De werken van Vondel. Deel 9. 1660-1663

Regelnummers proza verbergen

[p. 21]

Vondels werken
Negende deel

[p. 23]

J. V. Vondels
Koning David In ballingschap.
Treurspel.aant.

t'Amsterdam,
Voor de weduwe van Abraham de Wees, op den Middeldam. 1660.

[p. 24]

KONING DAVID IN BALLINGSCHAP

VAN 1660. AFGEDRUKT NAAR DE TEKST VAN DE eerste uitgave (t'Amsterdam, Voor de weduwe van Abraham de Wees, op den Middeldam, 1660). Het titelblad is op de vorige bladzij typografisch nagevolgd. Unger Bibliographie, nr. 604.

[p. 25]

Den edelen en gestrengen heere Andries de Graef,
Ouden raet en rekenmeester der Graeflijckheit van Hollant en Westvrieslant &c. Burgermeester van Amsterdam.^*

1 Onder Sint Lukas kunstgebroederschap, de schilders, is een¹ 2 gemein spreeckwoort [eene waerheit, al over twee duizent jaeren,² 3 by den grooten treurspeldichter Euripides gesterkt,] gangbaere³ 4 munt: Kleene beelden kleene, groote beelden groote misslagen:⁴ 5 het welck niet ongerijmt op het beloop van het toneel der weerelt⁵ 6 slaet, daer eenerhande gebreken van kleenen of grooten nadruck⁶ 7 zijn, naer de kleenheit of grootheit der personaedjen, die daer heure 8 rol speelen: en de ridder en drost Hooft zeide niet buiten reden,⁸ 9 dat d'allerschoonste dingen by inbeeldinge bestaen. Deze beide⁹ 10 grontstellingen kan men lichtelijck met voorbeelden verlichten. De¹⁰ 11 grootmaghtigste aertsengel Lucifer, Godts stedehouder, bespiegelde¹¹ 12 hoe heerlijck het zoude zijn, indien hy het leen van zijne kroone^12-13 13 niet langer by Godt, zijnen schepper, hoefde te verheffen, be- 14 rockende hierom eenen burgerkrijgh in den hemel, en, van eenen¹⁴ 15 schoonen aertsengel in eenen gruwzaemen draeck, misschapen,¹⁵ 16 sleepte eenen staert van het derde deel der starren met zich ter¹⁶ 17 eeuwige duisternisse. Een goude kroon op het hooft te willen drae- 18 gen, als Absolon, of de korte wellust van een schoon vrouwenbeelt¹⁸ 19 te genieten, als David, wat staenze zoone en vader dier! Heilige¹⁹ 20 en weereltsche bladen zijn dicht bezaeit met diergelijcke voor-²⁰ 21 beelden, daer dickwijl eene heele weerelt, en duizenden onno- 22 zelen meer om te lijden hebben dan de menschelijcke natuur

* Opschrift: Zie over Andries de Graeff dl. 8, blz. 674 en Aantekeningen.

1 Sint Lukas kunstgebroederschap: het Sint Lucas-gilde, waar Vondel vele vrienden had, en waar hij in 1654 als dichter bekranst werd.

2 gemein: algemeen bekend; over twee duizent jaeren: 2000 jaar geleden.

3 gesterkt by: bevestigd door, nl. door de praktijk van zijn treurspelen.

4 beelden: uitgebeelde personen.

5 niet ongerijmt: niet zonder toepasselikheid, treffend.

6 eenerhande: soortgelijke; nadruck: gewicht, betekenis.

8 niet buiten reden: niet zonder grond, terecht.

9 by inbeeldinge: in de verbeelding (van de dichter).

10 verlichten: toelichten.

11 grootmaghtigste: de machtigste van allen; bespiêgelde: overwoog (Ned. Wdb. II, 2075).

12-13 het leen verheffen: de leenroerigheid erkennen (Mnl. Wdb. VIII, 1817); dus: erkennen dat hij zijn macht onleende aan God.

14 berockende: veroorzaakte, verwekte.

15 misschapen: vervormd tot iets leliks.

16 het derde deel der starren: nl. van de engelen (vgl. Lucifer, vs. 1245).

