contradictionem implicat’, S. Theol. I. Q. XXV, art. 4; rechtuit: vlakweg.

1039 Als enz.: zooals tegelijk zijn en niet zijn; een der scholastieke prima principia luidt, dat iets niet tegelijk kan zijn en niet zijn, waarop ook St. Thomas in het aangehaald art. zinspeelt.

1040 Een eerste redeneerbeginsel, primum principium.

1041-42 Versta: God kan alles wat voor ons verstand geen tegenspraak inhoudt, of het niet of wèl bestaat; het lochenbaer: dat waarvan wij het bestaan ontkennen; men stelt in stant: tot stand gebracht is.

1043 Versta: maar het niet bestaande aan het bestaande te verbinden, het niet zijn van iets verbinden met zijn zijn.

1044 naerdien enz.: omdat tegelijk niet-zijn en zijn elkander uitsluiten.

1045 meer weerelden oneindigh: oneindig meer werelden.

1047 kloot: bolvormig heelal; onmeetbre ronden: de onmetelijke concentrische ringen der hemelsferen.

1048 Vondel moet 't oog hebben op de hemelmetingen van Kepler, Tycho Brahe, Galilei en Blaeu, vgl. vs. 245.

1045-49 Merkwaardigerwijze bestrijdt Vondel hier het zgn. Optimisme van Leipnitz (geb. 1646), voòrdat het door dezen verkondigd kon zijn, de leer nl. dat God niet anders dan onze tegenwoordige wereld als de best mogelijke heeft kunnen scheppen.

1050 punt-bal: een kleine stip.

1051 voort: terstond.

1052 vinden: fantazeeren; ordineeren: schikken, compositie maken.

1055 volkennen: kennen naar zijn volle waarde, vgl. volprijzen.

1057 eenen: met klemtoon, denzelfden.

[p. 498]

 

Daer geen van beide in kunst haer weêrga rent voorby.¹⁰⁵⁸

 

Om uit d'almogenheit niet ongerijmts te sluiten,^*

1060

Bespiegelt men haer werck, van binnen en van buiten.

 

Godt werckt inwendighlijck nootzaeckelijck en stil,¹⁰⁶¹

 

Uit kracht van zijn natuure, uitwendigh, door zijn' wil,¹⁰⁶²

 

Die vry is, en geensins aen nootdwang staet gebonden.¹⁰⁶³

 

Godts nootwerck wort aleens en eenerley bevonden:¹⁰⁶⁴

1065

Het vrye werck schakeert zich door verscheidenheên.

 

Godts almaght werckt doorgaens natuurlijck stadigh heen;¹⁰⁶⁶

 

Vrywilligh, niet doorgaends, maer naer heur welbehaegen.

 

Men dient in d'almaght oock dit onderscheit te draegen,

 

Dat Godt gestadigh niet te werck gaet naer zijn maght,

1070

Noch tegens reên oit werck te voorschijn heeft gebraght,

 

Maer boven reden, als in 't scheppen is gebleecken,¹⁰⁷¹

 

Toen, by 't gebreck van stof, Godts werckstuck niet bleef steeken.¹⁰⁷²

 

Het wercken, uit natuure of 's hemels vryen wil,

 

Verdelght oock d'almaght niet, door 't spitse schoolgeschil;^1073-74

1075

Want elck behoudt zijn recht in evenwight te zaemen:¹⁰⁷⁵

 

Dit wil Godts vryen wil, dat Godts natuur betaemen.^1059-761076

 

De wijsheit is in Godt een kennis, die het al^*

 

Wat was van eeuwigheit, en is, en worden zal,

 

Door d'allerhooghste en eerste oirzaecken, in haer klaerheit¹⁰⁷⁹

1080

Bespiegelt in Godt zelf, den spiegelkloot der waerheit:¹⁰⁸⁰

 

Want die zijn wezen kent, begrijpt en kent met een,

 

Van haeren oirsprong aen, zoo veel geschapenheên,¹⁰⁸²

 

En al wat mooghlijck is te wezen, en te worden,

 

Te wassen, te vergaen, een ieder op zijne orden,¹⁰⁸⁴

1085

Oock tot het minste toe; met een wat ieder ding¹⁰⁸⁵

 

Vermagh of niet vermagh, naer elcks bejegening.¹⁰⁸⁶

1058 Gods wijsheid en macht houden in de schepping gelijken tred.

* [Randschrift:] Onderscheit tusschen Godts inwendige en uitwendige werckinge.

1061 stil: rustig door, ongestoord.

1062 natuure: lees hierachter een kommapunt.

1063 nootdwang: dwang van buiten, vgl. 835.

1064 Godts nootwerck: de werking, die uit de noodzakelijkheid van Gods natuur voortkomt, nl. de inwendige werking; aleens en eenerley: altijd gelijk; in de Kantt. op vs. 823 eenpaerigh, en eenerhande.

1066 doorgaens: altijd door.

1071 boven reden: boven het begrip der menschen uit.

1072 Versta: doordat God de ontbrekende materie zelf schiep.

1073-74 Versta: ‘Geen spitsvondige schoolvosserij kan waar maken, dat Gods almacht onbestaanbaar is met de noodzakelijke inwendige en vrijwillige uitwendige werking’ (Zey).

1075 Versta: Gods natuurwerking en Gods vrije werking blijven met elkaar in evenwicht.

1059-76 Het onderscheid tusschen Gods inwendige en uitwendige werking is al behandeld in vs. 823-44.

1076 Dit ... dat: het eene ... het andere; wil betaemen: komt overeen met.

* [Randschrift:] Godt is alwijs.

