De werken van Vondel. Deel 8. 1656-1660

[p. 696]

Op de Bespiegelingen der Geneeskunste Van den E. Heere, D^r. Nikolaes Tulp, Burgermeester en Raet van Amsterdam.aant.^*

TOLLITUR ARTE MALUM

Nergens vint men waerder TULP

Dan die leeft om noit te sterven,
En schakeert de blaên, en verven³

Naer den aert, tot 's menschen hulp;

Die, ten steun van 't zwacke leven,

Alle bedden, waerze staet

Opgeloken, komt te baet,⁷

En verquickt met raet te geven;

Als de bloemen, in haer koorts,

Op de steelen, gansch verlegen,¹⁰
Quynen, flaeu van mist, en regen,

Of versmacht van 's hemels toorts.¹²

Wie zich wil by tyts beraeden,¹³

Bezige Aemstels Hippokraet,

Die zich noch gebruicken laet,

In zyne onverwelckbre bladen.^15-16

Menigh leert uit 's meesters mont,

En een anders ooge, en ooren:
Dit vernuft kon dieper booren,

Op ervaerenheit gegront.^17-20

Wie het leven aen wil queecken,²¹

Door de heilzaeme Artseny,

* Van 1658? - Volgens de tekst in Hollantsche Parnas 1660, blz. 358.
Opschrift: Van Tulp's beroemd werk op het gebied der pathologiese anatomie, Observationes Medicae, verscheen de 1e uitgaaf in 1641, de 2e in 1652, de 3e in 1672. Vondel heeft dus de tweede bezongen, wat gebeurd kan zijn in de tijd toen hij Tulp's beeltenissen bezong. Het motto, ontleend aan?, betekent: ‘door de kunst verdwijnt de kwaal.’

3 schakeert: geeft afwisselende kleur: blaên: woordspeling van de bladen van zijn boek en bloembladen, evenals bedden (vs. 6) bloembedden, maar ook het ziekbed betekent.

7 opgeloken: opengegaan, in volle bloei; figuurlik toegepast op zijn volle toewijding.

10 gansch verlegen: in ellendige toestand.

12 van 's hemels toorts: door de zonnehitte.

13 zich beraeden: zich van advies voorzien, raad inwinnen (Ned. Wdb. II, 1838)

15-16 Tulp was toen reeds 65 jaar; bladen: dezelfde woordspeling als in vs. 1, blijkens onverwelckbre: onvergankelike.

17-20 Menigeen dankt zijn kennis aan de waarnemingen van anderen, dat vernuft (Tulp) is een oorspronkelik onderzoeker en empirist.

21 aenqueecken: zorgvuldig onderhouden.

[p. 697]

 

Leert nu veiligh, op een ry,

 

Onderkennen 's lyfs gebreecken.

25

Maer gelyck het lichaem hier

 

Wort geholpen, en genezen,

 

Door het gadeslaen, en lezen

 

Van dit doorgeleert papier;

 

Zoo begint ons Stadt te bloejen,

30

Door des Burgemeesters plicht,³⁰

 

Die den last des volcks verlicht,

 

Met zyn schouders te vermoejen:³²

 

Want de burgerlycke Staet,

 

By een lichaem recht geleecken,³⁴

35

Onderwaerigh aen gebreecken,³⁵

 

Wort geheelt door wyzen raet.

 

Als 'er stryt valt in de leden,

 

En 's lants welvaert steent, en zwicht,

 

Om het regelloos gewight

40

Der veraerde vochtigheden;^39-40

 

Als de geele en zwarte gal,⁴¹

 

Slym en bloet van hitte woelen,

 

Valt de lantkoorts zwaer te koelen,⁴³

 

Die het hart dreight boven al.

45

Doch dees lant-arts kan vermeeren

 

En vermindren met verstant,

 

Dat de steden en het lant

 

Door de Vryheit triomfeeren.

 

't Is de kunst, die neemt, en geeft,

50

Elck kan stillen, en vernoegen.

 

Wie zich dus, als Artsen, droegen,⁵¹

 

Hebben 't lant te kort geleeft.⁵²

 

Zy verdienen lofgedichten:

 

Want, indien men 't gadeslaet,

55

't Is geen minder kunst een' Staet

 

Te behouden dan te stichten.

30 plicht: plichtsvervulling.

32 door zelf die lasten met inspanning op zijn schouders te nemen.

34 recht geleecken: zeer juist vergeleken

35 Onderwaerigh: onderhevig, blootgesteld (Ned. Wdb. X, 1499).

39-40 Doordat in de ziekelik geworden (veraerde) lichaamsvochten het evenwicht verstoord is.

41 zwarte gal: volgens Hippocrates en Galenus oorzaak van de zwartgalligheid (melancholie) (Ned. Wdb. IV, 144).

43 Valt zwaer: is moeielik; lantkoorts: de vergelijking van burgertwist met ziekte, van de overheid met de medicus (vgl. lant-arts in vs. 45) wordt voortgezet.

51 zich droegen: zich gedroegen.

52 't lant: voor het land.