De werken van Vondel. Deel 7. Vertalingen uit het Latijn van Vergilius, Horatius en Ovidius

(1934)–Joost van den Vondel– rechtenstatus

Afwijkende lezingen

bij het Voorwerk van Vondels Vergilius-vertalingen, bij de prozavertaling van 1646, bij de vertaling in verzen van Aeneïs II en bij de vertaling van de Tweede Herderskout in vijfvoetige jambiese verzen. (Deel VI en Deel VII blz. 23-257).
door Prof. Dr. A.A. Verdenius

Bij het noteren der varianten heb ik mij in 't algemeen aangesloten bij de beginselen, die men vermeld vindt in Deel III, blz. 903. Ter wille van de overzichtelikheid worden de afwijkende lezingen hier in enige rubrieken gegeven, en wel in deze volgorde:

A	de varianten uit het Voorwerk.
B	de varianten uit de samenvattende gedichtjes boven de X Herderskouten, de IV boeken Lantgedichten en de XII boeken Aeneïs.
C	de varianten uit de randschriften.
D	de varianten uit de prozavertaling (en de daaraan voorafgaande argumenta of ‘Korte Inhouden’).
E	de afwijkende lezingen uit Vondels Ondergang van Troje (de vertaling in verzen van Aeneïs II, verschenen in 1655).
F	de varianten bij de vertaling van de Tweede Herderskout in vijfvoetige jambiese verzen.

In de rubrieken A-C geef ik alle afwijkende lezingen (behalve spelling verschillen, die geen klankverschil aanduiden en leestekenverschillen, die geen wijziging brengen in de betekenis; eveneens blijven over 't algemeen drukfouten onvermeld). Aan D en E laat ik enige opmerkingen voorafgaan en vestig de aandacht op een aantal veranderingen, die regelmatig of bijna regelmatig zijn aangebracht. Ten opzichte van die met name genoemde varianten meen ik met één vermelding te kunnen volstaan.

A Voorwerk (Deel VI, blz. 39-91).

I Op de Tytelprint van Maroos wercken (Deel VI, blz. 39; Van Lennep V, blz. 11-12; Unger 1646*, blz. 13-15) komt voor in de beide eerste drukken van de prozavertaling (Unger 421, 422); in Poëzy 1650, blz. 495; aan het slot van de vertaling in ‘Nederduitsch Dicht’ (U. 612) en in Poëzy 1682 II, blz. 334.

Unger 422, overigens een onveranderde herdruk van de oorspronkelike uitgave der proza-vertaling (vgl. Deel VI, blz. 26, noot 1) geeft vs. 39-40 van dit gedicht in gewijzigde vorm: Die onder niet haer' vaert kan temmen, En bruisende door zee gaet zwemmen. In geen der volgende uitgaven is deze wijziging overgenomen.

13	En oock den slincken arm die stijf U. 612; En hoe de slinken arm zoo stijf Poëzy 1682
33	slinker Poëzy 1682
48	Gevallen Poëzy 1650 en 1682; U. 612
63	Den kunstbeminner, die naer 't leven Poëzy 1682

II OPDRACHT AEN HUYGENS (Deel VI, bladz. 42; Van Lennep V, bladz. 13-16; Unger 1646*, blz. 16-18).

Deze opdracht komt voor in alle prozadrukken (Unger 421-426).

3	zeght U. 425-426
4-5	zijn volkomenheit d'onvolkomenheit U. 425-426
10	die U. 423-426
12	naulijx U. 425-426
14-15	dit allergeluckighste vernuft de naam van Poëet U. 423-426
23	treffelijcksten U. 425-426
37-38	welsprekenheit U. 425-426
40	dryboghtige U. 425-426
48	nocht U. 423-426
59	zommigen U. 425-426
63	eer; gebruineert U. 425-426
68	kortouwen U. 425-426
69	oorloghs U. 425-426
70	allen Nederlanderen den gezegenden vredezang U. 423-26

III AEN DEN LEZER (Deel VI, blz. 45-62; Van Lennep V, blz. 17-32; Unger 1646*, blz. 19-37).

Deze inleiding komt voor in alle prozadrukken. In de vertaling in verzen is ze in tweeën gesplitst; de twee delen dragen de volgende opschriften: Het leven van Publius Virgilius Maro en Het pleit der Homeriaenen en Maroniaenen voor d'eere van Homerus en Virgilius (vgl. Dr. A. Geerts, Vondel als classicus bij de Humanisten in de leer, blz. 68 en 105). Dit laatste opschrift staat boven het deel dat begint met: De faem enz. (zie Deel VI, blz. 49, r. 133).

Afwijkende lezingen:

2	oorlogh U. 425-426; U. 612
4	eer U. 425-426;
28	dry U. 425-426
34	zeght U. 425-426; U. 612
39	toegedroegen U. 425-426
40	burgermeester U. 425-426
46	dickwijl U. 425-426; U. 612
47	menighmael U. 612; dickwijl U. 425-426
59	rustigh U. 424-426; U. 612
60	menigh U. 612
96	d'Eneade U. 425-426
102	naulijx U. 425-426
109	bruineeren U. 425-426
111	dry U. 425-426
112	d'Eneade U. 425-426
114	Athene U. 425-426
116	Athene U. 425-426
118	dagelijx U. 425-426
119	wordende U. 425-426
126	d'Eneade U. 425-426
133	De faem van den onsterfelijcken Publius Virgilius Maro begon U. 612
141	omtrent U. 425-426; U. 612
142	of noch ouder ontbreekt U. 423-426; U. 612
159	veerzen U. 423-424
173	de ontbr. U. 612
187	Priams U. 612
189	eenigh U. 612
191	welsprekentheit U. 612
193	tytel U. 423-426; U. 612
197	niet te pijn U. 425-426; U. 612
211	gezeght U. 425-426; U. 612
242	zeght U. 425-426; U. 612
254	onwederleggelijcke U. 424-26; U. 612
272	de gansche Eneade U. 425-26
273	dickwijl U. 425-426; U. 612
289	het eerste en ontbr. U. 423-26; U. 612
305	sommigen U. 423-426; U. 612
336	naulijx U. 425-426; U. 612
344	Zoo lang daer U. 423-26; U. 612
345	Athene U. 425-426; U. 612
362	jong U. 423-426; U. 612
363	't U. 423-426; U. 612
367	geene U. 423-424; U. 612
368	haer U. 423-426; U. 612
377	d'Eneade U. 425-426
384	in een schale U. 612
387	tooneelbroozen U. 425-426; U. 612
388	oorlogh U. 423-426; U. 612
389	zeght U. 425-426; U. 612
402	de vorst der dichteren U. 612
424	zeght U. 425-426
433	geene U. 423-426; U 612
447	dickwijl U. 425-426; U. 612
451	ongelastert U. 425-426; U. 612
456	tussen gout en men een komma U. 423-426; U. 612
469	d'Eneade U. 425-426
474	zeght U. 425-426
475	Het is waer U. 612
479	geoorloft is U. 425-426
498	dry U. 425-426; U. 612
504	alle U. 423-426; U. 612

IV KEIZER AUGUSTUS OP MAROOS ENEAS (Deel VI, blz. 63-64; Van Lennep V, blz. 33-34; Unger 1646*, blz. 38-39).

Dit gedicht komt voor in Unger 423-426, in Unger 612, in Poëzy 1650, blz. 497 en in Poëzy 1682 II, blz. 227.

In het opschrift: Eneade U. 425-426
1 Kost U. 425-426
7 dit U. 425-426

Verder alleen enkele orthografiese verschillen, waarvan ik vermeld gy voor ghy in Unger 425-426, Unger 612, Poëzy 1682; enkele wijzigingen in de interpunctie en enkele drukfouten.

V OP P. VIRGILIUS MARO (Deel VI, blz. 66-68; Unger 1646*, blz. 40-42) komt alleen voor in Unger 423 (zie Deel VI, blz. 29).

VI De proza-opdracht bij de ONDERGANG VAN TROJE (Deel VI, blz. 71-73; Van Lennep VI, blz. 715; Unger 1654-1655, blz. 247-251) komt alleen voor in Unger 553 (zie Deel VI, blz. 29).