1079 Volgens de scholastieke definitie is de wijsheid (sapientia): cognitio per altissimas causas.

1080 God kent alle dingen in zich zelf als oorzaak van alles; Hij zelf is de spiegel der dingen. Ook St. Thomas werkt in zijn art. over Gods kennis met het beeld spiegel (speculum), S. Theol. I. Q. XIV, art. 5; spiegelkloot: een bolvormige tuinspiegel, vgl. vs. 1294.

1082 geschapenheên: geschapen dingen, schepselen.

1084 wassen: groeien; een ieder op zijne orden: alles naar zijn rangorde en op zijn beurt.

1085 minste: geringste.

1086 naer elcks bejegening: waarsch.: naar elks omstandigheên (vs. 1087). Het Wdb. d. Nederl. T. geeft sub 4 als beteekenis op: het aan iemand overkomen van eenig lotgeval, en vandaar: ontmoeting, avontuur.

[p. 499]

 

Zy weet omstandigheên, gelegentheên, en reden

 

Van op- en uitkomst, wijze, en voortgang, morgen, heden,¹⁰⁸⁸

 

En gistren, en wat streeck de renbaen van den tijt,

1090

Die voortvlieght, uit den ring van 't eeuwigh deelt, en snijt.^1081-901090

 

Men noem' dees wijsheit dan Godts licht, dat opgerezen

 

Van eeuwigheit, uit kracht en kennis van Godts wezen,

 

Het al in eenen blick ontdeckt, behoudens dat^1091-93

 

Het ooghmerck wort vereischt, zoo lang vooruit gevat

1095

Van 't alziende oogh; naerdien men niet in 't niet kan vinden,

 

En zonder 't iet het oogh gelijck staet met de blinden.^1093-96

 

Dees kennis krijght met een, indien men ruimer weit,^*1097

 

Den titel en den naem van Godts alweetenheit,

 

Die, louter oor en oogh en licht, door duisternissen¹⁰⁹⁹

1100

Noch veerheit wort belet te polssen, uit te visschen,¹¹⁰⁰

 

t'Aenschouwen, te verstaen al wat verstaenbaer zy,

 

En kenbaer voor 't begrijp, op d'endelooze ry¹¹⁰²

 

Der dingen, zoo die naeckt voor haer, de zon der zonnen,¹¹⁰³

 

Die 't al doorstraelt en ziet, zich niet verborgen konnen;

1105

Een kennis, die geensins grontoirzaeck is van al

 

Wat is en was, en noch een wezen worden zal;

 

Dewijl geen ding bestaet in wezen en vermogen

 

Door iemants weetenschap, en 't zien van 's anders oogen,

 

Maer door zijn eige form: want wat men kent voor iet,^1105-091109

1110

Dat is door zijn natuur, en niet om dat men 't ziet.

 

Dus brout d'alweetenheit, die alles kent naeukeurlijck,

 

Geen' woesten mengelklomp van 't noodigh, en gebeurlijck:^1111-12

 

En z'onderscheit in 't goede en quaede, hier beooght,¹¹¹³

 

Wat Godt nootwendigh wil, en wat hy slechts gedooght,¹¹¹⁴

1088 op- en uitkomst: opkomen en verdwijnen.

1081-90 Hiermee schijnt Vondel den inhoud samen te vatten van St. Thomas' artikelen in de S.c. Gent., I, cap. LXIV-LXXI: Quod Deus cognoscit singularia; ea quae non sunt; singularia contingentia futura; motus voluntatis; infinita; vilia; mala.

1090 streeck: stuk, deel.
Ook in vs. 938 en 965 stelt Vondel den tijd voor als een deel van de eeuwigheid; vgl. ook voor het vleugelbeeld, vs. 931.

1091-93 vgl. St. Thomas: ‘Intuitus Dei fertur ab aeterno supra omnia, prout sunt in sua praesentialitate’ S. Theol. I. Q. XIV, art. 13.

1093-96 Versta: God ziet niet alleen alles omdat Hij zelf het licht is, maar ook omdat Gods zien een voorwerp (oogmerck) veronderstelt en ieder voorwerp door Hem lang voor het in werkelijkheid bestaat gezien of gekend wordt. Want waar geen voorwerp is wordt niets gezien en is het oog als dat van een blinde; 't alziende oogh: een in de barok veel gebruikt embleem voor Gods alwetendheid; vgl. vs. 699.

* [Randschrift:] Godt is alwetende.

1097 ruimer weit: verder doordenkt.

1099 louter oor en oogh en licht: vgl. vs. 358 en noot.

1100 veerheit: verren afstand.

1102 begrijp: begrip, intellect.

1103 zoo die naeckt: waarsch.: die zoo naakt als ze zijn, in hun ware wezen; vgl. vs. 1117. St. Thomas spreekt van Gods ‘nuda objecti cognitio’.

1105-09 Zoowel de H. Augustinus als St. Thomas leeren, dat Gods kennis de oorzaak van het geschapene is, maar de laatste formuleert dat nader met: ‘Dei scientia est causa rerum secundum quod habet voluntatem adjunctam’ S. Theol. I. Q. XIV, art. 8; hoe Vondel dit redt met te zeggen, dat de dingen bestaan door hun eige form, is raadselachtig. In de orde van het zijn is dat wel waar, maar niet in de orde van het ontstaan, en daar spreekt hij over.

1109 voor iet: als iets dat bestaat; Pas in vs. 1114 spreekt Vondel van Gods wil.

1111-12 Versta: Gods alwetendheid, die alles nauwkeurig kent, veroorzaakt het noodzakelijke en het vrijwillige niet op dezelfde wijze.

1113 hier beooght: dat God hier op aarde aanschouwt; vgl. vs. 1284; 1324.

1114 nootwendigh: dit klopt niet met Vondels betoog in vs. 838 en 1062-63 over Gods vrije werking naar buiten.