18 wellust: genot; vrouwenbeelt: vrouw.

19 staen dier: komen duur te staan.

20 bladen: geschriften.

[p. 26]

23 maghtigh is uit te harden: en de heilige Geest toont ons, als in²³ 24 eenen klaeren spiegel, wat het gezicht van eene badende Bersabe²⁴ 25 vermagh op den grootdaedigen koning David, eenen profeet,²⁵ 26 yveraer voor de wet, en man naer Godts hart; en hoe het reucke-^26-27 27 loos verydelen der zinnen eeuwen van jammeren en oorlogen na 28 zich sleept, die, uit Davids huis gesproten, alle zijne afkomste, en²⁸ 29 nazaten, uitgezondert Salomons geluckigen tijt, verduuren, en²⁹ 30 profeet Nathans dreigement, uit Godts mont, bevestigen: gelijck 31 dat schrickelijcke vonnis met deze woorden gevelt lagh: Het zwaert^31-35 32 zal in der eeuwigheit van uwen huize niet aflaten. ick zal een ongeluck 33 uit uwen huize tegens u verwecken, uwe vrouwen voor uwe oogen wech 34 rucken, uwen naesten geven, en hy zalze by klaeren zonneschijn be- 35 slaepen. Hier koos ick koning Davids ballingschap, en haer jammer- 36 lijck gevolgh, als een leerzaem voorbeelt, dat rijcke stof en leven- 37 dige verwen tot eene spreeckende tooneelschildery bestelt: want³⁷ 38 men ziet in dien schichtigen ommezwaey van staet allerhande³⁸ 39 hartstoghten zich openbaeren, en t'zamenworstelen in lijdende en 40 verblijdende personaedjen, naer datze hier nadeel of voordeel⁴⁰ 41 uit trecken. Een oude getuighenis zeght van Euripides Fenisse,⁴¹ 42 by den heer gezant Huigh de Groot, onsterfelijcker gedachte-⁴² 43 nisse, geluckigh en heerlijck vertaelt, dat het een treurspel is, 44 gepropt van hartstoghten, rijck van personaedjen, en vol uitnee-⁴⁴ 45 mende spreucken. Hoe na of verre ick, in de schaduwe van zulck⁴⁵ 46 eenen aelouden voorganger, volge, daer van zou de heer Burger- 47 meester konnen oordeelen, indien hij zich gewaerdighde by ge-⁴⁷ 48 legenheit eens zijne oogen op de tekeninge en schickinge van dit⁴⁸ 49 treurtafereel te slaen, terwijl ick wensche te blijven

Weledele en grootachtbaere heer

Uwe weled. en grootachtb. ootmoedige dienaer

J. V. Vondel.

23 maghtigh is uit te harden: kan doorstaan.

24 Bersabe: in de Staten-vertaling Bathseba.

25 grootdaedigen: heldhaftige.

26-27 reuckeloos verydelen: roekeloze verbijstering (In de Statenb. betekent verijdelen: dwaas, onzinnig worden; Mnl. Wdb. VIII, 1872).

28 afkomste: kinderen, naast nazaten: verdere afstammelingen.

29 verduuren: langer duren dan.

31-35 Zie 2 Sam. 12, vs. 10-11.

37 verwen: kleuren; bestelt: verschaft.

38 schichtigen ommezwaey van staet: plotselige verandering van omstandigheden.

40 verblijdende: zich verblijdende; naer: naar mate. Vgl. met deze passage het Berecht van de Jeptha, dl. 8, blz. 774.

41 Een oude getuighenis: Vgl. ‘Inhoudt der Gebroederen van Thebe’, in Vondels Feniciaensche (van 1668).

42 by: door.

44 gepropt van: overvuld met.

45 Hoe na of verre ick volge: Of ik hem al dan niet evenare.

47 zich gewaerdighde: zich niet te hoog achtte, de goedheid had, geliefde (Ned. Wdb. IV, 1999).

48 schickinge: compositie.

[p. 27]

Inhoudt.