VII De opdracht in verzen in de Ondergang van Troje, getiteld AEN DEN ZELVEN HEER (Deel VI, blz. 74-79; Van Lennep VI, blz. 718; Unger 1654-55, blz. 251-256) komt ook voor in Poëzy 1682 II, blz. 278 (zie Deel VI, blz. 29; ook noot 1 aldaar).

Afwijkende lezingen:

70 Zy slachten 't goede paert van Troje
79 begeerigh

Deze beide wijzigingen zijn zeker niet van Vondel.

132 wert

VIII NEREUS VOORSPELLINGE OP DEN ONDERGANG VAN TROJE (Deel VI, blz. 80-82; Van Lennep II, blz. 202; Unger 1654-55, blz. 256-258) komt voor in Unger 553 (zie Deel VI, blz. 29) en in Poëzy 1682 I, blz. 438.

33 overspelligh
38 derwaert

XI PARNASLOOF (Unger 612; zie Deel VI, blz. 29) is herdrukt in Poëzy 1682 II, blz. 283. (Deel VI, blz. 85-91; Van Lennep VIII, blz. 129; Unger 1660*, blz. 3-9).

141 een schoonen regenboogh
159 een zerck

B Korte inhoudsopgaven in dichtvorm.

De samenvattende gedichtjes boven de X Herderskouten, de IV boeken Lantgedichten en de XII boeken Aeneïs komen voor in de zes prozadrukken (Unger 421-426); in de vertaling in verzen (Unger 612); in Poëzy 1650, blz. 487, in Poëzy 1682, II, blz. 553, en de inhoudsopgave in dichtmaat van Aen. II ook nog in Vondels Ondergang van Troje (Unger 553); zie het voorwerk blz. XII aldaar.

Unger 422 en 426 blijven buiten beschouwing, daar ze respectievelik overeenkomen met Unger 421 en 425.

HERDERSKOUTEN.

I	8	Tyter Poëzy 1650, 1682.
II	8	harder U. 425
	9	Hoopt met zijn droeve klaghte U. 612
	11	Verandert van beraet U. 425; U. 612 - op zijn werck U. 425
III	5	Elckandre U. 425; Elckander U. 612
IV	11	Roomschen U. 612
	12	voorzeght U. 425; U. 612
VI	7	Noch ronckende U. 612; aengeport U. 612
	9	vreemde U. 612
VIII	7	Nysa Poëzy 1682; vriendinne U. 612

LANTGEDICHTEN.

I 8 hoe men U. 612
9 Leert Maro hier, op dat hy vrolyck magh op 't lest U. 612
10 oogst U. 425, U. 612
II 8 inleght; de rancken U. 612
III en IV geen afwijkende lezingen

ENEAS.

I	21	oorloghshelt U. 425, U. 612, Poëzy 1650 en 1682
II	29	't loos verraet U. 553 (Ondergang van Troje) en U. 612
	33	woude en U. 553 en 612
	34-35	En met zijn 'vader vliênde, op ongewisse hoop, Zijn gade miste, en met zijn kint dien moort ontsloop U. 553 en 612
III	27	Eneas zoent zijn' geets U. 423 en alle volgende drukken; alleen niet in Poëzy 1650 en 1682
IV		geen afwijkende lezingen
V	28	oorlogh U. 425, 612; Poëzy 1650 en 1682
VI	32	oorlogh U. 425, 612; Poëzy 1650 en 1682
VII		U. 423 en 424 hebben in r. 7 de drukfout langwenschte
VIII	20	oorloghsstandert U. 425, 612; Poëzy 1650 en 1682
	28	de gifte U. 423-425
IX	28	een ider U. 423-424
	35	hun vesting U. 612
X	30	flucks die storm U. 423-425; flucks de storm Poëzy 1650 en 1682
	37	leght U. 425 en 612
XI		geen afwijkende lezingen
XII	33	de stadt bykans gewonnen U. 423 en alle volgende drukken

C Randschriften.

Randschriften treft men aan in de eerste druk van de prozavertaling (Unger 421), in de ongewijzigde herdruk in quarto (Unger 422) en in de vertaling in verzen van 1660 (Unger 612). In Deel VI, blz. 30 heb ik reeds vermeld, dat in onze uitgave alleen zijn afgedrukt de randschriften, die behoren bij de prozavertaling. Hier volgen de afwijkende lezingen uit de vertaling in verzen, aangeduid met de (bladzijden waarop en de) regels, waarnaast ze in de door ons afgedrukte prozatekst voorkomen. Bij de Herderskouten vindt men geen randschriften.

LANTGEDICHTEN I; Deel VI, blz. 176-vlg.

11	verdeelinge; te weten...... honigh ontbreekt; ackergodtheden
84	asschen
87	door ontbreekt; veranderinge
105	Verscheiden
161	Gereetschap des ackerbouws
183	Ackerplagen (bij vergissing in onze prozatekst uitgevallen)
189	Tekens der aenstaende vruchtbaerheit en onvruchtbaerheit
195	Van ontbreekt
206	starrekunste
216	Het lentezaeissel, boonen ... Het winterkoren in het najaer te zaeien
232	by aelouden
252	De starrekunst
305	Gelijckenis (ontbr. in Vondels prozatekst)
313	Weder
341	en Ceres ontbr.
423	zonne en maene
496	voor .... Rijck ontbr.

LANTGEDICHTEN II; blz. 220-vlg.

11	tot het planten van boomen, en wijngaert
20	uit kerne ....
33	of door kunst met; en verplanten ....; met enten ....;
93	wijngaerden
144	ten prijs van Italie, welx landou
185	Hy komt
224	bequaem is
232	zal kennen
237	valt
313	De lente het rechte saizoen om wijngaert ....
376	speeltoneelen
445	Het geluck van het lantleven
480	schuwt ontbreekt
514	vaderen.

LANTGEDICHTEN III; blz. 264-vlg.

14	Hy verworpt
35	En met zijne oorloghszege verheerlijckt
59	aenteelt
79	Hoe men paerden aenvockt en ....
130	(merrien) laet bespringen
143	En op haer passen moet, als zy draegen
427	d'oirzaecken

LANTGEDICHTEN IV; blz. 308-vlg.

91	eeckelen
96	geslecht
201	koning
260	Raet tegens de zieckte der byen
304-11	eene; zijne; zijne
382	van zijne byschade te weten

ENEAS I; blz. 352-vlg. Geen afwijkingen.

ENEAS II; blz. 414-vlg.

bij vs. 303 die Laokoön en zijne kinders aenranden

bij vs. 315 dies hy bulckt, gelijck een stier, van de bijl getroffen

Deze randschriften staan niet in de prozavertaling. Vondels Ondergang van Troje (Unger 553) heeft geen randschriften.

ENEAS III; blz. 482-vlg.

Het randschrift bij r. 635 ontbreekt in de vertaling in verzen.

ENEAS IV; blz. 542-vlg.

129 gelegenheit
148 munte
637 het randschrift Eneas...... gevallen ontbreekt bij de corresponderende verzen (vs. 797-vlg.) der poëtiese bewerking

ENEAS V; blz. 604-vlg.

167 een
431 (dies) Acestes
530 Nu gaet .... aen
542 hunne
601 dry .... dry
647 den
657 Troische

ENEAS VI; blz. 674-vlg.

122 voorzeght
514 koomtze

ENEAS VII; blz. 750-vlg.

146 het end
612 oorlogh

ENEAS VIII; blz. 816-vlg.

66 oorlogh
394 Middelerwijl.... Eneas ontbr.
615 ter poorte
650 met voorspellingen

ENEAS IX; blz. 880-vlg.

760 eenen
bij vs. 1109 Hy verslaet Pandarus (ontbr. in de prozavert.)
785 De Trojanen wijcken

ENEAS X; Deel VII, blz. 22-vlg.

651 leght
688 eene wolck
705 legt
802 op een nedervellen

ENEAS XI; blz. 100-vlg.

106 legt
227 hunne
247 en begraeven ontbr.
351 oorlog
582 oorlog
808 leght

ENEAS XII; blz. 176-vlg.