[p. 500]

1115

En toelaet, om geensins een oirzaeck te verstrecken^1114-15

 

Van snoode gruwelen, en nootlots lastervlecken:^1115-16

 

Want die 't aenstaende ziet, kent klaer en naeckt vooruit

 

Den wortel, en den gront, daer 't lasterstuck van spruit.¹¹¹⁸

 

Die goet en quaet voorzagh, voorzagh elcks eigenschappen,

1120

En aert, en op wat voet een ieder aenquam stappen.¹¹²⁰

 

Dus wort de vrye wil door nootdwang niet bedroeft,¹¹²¹

 

Noch uit zijn' winckelhaeck met domme kracht geschroeft.¹¹²²

 

Dus schuift men licht een schot voor ongebonde schennis,

 

Die Godt durf van zijn' aert vervreemden zonder kennis,^1123-24

1125

En opperste oirzaeck noemt van goet en quaet met een,

 

Veel snooder dan de drift der dolle Manicheen,¹¹²⁶

 

En 't blinde Heidendom, die met hunne ommewintselen¹¹²⁷

 

Voortteelen goet en quaet, uit tweederley begintselen.¹¹²⁸

 

Naerdien Godts Wijsheit by de wijsten wort geacht

1130

Een kennis, die het al bespiegelt in zijn kracht,¹¹³⁰

 

Te vore, schept, bestuurt, en onderhoudt in wezen,¹¹³¹

 

Wort in Godts wijsheit Godts voorzienigheit geprezen,

 

En d'eene in d'anders aert by zommigen gemengt.¹¹³³

 

Hoewel de Godtheit zelf dit mengen licht gehengt¹¹³⁴

1135

In ons begrip [dat Gods geheelheit niet kan deelen,¹¹³⁵

 

Wiens eigenschappen van zijn wezen niet verscheelen,

 

Noch onderling, maer een uit haer natuure zijn]¹¹³⁷

 

Nochtans op dat deze eene in d'andre niet verdwijn',

 

Gelijck men d'eene verwe in d'andre ziet verdreven;¹¹³⁹

1140

Zoo zullenwe op het lest den glans der wijsheit geven

 

Aen Godts voorzienigheit, twee zusters, eens en een,¹¹⁴¹

 

En zoo gelijck, als uit Godts aengezicht gesneên.

 

Nu laet Godts goetheit hier op 't bladt te voorschijn komen,

1114-15 wat hy slechts gedooght En toelaet: God wil het (zedelijk) kwaad niet positief, maar laat het slechts toe.

1115-16 Dit kan mede door Vondel bedoeld zijn tegen Calvijn, die volgens Bellarminus God voorstelde als de oirzaeck van de zonde, vgl. 1125 en 1229-38; ook in nootlots lastervlecken: onontkombare misdaden klinkt de anti-dordsche hekelaar door, vgl. Palamedes, vs. 655, 676, 720-21.

1118 Den wortel, en den gront: den vrijen wil; Vondels uiteenzettingen over de harmonie van Gods alwetendheid met 's menschen vrijen wil klinken eerder molinistisch dan thomistisch.

1120 op wat voet enz.: hoe ieder zich gedragen zal.

1121 de vrije wil: nl. van den mensch.

1122 wordt den vrijen wil geen geweld aangedaan.

1123-24 Versta: deze beschouwing ondervangt de Godschennende meening, waardoor, zonder voldoende kennis, God van zijn heiligheid (van zijn aert) beroofd wordt.

1126 veel snooder: ook dit laat vermoeden, dat Vondel het oog heeft op de heterodoxen van zijn tijd, met name de Calvinisten; dolle Manicheen: vgl. vs. 902.

1127 ommewintselen: omkleedselen, misleidende redeneeringen.

1128 begintselen: beginselen, principia.

1130 in zijn kracht: in zijn volle wezen; dit hoort bij het al:

1131 Te vore: voordat het geschapen wordt; wezen: zijn.

1133 Versta: is voor sommigen Gods wijsheid hetzelfde als zijn voorzienigheid.

1134 M.a.w.: ofschoon in God alle eigenschappen éen zijn, vgl. vs. 273-vlg.; 591-vlg.; 637-vlg.

1135 begrijp: begrip, verstand; geheelheit: onsamengesteldheid, vgl. heelheit, vs. 118.

1137 een: één.

1139 verdreven: weggewreven; vgl. Besp. III, 154, 399, 798 en zie over dezen schildersterm Dr. J.D. Meerwaldt in de Vondelkroniek, VI (1935), bl. 70.

1141 eens en een: eensgezind en verbonden.

[p. 501]

 

Een eigenschap, daer Godt zijn' naem heeft afgenomen:^*

1145

Want Godtheit goetheit heet, en goet als Duitschlant spreeckt;^1144-45

 

Een uitdruck van elck ding, waeraen geen ding ontbreeckt,¹¹⁴⁶

 

En dat volkomen is, waerin verscheide tongen¹¹⁴⁷

 

Vereenigen in zin, gelijck van Godt gedrongen.¹¹⁴⁸

 

Dees goetheit evenwel wort, zonder onderscheit

1150

Te ruim bepaelt, indien zy Godts volkomenheit

 

In haeren ring besluit, en stof geeft tot verwarren:

 

Want even als de zon, in vaste en losse starren

 

Zich spieglen kan, zoo deelt volkomenheit den glans

 

Alle eigenschapen mede, uit haeren hooger trans,

1155

Dies zy volkomenheên door deze reden heeten.

 

Om dan Godts goetheit hier rechtmaetigh af te meeten,^1149-56

 

Hoewelze onmeetbaer is, en weit, in 't lang en 't bree,¹¹⁵⁷

 

Gelijck een endelooze en grondelooze zee;

 

Zoo noemen wy haer best de voester aller dingen,

1160

In Godt en buiten Godt: want alle goeden springen¹¹⁶⁰

 

Alleen uit deze bron der goetheit onvermoeit.

