Logo DBNL
De werken van Vondel. Deel 9. 1660-1663 (1936)

De werken van Vondel. Deel 9. 1660-1663

(1936)–Joost van den Vondel–rechtenstatus Auteursrecht onbekend

Vorige Volgende

Bespiegelingen Van Godt.
Het eerste boeck.*

 
Wat is gewenschter dan in ons bespiegelingen*
 
Het eeuwig schijnend licht, den oirsprong aller dingen,
 
t'Ontmoeten, en van vore in 't aengezicht te zien,
 
Om andren, of door tong of tekens, te bediên4
5
Den glans, die ons verschijnt; zoo menschentong of teken1-5
 
Dit wonderlijck gezicht en wonder uit kan spreecken,
 
Of in zijn volle kracht afbeelden voor het oogh!
 
Maer dit's vermeetenheit: de Godtheit zit te hoogh:8
 
Wy drijven veel te laegh, op losse en wasse pennen,9
10
Te kranck in zulck een' gloet. om Godt volmaeckt te kennen,10
 
Wat meer wort dan een worm, een sterflijck mensch vereischt.
 
Een gloeiend Serafijn, een groote aertsengel deist12
 
Wel drymael in zijn vlught, wanneer hy d'opperdaecken,13
 
Den troon van 't aertspalais der Godtheit zal genaecken
15
Met ootmoedt en ontzagh. de Cherubijn bedeckt15
 
Met vleuglen zijn gezicht, om zuiver, onbevleckt,
 
En waerdigh voor den stoel der Godtheit zich te buigen,
 
Daer duizentduizenden al juichende getuigen18
 
Wat eer en majesteit, van eeu noch kreits bepaelt,19
20
Uit Godts volkomenheên door 's hemels kreitsen straelt.
 
Men tre dan achterwaert, om niet te hoogh te draven.*21
 
Verwaentheit heeft voorheen zelf Lucifer begraven,
 
Met al zijne engelen, in helsche duisternis,
 
Van waer in eeuwigheit geen wederkeeren is.
25
Geen' stervenden tot noch de hantvest wert gegeven25
 
Van simpel eenwerf Godt t'aenschouwen, en te leven.26
 
Men moet van achter dan hem nazien, waer hy treet,27
 
Gebeurt ons dees gena. wie ramp wil schuwen, meet'28
 
Zijn onvermogen af, eer hy besta te waegen.
30
Hoe menigh plofte in 't zant door reuckeloos behaegen!30
 
De Godtheit lijdt geen schimp van eenigh trots bestaen.31
 
Men spreecke ootmoedigh, of men zwijge, en bid haer aen.
 
Indien een ongodist Godt dienen zal, en eeren,*33
 
Zoo staet ons eerst met reên te stercken en beweeren34
35
Dat Godt in wezen is, dees naem geen' droom beduit,35
 
Of wezenloozen vont, gemaelt door spraeckgeluit,36
 
Maer een zelfstandigheit, een wezen wort berekent,37
 
Gelijck men met den naem van boom een' boom betekent.38
 
Men moet dan weeten wat de naem van Godt ons melt
40
In onze spraecke, en by een ieder volck gestelt40
 
Niet ydel, maer wel scherp met oordeel uitgelezen,41
 
Om uit te beelden of de wercking van dit wezen,
 
Of iet dat zijn natuur, en eigenschap verklaert.42-43
 
Dees spruit in Duitsch uit goet, en melt den goeden aert,44
45
Den oirsprong van al 't goet, te vloeien uit dien rijcken;45
 
Een naem zoo schoon, dat wy geene andre tongen wijcken,46
 
In zijn betekening, naerdien hy 't hart verweckt,47
 
En met dien klanck alleen de zielen naer zich treckt,
 
Gelijck quickzilver wort van 't gout naer 't gout getogen,49
50
Het edelste metael, in deught, en in vermogen,50
 
Gewight, en duur, en kracht, en glans, en majesteit,51
 
En d'afdruck van Godts waerde, en eere, en heerlijckheit.52
 
De Duitsch is dan gewoon den rijcksten schat der schatten,*53
 
Als andre volcken, in vier letteren te vatten,54
55
En Godt te noemen 't geen noit teken noch geluit
 
Voluit heeft afgebeelt. de zuigling zuight dit uit
 
De melleckbron, de borst van zijn getrouwe moeder.
 
Dit scherpen voester, en de vader, vooght, en hoeder
 
Den jongen kindren in, en leeren vroegh het jong
60
Dien gallem, uit de wiegh, nabaeuwen met zijn tong.
 
Dus erft het kint een tael door omgang en hanteering,
 
Met 's moeders taele en spraeck de vaderlijcke leering,62
 
En erfgewoonte schept een anderde natuur,56-6363
 
Die lastigh wort verleert. zit waerheit aen het stuur
65
Van huis en huisgezin, zoo vaert het kint geluckigh.
 
Zit logentael te roer, hoe jammerlijck en druckigh66
 
Vernielt dees schipbreuck dan al d'afkomst van dien stam!67
 
Een ommezichtigh brein mistrout hierom de mam,68
 
En overlevering van moeder, vooght, en vader,
70
Om erfbedrogh te vliên, en wenscht uit angst zich nader70
 
Met reden te beraên, te toetsen, scherp en stil,71
 
Wat Godt en godtsdienst raeckt, eer 't oordeel stemmen wil,72
 
Om door aenzienlijckheit van baerden, penne, en schoolen,
 
En huurtong niet zoo dom, met al den hoop, te doolen,73-7474
75
Die dommer dan het vee, gedreven naer het nest,
 
Den drijver volght, die zich op 't smeer der kudde mest.76
 
Een ommeziende geest eischt reden, die de dieren
 
Van menschen onderscheit, en past op niemants tieren,78
 
Noch bolpees, nochte vloeck. in reden zoeckt hy licht.79
80
Waer deze straelt en blijckt, ontzeght hy niet zijn' plicht80
 
Te vollegen van zelf, vrywilligh, onbedwongen.81
 
Hy kent den doolhof wel der weerelt, en haer tongen,82
 
De weiflaers, die den buick aenbidden, als hunn' Godt;83
 
Hoe weereltschen slechts zien op eer, en aertsch genot;84
85
Hoe godtsdienst dickwijl streckt een grijns van godeloosheit,84-8585
 
Vernist door een gespan van logentaele, en boosheit;86
 
Hoe elck, op voordeel uit, de sne der zinnen scherpt,87
 
En lant by lant, en stadt by stadt een' Godt opwerpt,88
 
In ongelijcken vorm van harssenen gegoten,89
90
En op 't altaer gevoert door hunne altaergenooten.90
 
Zoo gy de scholen eischt' bewijs van haeren gront,
 
Zy schreeuwen te gelijck, uit eenen zelven mont:
 
Men redenkavle niet met zinnen, die, aen 't vloten,
 
Den grontslagh van ons brein, en waerheit ommestooten.90-94
95
Dus stampt de meester hem ter schoole uit met gewelt,95
 
Eer hy zijn' grontslagh heeft door reden vast gestelt.96
 
Men loof dan echter een', die leerzaem en voorzichtigh,*
 
Niet reuckeloos een munt van leering, zoo gewightigh,98
 
Naerdien hier eeuwigheit van heil, of vloeck aen hangt,
100
In scheemring, zonder toets, gewight, en licht, ontfangt.100
 
De logen schijnschoon grenst in schijn te dicht aen waerheit.
 
Dees heilstof eischt bewijs, en zekerheit, en klaerheit,102
 
Ten minste naer heur' aert: want anders zoo men hier103
 
Iet reuckeloos bestemt, zoo wort de mensch een dier,104
105
Een onvernuftigh dier, van reêngebruick versteecken,
 
En alle reedlijckheit, niet ongerijmt, geleken.104-106
 
Wie dit bestemmen eischt, al wort zijn toeloop sterck,107
 
Hy sluit de menscheit uit, de dierscheit in zijn kerck.108
 
Ick wensche dan hierom met mijne penne en inten109
110
In 't bladt van 't leerzaem hart der doolenden te printen110
 
Een heilzaem schrift, waerin de twijflaer Godt magh zien,
 
Op dat hy Godt bekenne, en vreeze, en eere, en dien':112
 
Want als de Godtheit is bespiegelt en gevonden,
 
Dan staet de godtsdienst vast op onbeweegbre gronden,
115
Die nu, door snoot misbruick schandael en lastersmet,
 
Den yver bluscht, en 't volck op eenen drysprong zet.115-16
 
Om dees gewenschte vrucht uit mijnen bou te plucken,*117
 
Is 't noodigh eerst in 't hart des doolenden te drucken,
 
Dat hy nootwendigh hier het allerhooghste goet,
120
Den ongeschapen Al, de Godtheit kennen moet,119-20
 
Ten minste naer zijn maght, en uiterste vermogen:
 
Want zonder kennis wort geen onderdaen bewogen
 
Te dienen zijnen heer, maer krachtigh, zoo hy wort
 
Door kennis van zijn waerde en grootheit aengeport;
125
Noch meer om hem met hart en zinnen aen te hangen,122-25
 
Van wien hy lijf, en ziel, en wezen heeft ontfangen,126
 
En grooter goet verwacht van zijn weldaedigheit,
 
Die voor den mensch het hof der weerelt toebereit.128
 
Geen mensch stijght immermeer in top van deze kennis*129
130
Door 'tlicht der schepselen, en aendacht, en gewennis.130
 
Geen wijze kan volmaeckt uitbeelden wat Godt is,
 
By wien ons middagen niet zijn dan duisternis.132
 
d'Onzichtbaerheit van Godt gaet schuil voor 's menschen zinnen.
 
De Godtheit kent zich zelve alleen geheel van binnen.
135
Geen evenredenheit is tusschen mensch, en Godt.135
 
Oneindigheit wort eer door 't eng begrijp bespot,136
 
Dan in ons harssenvat geschept, en opgegreepen.137
 
Geen letterkunstenaer, hoe taelrijck, hoe beslepen,138
 
Vint merck of woort, dat Godts volkomenheit verbeelt,139
140
En niet in ste van eer hem zijne glori steelt:140
 
Maer evenwel men kan hier mede niet ontrennen*141
 
De mooghlijckheit van Godt en zijnen aert te kennen,
 
Door 't licht van vrou natuure en reden, voor zoo veel
 
Godt door zijn eigenschap en wercken zich ten deel144
145
Te kennen geeft, oock zulx, dat willens ziende blinden145
 
Geen onschult voor hun schult en blintheit kunnen vinden;146
 
Gelijck Diagoras, Leucippes, Epikuur,
 
Lukrees, en Demokrijt, die reden en natuur147-48
 
Verlieten, onder schijn van d'ooren haer te leenen,
150
En toe te treên op 't licht, dat ieder is verscheenen.150
 
Wie midden op den dagh genoeghte in 't duister raept,151
 
En in een nachtspelonck de klaere zon verslaept,
 
Beklaegh' zich niet, wanneer het licht, aen 't onderduicken,
 
Beschimpt die zulck een' glans verzuimen te gebruicken.
155
  Wie geen bewijs acht 't geen van ieder wort bestemt,*155
 
Geen wijzen hoort, van schrift en reêngebruick vervremt,156
 
Ontzegt te stemmen dat een Godtheit is in wezen,
 
Of is'er een, datze ons verplicht om haer te vreezen.155-58
 
Zijn onschult is, dewijl het oogh geen Godtheit ziet.159
160
Hy sluit dan: al wat is dat wort gezien: wat niet160
 
Gezien wort van den mensch, heeft wezen noch vermogen,
 
Is ydelheit en droom. zy steunen dan op logen,160-62
 
Die bouwen op een niet, den noit gezienen Godt.
 
Maer zeker dit besluit hangt los, en zonder slot,*164
165
En wederspreeckt zich zelf. natuur heeft met vijf zinnen
 
Den mensch te rijck begaeft, waer door 't verstant van binnen166
 
Aen licht geraeckt van al wat voorvalt nu en dan;
 
Dies is'er meer dan elck door d'oogen vatten kan.
 
Het oogh brengt tijding van gestalte, werck, en kleuren.
170
De neus ontfangt den stanck, of rieckt gezonde geuren.
 
De tong velt vonnis van den smaeck, in spijze, en dranck.
 