47 zegt
136 zijne
262 Rutuliers
309 Rutuliers
322 waer aen
479 omhelst... Askaen ontbr.
566 bruizen
741 Rutuliers
821 van de Trojanen
1003 wraecke

D De prozavertaling.

Bij Vondels leven zijn van de Vergilius-vertaling in proza vijf herdrukken verschenen (zie Deel VI, blz. 25-26). Ik behoef hier alleen te vermelden de varianten, die men in drie daarvan aantreft, nl. in die, welke in Unger's Bibiographie worden beschreven onder de nummers 423, 424 en 425: Unger 422 is een onveranderde afdruk van de oorspronkelike uitgave (Unger 421); Unger 426, de druk van 1675, is gelijk aan Unger 425, behoudens zeer onbeduidende verschilpunten. Enkele drukfouten uit Unger 425 zijn hier verbeterd, andere daarentegen gebleven. Ik duid de drie drukken die hier in aanmerking komen, aan met de letters a, b en c. Ze zijn respectievelik verschenen in 1646, 1652 en 1659.

In a, de herdruk die in hetzelfde jaar verscheen als de oorspronkelike uitgave, vindt men reeds tal van wijzigingen: enkele drukfouten en verschillende vergissingen uit de eerste druk zijn hier verbeterd en hersteld; onnauwkeurige of geheel onjuiste vertalingen zijn vervangen door andere, die bijna steeds Vergilius' bedoeling beter weergeven; verder zijn er een aantal wijzigingen van stilistiese en syntactiese aard; ook vele, die behoren tot het gebied der klank- en vormleer.

In 1652 heeft Vondel zijn vertaling nogmaals ‘overzien en verbetert’. De wijzigingen van a blijven bijna alle behouden; een aantal nieuwe lezingen leggen getuigenis af van de zorg, waarmee de uitgave is herzien. Maar verreweg het grootst in aantal en het meest ingrijpend zijn de wijzigingen in 1659, in druk c.

Een systematiese ordening en nadere beschouwing van al deze afwijkende lezingen is zeer gewenst en zou ongetwijfeld een lonende arbeid zijn. Zij ligt echter niet binnen het bestek van deze uitgave van Vondels werken. Bovendien kan een dergelike studie met meer vrucht worden ondernomen, wanneer eenmaal de Vondel-uitgave compleet is en men het volledige apparaat van varianten tot zijn beschikking heeft. Ik bepaal me daarom hier tot het maken van enkele opmerkingen.

In de eerste plaats kunnen de hier volgende varianten ons nadere gegevens verschaffen voor Vondels vertaalwijze en vertaalkunst in verband met zijn kennis van het Latijn. Men mag veilig aannemen dat hij zelf verschillende onjuistheden in zijn werk heeft ontdekt. De vertaling in verzen, die niet zonder raadpleging van het Latijnse origineel tot stand kwam, noopte hem herhaaldelik tot een hernieuwde bestudering van Vergilius' tekst. Maar stellig zal hij ook in de loop der jaren van verschillende zijden op- en aanmerkingen hebben ontvangen, waarmee hij zijn voordeel heeft gedaan. Het merendeel van de hier bedoelde wijzigingen is reeds aan de voet van de prozatekst vermeld. Daarnaast verdienen vooral ook de aandacht de vele plaatsen, waar hij de letterlik overgenomen Latijnse beeldspraak vervangt door Hollandse woorden en wendingen. Hij zelf had immers in zijn Aenleidinge gewaarschuwd tegen ‘al te Latijnachtigh’ spreken (zie Deel V, blz. 485). Ook deze veranderingen zijn reeds in hoofdzaak meegedeeld onder de prozatekst.

Maar er is veel meer: men kan hier Vondel als kunstenaar aan het werk zien, en ook als grammaticus, althans als iemand die bekend is met, onder invloed staat van de renaissance-spraakkunst van zijn tijd. Als de man, die zich bewust is een van de scheppers, wij mogen zeggen: de voornaamste schepper te zijn van de 17de-eeuwse Hollandse prozastijl en door

zijn tijdgenoten en het volgende geslacht als zodanig erkend wordt. Arnold Moonen put in zijn Nederduitsche Spraekkunst (1706), de meest gezaghebbende voor de 18de-eeuw, zijn voorbeelden en zijn illustrerend materiaal in hoofdzaak uit Vondels Vergilius-vertaling in proza. Ik kan niet beter doen dan hem hier zelf het woord te geven:

In de voorrede van zijn spraakkunst zegt hij, na eerst David van Hoogstraten als zijn autoriteit op het gebied van de geslachten der zelfstandige naamwoorden te hebben genoemd, David van Hoogstraten, die hierin zelf weer voor een groot deel op Vondel steunt:

‘.... gelyk ik zelf ook de Woortvoeging (d.i. de Syntaxis) myner Spraekkunste en haere regels allenthalve met diergelyke voorbeelden, in eene groote menigte tot beter overtuiging by een gestuwt, bekleedt hebbe uit den zelven Heere van den Vondel; dien de Professor Petrus Francius .... met een ontwyfelbaer recht den naem geeft van dien uitmuntenden dichter, dien natuurlyken, dien eenvoudigen en niet min krachtigen schryver, wien de Hollantsche dichtkunst en Nederlantsche welspreekendheit ten hoogste verplicht zyn. Immers ik, den Heer van den Vondel houdende voor den zinlyksten en naeukeurigsten onder de overleedene Nederduitsche schrijvers, (anderen en zelfs den Drossaert Hooft, die als een arent in de wolken zweeft, niet te na gesprooken) hebbe hem waerdigst geoordeelt, dat men het wel en sierlyk schryven in onze moederspraeke met zyne achtbaerheit sterke; hoewel hy, na zynen doot van waenwyze betweeteren besprongen, ook dit zelve nootlot by zyn leeven heeft moeten ervaeren, door zulk slag van menschen ter oirzaeke zyner vertaelinge van Virgilius in onrym gehekelt ....’

Ik doe enkele grepen uit het ruime materiaal dat hier geboden wordt. Herhaaldelik vereenvoudigt Vondel ingewikkelde zinsconstructies, soms reeds in a en b, meer nog in c, waar verschillende malen constructies met een tegenwoordig deelwoord als kern, nu eens zus dan zo worden gewijzigd. In ingewikkelde periodes verdwijnen bijzinnen; meermalen wordt in c, wat continuatief of anderszins verbonden was, tot een zelfstandige zin, met een hoofdletter beginnend. In de oorspronkelike druk staan niet alleen tussenzinnen tussen haakjes, maar ook gewone bijzinnen. Reeds in a verdwijnen, vooral in het laatste geval, tal van overbodige parentheses. ‘Men vermijde, gelijck een pest, de woorden, tegens den aert onser tale, te verstellen’, aldus een der voorschriften, die Vondel in zijn Aenleidinge geeft. De verschillende wijzigingen in woordschikking, die men in onze herdrukken aantreft, zijn steeds verbeteringen, maken zijn taal vloeiender en natuurliker. In dubbele (tweeledige) ontkenningen wordt een aantal malen het in logiese zin overbodige woord uitgelaten of weggewerkt. Bij verre na niet geregeld! Ik mag hier reeds opmerken, wat straks in ander verband herhaald wordt: consequentie vindt men bijna nergens. Tweeledige ontkenningen blijven er in de proza-vertaling in groten getale; deelwoord-constructies, een kenmerkende eigenaardigheid van de 17de- (en ook nog 18de-) eeuwse prozastijl, eveneens. Vondel zet zijn vernieuwing op syntacties en stilisties gebied nog niet door: het blijft bij een streven om wat ouderwets en stroef, ingewikkeld en omslachtig klinkt, op te ruimen. Hier en daar wordt in c een grote opruiming gehouden onder de vele conjunctiefvormen van de oorspronkelike uitgave, conjunctieven die dikwijls in navolging van het Latijn zijn gebezigd, maar op tal van andere plaatsen laat Vondel diezelfde conjunctieven rustig blijven.