 

Wat in de Godtheit blinckt, en leeft, en tiert, en bloeit,¹¹⁶²

 

Oneindighlijck in eere, in majesteit voltogen,

 

Oneindighlijck in 't schoon, in wijsheit en vermogen,

1165

Oneindigh in bezit van blijschap, weelde, en schat,

 

In deze goetheit wort het al beknopt gevat,

 

En wat daer buiten wort gegoten, als by sprengkelen,¹¹⁶⁷

 

In 't schepsel, min of meer, dat vloeit uit eenen enckelen

 

Algoeden zegenaer, die zijnen rijcken schoot

1170

En vollen boezem noit voor eenigh schepsel sloot.

 

Hoewel de schepsels nu schakeeren, en verscheelen

 

In goetheit, daerze min of rijckelijck in deelen,

 

Naer dat het Godt behaeght; dit ongelijcke lot

 

Ontkent hierom geensins de goedigheit in Godt,¹¹⁷⁴

1175

Maer melt zijn' vryen wil, in 't storten van zijn giften;

 

Zijn wijsheit op het hooghste, en billijckheit, in 't schiften,

 

En onderscheiden van zoo veelerhande goet,¹¹⁷⁷

* [Randschrift:] Godt is àlgoet.

1144-45 Vgl. Besp. I, 44 en noot; als Duitschlant spreeckt: zooals Nederland het zegt.

1146 Vondel denkt aan het scholastiek adagium: Bonum ex integra causa; uitdruck: uitdrukking.

1147 verscheide tongen: allerlei talen.

1148 Vereenigen in zin: in beteekenis (nl. van God = goed) overeenstemmen; gelijck van Godt gedrongen: alsof ze door God daartoe gedrongen zijn.

1149-56 Vondel schijnt te bedoelen, dat Gods goedheid een eigenschap op zichzelf is, terwijl zijn volkomenheid bij àl zijn eigenschappen hoort.

1157 weit: weidt, zich uitstrekt.

1160 In Godt: dit wordt nader uitgelegd in vs. 1162-66; buiten Godt: dit in vs. 1166-70.

1162 in: met klemtoon.

1167 daer buiten: met klemtoon; gegoten: uitgestort, meegedeeld; sprengkelen: druppels; vgl. ook voor de gedachte Uitvaert v.M.v.d. Vondel, vs. 13-16.

1174 goedigheit: goedheid.

1177 onderscheiden: het maken van onderscheid.

[p. 502]

 

Waervoor oock 't allerminst hem billijck dancken moet:

 

En d'ongelijckheit geeft een' luister aen 't geschapen,

1180

Dat afsteeckt door de draght en 't ongelijcke wapen¹¹⁸⁰

 

Des scheppers, eveneens als overste en soldaet

 

Verschillen in hunn' draght en ongelijck cieraet,

 

In dienst van eenen vorst: want blonck 'er in 't verheffen¹¹⁸³

 

Geene ongelijcke waerde, en deelde elck schepsel effen¹¹⁸⁴

1185

In 't goet, men sloot met recht dat d'oppermajesteit,¹¹⁸⁵

 

Uit kracht van haer natuure, en een nootwendigheit

 

De weerelt had gebaert; dit werckstuck waer geworden

 

Uit redenlooze maght, daer wijsheit, streeck, noch orden,¹¹⁸⁸

 

Noch kleur, noch billijckheit doorgaends in wiert gemerckt,¹¹⁸⁹

1190

Maer alles eveneens gemaelt stont, en beperckt;¹¹⁹⁰

 

Gelijck de schildergeest, die, plomp in 't ordineeren,¹¹⁹¹

 

De beelden stelt alleens, geen verwen kan schakeeren.¹¹⁹²

 

Is Godt de bron van 't goede, is al 't geschapen goet,^*

 

Wat's oirsprong van het quaet, dat, als een weereltvloet,

1195

Den aerdtkloot overstroomt, en, tegens recht en reden,

 

Verweldight en verkracht de tucht, en goude zeden,¹¹⁹⁶

 

By wijzen ingevoert? om nu voorby te slaen¹¹⁹⁷

 

Natuurlijck erfgebreck; kan eenigh quaet ontstaen,¹¹⁹⁸

 

Dat niet zijne oirzaeck heeft, waer door het komt te spruiten?¹¹⁹⁹

1200

En boezemt men naer d'eerste, op wie, en waer zal 't stuiten?¹²⁰⁰

 

De Godtheit steeckt in schult. men stelt door deze blijck,¹²⁰¹

 

Dat snoode zeden zelfs Godts wille zijn gelijck,¹²⁰²

 

En lochent dat het goet, in 's hemels borst gesloten,¹²⁰³

 

Zich gaerne mededeelt, en uitziet naer genooten.

1205

  Dees regel houdt zijn stant, 't is waer, oock zelf in Godt,^*1205

 

Waer d'oppergoetheit werckt, en ieder ding zijn lot¹²⁰⁶

 

Uit haeren boezem schenckt; dies alle dingen zweemen

 

Naer 't hooghste goet, waeruit zy hunnen oirsprong neemen:

 

Want wezenlijcker wijs Godts goetheit geensins wort¹²⁰⁹

1180 draght: kleerdracht, uiterlijk.

1183 eenen: met klemtoon; in 't verheffen: nl. van het een boven het ander.

1184 effen: even, gelijk.

1185 sloot: concludeerde.

1188 streeck: vast plan.

1189 doorgaends: overal en steeds.

1190 eveneens: precies gelijk; gemaelt - beperckt: afgeperkt, afgebakend; gemaelt: vgl. Besp. I, vs. 36.

1191 schildergeest: schilder, vgl. vs. 413; plomp in 't ordineeren: onbedreven in 't ontwerpen van een compositie.

1192 stelt alleens: allemaal 't zelfde maakt.