Een ieder lit gevoelt. het oor verneemt den klanck.
 
Wat nimmer hoorbaer is verneemt men met geene ooren;
 
't Onsmaeckbre met geen tong. 't onvoelbre en ongeboren174
175
Gevoelt men met geen lidt. geen neus 't onrieckbaere oit
 
Kon riecken, en het oogh vernam 't onzichtbre noit:
 
Want elck der zinnen heeft zijn omgeschreve percken,177
 
En grontpunt, buiten 't welck die rust, en niet kan wercken.178
 
Hy raest dan bijster, die d'onzichtbaerheit het licht
180
Der oogen onderworpt, en 't menschelijck gezicht;
 
En buiten 't grontpunt van 't gezicht niet Godt kan vinden.
 
Dees oordeelt van de verf onweetener dan blinden.165-82182
 
Al ziet het oogh geen lucht, noch wort de lucht gekent*183-vlg.183
 
Voor gebuurinne van het vierige element,184
185
En by wiens gunst hier al wat leeft moet adem haelen,185
 
Of sterven, zoo zy koom' van heuren aert te dwaelen,186
 
En aentrecke een vergift, en damp, die 't bloet besmet,
 
De geesten stickt, en 't hart, des levens bron, belet188
 
Alle overige leên het leven me te deelen,
190
En hitte, en vlammen, die door aêr, en zenuw speelen.190
 
Beneem de long de lucht, gy bluscht den geest in 't lijf.191
 
Indien een veltkortou met kracht een koegel drijf192
 
Door d'ope lucht op poort, of dack, of steene muuren,
 
Gy hoort twee lichaemen elckandre op 't krachtighst schuuren.194
195
De snelle koegel huilt door 't scheuren van de lucht;
 
De lucht, vol donders en vol blixems, dat gerucht
 
Wat is het anders dan dat lucht en wolcken bersten,
 
Door strijt van hitte en kou, die op elckandre persten?198
 
En dees salpeterlucht, in 't zwangere metael,199
200
Tot berstens toe gepropt; hoe braecktze loot en stael
 
Op haere vyanden, in 't stormen, of in 't enteren!201
 
Hoe slooptze slot, en vloot aen splinters, gruis, en slenteren!202
 
Indien de roode haen ontsteeckt een helsche mijn,203
 
Hoe loeit de buick der aerde! hoe krimpt de lucht van pijn,
205
Eer zy een' puinhoop baert van menschevleesch, en wallen!
 
Hoe dreunt en davert d'aerde, eer zy komt in te vallen,
 
Wanneer de dwarreling der winden tegens een
 
In haeren boezem woelt, om ademtoght, en geen208
 
Verlichting voelt, voor dat de zwangere aen 't verlossen209
210
Een' baiert baert, en stadt, en bergh, en rots, en bossen,210
 
En vliet, en velt verwoest, en slingert overhoop,
 
Dat heele mijlen volcks het zetten op den loop!212
 
Oock kan dit groot begrijp geen ydelheit gedoogen:213
 
Dit blijckt: want als de lucht wort uit een pijp gezogen,
215
Dan vat de pijp de tong. geen wijnkruick zinckt te gront,215
 
Indien de wijnkruick plompt op 't water met den mont.
 
Al dompelt men de kruick, zy zal het water stuiten217
 
Op 't element der lucht. de spuit zal water spuiten,
 
En zwelgen, als van dorst, en blaeuwe waterzucht,219
220
Door d'uitgedreve lucht, en ingezoge lucht.
 
De wijnverlaeter kan de wijnen dus verlaeten,221
 
Uit volle tonnen in een ledigh vat vervaten,222
 
En blaezen Rijnschen wijn, of't Fransche druivenat
 
Met zijnen blaesbalgh uit het volle in 't ledigh vat.224
225
De wijnpomp drinckt den wijn, die puick is, of geringer,
 
En niet ontvloeit, indien hy boven met den vinger226
 
Het open luchtoor deckt, en dicht besluit en stopt227
 
Voor lucht, waerna geen nat vervloeit, en nederdropt,228
 
Dat anders wederom naer 't middelpunt zou zincken.229
230
De guighlaer, om de merckt door greepen aen te wincken230
 
Naer zijne guighelkunst, op alle merckten veil,231
 
Zwiert om en wederom, en rolt tien aiers steil
 
De groef op, langs zijn' stock, en locktze naer beneden,
 
Wanneer hy stiller draeit, en omloopt met zijn schreden.234
235
Het slechte volck, dat op de drift der lucht niet merckt,235
 
Vergaept zich aen den schalck, als een' die wondren werckt.236
 
De waterbel, vol lucht, wort in de lucht gedreven,
 
Tot datze berst, en door de spleet den geest komt geven.238
 
De lucht spant blazen uit, waerop de zwemmer drijft,239
240
Zoo lang geen priem haer priemt, de blaes gesloten blijft.240
 
De lucht in 't wintroer, die geschroeft te zamenperste,241
 
Berst uit, en schiet met loot een eicke planck te berste,
 
En 't wintroer is bequaem ten aenslagh, zoo men let243
 
Dat dit zich niet ontdeckt, als 't vier uit een musket.244
245
  Uit zoo veel wercken wort een vast bewijs getogen
 
Dat lucht haer wezen heeft, al weigertze in onze oogen246
 
Zich t'openbaeren, om haer dunte, en luchtigheit;
 
Waerom haer oock de naem van geest is toegeleit,
 
Niet datze geest is, die gevoelt wort, noch getroffen,
250
Maer by gelijckenis van andre grover stoffen,
 
En elementen, haer verwanten, die het rijck
 
Der weerelt met hun kracht hanthaven te gelijck.
 
Bekentge dit? wat schroomtge een Godtheit te gelooven,
 
Wiens wezen, louter geest, ons zinnen gaet te boven?
255
  De wint wort niet gezien, maer nietemin gevoelt,*
 
Gehoort, wanneer hy ruischt, en blaest, en brult, en woelt.
 
De kenner van natuur blijft in zijn' adem steecken,
 
Als hy den oirsprong van den wintvorst uit zal spreecken;
 
Van waer dees herkomt; waer hy heimlijck heenedrijft.257-59
260
Indien een suffer nu hier zoo hardtneckigh blijft,260
 
Dat hy den wint ontkent, noch dommer dan de kudden;
 
Zoo melde hy wat geest met zulck een kracht kan schudden
 
De toppen van het bosch, den eeckelboom in 't woudt,263
 
De torens in de lucht, ten hemel opgebouwt;
265
Wat kracht het zeeschuim helpt aen 't zieden, en aen 't wellen;265
 
Hoe wy den Oceaen zoo hemelhoogh zien zwellen,
 
Oock tot de starren toe; wie d'aengeterghde zee267
 
In duin jaeght, en verdrinckt de menschen, en het vee,
 
En al het laege lant, terwijl de harders schuilen,
270
Gevloden op geberghte, en rotsen, voor het huilen
 
En buldren van 't gedroght, dat vloot by vloot verslint.269-71
 
Een donckre en dicke lucht, voor 't opstaen van den wint,
 
Den zeeman waerschuwt, en gebiet het zeil te strijcken,
 
Eer zich de storm verheffe, en storme op duin en dijcken.
275
d'Oostindiaensche Orkaen, op 't schoonste van den dagh,275-vlg.
 
By heldre zon en lucht, den zeeman met den slagh
 
Eerst waerschuwt, als hy vlack, [helaes, wie zou niet gruwen!]277
 
Gelijck Godts arm en vuist, om 't schip te gront te duwen,
 
Van boven nederploft, en slaet den overloop,279
280
En mast, en stuurmans hut, en kabels overhoop,
 
Waerop een afgront gaept, en uitbraeckt schuim, en golven,281
 
Vol levenden en doôn, begraven, en gedolven,
 
Terwijl men, buiten Godt, noch hoop noch toevlught vint.
 
Hoe springt een zeemans hart, wanneer hy zeilt voor wint!284
285
Hy danckt den wint, wanneer het schip, uit vreemde landen,
 
De haven innezeilt, aen lang gewenschte stranden.
 
De zaegemolenaer, als hem zijn werck behaeght,287
 
Bedanckt den wackren wint, die heele bosschen zaeght.
 
De Purmerheer bedanckt den wint, en watermolen,289
290
Die water maelt tot lant, zoo lang in 't nat gescholen:
 
En wat by weite en rogh een stapel jaeren haelt,291
 
Bedanckt den wint, die 't graen van Polen breeckt, en maelt.292
 
De wintvorst vaeght de lucht, en stroomen, en gewesten293
 
Van vuile nevelen, en doodelijcke pesten.
295
Zoo veele werckingen getuigen ons gewis
 
De kracht des elements, hoewel 't onzichtbaer is.
 
Zou iemant evenwel den wint ontkennen dorven,
 
Hy waer of dol, of dwaes, en 't reêndom afgestorven.298
 
Voor 't wezen van de ziel staen d'allerwijsten stil,*
300
Noch kent menze aen verstant, gedachtenis, en wil,300
 
Waer deze uitwendigh ons verschijnen in haer wercken.
 
Zoo laet d'onzichtbaerheit zich door iet zichtbaers mercken.
 
Dit blijckt ons uit den glans, die uit dit wezen straelt.303
 
De kennis van den mensch gaet weiden onbepaelt
305
In eenen oceaen van alle wetenschappen,
 
En kunsten, wijder dan de hemeldieren stappen,306
 
De geesten wemelen, en zweven. zy doordringt307
 
Natuur tot aen de bron, waer uit zy vloeit, en springt;
 
Bespiegelt d'algemeene en zonderlinge zaecken,
310
Gescheiden van haer stoffe, en die geene eeuwen raecken.309-10
 
Zy polst en onderzoeckt de reden, oirzaeck, werck,311
 
En eigenschap van elck, doorsnuffelt aert, en merck,312
 
Gestalte en form, en wijs, zoo schrander in 't waerdeeren.313
 
Geen ondervinding kan haer lust verzaên, in 't leeren,
315
En sterck bespiegelen van allerhande goet:
 
Dat kustze, dat omhelstze, en vlieght het te gemoet.
 
Zy weet het ongelijck te weegen, te gelijcken,317
 
En d'evenredenheit te vinden, en op blijcken318
 
Te gronden haer besluit. zy schept haer lust, en licht319
320
In deught, godtvruchtigheit, en redelijcken plicht,
 
In faem, en lof, en eere, en 't nut der heerschappije.321
 
Zy heeft haer' eigen treck, en haet de slavernije,322
 
En 't juck des lichaems, dat haer hemelscheit verdruckt.323
 
Zy schuwt met yver wat den vrijen wil verruckt
325
Tot slaefsche dienstbaerheit, en acht noch pijn, noch smarte,
 
Noch wederwaerdigheit, om met een zuiver harte326
 
Te micken naer het wit, dat haer te treffen staet,327
 
Oock zonder ommezien naer wellust, weelde, en baet.
 
Wil iemant nu de ziel ontkennen, en haer wezen,
330
Om datze onzichtbaer is: wat kruit kan hem genezen?330
 
De strael van 't oog bereickt wat 's winckbraeus boog beschiet,331
 
Oock zelf het vast gestarnt des hemels, hooger niet:*332
 
Zoude iemant hierom vast en zeker sluiten darren333
 
Dat boven 't achtste ront, gezaeit vol vaste starren,
335
Geen zellefstandigheit noch wezen zweeft om hoogh,
 
Om dat het hooger zweeft dan 't onvermogende oogh;
 
Wat razerny waer dit! geen maght, in top getogen,337
 
Rijst hooger dan haer peil, en uiterste vermogen.
 
Natuur heeft haer besteck, en merreckpael, en ban,339
340
En eigen perck, dat zy niet overschrijden kan:
 
Dies sluit men zeker dat het oogh niet kan bepaelen341
 
Wat wijder dan 't gezicht der oogen, en hun straelen
 
Zich uitstreckt. waerom stelt dan 's menschen brein een maet
 
Het wezen, dat zich niet van 't oogh bepaelen laet?344
345
  Dat Godt is kan men niet klaerblijckelijck betoonen*345-vlg.
 
Door ouder oirzaeck: want zijn wezen, waert te kroonen,
 
Geen oirzaeck boven zich oit heeft gekent, waer door
 
Men 't eeuwigh wezen kent, en klaer aenschout van voor.
 