Groot is het aantal onbetekenende en overbodige woordjes - in oorsprong veelal min of meer slappe verbindingswoorden, woorden met vage terugwijzende functie (en, zo, zelf, ghy; nu, eens, eerst enz.) - dat wordt geschrapt, vooral in c. Maar ook hiervan blijven er nog vele, zonder dat men begrijpt, waarom diè niet verdwenen.

Aan het hoofd van vergelijkingen beginnende met eveneens gelijck laat Vondel, reeds in a, enige malen eveneens weg.

Talrijk zijn ook de wijzigingen in woordgebruik; het loont weer de moeite om de verschillende motieven - stilistiese, puristiese, het vermijden van het verouderde, of van het platte en alledaagse woord enz. - na te gaan.

Van belang zijn ook de veranderingen in klank en buiging, de veranderingen die behoren tot het gebied der vormleer. Een studie daarvan kan een - niet overbodige - aanvulling geven op Van Heltens Vondel's Taal.

Hier is in sommige gevallen meer consequentie; volkomen consequentie zelden. In de regel wordt hy zeit, hy leit in c tot hy zeght, hy leght; de deelwoorden van leggen en zeggen en hunne composita (- geleit, - gezeit) veranderen in geleght en gezeght, met weinige uitzonderingen. Evenzo gaat het met de vervanging van slepen door sleipen, van het subst. sleep door sleip (c). Zowel het trans. als het intrans. werkwoord krijgt de ei. Een heel enkele maal heeft het origineel reeds sleipen (Aen. X, r. 946), soms blijft de vorm slepen (Lantged. I, r. 99). De vertaling in verzen (1660) heeft weer een voorliefde voor de e- vormen (vgl. de opmerkingen bij E). Drie wordt in c dry, de vorm, die bekend is uit Vondels oudere periode (vgl. Deel I, blz. 794; Deel II, blz. 879), maar verschillende drie-vormen zijn bij de correctie aan Vondels aandacht ontsnapt en blijven staan. Hy kon en hy kost gebruikt Vondel in deze periode naast elkaar; maar in c komt duidelik een voorliefde voor hy kost aan de dag: vele malen wordt hy kon door deze laatste vorm vervangen. In overeenstemming daarmee vinden we ook begost, maar - deze werkwoordsvorm moet een enkele maal wijken voor begon (Aen. IX, 275).

In verschillende gevallen wordt in de loop der herdrukken een steeds groter consequentie bereikt, maar ook zien we meermalen Vondel aarzelen, wijzigt hij in a of b om in c terug te keren tot de vorm uit de oorspronkelike uitgave. Men ziet dit o.a. bij het woord hart, harte (cor): b soms hert, c weer hart. Ook op ander terrein komt dit voor (Aen. XI, 40: de werkwoordsvorm rees wordt in a vervangen door quam; in c wordt rees hersteld; een lidw. een moet in a-b wijken voor de verbogen vorm eenen; c heeft weer een enz.; vgl. sleepen: sleipen hierboven).

Als voorbeeld van een dubbelvorm noem ik luiden-lieden. Toch vinden we enkele malen de ui-vorm vervangen door de ie-vorm. Zo moet ook het zelden voorkomende beduiden soms voor bedieden plaats maken en noteerde ik de overgang van ruicken naar riecken. Vuurwerck wordt vierwerck (vier is de gewone vorm). Maar ook verandering in omgekeerde richting komt voor (o.a. Lantged. II, r. 266, b-c, waar lieden luiden wordt).

Wat de buiging betreft staat Vondel duidelik onder invloed van de in zijn tijd gezaghebbende grammatici. In de opvolgende herdrukken openbaart zich in steeds sterker mate de neiging tot herstel van oude (in de gewone Hollandse spreektaal verdwenen) vormenrijkdom, en tot systematisering op dit gebied. Al mogen hier soms rhythmiese of eupho-

niese motieven in het spel zijn, de voornaamste, de eigenlike beweegreden voor de talrijke veranderingen die men hier in buiging (en vervoeging) aantreft, is ongetwijfeld de zucht om zijn taal, in verband met zijn onderwerp, te verheffen boven de gewone spreektaal. Men mag zeggen dat Vondel in de loop der jaren 1646-1659 de afstand tussen zijn literaire taal en de natuurlike Hollandse spreektaal bewust groter maakt. Uit verschillende hierboven besproken veranderingen bleek dit reeds; op het gebied der buiging en vervoeging mag ik wijzen op een sterkere neiging tot eerste-persoonsvormen van het werkwoord op e (ick zweer, ick bid worden dikwijls ick zweere, ick bidde enz., vooral in passages, waar de gevoelstoon stijgt); op de sterke vermeerdering van het getal vrouwelike zelfst. nw. op e (verandering: veranderinge; afkomst: afkomste enz.; schicking: a-b schickinge; c schicking); ook in de verbogen naamvallen nemen de e-vormen sterk toe, in c, soms reeds in a-b (in ydele dievery: dieverye; van zijn bedroeft hart: harte; op een stang: stange; met dieren eet: eede enz.). Merkwaardig is dat eere in c in de nominatief en accusatief bijna regelmatig vervangen wordt door eer.

Het door grammatici bedachte onderscheid tussen hun (datief) en hen (accusatief) wordt steeds meer in acht genomen (vgl. Deel III, blz. 928); na een voorzetsel wordt hen meermalen door hun vervangen (onder hen: onder hun); een relatief dien (3 nvl. m. of o.e.) moet veelal plaats maken voor wien (a-c). De woorden een, geen, mijn, zijn enz., staande voor vrouwelike of meervoudige substantieven, hebben in de eerste uitgave een buigings -e of niet, in c vooral nemen de vormen eene, mijne enz. toe, zonder dat regelmaat wordt bereikt. Een enkele maal komt een omgekeerde wijziging voor en wordt uwe tot uw in c; wordt ook ten deele ten deel, ten dienste ten dienst, hope hoop, zorghe zorgh. Een, een' wordt in c enige malen eenen, maar ook komt voor een, eenen (a-b), een (c).

Zeer dikwijls vervangt Vondel, vooral in c het enclitiese lidwoord 't (en ook het voornaamwoord soms) door het; op 't vier: op het vier; in 't aenzicht: in het aenzicht. Maar ook hier heerst geen regelmaat. Voeg daarbij verschillende reeds eerder genoemde wijzigingen; het streven om de weinig voorkomende vorm klein (naast het gewone kleen) te vervangen door kleen; de neiging om familiaar, misschien soms plat klinkende woorden te vervangen door neutraler of deftiger vormen (kop, van een koe, door hooft; beck door mont; hylicken door huwen; harsseloos door razende) en het zal duidelik zijn, dat Vondel zijn in de Aenleidinge ter Nederduitsche Dichtkunste neergelegde theorie hier in practijk brengt: ‘out Amsterdamsch is te mal, (en plat Antwerpsch te walgelijck). Hierom moeten wy deze tongen matigen, en mengen’; maar ook zal men moeten toegeven dat hij, vooral in het gebruik der buigingsvormen - onder invloed der grammatici van de 17de eeuw - een richting uitgaat, die zijn taal hoe langer hoe verder verwijdert van de ‘spraeck die tegenwoordigh t' Amsterdam, de maghtighste koopstadt der weerelt, allervolmaecktst gesproken (wort), by lieden van goede opvoedinge’.

Ook spelling en interpunctie houden Vondels onverminderde belangstelling. In a begint hij woorden als Poeet, Melibeus, Simois, Sicilie van deeltekens te voorzien; in b wordt dit voortgezet, in c is ongeveer de eenheid op dit punt tot stand gekomen. Offereere, in c gewijzigd tot offereer (zie hierboven) krijgt dan een deelteken: offerëer, overeenkomstig Vondels gewoonte om te schrijven: koperäder, voetëvel, spellingen die ten doel hebben een verkeerde lettergreep-deling te voorkomen.