* [Randschrift:] Tegenworpinge, wat d'oirzaeck van het quaet der zeden is:

1196 verweldight: overweldigt.
goude zeden: een door de klankverwantschap voor de hand liggende veredeling van goede zeden.

1197 By wijzen: door wijze menschen.

1198 erfgebreck: erfelijk gebrek.

1199 komt te spruiten: ontstaat.

1200 boezemt men naer d'eerste: zoekt men naar de eerste oorzaak van het kwaad; op wie, en waer zal 't stuiten?: waar zal die eerste oorzaak zijn?.

1201 De Godtheit steeckt in schult: en het schijnt, dat God de schuld draagt; men stelt door deze blyck: en door deze klaarblijkelijkheid stelt men vast.

1202 Versta: dat slechte zeden overeenkomstig Gods wil zijn.

1203 in 's hemels borst gesloten: dat éen met God is; uitziet naer genooten: deelgenooten van zichzelf zoekt.

* [Randschrift:] niet Godt,

1205 Versta: ja, de regel blijft staan, dat het goede zich wil meedeelen (bonum est sui diffusivum), ook in God blijft dat gelden.

1206 lot: deel.

1209 wezenlijcker wijs: wezenlijkerwijze, modo substantiali.

[p. 503]

1210

Den schepsele eigentlijck van boven ingestort;¹²¹⁰

 

Naerdien natuurelijck geene eigenschappen vaeren

 

Ter vaste rustplaetse uit, daer zy gewortelt waeren.^1211-12

 

Wie mededeelt verlaet terstont zijn wezen niet,¹²¹³

 

Noch eenigh lidt, maer weckt in eenen andren iet,¹²¹⁴

1215

Dat 's gevers aert gelijckt. de leerling leert aendachtigh,

 

En wort zijn meesters kunst en wijsheit dus deelachtigh.

 

Aldus schakeert de zon, van 't hemelschblaeu gewelf,

 

Den bloemhof, en behoudt zijn wezen voor zich zelf.

 

Maer om den poel van 't quaet der zeden nu te vinden,¹²¹⁹

1220

Of 't quaet der misdaet; laet den blinde op 't spoor der blinden

 

Zich zelf verbijsteren, en 's menschen toeverlaet,^*1221

 

De bron van al het goet, als oirsprong van het quaet,

 

Betighten tegens recht; de reden zal ons leiden¹²²³

 

Naer 't schepsel, van de deught verbastert, en gescheiden,

1225

Dewijl 't veranderlijck en wisselbaer van aert,

 

Het ingeschapen goet der Godtheit niet bewaert,¹²²⁶

 

En in zijn' plicht bezwijckt vrywilligh, door 't bekooren

 

Van 't schijngoet, daer Godts beelt en gunst in wort verloren;¹²²⁸

 

Geensins genootzaeckt door een nootlot, al te grof:

1230

Want waer de nootdwang heerscht, verliest de deught haer stof.

 

Waer 't menschelijck geslacht veranderloos, hoe zouden¹²³¹

 

De deughden haeren glans en kroon en loon behouden!

 

De vrye willekeur, in 't micken even schoon¹²³³

 

Op 't een en 't ander wit, ons voorgestelt ten toon,^1233-34

1235

En 't wisselbaer gemoet des menschen zijn dan d'ader

 

Van 't quaet, in 't overslaen ten quaede: maer de vader

 

Der goetheit draeght geen schult, al drijft dees Turcksche leer^1236-371237

 

Den vryen wil, als slaef, tot schennis van zijn' heer.^1229-381238

1210 eigentlijck: in eigenlijke, vollen zin, proprie; Vondel bedoelt, dat de schepselen niet substantieel, maar participative in Gods goedheid deelen.

1211-12 Omdat de vaste eigenschappen haar subject nog niet verlaten, doordat een ander er deel aan heeft.

1213 verlaet enz., ontdoet zich daarom niet van zijn wezen.

1214 noch eenigh lidt: noch van eenig lichaamsdeel.

1219 poel: oorsprong.

* [Randschrift:] maer het redelijcke schepsel, dat veranderbaer, en bekoorbaer, vrywilligh het goet verwaerloost, en ten quade overslaet.

1221 verbijsteren: verwarren; 's menschen toeverlaet: God.

1223 Betighten: beschuldigen; de reden: de rede, het gezond verstand.

1226 Het ingeschapen goet der Godtheit: de natuurlijke goedheid, die God den mensch meegeeft; ook dit klinkt zeer anti-calvinistisch.

1228 daer Godts beelt en gunst in wort verloren: waardoor Gods beeld in ons en zijn genade verloren gaat.

1231 Waer 't menschelijck geslacht veranderloos: als de mensch gedetermineerd was in zijn wil.

1233 willekeur: wil.

1233-34 in 't micken enz.: die in het kiezen van een goed of een kwaad doel(-wit) gelijk staat.

1236-37 de vader Der goetheit: God.

1237 drijft: dwingt; Turcksche leer: merkwaardig is het, dat Vondel het Calvinistisch fatalisme hier hetzelfde brandmerk opdrukt, als de Calvinisten het Socinianisme hadden gedaan; vgl. Onderwijs der h. Dryeenigheit, vs. 375 en noot in Dl. VIII, bl. 753; stilzwijgend duidt hij er onder dit opzicht de overeenkomst van het Calvinisme met het Spinozisme mee aan, dat ook de persoonlijke wilsvrijheid loochent, vgl. Spinoza, Ethices, Pars II (ed. v. Vloten-Land, I, bl. 62, 114).

1229-38 Deze beschouwing richt zich duidelijk tegen de leer van Calvijn, vgl. vs. 1114-15; let op nootzaak, nootlot, nootdwang.

