De werken van Vondel. Deel 8. 1656-1660

[p. 766]

De Noortsche Nachtegaelaant.^*

Op de wijze van Arent Pieter Gijzen etc.

Het keelgat was gevangen.¹

De hangman met de bast²

Stont reê de keel te hangen.³

Zy had te veel gebrast.

Meester hengker maeckte vast

Den strop gereet.

Toen brack haer 't zweet

Dootzweet uit, van angst en last.

De hangman sprack: nu prevel⁹

Voor 't leste noch een woort.

Het keelgat kreet gans krevel,¹¹

Och meester, spaer uw koort.

Meester, vaer zoo ras niet voort.

Och, schel my quijt¹⁴

Een luttel tijt,

Eer de strop den aessem smoort.

De keel riep 't lichaem t'zamen,

Beval het woort de maegh,¹⁸

Die riet haer, zegh geen amen,¹⁹

Eer ick het ommevraegh.

Is de scherreprechter graêgh,²¹

Hy wachte een wijl:

Dat 's hier de stijl,²³

Eer men hem voor recht beklaegh.²⁴

De maegh, om rouw te stelpen,²⁵

* Van 1659. Volgens de tekst van de afzonderlike uitgave in plano (Unger no. 589). Dezelfde wijze, naar het bekende leed van Bredero, komt ook voor in dl. 3, blz. 111.

1 Tijdens de Noordse oorlog hadden de Zweden de Sont afgesloten; zij dreigden de toevoer van granen uit het Oostzee-gebied naar ons land af te sluiten, en dus het ‘keelgat’ (vs. 1) toe te binden. Dat verschafte Vondel de allegorie van dit volksliedje.

2 hangman: evenals het Duitse hengker (vs. 5) en scherepprechter (vs. 21): de beul. - bast: strop.

3 reê: gereed, op het punt.

9 prevel: doe een laatste gebed.

11 krevel: kriebelig, zenuwachtig gehaast (Ned. Wdb. VIII, 186).

14 schel mij quijt: schenk mij.

18 Beval: vertrouwde toe, gaf.

19 zegh geen amen: berust er niet in.

21 graêgh: verlangend om toe te tasten.

23 styl: gewoonte.

24 voor recht: in rechte.

25 rouw te stelpen: het verdriet te doen bedaren.

[p. 767]

 

Beriet zich met de leên,

 

Of 't lijf de keel zou helpen,

 

En spaeren voor 't gemeen:²⁸

 

Want haer docht het was wel reên²⁹

30

Dat lijf en ziel

 

De keel behiel,

 

Zoo gedienstigh voor elck een.

 

 

 

Laet gy de keel ophangen,

 

Wat zal de maegh, uw kock

35

En keuckenmaeght, ontfangen,

 

Wanneer de hongerklock

 

Brant en moort klept even drock?

 

Och, spaer de keel.

 

Zy schaft u meel,

40

Als gy bedelt om den brock.^39-40

 

 

 

Waer blijven d'ingewanden,

 

De buick, wanneer ick vast?

 

Al malen kies en tanden

 

Wat op den acker wast,⁴⁴

45

Zoo de beul de keel verrast,

 

En 't keelgat sluit,

 

Al 't lijf heeft uit,⁴⁷

 

Long noch lever gaen te gast.

 

 

 

Waertoe brengt u de duivel?

50

Zijn al de leden dwaes?

 

De maegh hoeft meer dan zuivel,

 

En boter, melck, en kaes.

 

Kaes en broot is 't edel aes,⁵³

 

Daer jongk en out

55

Het lijf by hout.^49-55

 

Scheit dan vry uit dit geraes.⁵⁶

 

 

 

Elck merckt dat hier gevaer is.

 

Men hoorde elcx stem in 't ront,

28 't gemeen: het gemene welzijn.

29 het was reên: redelik, behoorlik.

39-40 De keel verschaft voedsel, als de leden er verlangend om vragen. Het woord meel (met het oog op de graanvoorziening) valt uit de toon van de allegorie.

44 Wat op den acker wast: wat in het eigen land groeit.

47 Al 't lyf heeft uit: met het gehele lichaam is het gedaan.

53 aes: voedsel.

49-55 Wees niet zo dwaas, te menen dat Holland genoeg heeft aan zijn zuivelprodukten, en het vreemde graan zou kunnen missen. Kaes en broot (vs. 53) moeten elkaar aanvullen.

56 Scheit uit: neem afscheid van, laat varen.

[p. 768]

 

En gaf den pensenaris⁵⁹

60

Van 't lijf, den vryen mont,⁶⁰

 

Last dat hy de keel terstont⁶¹

 

Van strop en tou

 

Verlossen zou,

 

Eer zich 't lijf verlegen vont,⁶⁴

 

 

65

Dat by gebreck van handen,⁶⁵

 

Verboden weêr te biên,⁶⁶

 

De mont zijn kopre tanden⁶⁷

 

Eens fel zou laeten zien,

 

Eer hy 't halsrecht liet geschiên:⁶⁹

70

Want vint de beul

 

By 't recht geen heul,

 

Hy zal zelf de galge ontvliên.⁷²

 

 

 

Dit wert voor 's konings kroeghjes

 

Gezongen in de Sont,

75

Toen 't nachtegaeltje vroeghjes,

 

En in den morgenstont,

 

Al den voglezang in 't ront,⁷⁷

 

Voor dagh voor douw,

 

Ontvouwen wou,

80

Waer het leven by bestont.⁸⁰

t'Amsterdam, voor de Weduwe van Abraham de Wees, op den Middeldam, 1659.

59 den pensionaris van 't lijf: de pensionaris (woordspeling met pens), de pleitbezorger van het lichaam, de maag. Tegelijk kan gedacht zijn aan de Amsterdamse pensionaris Pieter Vogelsang (zie bij vs. 77).

60 den vryen mont: vrijheid van spreken.

61 Last: te verbinden met gaf.

64 verlegen: in ernstige moeilikheden.

65 Deze strofe hangt af van gaf last.

66 die zich niet mochten verweren.

67 Dit slaat op de oorloghsvloot van De Ruyter te Funen.

69 't halsrecht: de terechtstelling.

72 ontvliên: geen gebruik maken van.

77 voglezang: waarschijnlik een toespeling op de naam van Pieter Vogelsang, pensionaris van Amsterdam, die toen in Denemarken de belangen van de Republiek verdedigde.

80 Waer het leven by bestont: waarvan het leven afhing, d.w.z. dat hiermede een levensbelang van de Republiek gemoeid was.