Oock kan men dit bewijs niet uit Godts wezen smeden,
350
Gelijck uit iet, dat voor Godt heendraeft naer de reden;349-50
 
Dewijl de wezenheit der zaeck door 't wezen niet
 
Betoont wort, daer 't geschil in 't recht noch hangt, en ziet351-52
 
Op eene kenbaerheit van dit bepleite wezen,
 
En of'er 't wezen zy, waer uit de twisten rezen.352-54
355
't Verstant kan kommerlijck, of liever nimmermeer355
 
Begrijpen zulck een' schat, den onbegreepen heer;
 
Geen tong, geen tael genoegh hem prijzen, en volloven:
 
Die kennis gaet begrijp en reden verr' te boven.
 
Men kan de rijcke zee niet scheppen in een noot:359
360
De noot is veel te kleen, het water al te groot.
 
Geen mensch kan met zijn hant den hemel overspannen.361
 
Geen mugh begrijpt den geest van d'allerwijste mannen.
 
Wie kan de middaghzon verdraegen in 't gezicht
 
Der oogen, al te kranck in 't aldoorstraelend licht?364
365
Van voor is hier geen kans. de wijste ontziet d'alwaerde365
 
Der ongeschapenheit, en kruipt in 't stof langs d'aerde.365-66
 
Men moet van onder dan bewijzen uit Godts werck*367
 
Dit hooghste, alwijs, algoet, almaghtigh, zonder perck,368
 
Een onbegrependom, een oirzaeck aller dingen:369
370
En schoon men nimmer kan tot in den boezem dringen
 
Van zijn natuure, en geen vernuft, hoe scherp men 't slijpt,
 
Volkomen, naer den eisch, dit immermeer begrijpt;372
 
Nochtans verplicht het elck natuurlijck Godt te vreezen,373
 
Die door 't geschapen heene u toestraelt met zijn wezen:374
375
Gelijck de klaere zon, besloten in een wolck,
 
Gekent wort uit den dagh, by allerhande volck.
 
De menschen zijn gewoon elckandere te kennen,
 
Op tweederhande wijs; door tekens, spraeck, en pennen,
 
En beelt, en spiegelschijn; of in een' duistren damp,
380
En nacht, en schaduwen, by tortslicht, en by lamp:
 
De schepsels zijn Godts beelt, en letters, tong, en mercken.
 
Het licht der reden toont den meester in zijn wercken,
 
Zoo klaer, dat niemant zich onschuldigh houden magh,
 
Die deze zon verzaeckt, in 't midden van den dagh.378-84
385
  Al wat bewogen wort van buiten wort bewogen.*385
 
De zon, in haeren loop, bevestight aen onze oogen
 
Dat iet bewogen wort, en dees beweging ziet
 
Op een' beweger, die zelf stille staet, of niet.
 
Indien hy stille staet, zoo blijckt door deze gronden389
390
Dat d'onbeweeghde draeit zoo veel gestarnde ronden.390
 
Dees onbeweeghzaemheit wort Godt met recht geacht.391
 
Beweeght zich dees, zoo wort hy door een hooger maght
 
Bewogen; en men moet onendigh opwaert stijgen,
 
Om den beweger, die zich niet beweeght, te krijgen:
395
Doch reden laet niet toe onendigh voort te gaen;395
 
Zoo blijft men voor de maght des albewegers staen,
 
Die noit bewogen wiert: want in het ommevoeren
 
Der dingen kan geen tweede iet anders ommeroeren397-98
 
Dan door een eerste maght; gelijck de staf een' steen
400
Beweeght door iemants hant: dus stuit men dan op een'399-400
 
Beweger, die zelf rust, en draeit al 's hemels ringen,401
 
Die staetigh, op Godts wenck en wil, ten reie gingen,
 
En danssen om en om, met een eenstemmigheit,
 
Die 't alziende oogh behaeght, dat hunnen dans beleit.402-404
405
Zoo twee bewegers het beweeghde ront bewogen,
 
Waer deze maght gedeelt door even groot vermogen;
 
Soo stondenze alle beide in mogentheit gelijck.
 
Nu lijdt de reden niet dat d'een de vlagge strijck'
 
Voor d'andre. wil men dan de hooghste maght gemoeten,
410
Zoo moet wat ommeloopt zich worpen voor haer voeten,410
 
En roepen uit ontzagh: ô maght, die 't al beheerscht,
 
Beweeght, en ommedrijft, gy zijt voor andren eerst.385-412412
 
Dit vaste grontbewijs van 't opperste onbewegen*413
 
Des albewegers rolt en springt ons nochtans tegen414
415
De scheenen, zoo men niet den tegenwrijter stuit,415
 
Die by den Arabier ontleent zijn schijnbesluit.
 
Hy kan 't bewegen dat gezien wort, niet ontschreeuwen,417
 
Het zy Kopernicus, of d'eer der Ptolomeeuwen
 
Het aerdtrijck om de zon, de zon om 't aerdtrijck draey';
420
De roering hangt in 't een of 't ander, hoe men 't zwaey'.419-20420
 
Zoo d'eerste hemelring met zich treckt laeger boogen,421
 
En boven d'opperste geen reden kan beoogen
 
Een ander, die haer drijft, en stil staet te gelijck,422-23
 
Dan stijght men klimmende in het onbewogen rijck,424
425
Des albewegers stoel, te schocken, noch verzetten;
 
Terwijl hy 't onder zich al omdraeit naer zijn wetten.426
 
Om dit t'ontworstelen verziert het los gezin427
 
Dat een inwoonende en een krachtigh grontbegin428
 
In elcken hemelkreits de starren draeit, en ronden;429
430
Of dat des eenens zwaey aen andren hangt gebonden;430
 
Of endelijck dat Godt, die noit bewogen wiert,431
 
Geen ommedrijver is van al wat om hem zwiert.432
 
Maer laet den Arabier bewijzen door wiens zegen433
 
't Inwoonende begin vermogen van 't bewegen
435
Der kreitsen buiten Godt, de hoogste maght, ontfing;
 
Naerdien de Godtheit zelf die drijfziel scheppen ging,436
 
En Godt het wezen schonck aen 't geen den kreits zou roeren,437
 
En die bewegingen in andere overvoeren.
 
Zoo blijckt dan dat Godts maght, onendigh in haer duur,
440
Het alles voortbrengt uit den schoot van vrou natuur,
 
Die door Godts innevloet in vruchten aen moet winnen;441
 
Gemerckt die werckingen in 't eerst van niet beginnen,442
 
En endigen in iet, het ooghmerck, en het wit
 
Des albewegenden, gerust in zijn bezit.
445
Men ziet bewegingen, die roepen, schoon wy zwegen:
 
Een eenige onbeweeghde is oirsprong van 't bewegen.445-46
 
Een eenige oirzaeck en aelouste is werckster van*447
 
Al wat men met verstant of zinnen grijpen kan,
 
En die uit zich ontstaet, dat's Godt, en 't godlijck wezen,449
450
Van ieder een bestemt: want alle wercken rezen450
 
Uit eenen wercker, niet van zich, dewijl geen schijn451
 
Beweert dat iet zijn zelfs beginsel zoude zijn,451-52
 
En oirzaeck. alle werck, of 't hooghste of 't allerneêrste453
 
Neemt van eene andre maght, en van eene allereerste
455
Grontoirzaeck zijn begin, die zelf geen oirzaeck kent,
 
Ten zy men steigren wil en klimmen zonder endt,456
 
Van trans in trans. zoo wort door deze onfaelbre reden,457
 
Der dingen oirzaeck, Godt voor d'opperste beleden.447-58
 
Geen wezen kan men ons betoonen, of de tijt*
460
Besluit het in zijn ronde, of 't spreit zich overwijt
 
Zoo wijt als d'eeuwigheit, en voor en na onendigh;461
 
Het een gebeurelijck, het ander is nootwendigh.462
 
't Gebeurlijck wezen kon in wezen zijn, of niet.
 
't Nootwendige uit zijn' aert, hoe scherp men dit beziet,
465
Heeft geen gebeurzaemheit des wezens, of 't most strijden
 
Met zijn natuur; geen recht noch reden kan dit lijden.464-66466
 
Nu luidt het ongerijmt dat een gebeurzaemheit
 
Van 't wezen, dat eens wert, en welcks natuure zeit
 
Dat zy een' aenvang kent, zou van zich zelf beginnen.
470
Men moet nootwendigh dan, zoo reden 't velt zal winnen,
 
Besluiten dat'er een nootwendigh wezen zy,
 
't Welck eeuwigh is, van waer de dingen op een ry472
 
Begonnen in der tijt. men kan niet hooger zweven
 
Dan dees nootwendigheit, alleen Godt toegeschreven.459-74473-74
475
  De weerelt schuift ons op een heerlijck schoutooneel*475
 
Van allerhande goet. het een geniet een deel
 
Of min of meer van 't eerste en beste goet van allen,477
 
In schoonheit, deught, en kracht, naer ieders gaven vallen,
 
Uit 's hemels vollen schoot, die min of meer bestort,479
480
Naer zijn bescheidenheit, al wat deelachtigh wort480
 
Van dees weldaedigheit. het kan dan geensins faelen
 
Of alles moet van een, der gaven oirsprong, haelen
 
Den nootdruft, en den schat, van boven uitgeschudt,
 
Terwijl de bronaêr springt, die noit wert uitgeput.
485
Men vraegh' naer 't hooghste goet, en klimm' door alle ronden;485
 
Zy wijzen hooger aen, tot daer het wort gevonden,
 
En boven zit in top, en, eeuwigh waert ge-eert,
 
In zulck een rijck bezit vermindert, noch vermeert,
 
Hoe veel het uitreickt, hoe veel tongen Godt bedancken,
490
In eenen zelven zin, en veelerhande klancken,
 
De Godtheit toegezwaeit, gelijck een wieroockvat
 
En aengenaemen geur, voor dien ontfangen schat.475-92
 
Men kan de zekerheit van 't goddelijcke wezen*493
 
Uit Godts uitneementheit, zijn letterstraelen, lezen.494
495
Het menschdom overtreft alle andre wezens hier495
 
In kennisse, en de mensch, het allereelste dier496
 
En waertste schepsel, komt ter weerelt volgens d'orden,497
 
Den regel van natuur. hy is dan niet geworden
 
Van eeuwigheit: want wat geteelt wort neemt begin.
500
Dus sluit nu dit gevolgh een eedler wezen in,498-500500
 
Waer van de mensch ontfing den geest, en ziel, en reden,501
 
Verstant, en vryen wil, en andre uitneementheden.
 
Dit wezen kan niet zijn dan eeuwigh, of het sluit
 
Onendigh op een ry de werckende oirzaeck uit,504
505
Het welck van reden wort verboden te gelooven.503-505505
 
Dus drijft Godts heerlijckheit en eeuwigh wezen boven,
 
Van waer het mindre ontfing zijn ingeschapen lot.507
 
Dit schepsel wijst ons dan den ongeschapen Godt,
 
De hooghste uitneementheit, waer van d'uitneementheden,
510
Ontleenen hunnen glans, om hoogh, en hier beneden.493-510
 
Men kan niet lochenen of eene alwijze maght*
 
Beleit regeert het al, houdt alles door haer kracht
 
In orden, schickt het al tot eenigh oirbaer ende,513
 
En ooghmerck. deze is Godt en Godtheit, die men kende514
515
Door dees geregeltheit der dingen, als die blijckt,515
 
Daer elck zijn eindt bereickt, en van geene orden wijckt,516
 
In 't op-en-ondergaen, in teelen, en in sterven.
 