1 Toen David, zoon van Jesse, en koning van Juda en Israël, zich¹ 2 door overspel met Berseba, en door moort met Urias bloet be-² 3 smet hadde, dreighde hem profeet Nathan, uit Godts mont, met^3-6 4 eenen langduurigen nasleep van straffen en plaegen, hier op te 5 volgen, schoon de misdaet, door schultbekentenisse, en boetvaer- 6 digheit, gezoent was. Hierop volghden eerst het overlijden der⁶ 7 vrucht, Ammons zusterschennis, Absolons broederslaght, en⁷ 8 endelijck, na zijne gelede ballingschap en verzoeninge, des zoons^8-9 9 wederspannigh opzet, om naer vaders leven en kroon te staen. 10 De zoon, verzagh zich van eenen stoet lijfschutten, wagens, en¹⁰ 11 paerden, ging, als rechter, in het poortgerecht zitten, en, overschoon¹¹ 12 en bevalligh, onderhiel de gemeente minzaem, en gespraeckzaem,¹² 13 en onderkroop allengs het hart van alle stammen. Toen Absolon¹³ 14 nu den tijt rijp zagh, om het schelmstuck in 't werck te stellen,¹⁴ 15 nam hy, glimpelijck en schijnheiligh, oorlof van den vader, om¹⁵ 16 naer Hebron, der Hebreen gebedeplaets, te reizen, en zich t'ont- 17 slaen van den bant der offerbelofte, waer door hy, geduurende de¹⁷ 18 ballingschap, zijn geweten aen Godt verbonden hadde. Ondertus- 19 schen washet [ongetwijfelt met Achitofels raet] besteecken, dat alle¹⁹ 20 stammen, van Dan tot Berseba, zich daer zouden gereet houden,²⁰ 21 op den naem van 's princen bedevaert en offer te helpen bekleeden.²¹ 22 Hy komt dan te Hebron, daer Achitofel, 's konings geheimraet,^22-23 23 en de stamheeren, op het kerckhof der aertsvaderen, met den 24 prince in vloeckverwantschap treden, Absolon, met geklanck van²⁴ 25 bazuinen en volle staetsie, voor koning afkundigen, hem zalven,²⁵ 26 en kroonen, en voort gewapender hant naer Jerusalem, den rijx- 27 stoel, optrecken. David besluit, op deze onverwachte maere, de²⁷ 28 stadt te verlaeten, en tien beddegenooten den burgh te beveelen.²⁸ 29 Hy treckt schreiende, het hooft met eenen rousluier beschaduwt,

1 Jesse (in de Vulgaat voor Isai).

2 Vgl. voor Berseba (Bathseba) en Uria: 2 Sam. 11, vs. 2-24.

3-6 Vgl. 2 Sam. 12, vs. 1-20; hier op te volgen: die hierop zouden volgen.

6 het overlijden der vrucht: nl. van Berseba's kind (2 Sam. 12, vs. 15-18).

7 Ammons zusterschennis: 2 Sam. 13 vs. 1-14; Absolons broederslaght (broedermoord): 2 Sam. 13, vs. 28-29.

8-9 Vergelijk voor de volgende inhoud het gehele 15de, 16de en 17de hoofdstuk van 2 Sam.

10 lijfschutten: lijfwacht van schutters.

11 poortgerecht: rechtbank bij de poort; vgl. 2 Sam. 15, vs. 2-6.

12 de gemeente: het volk; gespraeckzaem: vriendelik tegenover minderen (Ned. Wdb. IV, 1784).

13 onderkroop het hart: wist listig het hart te winnen.

14 in 't werck te stellen: uit te voeren.

15 glimpelijck: huichelachtig (onder een schone schijn); oorlof: afscheid.

17 bant: verplichting.

19 besteecken: beraamd.

20 Dan en Berseba, de Noordelikste en de Zuidelikste stad van Kanaän.

21 op den naem van: onder voorwendsel van; te helpen bekleeden: door hun deelneming bevorderen.

22-23 Hebron, het kerckhof der aertsvaderen: zie Genesis 23, vs. 19-20.

24 vloeckverwantschap: misdadig bondgenootschap.

25 afkundigen voor: uitroepen tot.

27 rijxstoel: zetel van de regering.

28 beddegenooten: in de Stb. bijvrouwen genoemd; den burgh te beveelen: het paleis toe te vertrouwen.