In c breekt hij met de gewoonte om woorden als gezant, waerzegger, rijck, vorst, priester, overste, enz. met een hoofdletter te schrijven (vgl. ook bij E). Nu worden ook de namen van windstreken vrij consequent met een kleine letter geschreven. In de eerste druk heerst hier geen regelmaat: naast zuiden wint staat Zuiden wint, soms zuidewint (Zuidewint). De verandering gaat in 't algemeen deze gang: zuiden (Zuiden) wint wordt Zuidewint (a-b) en dan zuidewint (c). Op dezelfde wijze worden verschillende samenstellingen, die eerst nog in twee woorden waren geschreven, in de loop der herdrukken ook grafies tot een eenheid. Een typies staaltje van taalkundige pietepeuterigheid, waarvan ook Hooft niet vreemd was. geeft het volgende: In Aen. V komt enige malen het woord want, wanten (bokshandschoen) voor, tweemaal in het enkelvoud. In beide gevallen gaat Vondel dit woord in de herdrukken (a-c) met een hoofdletter schrijven: Want, kennelik met de bedoeling om het grafies te onderscheiden van zijn homoniem, het voegwoord want (en het subst. -wand?) Het meervoud wanten behoudt de kleine letter.

In de oorspronkelike uitgave vindt men naast elkaar neder, neer en neêr; weder, weer en weêr enz. In a-b worden heel wat nieuwe samentrekkingstekens geplaatst, in c nog meer. In c vooral komt de neiging tot uiting om neêr tot neder en weêr tot weder te maken. Vooral heen en weêr wordt meermalen tot heene en weder (dat natuurlik in de oorspronkelike druk ook reeds vele malen voorkomt). Daarmee in overeenstemming wordt teer teder in c, aemtocht ademtocht, bespiende bespiedende, zij zijde.

Ik heb getracht hier althans enigermate een beeld te geven van de vele en velerlei wijzigingen, die de herdrukken ondergaan, van de grote zorg, waarmee Vondel zijn eigen werk herlas, een zorg die zich tot over subtiele kleinigheden uitstrekte. In de periode 1658-1660 komt de Hippolytus opnieuw in het licht, ook de Elektra en de Gysbreght van Aemstel, alle met een groot aantal wijzigingen, ten dele van dezelfde aard als die, welke hij in zijn proza-Vergilius aanbracht (zie Deel III, blz. 909, 928, 934). Men mag met verwondering en bewondering vragen: waar haalde de meer dan zeventigjarige kunstenaar de tijd en de lust vandaan om zò zijn werk te herzien. De kracht daartoe zal hij geput hebben uit zijn vurige liefde voor Hollands taal, uit het besef dat hij een van haar grote bouwmeesters was, die geen moeite mocht ontzien om haar op te voeren tot steeds groter schoonheid en volkomenheid.

Ten slotte volgt hier een opgave van die wijzigingen, welke regelmatig of met vrij grote regelmaat zijn doorgevoerd en onder de varianten niet afzonderlik zijn opgenomen:

naulix wordt in c (soms in b) naulijx (naeulijx); oorloogh oorlogh (c); drie dry (c); ontrent omtrent (c); dickwils dickwijl (c); kappel kapel (a-c); Julus Iülus (a-c); zeit, gezeit zeght, gezeght; leit, geleit leght, geleght (c); tittel tytel (a-c); ellende elende (c); sleepen sleipen (c); oegst oogst (c); ghy ghe gy ge (c); malkander elckander (c); eere eer (c); dollicheit dolheit (c; soms a-b).

Wat samentrekkingstekens, deeltekens en hoofdletters (ook de verandering van Zuiden wint in zuidewint enz.) betreft, meen ik te mogen verwijzen naar de opmerkingen hierboven.

Eigennamen en geografiese namen als Oebalus, Oenotrië enz. worden in a-c met e gespeld (Ebalus). Deze wijzigingen zijn wel opgenomen.

P. VIRGILIUS MAROOS HERDERSZANGEN (Deel VI, blz. 95-175; Van Lennep V, blz. 37-72; Unger 1646*, blz. 45-86).

EERSTE HERDERSKOUT.

1	Virgilius, hier met de gedaente van den herder Tityr bekleet, zijn lant c
6	Tityr zeght c
28	ter slincker zijde a-c
39	in 't hart c
40	in 't harte c
57	uwe eige beecken a-c
61	de boomsnoeier zingen (u en toe ontbreekt) c
78-79	Ick, in het groen onder eenen boghtigen heuvel uitgestreckt, zal u hier na c
83	stremsel a-c
84	boerehuizen (één woord) c

TWEEDE HERDERSKOUT.

14-15	uit yver ontbreekt c
16	zult my noch om hals c
17	zelf ontbreekt c
18	doornehagen (één woord) c
21	de vòòr heesche ontbreekt c
25	plukt de bruine violen c
26	en ontbreekt c
28	het eerste en ontbreekt c
31	windeke c
37	harders b
39	Ick hebbe een fluit, zeven rieten van ongelijcke lengde aen een gekleeft, my weleer c
42	de dwaze A. c
46	niet en acht c
47	violen c
49	schakeert zachte riddersporen c
52	(een ooft) dat van u gepluckt wil zijn c
61	zijnen Alexis a-c
65	wijngaert c
66	aen den bladerrijcken olm c

DERDE HERDERSKOUT.

11	dees vreemde huurling c
35	tegens u a-c
39	d'andre c
43	om krullen (twee woorden) c
91	doornehage (een woord) b-c
92	beminne; wel zoo lief c
111	vreest c
112	valt c

VIERDE HERDERSKOUT.

2 (9 en 24) burgermeesterschap c
5 en mengt'er nochtans a-c
15 eenen c
17 Burgermeester c
33 zullen ontbr. c; uwe a-c

VIJFDE HERDERSKOUT.

3	d'Oppergezaghsman a-c
20	het is billijck c
39	harders a-b
50	violen c
55	en zelf noch schooner (dan het vee ontbreekt) c
57	in het gras c
83	den krekel c
91	pijp c

ZESTE HERDERSKOUT.

3	voort c
5	malende, vaert terstont a-c; met zijn vertellinge c
25	vermits a-c
34	Parnas niet meer met c
35	Ismarus niet meer met Orfeus verzien zijn c
57-78	de haakjes ontbreken c
63	ry a-b
78	de haakjes zijn verdwenen c

ZEVENSTE HERDERSKOUT.

Opschrift:	Zevende a-c
12	een a-b; eenen ruischenden c
17	zelf ontbreekt c
29	den gewijden pijnboom a-c
33	bitze c
54	wijngaert a-c
65	t'elckens in a-c
74	op gelet (twee woorden) a-c

ACHTSTE HERDERSKOUT.

21 Nauwelix(-lyx) a-b; c
30 verzien c
34 Hoe willen nu de vryers opslaen? a-c

NEGENDE HERDERSKOUT.

20-21	Lycidas, soldaeten luisteren zoo veel naer vaerzen, als een arent naer het steenen van een Chaonische duif, in zijne klauwen beknelt: en had .... c
25	teffens c
46	wijngaert a-c
49-50	(wel,) kost ick het liedt c
54-55	De tijt beneemt ons alle dingen, oock den lust: (my gedenckt ....) c

TIENDE HERDERSKOUT.

12 begunstigh c
17 geen c

P. VIRGILIUS MAROOS LANTGEDICHTEN (Deel VI, blz. 176-351; Van Lennep V, blz. 73-134; Unger 1646*, blz. 89-162).

HET EERSTE BOECK.