1238 Den vryen wil, als slaef: Tegen Erasmus' De libero arbitrio (1524) schreef Luther zijn De servo arbitrio (1525); hiermee was de feodale beeldspraak in de theologie geïntroduceerd.

[p. 504]

 

Uit 's hemels goetheit vloeit de goddelijcke liefde,^*1239-vlg.

1240

Die zich en 't schepsel mint, veel min haer schepsel griefde,¹²⁴⁰

 

Maer voert het op naer Godt, der dingen uiterste endt¹²⁴¹

 

En bron, om dit, daer Godt zijn' aert heeft in geprent,¹²⁴²

 

Met hem en zijn natuur eendraghtigh te verbinden.¹²⁴³

 

De liefde zoeckt altijt het beste des beminden,¹²⁴⁴

1245

Wil zich vereenigen met dat beminde pant:

 

Want deze deught schept lust een' onderlingen bant

 

Te leggen, tusschen twee of meer verscheidenheden.¹²⁴⁷

 

Hoe nu dees bant meer klemt, te stercker hecht de reden

 

Van 't minnen den beminde en minnenden aen een.^1248-491249

1250

Hoe dees verbintenis den minnaer nader scheen

 

Te raecken, hoe de liefde in 't minnen heeter gloeide.

 

Godts goetheit, uit wiens aert dees liefde in 't schepsel vloeide,

 

Raeckt Godt op 't allernaeuste aen 't vaderlijck gemoedt:

 

Zoo brant de liefde in Godt met een' volkomen gloet;

1255

Dewijl de liefde, van Godts wezen onverscheiden,¹²⁵⁵

 

Niet laeten kost zich zelve in 't schepsel uit te breiden,¹²⁵⁶

 

Zoo weinigh als in 't minste een wezen onvergaen,

 

In 't scheiden van zijn form, kan duuren en bestaen.

 

Geen hartstoght is in Godt natuurlijcker t'aenschouwen^*

1260

Dan liefde en blyschap bey, hoewelze zich ontvouwen

 

Geensins als lybaerheên in Godt, die nimmer lijdt.

 

Aeloude wijzen zelfs Godts liefde, die niet slijt,

 

Maer endeloos in kracht door alles heen kan dringen,

 

Verheffen, als begin en oirzaeck aller dingen,¹²⁶⁴

1265

En die niet toelaet dat de stam van Godt altoos

* [Randschrift:] Godt is de liefde.

1239-vlg. Vondels betoog over Gods liefde, op St. Thomas gegrond, gaat feitelijk en zeker ook wel naar zijn bedoeling tegen de leer van Spinoza over de Amor Dei (Ethices, Pars V, ed. v. Vloten-Land, tom. I, bl. 266-vlg.) in.

1240 't schepsel: Vondel bedoelt hier alleen het redelijk schepsel, den mensch.

1241 uiterste endt: laatste doel, ultimus finis.

1242 zijn aert heeft ingeprent: de gelijkenis van den mensch met God steunt op 't menschen verstand en zijn vrijen wil.

1243 Vgl. het consortium divinae naturae van II Petr. I, 4.

1244 St. Thomas: ‘Amare nihil aliud est quam velle bonum alicui’, S. Theol. I. Q. XX, art. 2.

1247 verscheidenheden: individuën.

1248-49 Versta: hoe nauwer verbonden, hoe grooter liefde.

1249 minnenden: minnende; driemaal 't zelfde woord in éen regel, vgl. vs. 398; IV, 941, Onderw. d.h. Dryeenh., vs. 274 en Dante's ‘Amor ch'a nullo amato amar perdona’, Inf. V, 103.

1255 onverscheiden: niet verschillend, identiek, vgl. I Joan. IV, 8, 16.

1256 Niet laeten kost: niet kon nalaten, zich niet kon weerhouden; strikt genomen is dit niet waar, wijl God vrijwillig schiep, maar als dichterlijke hyperbool, ook door St. Dionysius gebruikt en door St. Thomas gerechtvaardigd (zie volgende noot), om de kracht van Gods liefde te doen voelen, is de uitdrukking toelaatbaar, hoewel Vondel ze veel te sterk aanschroeft in vs. 1257-58: dat Gods liefde zich even weinig van het scheppen kon weerhouden als iets zonder wezensform kan bestaan. Daarom dunkt ons dat deze vss. bij vs. 1255 hooren.

* [Randschrift:] Uitwerckingen van Godts liefde.

1264 verheffen: prijzend erkennen.

[p. 505]

 

Blijf zonder ooft, en vrucht, en tacke- en telgeloos.^1259-661266

 

Wanneer de zon begint in 't hart des booms te gloeien,

 

Begint de vruchtbre boom te botten, en te bloeien:

 

Dan deelt de wortel sap en kracht zijn tacken me,

1270

Die schaduwen den gront rontom, in 't lang en bree:¹²⁷⁰

 

Want ongeveinsde liefde is kenbaer door haer blijcken.¹²⁷¹

 

Zy zoeckt gemeenzaemheit, en koestert haers gelijcken.¹²⁷²

 

De wederliefde van 't geliefde, alleens gezint,¹²⁷³

 

Omhelst dan billijck weêr het geen haer eerst bemint.

1275

  De Godtheit voelde een' gloet van liefde in 't harte ontvoncken,

 

Toen goetheit en de glans der schoonheit in haer bloncken,

 

En onder 't spiegelen den wil met eenen treck¹²⁷⁷

 

Verweckten tot dit goet, dees schoonheit, zonder vleck.¹²⁷⁸

 

Godts liefde, door den wil genegen zich te paeren,

1280

Wort zwanger door dien gloet, en wil ten leste baeren

 

Dit wonderlijck heelal, wat leeft, en niet en leeft,¹²⁸¹

 

Daer Godts gelijckenis of min of meer in zweeft,¹²⁸²

 

Naer datze die beschijnt, beschaduwt uit den hoogen,

 

Gezint zijn heerlijckheit in ieder te beoogen,¹²⁸⁴

1285

En t'openbaeren, als in een' ontsloten troon,

 

Wat d'opperste al bezit van 't entloos goet en schoon.