Dit waer onmogelijck in hun die reden derven.518
 
Dus wordenze al gestuurt geleit van hooger hant,519
520
Eene eenige oppermaght, een opperste verstant.511-20
 
De Godtverlochenaer, om schooner verf te geven*
 
Aen zijn Godtslochening, al t'ongerijmt gedreven,521-22
 
Kent geene Godtheit dan den hemel, aerde, en zee,
 
En wat men ziet om hoogh en laegh, in 't lang en bree.523-24
525
Hy smilt, om glimpigh ons 't bewijs van Godt t'ontwringen,525
 
In eenen naem het werck en d'oirzaeck aller dingen;526
 
Of lochent het begin en eindt van dit heelal,
 
En geeft een eeuwigheit, zijn' droomen te geval,
 
Aen 't geen den oirsprong heeft alleen uit Godt genomen.527-29
530
Om dit t'ontworstlen, dunckt hem alles voortgekomen
 
Gesproten, niet van Godt, maer 't wezen van natuur.530-31
 
Dees zat, van eeuwigheit, naer zijn begrijp, aen 't stuur532
 
Der zaecken, die rontom in eene ronde draeien:533
 
Dus waent dees draeier zich in zijnen droom te paeien.534
535
  Maer om geen' woordenstrijt te voeren, zonder nut,*535
 
Laet zien eens hoe natuur dien lossen grontbou stut,536
 
En wat men met dien naem natuurelijck betekent:537
 
Zoo kan elck tellen wie hier wel of qualijck rekent.
 
Uit veelerley gebruick van 't Griecksch en out Latijn,*539
540
Wil 't woort natuur doorgaens vry twijfelachtigh zijn,
 
En wort naer zijn gebruick en dagelijx gemoeten,
 
Gepast, gelijck een maet, op veelerhande voeten.539-42
 
Het eigenste bediet in Griecksche taele kort543
 
Aenteelinge van al het geen geboren wort;544
545
't Bediet oneigentlijck den wercker, of het ende545
 
Van iet natuurelijcks, en wat men daer voor kende;546
 
Of zelf het wezen van wat oit is voortgebraght,547
 
Het zy een toeval, of zelfstandigheit geacht;548
 
Of 't wort gevat voor een der zellefstandigheden
550
Van Godt, of mensch, of dier; of teffens voor de leden549-50
 
Des lichaems van 't heelal, en wat daer in bestaet;550-51
 
Of 't ziet op d'orde en ry der zaecken, haere maet,
 
En aert, en eigenschap, en werckingen, en krachten;552-53
 
Of op der dingen wet, en regel, en 't betrachten554
555
Van ieders heil; of 't melt des menschen slimmen aert,554-55
 
Eer d'opperste gena hem betert, en herbaert,556
 
Door haeren invloet min of rijcker me te deelen.555-57557
 
Dus ziet de zelve klanck van eenen naem op veelen.558
 
Wy neemen, om krackeel en letterstrijt t'ontgaen,
560
't Uitwendige begin, den eersten wercker, aen560-vlg.560
 
Van al het gene wat natuurlijck voortgekomen561
 
Zijn' oirsprong uit die bron der dingen heeft genomen:
 
Want noemt men Godt natuur, in dien rechtschapen zin,563
 
De klanck bestemt het zelve, en sluit geen' laster in,564
565
Maer d'opperste natuur, den oirsprong der natuuren,565
 
In 't scheppen, in de teelte, in 't baeren, in 't bestuuren566
 
En onderhouden van al 't geene is voortgebraght,
 
Daer goedertierenheit, voorzienigheit, en maght
 
Op 't allerklaerste in staen t'aenschouwen, en te mercken,
570
Gelijck des bouwers geest gezien wort in zijn wercken.
 
In elcke taele, die des menschen zin bediet*571
 
En uitbeelt, spreeckt de tong of eigentlijck, of niet,572
 
En overbloemt, en neemt het eene voor het ander,573
 
Uit 's volcks gewoonte, en by de rederijckkunst schrander574
575
Gebezight tot cieraet van rede; 't zy die treet
 
Op voeten, en op rijm, of klanck noch voeten meet.575-76
 
Hier door is 't woort natuur geraeckt op veele trappen,577
 
En 't woort natuur gebruickt of voor Godts eigenschappen,578
 
Of wercken; aengezien Godts wezen hier beneên,579
580
Oock boven, en alsins uit zijne wercken scheen.580
 
Dus zal het woort natuur de Godtheit niet bestrijden,581
 
Maer eer den grooten Godt door 't groote werck belijden.
 
Die altijt was en blijft in wezen en in duur,*
 
Kan niemant anders zijn dan Godt, of Godts natuur,
585
En d'eenige oirzaeck van elcke oirzaeck in het baeren:585
 
Dies d'ouden niet ontzien natuur, en Godt te paeren,
 
Met eenen zelven naem te noemen, eene kracht,587
 
Een zelve wercking toe te schrijven, eene maght:586-88
 
Want d'uitvloên, die van Godt in alle dingen vlieten,589
590
De straelen, die van Godt in alle dingen schieten,
 
En teelen, zonder endt, getuigen ons gewis591
 
Dat Godt of zijn natuur in alle dingen is,592
 
En allen dingen schenckt hun wezen uit zijn wezen;593
 
Hun vaegh, en leven geeft, en voor de kracht van dezen594
595
En van en uit en door en om dien Godt ontstaen,
 
Bewogen worden, en geboren, en vergaen.594-96596
 
Geen loutre hooftstof, noch gemengde, in een gegoten,597
 
Houdt Godt, noch Godts natuur, en wezen uitgesloten,598
 
Dat dit heelal doordringt; dies hangen wy voor 't slot599
600
Van ons bewijs hier aen: 't is al gepropt van Godt,
 
Gepropt van Godts natuur. men schuwe schoolkrackeelen600-601
 
Om naemklanck, zoo wy in de zaecke niet verscheelen.602
 
Maer wil een ongodist, een Godtverlochenaer,*
 
Godt, oirzaeck van zijn werck, en 't werck verwarren, daer603-604
605
Zy tegens een gekant en daetlijck staen gescheiden;605
 
Zoo zal 't momaenzicht van natuur my niet misleiden606
 
Om af te treên van Godt, natuur te zetten in607
 
Godts troon, waer uit zy nam haer wezen, en begin;
 
Schoon dees van eeuwigheit in Godts bespiegelingen609
610
Verbeelt lagh, als de schets der nageworde dingen,
 
Die wy bevatten door vijf zinnen in 't verstant,611
 
Of, zonder het bewijs der zinnen, staen geplant612
 
In 't redelijck begrijp. de Godtheit houdt haer stede,613
 
En wijckt natuure niet, als d'eerste voor geen tweede:614
615
Want d'eerste blijft en is de wortel van 't getal,
 
Dat uit het eerste spruit, en altijt volgen zal.615-16
 
De zellefstandigheit, en toeval, d'eigenschappen
 
Der dingen ziel, en ry, en loop, en regel stappen
 
En wijzen van natuur, die uit Godts wezen daelt,618-19619
620
Naer eenen Godt, waeruit het al zijn wezen haelt.620
 
Dus onderworpen wy de dochter heuren vader:621
 
Zy kenne hem als Godt, en schuw Godts eerverraeder.622
 
De Godtheit schept alleen uit ydelheit, en niet,*623
 
En zonder stof, en oock, behaegt het haer, uit iet:624
625
Natuur, Godts dochter, baert uit eerstgeschape stoffen.625
 
Godt steltze een wet, en eindt. zy heeft Godts wit getroffen,626
 
Wanneerze 't ooghmerck treft, dat haer is voorgezet.
 
De Godtheit werckt door haer, als koning, door zijn wet:
 
Zy voert gehoorzaem uit den last, haer ingeschapen,629
630
En draeght, als schiltknaepin, Godts lieverey en wapen.630
 
Zy staet gebonden aen Godts regel, op haer wacht,631
 
Ontfangt des vaders woort, en kent en eert zijn maght:632
 
De Godtheit bint zich niet aen wet, noch maet, noch zegel,
 
En overschrijt natuur, haer paelen, perck, en regel,
635
Zoo menighmael het zijn voorzienigheit behaeght:
 
Het zy d'almogentheit geheele rijcken plaeght,636
 
Of zegent, ofte schockt de weerelt uit haere orden,637
 
In zaecken, die natuur niet toegeschreven worden,638
 
Maer, buiten haeren stijl, aen 't redelijck verstant639
640
Getuigen dat dit draeft en drijft van hooger hant,640
 
En d'oirzaeck, daer natuur op verr' niet toe kan reicken,641
 
Ontdeckt eeu in eeu uit door menigh wonderteiken,642
 
Zoo klaer dat d'ongodist dit licht noit lochnen kon,
 
't En waer hy d'oogen sloot voor deze mjddaghzon.643-44
645
De Godtheit kent begin, noch eint, noch plaets, noch percken:
 
Natuur heeft haer begin, en plaets, en rust te wercken,
 
Zoo ras het Godt gebiet. ontviel natuur de stof,
 
Beneên den maneschijn, of in het starlicht hof;648
 
In wat geweste, en oort, en vergelege hoecken
650
Zou d'ongodist natuur, zijn afgodin, gaen zoecken?647-50650
 
Doch ydel: want natuur derft wezen, en gestalt,651
 
Indien het grontpunt, al haer steunsel, haer ontvalt:652
 
Maer Godt, die by zich zelf bestaet, en by zijn wezen,
 
Oock eer natuur verscheen, hoeft niet, als zy, te vreezen:
655
Want hy geen steun behoeft, als 't ongodist geraes,623-55655
 
Dat liever Godt verzaeckt, en afvalt, al te dwaes,
 
Om 't leengebiet van vrou natuur op stoel te hullen,657
 
En hier, gelijck het vee, alleen den buick te vullen,
 
Te sterven, zonder hoop van loon, en vrees voor straf.659
660
Wie zulck een spoeling lust, my lust geen verckens draf.658-60660
 
d'Aeloude dwaelgeest zagh zijn driften niet te stercken,*661
 
Noch op den titel van natuur dit uit te wercken,
 
Te brengen aen den dagh het wonderlijck heelal;662-63
 
Toen nam hy haer dees eer, en schonckze aen 't wilt geval,661-64664
665
Het t'zaemenrunnen der ondeelbre vezelingen665
 
En stoffe, aen een gekleeft, tot zoo veel hemelringen666
 
Om hoogh, en wat om laegh, ontstaet uit element,667
 
Gemengt, en ongemengt. waer zinckt het brein in 't endt,668
 
Wanneer het wort geperst, tot voorstant van zijn vonden,669
670
Te zoecken stut en steun aen harsselooze gronden!670
 
Natuur noch wilt geval gebruickten oit bescheit,671
 
Noch reden, noch verstant, noch wil, noch wijs beleit:
 
Hoe zoudenze dit werck dan levren aen onze oogen,673
 
Dat wijsheit eischt op 't hooghste, en geest, en alvermogen.
675
Hoe zou het harde, en zacht, het vierkant, scherp, en stomp,
 
Het hoeckigh, en het plat, en ronde in eenen klomp675-76
 
Vergaêren by geval? hoe zou, met zulck eene orden,677
 
Zoo menige gedaente, uit zulck een' baiert, worden678
 
Gegoten in zijn' vorm, gepast op zijne leest,
680
Gespannen op zijn raem; indien vernuft, en geest,
 
En oordeel, en beleit hier niet te rade gingen?680-81
 
Wy spreecken menschelijck, om d'oirzaeck aller dingen,
 
By dees gelijckenis, te kroonen in 't heelal,682-83
 
En geensins vrou natuur, of eenigh woest geval.684
685
Natuur kan zonder hant en verf geen lantschap schilderen.685
 
Wat kan dit wilt geval? niet anders dan verwilderen.686
 
Nu zienwe een ieder zaet ons levren zijne vrucht,
 
En teelen zijns gelijck. het aertrijck, en de lucht,
 
En 't water geven elck, oock zonder tegensportelen,687-89689
690
Haer teelten: maer geen plant kan teelen zonder wortelen,690
 
Geen dieren zonder ga. geen vogel is gewent
 
Te leven zonder lucht, en buiten 't element
 
Des waters leeft geen visch, noch kan zijn kuite schieten.
 