12	maeckt c
15	ervaerentheit a-c
35-38	bekranst, in bedencken neemt waer gy u namaels in den raet der Goden zetten wilt; of u de zorgen der Stede en der aerde sta t'aenvaerden, dat de wyde weerelt u kenne voor eenen regeerder over saizoenen, en vruchten; of over den wijtstreckenden Oceaen, daer .... c
38	eert c
39	dient c
40	aenzoeckt; overleght c
40-41	gelijck een nieuw gestarnte c; is c; een plaets c
53	begint c
54	ontdoit c; ontlaet c
57	des begeerigen ackermans c
60	verscheidentheit c
87	veranderinge a-c
102	doorsnijt c; bouwt c
103	maeckt c
105	eene c
107	geene rust c
108	klonten c
123	allerhoogste a-c
127	huislieden a-c
141	worp b-c
152	verdruckte b
165	kleene c
168	dient c
170	de kromme ploeghstaert c
181	taei c
215	en noch niet en regent c
247	verdrincken a-c
267	het eerste nu ontbreeckt c
287	zevenden c; tienden a-c
292	komt c
312	afdrijft c
316	loopt; begint c
339	houdt c
340	geweste; neemt c
344	opluickt c
345	het c
346	boerejeught (één woord) a-c
350	zickel b-c
360-301	de ontbreekt (driemaal) c
371	blixemt c
372	dondert c
374	zagen uit haer lage dalen de buien opkomen a-c
377	koe b-c; het hooft c
383	bespringkelen b-c
388	de kraey luitskeels ongedurigh om regen a-c
393	kunt a-c
402	dan boven het dack spade in den nacht ziet c
406	achter haer her zit c
407	overal en en ontbreekt c
414-415	dat haer van boven een weerwijsheit gegeven is, die het nootlot der zaecken begrypen kan c
418	begint de geest van alle gedierten te veranderen c
419	eenen anderen moedt c
421	misleit c
429	maer bloost haer maeghdelijck aenschijn c
431	ten vierden maele c
432	dit geeft c
440	aenzicht c
445	uitschiet c; saffraen-geele a-c
447	zwaerlijck a-c
462	durft c
490	en de Goden ontzagen c

HET TWEEDE BOECK.

15	bloeit de herfst c
18	uwe broozen c
29	zijne moeder c
54	van alles in mijn gedicht t'omvademen a-c
59	in het wilt c
80	den reizigen dadelboom a-c
131	het fijne kattoen a-c
132	draegt c
140	een' a-c
165-66	aensla en aenbruise a-c
176	won ons Deciën b-c
189	kaiachtigh a-c
201	speelt c
228	in het bouwen c
234	druive a-c; begunstigt, dient c
246	wijn (zie de aantekening bij de tekst) c
253	derteler c
254	dertel c
255	kent men lichtelijck a-c
259	roode c
260	bruin a-c
262-63	graven, de kluiten c
266	huisluiden b-c
282	aengaet c
283	hangt c
308	aentast, speelt, gebeurt c
316	witten a-c
317	wederkomt c
318	begint c
319	aenvoert c
320	zwilt a-c; en verlangt a-c
328	het versche vocht a-c
340	de hemel c
362	opsteigert. opgroeit c
365	gestegen is c
393	de gront c
433	ceders a-c
434	spaecken a-c
447	rechtveerdighlijck a-b
467	aerdtbevingen a-c; bykomt c
468	omspoelt, afloopt c
475	in koele dalen b-c
485	den nootdruftigen a-c
486	den rijcken a-c
498	een lant a-c

HET DERDE BOECK.

31	ter kercke c
48	gekrulde c
59	Zoo iemant a-c
60	paerden wil aenvocken of ... spannen a-c
61	kieze a-c; moeders a-c
69	teelen a-c
78	uw vee a-c
86	kleenen c
88	kastanjebruin (een woord) a-c
92	over de rechte zijde c
103	die traegh is c
104	wanneer c
114	neergezeten a-c
128	wiert c
137	steecke a-b
138	kraecke a-b
139	vliege a-b
172	malkandere a-b; elckandere c (tweemaal)
179	niet melcken, gelijck men weleer plaght a-c
207-209	Maer het zy men gezint zy koeien of paerden te bezigen; geen ding ....: en hierom a-c
248	beriecken a-c
312	het volle jadder a-c
321-22	en de krekels zich in het velt laeten hooren c
324	steeckt c
326	uitspreit c
327	overhangt c
328	begint, matigt c
329	verquickt c
332	van het veehoeden zingen a-c
363	jaegenze c
380	witte vacht b-c
383	kribben a-c
416	bevochtigh b
431	de herders c
441	ontsteeckt c
442	uitteert c
443	zit c
454	teffens c
475	kribben a-c
480	teken c
497	barnsteen a-c
498	kunnen het vee verquicken a-c
510	den kraekende wagen b-c
511	kudden b-c
530	de noot Ieere a-b; leert c
534	wol ten oirbaer brengen c

HET VIERDE BOECK.

3	gemeene c
23	is c
33	vloeit c
34	overschaduwt c
44	welrieckenden a-c
100	den slimsten a-c
101	den besten a-c
105-106	zien'er eveneens uit a-c
125-127	En zeker, ten waer ick, mijn reis ten einde, het zeil streeck, en den boegh naer lant toe zette, veellicht zou ick zingen, hoe men vruchtbaere hoven .... b-c
128	hoe endyvi b-c
129	en ontbr. c
145	aenquam c
231	's winters a-c
239	ontzietze c
256	en ontbr. c
267	starrekruit a-c
309	vermits a-c
317	zeitge c
318	enick d'eer c; sterffelijcke b-c
321	ruckt a-c
363	puimsteenekamer (één woord) b-c
368	zeide a-c
372	het brandende vier a-c
388	steeckt, lijdt c
389	verquickt c
390	zich versteeckt c
391	nederlegt c
423	gelegenheit c
431	riedt a-c
464	ja zelf a-c
532	een lijckoffer a-c

P. VIRGILIUS MAROOS ENEAS (Deel VI, blz. 352-949, Deel VII, blz. 22-257; Van Lennep V, blz. 135-419; Unger 1646*, blz. 165-244; Unger 1646**).

HET EERSTE BOECK.

9	hun geleden ellenden b-c
33	begeerigh c
66	zitten; over deze dingen c
73	met den koperen boeg c
75	dit ontbr. c
76	den Koningk van Troje a-c
77	trouwen het nootlot belet het ons c
104-105	Ga hene, sart de stormwinden met kracht aen, jaegh ...c
107	zeven paer b-c
128-29	heft beide zijn handen ten hemel op, en zeght c
134	Serpedon b-c
139	de steven went c
148-49	voor zijne oogen het schip dat c
150	voerde, over den boegh tot achter in, zoo c
152	slockt het in zijnen balgh c
157-58	onttornt, en de voegen c
224	het hooft c
238	u misschien namaels vermaecken hieraen c
251-52	opgenomen, sprekenze ...; en twijfelen c
253	roept c
255	het schrickelijck ongeluk c
267	maeckt c
279	trecken c
287	van een eenige zoo schendigh verraden c
290	opklaert c
292	dat ontbr. c
294	en ontbr.: tot aen de starren c
296	zeer ontbr. c
313-14	zich beter beraden c
317	Mycene c
333	hem c
339	beladen a-c
349-50	en zoo gekleet en gewapent; of gelijck c
353	om het hooft c
370	om de kuiten c
403	omleggen c
406	herte b
417	mijn moeder b-c; onweder a-c
421	beklagh c
429	achter elckanderen a-c
430	op te stijgen c
434	aen de wal; ga slechts voort c
453	het gevaerte c
466	de hommels c
471	wel ontbr. c
484	in den grooten tempel c
486-87	tegens malkandre a-b; elckandre c
490	op hun beide verbittert c
496	kunnen ontbr. c
497	verquickt c
498	(zijn) hart c
511	vaeght c
516	bedruckt c
520-21	van zijnen vrient; zelf ontbr. c
522	zich zelf c
526	veele c
537	muntze boven alle Godinnen uit b-c
548	teffens b-c
562	de huisgoden van Libye c
569	aen ontbr. c
574	wat slagh van volck is dit c
578	zoo en toch ontbr. c
583-84	zijt verzekert het zal u niet berouwen, dat gy d'eerste c
589-90	mogen, met Godt, vrolijck c
596-97	Dido sloegh haere oogen neder, en antwoorde c
598	bekommeringe c
604	en het nieuwe Tyrus leghtzoo verre uit ... niet c
626	haren jeughdigen zoon c
627	een blozende en gloeiende verf (en vóór een ontbr.) a-c; eveneens ontbr. a-c
629	Parische marmer met een goude lijst verheerlijckt wort c
631-32	uit de Libyaensche zee c
632	O, die alleen c
639	indienze noch c
650	verwonderinge c
652	aen ontbr. c
660	won. Sedert wist c
663	en rekende c
671-673	hondert groote zwijnen, hondert vette schapen en lammers, en wijn, om het hart te verheugen c
680	vaderlijck hart c
689-90	Mycene; en de besproke boelaedje c
693	toe ontbr. c
698	toe ontbr. c
700	's nachts c
709	met vleien en smeecken c
714	meeninge c
719	Dat kint c
721	geensins c
723	opdat ghy (wanneer...) a-c
728	de vleugels c
746	ter poorte c
768	geven een groot licht door al de zael c
772-73	O Jupiter, sprackze, geef toch (naerdien ....) a-c
777	onder het gezelschap c
789	verdubbelen a-c
798	over al te water en te lande c

HET TWEEDE BOECK.