 

De Schepper komt uit liefde om laegh zijn schepsel tegen.¹²⁸⁷

 

Wat evenredenheit valt hier in 't overweegen¹²⁸⁸

 

Der waerdigheit van 't een en 't ander! 't hemelsch hof

1290

Verheerlijckt hier het niet, of iet uit assche, en stof.¹²⁹⁰

 

Wanneer het derwaert keert, van waer het was gesprooten,

 

Dan triomfeert de liefde in 't heil van haer genooten.¹²⁹²

 

Gelijck een torts haer vlam in eenen spiegel ziet,¹²⁹³

 

En uit den spiegelkloot de vlam te rugge schiet¹²⁹⁴

1295

Naer 't licht, van waerze schijnt; dus eindigen de dingen

 

Ten leste in Godt, daer zy hun wezen uit ontfingen,

 

En rusten in het punt, dat alles naer zich treckt.

 

De wederliefde rust in 't goet, dat haer verweckt.

 

De heerschappy, daer Godt op 't hooghste in zit geklommen,

1259-66 Merkwaardig komt Vondel hier ineens weer op St. Thomas terug, die in de S.c. Gent. I, zijn cap. XCI: ‘Quod in Deo sit amor’ besluit met: ‘Patet igitur, quod de nostris affectionibus (hartstoght) nulla est quae in Deo possit proprie esse, nisi gaudium et amor (liefde en blyschap); quamvis etiam haec in eo non secundum passionem (Geensins als lybaerheên), sicut in nobis, sint ... Philosophi etiam quidam (Aeloude wijzen) posuerunt rerum principium Dei amorem (Godts liefde ... begin en oirzaeck aller dingen); cui consonat Dionysii verbum dicentis quod divinus amor non permisit ipsum sine germine esse (niet toelaet dat de stam ... Blijf zonder ooft enz.)’.

1266 tacke- en telgeloos: zonder takken en knoppen.

1270 schaduwen: beschaduwen.

1271 blijcken: uiterlijke teekenen.

1272 gemeenzaemheit: gemeenschap, omgang.

1273 alleens: gelijk, vgl. vs. 1192.

1277 spiegelen: bespiegelen, beschouwen; treck: neiging.

1278 dit goet: nl. van God zelf.

1281 wat leeft, en niet en leeft: al het geschapene, vgl. Lucifer, vs. 312.

1282 De heele schepping, als Gods werkstuk, toont gelijkenis met God, maar het éene schepsel meer dan het andere.

1284 beoogen: bezien, beschouwen, vgl. vs. 1113.

1287 tegen: tegemoet.

1288 wat evenredenheit: welke verhouding; géen verhouding; vgl. Besp. I, 318, 773; II, 53 648, 1013.

1290 het niet: het niet of het iet van 't vorig vs., het schepsel; denwaert ... van waer: God, unde eo omnia.

1292 haer genooten: hare deelgenooten.

1293 torts: toorts.

1294 spiegelkloot: bolle tuinspiegel, vgl. vs. 1080.

[p. 506]

1300

Bestaet in rechtsgebiet, en oock in eigendommen^*1300

 

Der dingen onder hem. gebieden, en verbiên,

 

Toelaeten, loon, en straf voeght dezen heere, wien

 

De grootste scepter voeght van hemel en van aerde,

 

Door kracht van zijn natuur, waeruit het al zijn waerde

1305

En mogentheit ontleent, wat aen zijn voeten zit,¹³⁰⁵

 

Hem billijck kent voor 't hooft, het heerelijckste lidt.¹³⁰⁶

 

Door kracht van eigendom vermagh hy te vermeeren,

 

Te minderen, te hoên, t'ontluistren, te vereeren,¹³⁰⁸

 

Gelijck het hem behaeght, ter eere van zijn rijck,¹³⁰⁹

1310

En zonder dat Godts maght Godts recht verongelijck',

 

Dat hy aen zich behoudt, van niemant te bedillen:¹³¹¹

 

Want d'eerste wet van al is 't allereerste willen.¹³¹²

 

Een herder handelt dus zijn kudde zacht, of straf,¹³¹³

 

Zy leeft en sterft ten dienst des meesters en zijn' staf.

1315

Dees heerschappy is niet der Godtheit aengestorven,¹³¹⁵

 

Door erfrecht, noch door koop, noch gift, of gunst verworven,

 

Noch oudtheit van bezit, noch inbreuck, en gewelt:¹³¹⁷

 

Het recht der schepping heeft hem in 't bezit gestelt,¹³¹⁸

 

Zoo wel als 't onderhoudt van zijn geschapenissen.¹³¹⁹

1320

Wie kan dien titel dan uit 's hemels voorhooft wissen!¹³²⁰

 

Indien het schepsel aen Godts wezen hangt alleen,

 

Zoo staet het onder Godts gebiet, en anders geen.

 

Dewijl geen werckvernuft zijn wijsheit en vermogen^*

 

Te werck stelt, zonder eerst in 't werckstuck te beoogen¹³²⁴

1325

Een zeker eindt, en wit, waerom het wercken zal;¹³²⁵

 

Zoo kan de weerelt niet door eenigh wilt geval¹³²⁶

 

Opdonderen, maer eischt een' werckheer, die besleepen^1322-271327

 

De schets van dit heelal had in zijn' geest begreepen,

* [Randschrift:] Godt is heerschapper en eigenaer aller dingen. Kantteekening: heerschapper: heer en meester, heerscher.

1300 eigendommen: het volstrekte bezit (Zey).

1305 mogentheit: macht, vermogen.