De zee, en eb, en vloet, en velt, en bron, en vlieten,
695
De loop van zonne, en maene, en starren, net gepast,695
 
Bestraffen 't wilt geval, zoo menighmael het bast,696
 
En d'ooren afmat, die niet ongerijmders vingen697
 
Dan zulck een ongeluit, gegroeit uit beuzelingen.698
 
Leucippus evenwel roept even dwaes en dol,*699
700
Ten duistren dolhuize uit, door 't venster van zijn hol:700
 
Ga heene, ontsluit een hof, van menschen afgezondert,701
 
Dat, vijftigh jaer geleên, berooft en uitgeplondert
 
Van al zijn Koningklijck en edelste cieraet
 
En inboêl, onbewoont en luy en ledigh staet;
705
Bespiegel het gebou met eenen verrekijcker,705
 
Die 't allerfijnst vergrooft, en oordeel eens wie rijcker,
 
Wie kunstiger zijn kunst en geest toont overal,
 
In spinragh, en in stof, dan ons beschimpt geval:708
 
Wat openbaeren zich verscheidenheên van kringen
710
En trecken, zwier in zwier! wat schrijver zou dees dingen709-10710
 
Nabootsen met zijn pen! wat kunstigh tekenaer
 
Neemt zoo veel tronien, zoo veel gedaenten waer!712
 
Ick zie gebloemt tapijt, een' doolhof, rijck van dieren713
 
En monsters hoogh gewelf en zael by zael vercieren.
715
Het schijnt of Rafels geest, of Titiaen verrees,715
 
Of Angeloos vernuft, Bassaen, of Veronees:716
 
Maer neen, zy staen beschaemt, en roepen dat de stoffen717
 
Van 't wilt geval natuur en 't leven overtroffen;718
 
Gelijck het op zijn tijt verwondring heeft gebaert,
720
Toen 't meesterlijck vernuft niet zagh 't schuimbeckend paert720
 
Te maelen naer den eisch, als d'oogen in het leven
 
Aen 't leuterend gebit het witte schuim zien kleven.722
 
De schilder worpt van spijt de spongi, nat van spogh,723
 
Naer 't paert toe, en verneemt het geestige bedrogh,724
725
Het montgebit met schuim natuurelijck bestreecken,
 
En zulx dat geen verstant dit oit heeft afgekeecken.726
 
De schilderwijsheit, strax verlaeten van de kunst,727
 
Bedanckt nu 't wilt geval, voor zulck een eere en gunst.719-28727-28727-28
 
Hy volgh' 't geval, wien 't lust, terwijl zijne ooren jeucken:*
730
Een dolle houdt geen streeck. hy raeskaelt wonderspreucken,730
 
En louter hemelval, of schudt de menscheit uit,
 
De reden en 't verstant, en slaet een diersch geluit.730-32
 
Een woest gebou, dat, vuil beslagen, en beschimmelt,733
 
Van vezelingen krielt, en van gedaenten grimmelt,734
735
Naer dat de wint en lucht die vormt, en t'zaemenstuwt,
 
Waer in iet aertighs speelt, of iet daer 't oogh voor gruwt;736
 
Wat laedt dit meer dan stof, of droogh of nat van waessem,737
 
Een asch, die licht verstuift, en 't blaezen van den aessem
 
Niet weêrstaet? eveneens gelijck de lucht om hoogh,739
740
Betrocken met een wolcke en nevelen, het oogh
 
Misleit door beelt op beelt, daer reuzen in verschijnen,
 
En lant- en zeegedroght, gedaenten die verdwijnen
 
In eenen oogenblick, of zich op ons gezicht743
 
Verandren naer de drift des wints, of naer het licht744
745
Der zonne haer beschijn'. wat wil hy nu besluiten745
 
Om Godts voorzienigheit op dit geval te stuiten,746
 
Gelijck een licht rancket een' ysren oorloghsbal?747
 
Zoo hier verstant uit straelt, het is geen los geval,748
 
Maer 't eeuwige vernuft, dat alles kan beweegen,
750
Waer door oock 't minste stof zijn wezen heeft gekregen,
 
En al het zant voor wint tot bergh, en duinen zwelt,
 
Daer d'Oceaen op breeckt, en al het zeegewelt.
 
Maer wat gelijckenis kan dit by 't scheppen haelen!753
 
Ick zie hier iet uit wat; geen mijnen, geen metaelen,
755
Geen bloemen, geen gewas, geen water, lucht, noch vier,
 
Noch steenrots, nochte bergh, geen' vogel, visch, en dier,
 
Geen mensch, geen diamant, geen perlen, geen robijnen,
 
Geen hemelhoogh gewelf, waer uit de starren schijnen,
 
En houden haeren tredt, gelijck een heirkracht breet759
760
In 't vierkant op trompet en trom des maerschalcks treet.754-60
 
't Natuurlijck werckstuck en het kunstigh melt zijne oirzaeck,761
 
Een oirzaeck, vol verstants. 't geval behoeft de voorspraeck762
 
Van een kranckzinnigh hooft, dat nutter laegh geboeit,763
 
Daer 't stof van zijn geval tot zulck een wonder groeit,764
765
Dat dit de heerlijckheit des scheppers kan verdooven,
 
Terwijl de weerelt komt dus heerlijck aengestoven.765-66
 
Zoo 't reuckeloos geval, versteecken van vernuft767
 
En geest, in 't wercken Godts voorzienigheit verbluft,768
 
Dat most ons blijcken door geschicktheit, stijl, en orden:769
770
Nu zienwe by geval van 't stuiven iet geworden,770
 
Daer niet dan wildernis en woestheit in verschijnt,
 
En 't keurigh oogh, hoe naeu het zoeckt, en zich verpijnt,
 
Geen evenredenheit noch eindt in kan bemercken,773
 
Waerop de wercker ooght, eer hy begint te wercken.
775
Bespreng een bladt met inck, wat zietge? een ongestalt775
 
Van vlacken, kleen of groot, naer dat de sprengkel valt;
 
Geen letters, nochte spreuck, gespelt uit woorden, naemen,777
 
Voorzetselen, en lidt, en bywoort, die te zaemen778
 
Ons melden, dat de pen van een geleerde hant
780
Getrocken wiert. hoe zou 't geval dan met verstant780
 
In 't werck te raede gaen, het welck men dus begunstigh?780-81
 
Geen kenners schatten oit den dollen schilder kunstigh,
 
Die 't dolhuis zinneloos misverft met schildery.782-83
 
Gelijckt nu Rubens kunst en tafereel hier by,784
785
Daer tekeninge en verwe, in 't hoogen en verdiepen,785
 
Als tegens vrou natuur, om strijt in 't kunstperck liepen;786
 
Waer zal dees nachtuil zich verbergen voor den dagh,787
 
In zijne schaduwen van spinneweb, en ragh?788
 
De meesters zullen zich van lachen naeu onthouden.789
790
Dat nu de vezelaers, die deze weerelt bouden790
 
Uit vezelinge en gruis, eens opstaen uit dien droom,
 
En weigeren 't geval in 't wilt den vryen toom,792
 
Door kennis van Godts kunst, waer voor wy, onder 't stuiven,793
 
Eerbiedigh een gordijn van zijde en purper schuiven.793-94
795
  Indien hier by geval een Tegenvoeter quam*
 
Opdondren uit den gront der aerde t'Amsterdam,796
 
In 't nieugebout stadthuis, en niemant zagh noch hoorde,
 
Die hem bedieden kon den bou, die 't oogh bekoorde
 
t'Aenschouwen door en door dit achtste wonderwerck,798-99
800
Zoo vol geriefs, zoo schoon, zoo duurzaem, vast en sterck,
 
Dat al de weerelt schijnt, oock d'eeuwigheit der starren,
 
Door zijn bestendigheit te tergen, en te sarren;801-802
 
Hoe zou hy, al verbaest voor 't hooft geslagen, staen!
 
Hoe zou de wortel van den grontslagh hem verslaen,804
805
Die met den boschtop van zijn ingeheide paelen
 
Ten afgront, op het hart van Pluto, schijnt te daelen,806
 
Te rijzen wederom ten hemel, met de kruin
 
Der trotse gevelen, van marmer en arduin;808
 
Daer al de wilde zeen, en watergoôn in woelen,
810
Dolfijn en meeremin in leven, en krioelen;
 
Daer Amsterdam, gekroont met haere wapenpracht,
 
Van Stroomgoôn onderstut, in haere weelde en kracht
 
Gezeten, wort begroet van Asie, en Afrijcken,
 
Amerike, en Europe, en wat de vlagh moet strijcken
815
Voor haere zeebanier, vereert met rijckdom vrucht
 
En schat, uit elck geweste, en zegenrijcke lucht.816
 
Indien de wiltste Moor, en zijn vijf zinnen speelden817
 
Op 't Hollantsch Kapitool, gewelven, marmerbeelden,818
 
En orden, en cieraet, van d'eene in d'andre zael;
820
Wat dunckt u? zou hy zich verbeelden, dat dees prael,
 
Dit goddelijck gesticht, door Kampens geest ontloocken,821
 
Tot Aemstels eer voltoit, uit vezelen en smoocken822
 
En roock, en damp, en stof, en gruis, van overal
 
Te hoop geronnen waer, by redenloos geval?824
825
De Raet van Amsterdam behoeft zich niet te moeien:
 
Het raethuis zou van zelf wel uit den aschhoop groeien.795-826825-26
 
Wie Maroos boecken spreeckt, dat hemelsch twaleftal,827
 
Hoort klanck van hemelval, geen zinneloos geval.828
 
Hoe heerlijck vaert de vlam van 't oude Troje speelen!
830
Wat schuift de kunst hier op al schoone tafereelen,830
 
Van daer de brant ontsteeckt, tot daer Eneas scheit,
 
En 't overschot des volcks in Latium geleit,832
 
Door lant- en zeegevaer, en oorloghsavontuuren;829-33
 
Een werck, dat Rome en zelf de weerelt zal verduuren,834
835
En kunstigh t'zamenhangt van stof, en ziel, en geest,835
 
Verstommende den mont des wijsten, die het leest.
 
Zou nu een waenwijs hooft met reên beweeren kunnen,837
 
Dat, by geval in 't wilt, die letters t'zamenrunnen
 
Tot woorden, regels, en een ry van boecken, daer837-39
840
't Geluckighste vernuft zijn kracht zoo menigh jaer
 
Aen hing, en in versmolt? dat waer een dwaeze reden.841
 
Men diende zulck een hooft op 't aenbeelt weêr te smeden.842
 
Hy vaert noch echter voort, en schimpt al even grof:*843
 
Hoe quam de bouheer van de weerelt aen de stof,
845
Aen anbeelt, hamer, smis, en nijptang, om te smeden845
 
Dit schricklijck werreckstuck, doorwrocht in al zijn leden;846
 
Want uit een niet komt niet, en iet dat levert iet?847
 
Wat eischt dit een gevaert van wercktuigh, zoo men ziet
 
Op grootheit, en gewight! wat schroeftuigh heeft die packen849
850
Gevijzelt, en gestut, bezorght voor 't nederzacken,850
 
En spatten uit zijn lijck, en loot, en waterpas?851
 
Wat maght heeft radt by radt gehangen in zijne as,
 
Die steilt' voor overwight behoedt, en zulcke ronden
 
Met reepen om en om verzekert, en gebonden?844-54852-54
855
  Lukrees, nu eer hem, als een' Godt, in uw gedicht.*855
 
Die zulck een' nevel schuift voor 's leerelings gezicht,
 
Is dees, gelijck een zon, verscheenen uit het duister?856-57
 
En die den schepper van den goddelijcken luister
 
Der scheppinge berooft, is dat de wijze tolck,
860
Die 't licht t'Athene ontstack, voor al het Griecksche volck,860
 
En, schildrende een geval met slijck en zwijneborstelen,861
 
Wat zich hier tegens kant in 't vechtperck af wil worstelen?862
 
Is dit de meester, die alle ouden ver verdooft,
 
Pytagoras verstomt, en Plato slaet voor 't hooft?863-64
865
O grovaert, ga nu heen: bera u met een' wijzer.865
 
Een anckersmidt behoeft een' moker, vier, en yzer:866
 
De beeldehouwer hoeft een beitel, marmersteen,
 
En hamer, om zijn beelt, en ommetreck, en leên,
 
Met kunst, naer 't leven zelf, uit marmersteen te houwen:
870
De Godtheit eischt noch stof, noch reedtschap, om te bouwen:870
 
Natuur, by Godt gestelt, door vocht en hitte werckt,
 
Gebruickt zelfstandigheên, hoedanigheên, en merckt,871-72872
 
Hoewelze reden derft, wat zaden zy wil mengen,
 
Om elck tot zijn gedaente en zulck een wit te brengen,874
875
Als Godts voorzienigheit van eeuwigheit beschiet:875
 
Maer zijne almogentheit beschickt haer werck uit niet.876
 
Wat uitgearbeit wort door teelen, of door kinderen;877
 
Godts volheit blijft de zelve, en weet van geen verminderen.
 