6	kost c
9	voor middernacht c
15	wel, datze, volgens b; wel, datze, volgens Chorebus raet, der Griecken wapens gebruickende, onderdienschijn, hun vyanden op den hals komen, tot datze ontdeckt wijcken moeten c
18	geen uitkomst b-c
38	gy gebietme c
39	te vernieuwen c
45	zoo belust c
50	na'et verloop a-c
52	bekleden de ribben met een

	huit van dennenhout c
60	en ontbr. a-c
62	langdurige a-c
66	plagh men a-c
70	op den burgh te planten b-c
72	waerop c
91	burgh c
113-15	en of de weifelende Fortuin Sinon in dit verdriet broght, noch zal ze my niet tot lichtvaerdigheit of logens brengen c
117	vermits a-c
128	gelegenheit c
129	zegen c
134	harte c
140	om geven a-c
141	de haakjes ontbr. a-c
143	harte c
156	en was beducht, wiens beurt a-c
159	vele a-c
162	hiel zich achter c
165	een ider a-b; ider c
166	voor zich zelven ontbr. c
169	het ontbr. c
177	wien a-c
180	bewogen c
183	gedenck b-c
188	en ontbr. a-c
202	dat ontbr. c
211	barnende kolen a-c
215	om raet b-c
216	de haakjes ontbr. a-c
226	gevaerte ontbr. a-c
231	Asië in het tegendeel Pelops vesten c
239	wat schrickelijcks c
247-48	en de rugh kringkelt zich in geweldighe bochten a-c
250	sissende b
253	en knaegen c
259	als hy zijnen offerbant ... besmet vindt c
262	op het hooft c
275-76	en verheugen zich datze c
280	zelf ontbr. c; en ontbr. a-c; klikklakten c
283-84	gelooft, borst uit en openbaerde c
295-96	onder de beschuttinge van het nootlot en de Goden, op ons gebeeten c
297	hier binnen gescholen c
303	de stadt, in haeren slaep en dronckenschap versmoort, brengen de wacht ... c
307	ter c
308	lieflijck b-c
315	wapenen a-c
327	harte a-c
334	een heerlijcke stadt c
344-48	hoort, van eenen bulderenden wint in het koren gedreven; of het geschal van eenen waterval, die over ackers en velden hene bruischt; het weeligh gewas ... smijt, en ... ruckt c
365	de tijt, van niemant t'ontworstelen, is ... c
373	en ontbr. c
385	dewijl c
416	hy versloegh c
418	onder scherpe dorens, op een slange a-c
419	zwilt c
420	bejegeninge c
422	dewijl c
441	haer blaeckende oogen naer den hemel sloegh: haer oogen: want ... c
447	paertsmane pluimen c
459	en ontbr. c
475-76	met de schilden in een gesloten, gereet c
479	torens en tinnen c
481	en ontbr. c
486	gemaeckt ontbr. c
490-91	boven op den tin van het hof, waer c
492	een toren, hemelhoogh c
497	en vreesselijcke ruimte c (dat, 498, blijft)
501	en ontbr. c
506-507	koetsier c
508	met ontbr. c
511-12	met een groote en wijde openinge c
518	heene en weder c
521	uit hare hengsels a-b; onder den voet c
525	stroom c
528	ruckt c
533	ontsteecken had a-c
541	en ontbr. c
550	wat dolheit drijft u c
551-53	Wy, die van mijnen Hektor niet kunnen beschutworden, zijn nu met zulck een hulpe en beschermer niet verkuischt. Kom .... c
562-63	in zijn bloet, en de geest geeft c
568	uwe a-c
576	knarssende a-c
599	toen ontbr. c
606	en zat, van elck gehaet c
608-609	Trouwen, zal zy behouden c
610	gaen ontbr. c
624-26	en, my by de hant houdende, met een minnelijck en helder aenschijn aldus sprack c
640	gevaerte c
649	Vader ontbr. a-c
657	eveneens ontbr. a-c
675	verwoestinge c
677-78	de vyant, my plonderende, noch eens over mijn lijck zuchten c
689	uitkomste c
694	zelve c
712	gemalin a-c
714	een zeltzaeme zaeck, die c
724	oock ontbr. c
736	mijnen neef c
738	u te volgen c
750	ghy ontbr. c
752	die (zoude) a-c
753	stroomwater c
755-57	De kleine Iülus vat my by de rechte hant, en volght zijnen vader met ongelijcke schreden: mijn gemalin komt achter aen; b: rechte wordt rechter; c: rechter ontbr.; kleine wordt kleene.
764	vooruit ziende c
769	een ontijdige doot c
780	en verberghze c
786-87	dewijl c
788	het vraagteken achter toe (drukfout) is in a-c vervangen door een kommapunt.
791	en ontbr. c
797	kelcken c
806	en verzachte mijn zorgh c
808	Ghy mooght (en ontbr.) a-c
814	ten deel vallen c
818	geweste c
820	zeide c
825	verwonderinge c

HET DERDE BOECK.

10	Eerlang a-c
11	gaf hy zich a-c
17	geweste c
18	op zijn bede a-c
41	zelf ontbr. c
50	nu ontbr. c
57	Dione a-b; Diones dochter c
80	leckt niet uit dezen struick a-c
101-102	Wy stellen dan Polydoor een lijckstaetsi toe a-c
104	zoenen a-c
107-108	houden aldus d'uitvaert des overleden a-c
130	anderde a-c
141	wederkomste c
159	den Godtsdienst van der Goden moeder in, op den bergh Cybelus c
162	Goddinne b
170	hem c
171	hier ontbr. c
172	uit zijn vaders rijck c
182	eerste bouwers c
184	de haakjes ontbr. a-c
187	huwen a-c (c: op droogh gezet, en jeught aan het huwen)
188	ick was bezigh haer wetten voor te schrijven c
197	uitkomste c
204	ter venster c
210	(met de vloot) overge varen c
217	Enotrië a-c
231	onbesmette gaven c
235	bedrogen is c
238	zy ons spelde c
264	belande c
284	speloncke c

288	mont c
295	de snoode .... c
313	kerckbeloften c
326-27	het vaderlant van den wreeden Ulysses c
331	de kleene stadt c
334	kerckbeloften c
335	het Trojaensche feest met zoenspelen a-c
341	aen den pylaer a-c
344	hun c
346	Feacenzeren a-c
351	regeert c
353	verwonderinge c
354	om dien man te spreken c
370	ick leef wel degelijck c
372	Ay c
398	korts eer Troje in lichten brant stont a; toen Troje belegert was b-c
403	een b
406	kleene c
413	hier eenen dagh of twee c
421	verregelege c
423	een afgrijsselijcken .... c
430	zijn eigen hant c
431	godtgeleerde lippen c
449	dertigh a-c
457-58	bekabbelt c
461	kleene c
463	en ontbr. a-c
464-65	om u voor d'altaren, op het strant toegestelt, van uwe beloften te quijten a-b (in c wordt dan nog beloften tot kerckbeloften)
472	heeft c; beginne a-b; begint c
475	zyde c
481	aenbruizen c
488	tot onder c
493-94	die met haere blaeuwe waterhonden bassen c
494-95	Behalve dat, indien'er eenige voorzienigheit by Helenus den waerzegger is, en men op hem staen magh; indien A. .... c
502	over staech c
510	en wijcken niet uit hun orde a-c
512	vervlogen a-c
515-16	Schat geen tijtverlies hier zoo kostelijck, want c
549	knaep c
556	liepen: vaert wel: gy hebt c
559	geene zee c
566-67	elckanderen a-c
569	de Trojes c
571	en de kaep a-c
581	en ontbr. c
582	en achter Regenstar ontbr. c
590	berckemeier a-c
591	om hoogh achter op staende c
596	den boegh c
601	wijckt een weinigh c
603	elckanderen c
606	(toegerust): paerden c
614	kerckbeloften c
623	de wadden barnen c
630-31	rijzen hemelhoogh met de golven, en dalen c
640	peckigen c
643	barnt a-c
647	uitsnorckt a-c
653	maer de lucht hing vol donckere nevelen a-c
654	wolcke a-c
662	Dardaensche a-c
671	heb ick hiermede c
697	te helpen a-c
699	etter a-c
711	gemeenlijck b-c
735	het eerste en ontbr. a-c
751-54	Helenus raet en waerschuwinge strijt hier tegen, 't en zy men recht midden tusschen Scylle en Charybdis doorvare, en het bijstere gevaer des doots vermijde a-c
756	te blazen; dies voer men a-c
772	een aenteelster a-c
783	niet ontbr. a-c

HET VIERDE BOECK.