[p. 28]

30 en baervoets, met aertspriesteren, Leviten, de bondtkiste, en alle 31 zijnen aenhang, ter stede uit, over de Cederbeeck, naer den Olijf- 32 bergh, en, daer geene openbaeringe noch goddelijck antwoort 33 uit den genadetroon verneemende, gebiet d'aertspriesters met³³ 34 hunne zoonen, en de Levyten, en het heilighdom weder stedewaert³⁴ 35 te keeren, ofze hem, in dien droeven schijn, noch moghten dienen,³⁵ 36 en voor gevaer waerschuwen. Ondertusschen ruckt de zoon, door 37 zuster Thamars tusschenspraeck niet vermorwt, zonder slagh en³⁷ 38 stoot, Jerusalem in, beraet zich met Achitofel, die [om der weife- 39 lenden aenhang te verzekeren van des zoons onverzoenbaerheit 40 met den vader,] den nieuwen koning, nu zijnen heer, raet Davids 41 beddegenooten in het openbaer te beslaepen, en den balling ter- 42 stont in zijn zogh te volgen. Chusaï, Davids geheimraet, en vrient,⁴² 43 ten hove wederkeerende, stoot Achitofels raetslagh van terstont⁴³ 44 de koning te vervolgen glimpelijck om, en wint uitstel. Simei, 45 Sauls bloetvrient, komt oock in de stadt, en verhaelt, om gunst⁴⁵ 46 by den wederspanneling te winnen, hoe hy den balling, arm en 47 nootdruftigh, van Siba ter noot met luttel voorraet voorzien, te⁴⁷ 48 Bahurim vloeckte, en met steenen smeet. Absolon vaert voort, 49 om 's konings beddegenooten te misbruicken. Achitofel, ziende 50 zijnen raetslagh door Chusaï omgestooten, en wanhoopende aen 51 Absolons behoudenis, besluit uit mistroostigheit zich in Gilo, zijne⁵¹ 52 stadt, om het leven te helpen, waerop d'aertspriesters, wien het⁵² 53 toekomende geopenbaert wort, Absolons aenstaende nederlaegh 54 voorspellen, en hoe hy, na het verlies des veltslaghs, onder het 55 vlughten, in 't bosch van Efraim, by zijn haer en locken aen eenen 56 boom hangende, den dootsteeck in zijn harte zou gevoelen.

57 Het inhoudt van dit treurspel is geschept uit het tweede boeck⁵⁷ 58 der koningen, en Josefus zevende boeck van de geschiedenissen 59 der Joden.

60 Het tooneel is te Jerusalem, voor Davids burgh. Het treurspel 61 begint te midnacht en endight met den avont. De Levyten bekleeden⁶¹ 62 den rey.

33 genadetroon: hemel.

34 het heilighdom: de bondtkiste (r. 30), de ark des verbonds.

35 schijn: toestand omstandigheden.

37 tusschenspraeck: bemiddeling (poging tot verzoening).

42 in zijn zogh (vergelijking, aan de scheepvaart ontleend): op de voet.; Chusaï: in de Statenvertaling Husai, vgl. 2 Sam. 17. vs. 5.

43 stoot om: verwerpt; raetslagh: raad; glimpelyck: met listige bedoeling.

45 gunst te winnen: in de gunst te komen.

47 van: door; ter noot: in zijn ellendige omstandigheden.

51 mistroostigheit: wanhoop.

52 om het leven te helpen: om het leven te brengen, zelfmoord te plegen.

57 geschept: geput.

61 midnacht: middernacht. Volgens de klassieke voorschriften voltrekt zich dus de handeling binnen 24 uur; bekleeden: vervullen de rol van.

[p. 29]

De Treurspeelers.

ABSOLON. De Prins.

THAMAR. De Princes.

DAVID. De koning.

REY van LEVYTEN.

URIAS GEEST.

DAVIDS BEDGENOOTEN.

JOAB. De Veltheer.

BODE.

TWEEDE BODE.

AERTSPRIESTERS.

BERSABE. De koningin.

ACHITOFEL. Hofraet.

CHUSAI. Hofraet.

SIMEI. Sauls bloetvrient.