Men zy hier noch om stof, noch zaet, noch hulp beducht:879
880
Een onuitputbre bron springt eeuwigh in de lucht.
 
Wie stof en wercktuigh eischt bekent zijn onvermogen,881
 
En zwackheit, die alleen gestut wort uit den hoogen.
 
Dus blijft een zelve maght, als 't past, het allergrootst',
 
Die stof bestelt, en uit die stof het werckstuck bootst:883-84
885
Want Godts volkomenheit en wijsheit en vermogen
 
Staen boven en in top. geen reden kan gedoogen
 
Dat Godt van buiten en zijn minder iet ontfangkt,887
 
En hy het wilt geval, of vrou natuur bedanckt888
 
Voor stoffe, en aenteelte, en vermogen om te teelen,889
890
Of raet om dezen klomp in leden uit te deelen,890
 
En al dit ongelijck te brengen in zijn vou;891
 
Te scheiden vocht, en droogh, en hitte, en kille kou;
 
Te schicken licht en zwaer, een ieder op zijn stede;893
 
Te scheiden nacht, en dagh; te baren twist, en vrede,894
895
Naer aert en eigenschap van ieder element,
 
Het welck met groot ontzagh zijn wetten volght, en kent,
 
En met den schoudren helpt de weerelt onderschooren,
 
Gelijck vier zuilen, die tot dezen grontbou hooren.899
 
Schoon Godts bespiegeling het al voorheene zagh,*
900
En schickte op 't voorbeelt, dat in zijn voorbeelding lagh900
 
Van eeuwigheit, noch stont de weerelt eerst te stichten.901
 
Zy straelde niet uit Gode, als uit de bron der lichten
 
De straelen. dit voorzien van verre, als in 't verschiet,902-03-vgl.
 
Gaf haer gestaltenis, noch vorm, noch stof, noch iet.904
905
Voorzien veroorzaeckt niet de voorgeziene zaecken.905
 
Men zietze om datze zijn in wezen, of genaecken.
 
Uit geen nootzaecklijckheit van Godts natuure nam
 
Zy haer begin, en plaets, en wezen; nochte quam907-08
 
Te voorschijn van zich zelve, of uit zich zelf gesproten:
910
De wil der oirzaecke is tot zulck een werck geschoten,910
 
Dat boven vrou natuur zich zette in dees gestalt:911
 
Geensins gelijck de schijn van iet op 't water valt,
 
De schaduw 't lichaem volght, naer dat de straelen stuiten.912-13
 
Zoo 's weerelts wezenheit of Isheit quaem te spruiten914
915
Uit een nootwendigheit, uit een' onfaelbren noot,915
 
En dwang uit Godts natuur, zoo heerlijck en zoo groot
 
Wy haer in 't leven zien; wie zou met tonge of pennen
 
Dan 's weerelts eeuwigheit verzaecken, en ontkennen?918
 
Zy waer nootwendigh, niet vrywilligh, voortgebroght:
920
Geen mensch door weldaet oit aen danckbaerheit verknocht.
 
Wie hoefde zijnen mont en lippen oit te reppen
 
Om Godt den schepper lof te zingen voor het scheppen?
 
De Godtheit stort zich zelve in alle wezens uit,*923
 
Zoodanigh dat'er niets Godts wezen buiten sluit,
925
En alles zweemt en treckt naer d'oirzaeck aller dingen,925
 
Vooral de menschen, die hun maght van Gode ontfingen,
 
En met d'onsterflijckheit der ziele zijn begaeft,
 
Die haeren oirsprong zoeckt, en naer de starren draeft.
 
Maer schoon de wercken Gode in zijn natuur gelijcken;929
930
De wercken moeten Godt, hun bron en oirsprong, wijcken.930
 
De schepper en het werck zijn twee, niet eenerley:931
 
Dus blijft het onderscheit onendigh tusschen bey.
 
Men smede eenzellefheit niet uit gelijcke dingen:933
 
En geen uitwendigh werck nootwendigh komt ontspringen934
935
Uit Godt, en zijn natuur: want zoo men dit bestemt,
 
Wy blijven eeuwigh van Godts kennisse vervremt,936
 
En kunnen tusschen Godt, als oirzaeck, en zijn wercken,
 
De weerelt, dit heelal, geen onderscheit bemercken.
 
Wat raest Lukanus? wat raeskallery is dit?939
940
De zon, de zee, de lucht, het aerdtrijck, elck een lidt,
 
Een deel te noemen van het goddelijcke wezen.
 
Of 't lichaem van 't heelal, daer Godt in wort geprezen,
 
Te mengen met dien Godt, zoo diersch, en grof, en plomp,
 
Gelijck de ziel, de vorm des menschen, 's lichaems klomp944
945
Bezielt, en onderhoudt! men scheide het onendigh
 
Van d'endige natuur, 't vrywilligh van 't nootwendigh.
 
De werckende oirzaeck en oock d'entlijcke oirzaeck staen*
 
En zien haer werreckstuck gerust van buiten aen;
 
Terwijl de stof en vorm de wezentlijcke deelen
950
Uitlevren, en verknocht door eendraght niet krackeelen;950
 
Dies noemt men d'eerste twee d'uitwendigen alleen,
 
En d'andre inwendigen; naerdienze in 't algemeen947-52
 
Verschillen in de wijs van 't werck te veroirzaecken.
 
Men kan dan, zonder Godt zijn majesteit te raecken,
955
Den naem der Godtheit, die de wezens broght in 't licht,
 
Op 't voorhooft van 't gebou, door d'oppermaght gesticht,956
 
Niet houwen, noch Godts werck der dingen oirzaeck noemen.957
 
Geen invloet van Godts kracht in 't werck kan dit verbloemen,958
 
Zoo lang de reden werck en oirzaeck in der daet
960
Gescheiden houdt, en d'een recht over d'ander staet.
 
Zy zien elckandere aen, gelijck verknochtelingen:961
 
Maer zonder opzicht blijft een eerst, voor alle dingen,962
 
In zijn nootwendigheit van wezen, als het was,
 
In zijn vrywilligheit van schickinge, om op d'as963-64
965
Van 's hemels uurwerck eens den wijzer van de starren
 
Te draeien, zonder tijt en 't eeuwigh te verwarren.964-66
 
De ronde van den ring der weerelt is beperckt,*
 
Oock haer volkomenheit: zoo moet hy, die dit werckt,
 
Vrywilligh wercken, en de weerelt, en de schatten
970
Van haer volkomenheit begrijpen, en bevatten:970
 
Want zoo het wezen van een onbepaelde maght
 
Nootwendigh werckt door dwang, en arrebeit met kracht;972
 
Het brengt iet voort, dat van geen paelen wort begrepen,
 
Van geenen ommekreits besloten, noch beneepen.973-74
975
Hoewel de weerelt nu Godts eigen werckstuck is,
 
En van geen' andren kan gesticht zijn; 't gaet gewis
 
Dat haer de Godtheit niet geteelt heeft, als de straelen
 
Natuurlijck, van de zon geschoten, nederdaelen:977-78
 
Noch als de hitte en gloet ons toegloeit uit het vier,
980
Maer als ons trots stadthuis het voorhooft stout en fier980
 
Om hoogh heft, door den wil en kunst des grooten bouwers,
 
Die naer zich treckt het hart en d'oogen des aenschouwers,
 
Zoo lang als Amsterdam de merckt der weerelt blijft,
 
Die met den schoot vol gouts haer beurs en handel stijft.
985
  Zoo vast als dit bewijs is 't zeker opgenomen,*967-85
 
Dat deze weerelt niet natuurlijck voort kon komen;986
 
Naerdien deze opkomst stof vereischte, die geensins
 
In 't wercken wort gezocht van Godt, noch hier noch gins:987-88
 
Want Godts vooruittreên kan geen stof voor zich gehengen;989
990
Dewijl de Godtheit zelf de stof eerst voort moet brengen.
 
Veele ouden, die dit niet begreepen, droomden iet,
 
Dat eeuwigh was, als Godt. zy lochenden het niet,992
 
En noemden d'eerste stof den baiert, noit geworden,993
 
Wanschapenheit, en nacht, en mengsel, zonder orden;
995
Een eeuwigh oorelogh van zaden ondereen,*
 
Waeruit d'eendraghtigheit des wonderwercks verscheen.991-96996
 
Dat d'eerste grontstof is van Gode voortgekomen,997
 
Moet schrap staen tegens spoock van lang gedroomde droomen:998
 
Want zooze uit zich, en niet uit Gode alleen, ontstont;
1000
Zy waer beginloos, en Godt zelf: maer op dien gront
 
Geen redelijck verstant zijn zekerheit zal bouwen.
 
Men kan geen wezenheit van stof met ooge aenschouwen,1002
 
Of vatten in 't verstant, die niet haer paelen heeft,1003
 
Uit haeren eigen aert zich zelf te kennen geeft,1004
1005
En zich gewilligh buight voor 't opperste behaegen,
 
Dat geen beginsel kent van eeuwen noch van dagen,1006
 
En onbegrepen blijft. hoe neemen dan dees twee
 
De stof en Godtheit beide in d'eeuwigheit haer ste?1007-08
 
Geen wezenloosheit kan zich baeren, nochte scheppen:*1009
1010
Zy most eerst wezen zijn, indienze zich zou reppen.1010
 
Al wat dan wort uit niet, dat wort eerst voortgebraght1011
 
Van iemant anders, en een ouder kracht, en maght:
 
Hierom [naerdien men niet oneindigh op kan steigeren1013
 
Den toren, die doorgaens den klimmenden blijft weigeren
1015
Dees werckende oirzaeck in te haelen door de vlught;]1015
 
Moet d'opperste oirzaeck, [niet een anders kint en vrucht,1016
 
Maer die de jonger baerde, en d'outste blijft van allen,
 
Oock Godt, of Godtheit heet, waer voor wy nedervallen,
 
Dewijl zy alles schept, bestuurt, en onderhoudt,]
1020
Ons stuiten aen den trans, waeruit zy 't al beschout1020
 
Wat in en buiten haer gezocht wort, en gevonden.
 
Deze eenige oirzaeck, niet te peilen, niet te gronden,
 
Noch t'achterhaelen; die alleen uit zich bestaet,1023
 
Van elders niets ontleent, noch steunzel neemt te baet;1024
1025
Was eeuwigh, en voor al. geen wezen stont hier buiten,1025
 
Geen werckende oirzaeck, daer dit wezen uit kon spruiten:
 
Want was'er ergens een te vinden, zy waer Godt1027
 
Met recht by ons genoemt; en deze wort tot slot1028
 
Vooraen gestelt; want zy nootzaeckelijck most blijven1029
1030
In wezen, aengezien geene oirzaeck haer kon drijven
 
En nederstooten uit den stoel van 't hooghste koor,
 
Waeruit elx wezen af quam vloeien, en waer door1032
 
Het al bestaet, en werckt wat wercken kan; een reden1033
 
Van outs en noch bestreên, maer nimmer afgestreden,1034
1035
Schoon d'eenige eeuwigheit bestormt wiert van dit slijck,1035
 
Dat Godt en weerelt stelt in eeuwigheit gelijck,1036
 
En aen de weerelt pooght een eeuwigheit te geven,
 
Om Godt te lochenen, en niet voor hem te beven;1038
 
Terwijl het volght in 't wilt het wetteloos misbruick,
1040
Dat geene Godtheit kent, noch aenbidt dan den buick.1040
 
De grootste kringk begrijpt de mindere onder 't meeten.*1041
 
d'Oirzaecken volgen, als de schakels van een keten,
 
Elckandre, en hangen alle aen d'allereerste vast,
 
Aen wie de naem van werck noch noit wert toegepast,1044
1045
Als d'andre, die nu 't werck der hooger oirzaeck worden,
 
Dan weder d'oirzaeck van een laeger, in haere orden.1046
 
't Bepaelde wezen hangt alleen van 't onbepaelt,1047
 
Dat noit begreepen wert: hoe diep men nederdaelt;1048
 
Hoe hoogh men opklimt; hoe veel trappen tusschen beiden
1050
Men telt, het laeghste wort van 't hooghste niet gescheiden,
 
Maer blijft door bant by bant en onderling verknocht.1051
 
Wie 't endt der keten greep, en onverdrietigh zocht,1052
 
Langs al de schakels most ten leste d'eerste krijgen.
 