1306 het heerelijckste lidt: bijstelling van hooft, het lidmaat, waarin de heerschappij zetelt.

1308 t'ontluistren: van luister te berooven, vernederen; vermeeren: verheffen.

1309 ter eere van zijn rijck: het doel van de heele schepping is de manifestatie van Gods heerlijkheid.

1311 van niemant te bedillen: waar niemand aanmerking op mag maken.

1312 Versta: in alles geldt Gods wil als wet.

1313 straf: streng.

1315 aengestorven: door den dood van een voorganger op Hem overgegaan.

1317 noch oudtheit van bezit: noch doordat die heerschappij van ouds tot het geslacht behoorde; noch inbreuck, en gewelt: noch door verovering verkregen.

1318 Het recht der schepping: het recht, dat uit Gods scheppingsdaad volgt.

1319 zoo wel als 't onderhoudt: en het recht, dat uit Gods onderhoud van het geschapene (geschapenissen, vgl. vs. 711) volgt.

1320 Wie kan dan God de opperste heerschappij ontzeggen?

* [Randschrift:] Slotrede, bevestigende Godts voorzienigheit, in zijne uitwendige wercken breeder t'ontvouwen.

1324 beoogen: bezien, bedoelen, vgl. vs. 1113, 1284.

1325 eindt, en wit: doeleinde, doelwit.

1326 wilt geval: blind toeval, vgl. Besp. I, 664; terugwijzend naar de bewijsvoering van Besp. I, 729-vgl., dat de wereld niet door toeval maar door God moet veroorzaakt zijn (vs. 1334), trekt Vondel daaruit de conclusie, dat God ook de wereld blijft besturen.

1322-27 Let op Vondels woordspel in werckvernuft - werck - werckstuck - wercken - werckheer; werckvernuft: intellectus practicus, een verstand, dat er op zint, iets te bewerken, practische Vernunft.

1327 Opdonderen: ineens te voorschijn komen; besleepen: met overleg.

[p. 507]

 

En elcks hoedaenigheit, hoegrootheit, en gewight,

1330

Getal, en maet, en form; en hoe hy dit gesticht^1329-30

 

Best onderhouden zou, bestieren, en regeeren,

 

Eer zijne maght begon te scheppen, te bootseeren¹³³²

 

Dit heerlijck meesterstuck, met eere en prijs gekroont.¹³³³

 

Dus wert voorheene ons Godts voorzienigheit getoont.¹³³⁴

1335

Een veltheer stelt hierom zijn vaenen in slaghorden,¹³³⁵

 

Eer zy noch hantgemeen met 's vyants benden worden.

 

De zeilkunst schrijft aldus den zeebou wetten voor.¹³³⁷

 

Dus draeft al wat'er is, op 't voorgeleide spoor:¹³³⁸

 

Want Godts voorzienigheit de schets is van de zaecken,¹³³⁹

1340

En ry der schepselen, geneight hun wit te raecken,¹³⁴⁰

 

Waertoe die zijn geschickt, geordineert van Godt,

 

Een ieder trapsgewijs, en met een zeker slot;¹³⁴²

 

Gelijck de Godtheit die verbeelde in haere zinnen¹³⁴³

 

Van eeuwigheit, eer zy dit werckstuck quam beginnen.

1345

Dees waerheit, schoonze wort gelochent stijf en sterck¹³⁴⁵

 

Van 't ongodist gespoock, zal blijcken uit Godts werck,¹³⁴⁶

 

Zoo klaer in 't scheppen als 't regeeren van 't geschapen,¹³⁴⁷

 

En Godts voorzienigheit, gelijck een scheutvry wapen,¹³⁴⁸

 

Verdadigen het hart, dat op de Godtheit bout,

1350

En in 't geschapen haer bespiegelt, en aenschout.^77-1350

1329-30 vgl. Wijsheid, I, 21; dit gesticht: deze schepping.

1332 bootseeren: boetseeren, vormen.

1333 met eere en prijs gekroont: Vgl. Hebr. II, 7, 9.

1334 voorheene, nl. in Besp. I, 729-vlg.

1335 Versta: zoo stelt een veldheer eerst zijn leger op, voor hij den slag begint.

1337 En zoo bepalen de wetten van de zeilkunst vooraf, hoe het schip zee zal bouwen (den zeebou).

1338 draeft: beweegt zich naar zijn doel; 't voorgeleide: het aangegeven.

1339 schets: het ontwerp, de idee; vgl. Besp. I, 610 en noot bij vs. 609.

1340 geneight hun wit te raecken: die allen den ingeschapen trek hebben, om tot het hun gestelde doel te geraken.

1342 Een ieder trapsgewijs: naar een bepaalde rangorde; met een zeker slot: met een vast doel.

1343 verbeelde in haere zinnen: zich voorstelde.

1345 stijf en sterck: halsstarrig.

1346 Van 't ongodist gespoock: door de godloochenaars; zal blijcken uit Godts werck: nl. in het volgend Boek.

1347 Dit vers te lezen als appositie bij God in Godts werck.

1348 En Godts voorzienigheit: vul aan: zal; een scheutvry wapen: een wapen dat door geen vijand kan worden getroffen.

77-1350 Van hier af tot het slot van het IIe Boek volgt Vondel vrij geregeld Lib. I en II van de S.c. Gentiles van St. Thomas, dikwijls op den voet, zoodat hij den tekst bijna letterlijk vertaalt, maar ook met sprongen, verplaatsingen en verwaarloozingen.

TEKSTKRITIEK: De 1e ed. heeft in vs. 728 en ontbintbaer, wat als kennelijke drukfout door v. Lennep veranderd is in onontbintbaer. - De 1e ed. heeft in vs. 743: het zy dan grove zinnen, en in vs. 746 achter leckerny een vraagteeken.