Het tijdlijck door den tijt van 't eeuwigh af komt stijgen.1054
1055
Wie vliet of stroom opstreeft, in 't ende d'ader vint,1055
 
Waer uit het water springt, en opwelt, en begint.
 
Al spreit een eick zich uit in telgen, onder 't bloeien,1057
 
Men zietze uit eenen stam, uit eenen wortel groeien.1058
 
In veele roeringen van alles wat zich roert,1059521-1059
1060
Een allereerste is, die alle andere ommevoert,1060
 
En omtreckt, en beweeght. een opgespanne veder,1061
 
Of zackende gewight alle uurwerckraden weder
 
En weder ommedraeit, en, op een wisse maet,1063
 
Den wijzer draeit, en fix de klock en uuren slaet.
1065
Almeeter, onbepaelde, eerste oirzaeck, hoogh gezeten,1065
 
O oppertrap en trans, begin der lange keten,
 
O bronaêr, wortel, stam, beweger, veêr, gewight
 
Van 't hemelsche uurwerck, dus onfaelbaer in zijn' plicht;1068
 
Wie zijt, wat zijtge niet, die alles houdt in orden
1070
Wat van en uit en door en om u is geworden!1070
 
Wie kuntge zijn dan Godt, het eerste en leste alleen!
 
Oneindigheit, gy smilt ten leste in 't eenigh een,1072
 
Het eenigh middelpunt, dat, buiten alle ronden,1073
 
En zonder ommetreck, oock alsins wort gevonden!1065-741074
1075
  De Godtverlochenaer bestrijt uit onbescheit*1075
 
Zich zelven, t'elckens hy een zelleve eeuwigheit1076
 
De weerelt geeft en Godt, en steurt het gansche leger1077
 
Van zijn bewijsreên: want is Godt alleen beweger1078
 
Van alles wat beweeght en omgedreven wort!
1080
Wie hoort niet hoe 't gebou van zijn bewijsreên stort,1080
 
En neêrploft van zich zelf? zoo wijckt de zwackste een' stercker.
 
Kan niets uit zich ontstaen, en eischt het werck een' wercker,1082
 
Een oirzaeck: want geen ding zijn eigene oirzaeck is;1083
 
Zoo schiet zijn grontbewijs van d'eeuwigheit hier mis;1084
1085
Dewijl hy nergens kan een hooger oirzaeck vinden
 
Dan Godt, wiens maght alleen dit groot gewelf most binden,
 
En bouwen, zonder iet; en die alleen ontstont
 
Van eeuwigheit uit zich, in 't onbepaelde ront.1088
 
Moet alles buiten zich de maght, en kracht ontleenen,
1090
En wezen, en ontstaen, en werckinge, uit den eenen
 
Den onbepaelden Godt, in top van 't entloos rijck;1091
 
Wie stelt de weerelt, die bepaelt is, dan gelijck1092
 
Met Gode; naerdemael geen redelijcke wetten1093
 
Gedoogen neffens een twee eeuwigen te zetten.
1095
Lijdt d'orden en de ry der oirezaecken niet1095
 
Dat d'opperoirzaeck, die alle ondersten gebiet,1096
 
Beneden stijge, en zweef met evenoude veeren1097
 
Aen 's weerelts zy, die Godts oneindigheit moet eeren,
 
En noit beschieten kon het onbeschietbre wit1099
1100
Van 't licht der eeuwigheit, daer Godt in heerscht, en zit;1099-1100
 
Hoe kan een waenwijs brein, door reden niet te teugelen,1101
 
De weerelt dus voorzien van onvermoeide vleugelen,
 
Waer me zy streven komt uit d'eeuwige eeuwigheên,
 
Dat niemant uit kan staen noch zal dan Godt alleen?1104
1105
Hoe durf een waenwijs brein dus stout naer boven stappen,
 
En d'eeuwigheit, de kroon van 's hooghsten eigenschappen,
 
Vereeren zoo verwaent, aen dezen ronden kloot,1107
 
Gelijck hem d'almaght naer heur schets zoo kunstigh goot?1108
 
De dwaelgeest blijft hier kort in zijne stelling steecken.1109
1110
Men hoort de suffenden zich zelve wederspreecken.1110
 
Zy blazen teffens heet en koudt uit eenen mont.1111
 
Bouvalligh is 't wat niet op waerheit is gegront.
 
De waerheit wil zich niet met dwaelingen vermengen.
 
Men kan twee strijdigheên tot geen gelijckheit brengen.
1115
  Meer eeuwigheên dan een te kroonen, zonder slot,*1115
 
Heeft dit heelal, van outs, allengs, gelijck een' Godt1116
 
En Godtheit, ingevoert, en noch met glimp van reden,
 
Door list en misverstant, in 's vollecks brein gegleden.1117-181118
 
Men redeneerde: indien 't gemengde uit 't vruchtbaer zaet
1120
Der elementen spruit, gevormt wort, en bestaet;
 
En billijck kindren past en erfnakomelingen1121
 
Hunne ouderen, daer zy den oirsprong van ontfingen,
 
Te dienen; billijcker zal 't passen onzen plicht
 
Dat elck uit danckbaerheit altaer, en tempel sticht',
1125
En elementen diene, en eere, die het leven
 
Onze oudren, en doorgaends hun bloet, en afkomst geven.1126
 
Dus zaeide een misverstant het endeloos getal1119-11271127
 
Van Godtheên in het hart der volcken overal.
 
Dus zienwe heden noch veraerden dees geslachten,
1130
Die geen godtsdienstigheit, noch Godt, noch afgodt achten,1129-30
 
Zoo hoogh als ampt, en eer, en 't voordeel van hunn' staet;
 
Een zucht, die nimmermeer vernoeght wort, noch verzaet:1132
 
Want buiten Godt is niet dan ydelheit, en wroegen.
 
d'Oneindigheit alleen kan lijf en ziel vernoegen.*
1135
  Is dit heelal niet meer, in 't nimmer meetbre ront
 
Van Godts oneindigheit, die noit haer' omtreck vont,1136
 
Dan een ondeelbaer punt; wat is de kloot der aerde,1135-37
 
Noch noit van iemants vuist gewonnen met den zwaerde,1138
 
Dan meer als ydelheit, en een gedroomden niet,1139
1140
Waer in de kroonzucht wroet, en stroomen bloets vergiet,1140
 
Om ongewis bezit? en wat is d'eer der staeten,1141
 
Waerom staetzuchtigen elckandren dootlijck haeten,1142
 
En schuppen, zonder eindt, toch meer dan een geluit,1143
 
Dat slechts een oogenblick, van verre, in d'ooren tuit?
1145
Wat spannen hier te hoop al lagen, list, en loosheit!1145
 
Wat stapelenze een' bergh van gruwelen en boosheit
 
Tot aen de wolcken toe, op hoop van aerdtsch genot,
 
En roepen overtuight: mijn degen is mijn Godt.
 
Elck smede zijn fortuin: een ieder pass' te raecken.1149
1150
Geen Godtheit slaet het oogh op menschelijcke zaecken.
 
De wellust is alleen het allerhooghste goet.
 
De ziel vergaet als 't lijf. de hel is zonder gloet.1150-52
 
Geen bant van maetschappy houdt mens aen mens verbonden.1153
 
Gena noch gramschap wort om hoogh by Godt gevonden.1154
1155
Men bezige de grijns van godtsdienst, zooze ons dient,1155
 
En anders niet. 't geluck heeft alleman ten vrient,
 
Wie onder leght, al blijckt zijn pleit en zaeck rechtvaerdigh,1157
 
Verliest de gunst des volcks, en is geene eere waerdigh.661-11581075-11581148-58
 
Natuur heeft noit gedwaelt uit haer bescheide streeck,*
1160
Ten waer door 't hoogh beleit. zy wanckte, noch bezweeck.1160
 
De beurt van teelen, en van haeren, en van sterven,1161
 
Verrotten, en vergaen, opkomen, en bederven,
 
Bezielt, en onbezielt, het reênloos onvernuft,1163
 
En 't redelijcke, elck houdt zijn tijden: niemant suft.1164
1165
Een ieder weet zijn eindt en ooghmerck te bereicken,1165
 
Waer toe het wiert geschickt. deze orden is een teiken1166
 
Dat een het al bestiert, bewaert, en onderhoudt.1167
 
Hy blijft dan blint wie hier de Godtheit niet aenschout,
 
Die 's weerelts scepter voert, waer onder Godts getuigen,
1170
De domste schepsels, zich van zelfs gewilligh buigen.1159-701170
 
De godelooste in top en volle maght gestelt,*1171
 
En die geen' vyant vreest, noch laegen, noch gewelt,
 
Hoe dol van tirannye en lasterzucht bezeten,1173
 
Bekent 't geen hy verzaeckt by monde, in 't boos geweten,
1175
Dat Godt in wezen is, hem pijnight dagh en nacht,
 
Verschijnt, verschrickt, en dreight, en uitperst om met kracht
 
Te melden wat in 't hol van 't harte leght gedoken,
 
Daer Godt te recht zit, en geen quaet laet ongewroken.
 
Zoo veel voorspellingen van 't geen gebeuren zal,*
1180
En aen den vryen wil gebonden hangt, de val1180
 
De droevige ondergangk en opgangk van de staeten,
 
En rijcken, koningen, en volck, en onderzaeten;
 
Een iegelijcks geluck, en ongeluck, en tijt;
 
Wat ieder in zijn bloet of ampten quetst, en lijdt,1171-841184
1185
Of endelijck geneest, en zalft; de wijze, en orden,1185
 
De ry der oirzaecken van al wat staet te worden,
 
Zoo menigh jaer voorzien, voorzeght, ten troost of schrick,
 
En krachtigh uitgevoert, geen uur, geen oogenblick
 
Noch omzien spader dan ter zaecke was beschoren;
1190
Dat lastigh zwangergaen van 't geen noch ongeboren1190
 
Te baeren staet; getuight en overtuight ons van
 
De Godtheit, zonder wie dit niemant riecken kan:1191-921192
 
Want een verstant, het welck kan boezemen en dringen
 
In dees geheimenis der ongeschape dingen,1193-94
1195
Die noch te worden staen, kan lichter alles zien
 
Wat tegenwoordigh is, en was, en kon geschiên,
 
En wat verstaenbaer is: en kent het dit al t'zamen,
 
Het kent al 't mogelijcke, en draeght hierom de naemen1198
 
Van eene alweetenheit, en alvermogenheit:1199
1200
Want aller dingen bron, en oirzaeck, is 't bescheit,
 
De wetenschap, en schets der zaecken, zelfs waerachtigh,1201
 
En die het alles kent is by gevolgh almaghtigh.1200-021202
 
Oock leert d'ervaerenheit dat een voorweetenschap
 
Van 't ongebeurde zit op eenen hooger trap
1205
Dan 't menschdom immermeer van onder kan beklimmen;1203-05
 
Naerdien zijne oogen hier verduistert zijn van schimmen,
 
En donckre schaduwen. zoo ziet een hooger dan1206-071207
 
Ten transse uit, daer geen oogh des stervers uitzien kan:1208
 
En dees is Godt alleen, wiens ongestuite straelen1209
1210
In endeloosheit al wat wegh schuilt achterhaelen.1210
 
Geen schepsel heeft die maght; naerdien 't aenstaende niet
 
Bepaelt is in zich zelf, noch in zijne oirzaeck ziet,1211-12
 
Die noch geene oirzaeck is van 't geene kan gebeuren,
 
Of niet gebeuren. wat verstant ontsluit de deuren
1215
Van dees verholenheên, om klaer te zien vooruit1214-151215
 
Wat worden zal, wat niet, met eenigh vast besluit,
 
Ten zy 't gezicht soo sterck, zoo klaer zy in het staeren,
 
Dat het de dingen zie, als ofze alreede waren
 
In wezen, juist en net gelijckze zullen zijn,
1220
En staen van eeuwigheit bespiegelt in dien schijn,1220
 
Gelijckze Godt voorzagh! 't vermogen, dat dit kende,1218-211221
 
Is zeker onbepaelt, en kent noch grens, noch ende;1222
 
Dewijl men boven dit geen ander stercker vint,
 
En geen toekomenheit zijn helder oogh verblint.1224
1225
Hier is eenredenheit, een wijze, een overtreffen,1225
 
En die 't aenstaende kent in 't een, kan 't al beseffen.
 
Voorwetenschap van 't geen van verre wort verwacht,
 
Is dan een teken van de Godtheit, in haer kracht;1227-28
 
Eene eigenschap geensins medeelbaer aen de minderen,1229
1230
Gelijckze hangt in Godt. wat kan 't vooruitzien hinderen
 
Door veerheit! wat kan staen in 't licht van 't alziende oogh!1230-31
 
Wat geest of mensch voorzien, dat wort geleert om hoogh1232
 
Van Godt, die 't al voorzagh. nu luister hoe de zielen
 
Dit leengoet van voorzien door 's hemels gunst behielen.1234
1235
  De ziel is zelf een licht, bequaem voor uit te zien*
 
Wat eeuwen lang hier na zal op zijn' tijt geschiên:
 
Doch z'is gelijck een kaers en schijn in een lantaren,
 
Die doncker haer verbiet door glazen op te klaeren,1238
 
En 't leven en de kracht van haeren strael verstompt.
1240
Hoe 's lichaems mist haer meer belemmert, en bedompt,1240
 
Zoo veel te minder deeltze in kennisse, en in klaerheid:1235-41
 
Maer Godt, de kenner van alle ongeschape waerheit,
 
Belieft het midlerwijl te rucken 's menschen geest1243
 
Veel hooger van den romp des lichaems en zijn leest,
1245
Om dus ontboeit van stoffe en aerdtscheit op te stijgen
 
In 't hemelsch kabinet der geesten; daer verkrijgen1246
 
De zielen een gezicht, en oogh, dat verder ziet
 
Dan d'ooghstrael uit het hooft, oock klaer, en anders niet1248
 
Als waer al 't lichaem oogh. daer wort geen ziel verduistert,
1250
Door 's lichaems damp, en wolck. daer spreektze Godt, en luistert1250
 
Geheimenissen van natuure noit verstaen.1245-51
 
Hier draeit voorspellinge op; dies neem' haer niemant aen1252
 
Gelijck een weetenschap van 't aenstaende, eene kennis,
 
Die ploy zet in 't verstant, door oefninge en gewennis,1253-54
1255
Maer voor een drijvende hoedanigheit, en zucht1255
 
Haer krachtigh ingedruckt, gelijck het licht in lucht,
 
En Gode alleen ontleent, wien 't lust de vergezichten
 
Der zielen met dien glans en klaerheit toe te lichten,
 
En onder 't geestendom te mengen, en hun hof,1259
1260
Daer niets gehandelt wort dan goddelijcke stof.1260
 
Zoo zagh men een gezicht van Cyrus, voor het baeren,*
 
Den wijngaert Asien beschaduwen met blaêren.1261-62
 
Dus zagh de moeder van den Grieckschen weereltvorst
 
Den fieren leeu gedruckt op haere zwangre borst.1263-64
1265
De wichlaers zagen, toen Augustus wiert geboren,
 
Hoe hem het groot gebiet des aertboôms was beschoren.1265-66
 
Zoo droomde Hekuba, in haer' bevruchten stant,
 
Hoe zy een fackel baerde, om Pergamum in brant1268
 
Te zetten, als in 't ende aen Paris is gebleecken,
1270
Die Troje door het vier der schoone heeft ontsteecken.1267-701270
 
Een ry historien bezegelt overal1271
 
Hoe vast de profecy, voor d'uitkomst van 't geval,
 
De zaecke tegentradt een menighte van jaeren,1273
 
Waeruit de Godtheit zich by elck woude openbaeren.
1275
  Vier winden stemmen uit vier streecken overeen,*1178-12751275
 
En spreecken eene spraeck, en wijzen in 't gemeen1276
 
Op eenen zelven Godt, die met zijn zonne en wolcken
 
Beregent en beschijnt den oogst van alle volcken,
 
Van daerze in 't oosten rijst, tot daerze in 't westen zinckt:1279
1280
En schoon de godtsdienst dwaelt, verbastert, of verminckt,
 
Misverft, of opgetoit met glimpen, en vernissen;1280-811281
 
Geen afgodist, hoe wilt, wil zijne ongodtheit missen,1282
 
En liever stroom, en boom, en bergh, en bosch, en steen,
 
Gedierten, aepetant, woestijn, wanschapenheên,1284
1285
En monsters, en gespoock bewierooken, en eeren,
 
Dan heel godtsdiensteloos zijne erfgewoonte ontbeeren.
 
Gebeden, offerhande, altaer, en heilighdom,
 
En tempels, rijck of arm, de weerelt door alom
 
Gezaeit, eeu in, eeu uit, en namaels noch te zaeien,
1290
Bewijzen hoe elck een de Godtheit zoeckt te paeien1290
 
Door eenigh kerckgebaer: en dees belijdenis1291
 
Getuight dat dit een recht by alle volcken is,1287-92
 
De Godtheit met ontzagh eerbiedigh te bejegenen,
 
Die d'overtreders straft, godtsdienstigen kan zegenen.
1295
Dees drift schijnt van natuure in 's menschen hart geplant,1295
 
En doorgaens voortgereickt, gesterckt van hant tot hant,1296
 
Zoo vast dat iemant, die het tegendeel wil leeren,
 
Natuur en heuren staet en recht schijnt om te keeren.
 
Doorreis den aertboôm: vraegh de tijden lang voorheen
1300
Gesleeten, eeu op eeu: bera u met Hebreen,
 
Chaldeen, Egyptenaers, twee slagh van Indiaenen,1301
 
Wijsgeerige Arabiers, en Griecken: volgh de vaenen
 
En arentstanderden van Rome: spreeck den Gal,1303
 
Den Tarter, Rus, en Duitsch: zy wijzen overal1304
1305
Op eenen zelven Godt. hun schoolen, priesterdommen,
 
Natuurwijze, en Sibille, en spreeckenden, en stommen,1306
 
Op boeckstaef, starrekunde, en tekens afgerecht,1307
 
Een wijsheit, die gebloemt in loofwerck spreucken vlecht;1308
 
Zy melden eenen Godt, een ongeschapen wezen.1309
1310
Zy leeren eenen Godt aenbidden, dienen, vreezen;
 
Behalve dat men gansch veraerde wilden vint,1311
 
Of eenen waenwijs, die uit ragh een weerelt spint,1312
 
En eer een dier gelijckt, en gaerne Godt wil derven,
 
Om, als een stinckend kreng, naer lijf en ziel te sterven,1313-14
1315
  Dees groote eenstemmigheit is een bewijs, zoo hecht*
 
En klaer dat niemant Godt kan lochenen met recht.
 
De wijze en domme beide op eene wijze spreecken.1317
 
De domme wort by wijl misleit door booze treken;1318
 
De wijze nimmermeer, zoo lang hy 't licht bewaert,
1320
En van dien titel niet verandert, noch veraert.1320
 
Wat uit de willekeur des menschen komt te spruiten,1321
 
Is ieder niet gemeen, en moet op veelen stuiten,1322
 
Of wort verscheidenlijck gevolght, en opgevat,1323
 
En niet doorgaends bestemt, verandert zich, en spat1324
1325
Dan hier dan ginder uit. de wilden zijn genegen
 
Te volgen hunnen aert, en kromme en slimme wegen,1326
 
Vermijden wat hun' lust en boosheit innetoomt.
 
Zy mosten billijck dan, naerdien de boosheit schroomt
 
Voor Godts rechtvaerdigheit, de Godtheit los verwerpen;1329
1330
Noch wetenze 't geloof hun kindren in te scherpen,1330
 
Dewijl Godts kennis traegh gesmoort wort in 't gemoedt;
 
Hoe woest en wilt het zy veraert, en opgevoedt;
 
Hoe bijster elck verscheelt van anderen, in 't kennen
 
Der Godtheit, dieze ontzien te quetsen, en te schennen.1333-34
1335
  Om d'oirzaeck ga te slaen, waer door dees kennis spruit;*1335
 
Zy vloeit uit 's hemels mont, of wort geboren uit
 
Eene overleveringe, of schijnbaerheit der dingen1336-37
 
En gront, en grontbewijs, die hunne kracht ontfingen;1338
 
Uit overtuigingen van reden en bescheit,1339
1340
Geensins te lochenen dan uit hardneckigheit.
 
De mont des hemels kon zich zelven niet beliegen.
 
Geen overlevering der oudren 't kint bedriegen
 
In zulck een hooftzaeck: want zy merckten uit wat stam1343
 
En ongeschapenheit hun wezen oirsprong nam.
1345
Het schijnbaer grontbewijs, bestemt door 't licht van reden,1345
 
Kon niemant wederstaen, als by zich overstreden,1346
 
En door eenstemmigheit van allen vast gestelt,
 
Daer overlevering noch Godts orakel gelt;1348
 
Een grontbewijs, dat, schoon de mensch het wil verdrucken,1349
1350
In 't hart gewortelt blijft, en niet is uit te rucken.
 
Het zy orakel dan, of overlevering,
 
Of licht van reêngebruick, waer door men dit ontfing;
 
De Godtheit bleeck zoo klaer, dat schrandren twijflen hoe men1353
 
Dees kennis heet, of leer, of zelf natuur zal noemen.1275-1354
1355
  Hier stuit my een, en zeght: waer toe veel overlegh?*1355
 
Belieft het u, zoo baen den allerkortsten wegh,
 
Om Godt te vinden, en dus wijt niet om te draven.1357
 
Men hoeft van Memfis slechts dry mijlen door te graven
 
Naer 't roode meer, zoo zeilt de zeeman met een' lust
1360
Uit onze noortzee kort aen d'Indiaensche kust.1358-60
 
Welaen, nu luistert toe. Godt is niet ver te zoecken.
 
De waerheit steunt op zich, en hoeft geen' bergh van boecken.
 
Geen droom, noch dronckenschap benevelt my, die ken
 
En buiten twijfel stel dat ick in wezen ben,
1365
Niet eeuwigh was. zoo quam mijn wezen dan te spruiten
 
Van niet, of van een iet. van niet, dat kan niet sluiten:1366
 
Want niet is maghteloos. zoo sproot ick van een iet.
 
Dit iet was eeuwighlijck in wezen voor het niet,
 
Was 't al, en eenigh al, en kende geene paelen.1369
1370
Het was 't begin van al wat hier af quam te daelen:
 
Want was'er buiten dit iet daetlijx, of in schijn,1371
 
Dat most nootzaeckelijck van niet gesproten zijn.1372
 
Is dit het enckel al, wat is'er uitgelezen1373
 
Van wijsheit, goetheit, maght, dat in dit louter wezen1374
1375
Niet entloos uitmunt? klim en klauter nu niet steil1363-75
 
Door doornehaegh, en rots: hier is uw hoop, en heil.1376
 
Kunt gy u zelven, en uw' oirsprong overweegen,
 
De Godtheit loopt u zelf met opene armen tegen.
 
Dit blijckt dan klaer, het zy men 't kort of lang bepleit,*
1380
Dat Godt den mensch inzaeide een zaet en mogentheit
 
Van redenkavelen op 't geen de zinnen grijpen,1380-81
 
En deelen aen 't verstant, wanneer het koom te rijpen,1382
 
Waer door men sluiten kan dat een alleen gewis1383
 
Van niemant hangt, en dit der wezens oirsprong is,1384
1385
Die by dit een bestaen, en willigh, als verbonden,1385
 
Gehoorzaemen zijn wet, en almaght. op die gronden
 
Berust d'eenstemmigheit van 't endeloos getal
 
Der tongen, zoo gedeelt in zeden overal,
 
En spraecke, en aert, en zin, doch eens in dit beseffen1389
1390
Der Godtheit, als een wit, dat ieder staet te treffen,1390
 
Om 't wroegen des gemoets te paeien, en t'ontgaen1391
 
De straffen, die hierna en nu te wachten staen,
 
By reuckeloos verzuim van Godts natuur en wezen1393
 
Te kennen, en oprecht te minnen, en te vreezen.

Vorige Volgende

Over het gehele werk

titels


auteurs