8	over staech c
37	houtstapel a-c
32	groote deughden, en groote eer c
38	bediet c
60-61	Hy, die eerst mijn hart won, heeft c
64	en ontbr. c
64-65	zuster, my liever dan het licht c
73	hier ontbr. c
88	uitbuldere a-b
89	heeft c
93	ter kercke c
95	der burgerlijcke wetten; voor Febus c
97	offerkelck c
100	de opgesnede borst a-c
120	tafelbedde c
133-34	gedenckwaerdigen c
144	en aen de koningin van Tyrus uitbesteet zich hier vergeete c
146	Italië a-c
153	best ontbr. c
159	schiet c
170	bij Ondertusschen begint in a-c een nieuwe alinea
174	maghtigh veel ontbr. c
177	hare a-c
185	en ontbr. c
201	de knaep c
219	haeren c
234-35	en stroit zoo wel logen en laster als waerheit b-c
246	kercken c
262	ten heere c
265	(vriendin) wy trouwen offeren c
281	afkomste a-c
284	ontvonckt; acht c
288	En ontbr. c
295	waer mede hy c
306	een poos ontbr. c
312	kloofde c; zandige a-c
324	of ontbr. a-c
326	de moeite c
327	te rugge a-c
350	gelegenheit c
357	wapende, en uitreede a-c
363	eerst ontbr. c
373	met my c
377-78	en magh ik u bidden, zet c
383	aen ontbr. c
391	veranderinge c
392	bekommeringe c
441	zinneloos a-b; razende c
445	Trouwen daer bemoejen zich de Goden mee c
448-49	indien'er noch medoogen in den hemel is c
451	ontlooptge c
456	ten halven c
471	ter stede c
476	zommige c
478	waertge c
482	brengtge c
489	het schip achter c
500	jaeght b-c
504	smeecke c
505	bidde c
546	de bende c
560-61	der kercke c
566	en ontbr. a-c
575	gedachtenisse a-b; gedachtenis c
584	houts; hershout a-c
595	eer de moeder gereet was c
602	de vermoeiden a-c
608	en ontbr. a-c
617	trouwen dewijl het c
622	weet nochte merckt a-c
625	een' hoop a-c
630	mijne tranen c
652	openbaringe c
663	d' oranje a-c
665	ter tinne af van c
682	zijn lichaem ontbr.; in flarden c
690	uitgeroeit b-c
722	luttel c
760	het overoude Tyrus c
763	het aenzicht c
770	een zelve oogenblick c
774-75	O zuster, gy hebt u zelve en my, en .... c
784	in het bedde c
793	oranje a-c
797	(des lichaems). Toen sneetze heur hairlock af: terstont c

HET VIJFDE BOECK.

2	gewellekomt b-c
5	stoffenden a-c
9	Ondertusschen steecken c
15	eerst ontbr. a-c; opdatze hem a-c
53	uit den westen a-c
55-56	(overmagh), laet ons volgen, en varen c
73	om het lijf c
81	zijne a-c
86	Al waer (twee woorden) c
87	Mycene c
91	schickinge a-b
104	loopt c
105	zijne krachten a-c; is c
106	osseleere Want a-c
108	(en schicken) eer in te leggen c; Hoort al te zamen toe c
109	uwe hoofden c
111	zoo doet de jonge Ascaen c
116	en het graf c
137	uit den jammerpoel verlost a-c
138	offergifte c
180-81	(de baren), en de zee gaept van den slagh der riemen, en voor c
184	in den renstrijt a-c
185	uitgelaten b-c
187	de yver c
192	zette hem na; Na hun c
193	den voorsten a-c
199	na c
203	dus uit de streeck c
206	hem ontbr. c
207	den voorsten a-c
209	harte a-c
241	boegh c
245	steven c
257-58	Mnestheus met den Walvisch d'allerleste de zee; eveneens vlieght c
260	te ontbr. c
264-65	en nu was Kloanthus alleen noch vooruit; dien zet hy c
274	kerckbeloften c
276	kerckbelofte c
279	ry a-b
284	wijze c
286	te water, en ontbr. c; en ontbr. a-c
287	(laurier), beval a-c
289	leide a-c
292	koningklijck c
302-303	Naulyx waren beide zijne kamerlingen, Fegeus en Sagaris, maghtigh c
305-306	op hunne schouders te torssen; maer Demoleüs hier mede gewapent, joegh eertijts de Trojanen c
324	blijde c
327	zooght c
340	stamme c
350	tweesnijdige c
352	blonden c
356-57	die en wort ontbr. c
370	schier de kans c
375	kost c
381	(door zijn vrients) hulp c
382	begunstelingen c
384	treffelijckste a-c
386	door list c
391	Toen sprack c
400	en ontbr. c
420	zijn breede schouders a-c
453	zijn b-c
469-70	Anchises zoon c
471	Daer stondenze c
472	hunne c
483	het eerste en ontbr. c
486-87	stormgevaerte c
500	en ontbr. a-c
508	zijne c
518	hem riep c
522	recht voor c
523	zijne vuist c
524	Want (hoofdl.) a-b
525	star c
528-29	en nu eer genoegh behaelt, legh de wanten af, en staeck de vechtkunst c
537	uit ontbr. c
542	zelf ontbr. c
550	te ontbr. c; met oog en pijl naer het wit c
557	de vleugels c
560	nederviel c
563-64	den boogh wist te hanteeren c
582	nochte ontbr. c
583	stelt c
592	(eere). Hy belast al den toeloop c
620	heene en weder c
641	grootmaghtigste c
658	heimelijck ontbr. c
663	niet onbedreven op booze nucken c
684	brandende c
720	niet ontbr. a-c
722	de haakjes ontbr. a-c
743	doncker a-b
756	hem, boven anderen c
769	de kleenhartigen c
792	hijgende a-c
798	wieroock vat a-c
809	lotingen c
815	breetstreckende c
829	staende voor op het schip c
832	de schepen a-c
838	vermurwen c
855	eische c
862	mindere a-b
863	moedelooze c
883	Inous c
900-901	op de kampanje c
907-908	dit woeste gedroght c
921	niettemin a-c
927	hene en weder c

HET ZESTE BOECK.

13	zich zelve c
16	Tarter a-c
17	des c
18	d'Albaensche a-c
33	belant c
35-36	den boegh de zee, het roer het strant c
38	kaien c
46	en ontbr. c
57	Krete a-c
62	(geilheit). Hier is die doolhof waer uit men zich niet redden kan. Dedael zich over .... c
76	de groote kerck c
91	harte c
110	schrijft a-c
115	voorspellinge c
121-23	ô Eneas, gy zijt ten leste van de groote zwaericheden, ter zee geleden, ontslagen, maer hebt grooter zwaericheden te lande te verwachten c
127	geenen S., geenen X., nochte geen Grieksche legers a-b (in c ontbr. geen)
132	de Trojanen a-c
141	hare razerny a-c
143	geenerleye zwaricheden konnen c
144	vremt en onverwacht c
146-48	op dat volgt ick uit r. 148 a-c
157	uwe woonplaets a-c
178	staet c
181-82	en het is niet eer geoorloft ...., 't en zy men c
183	.... Proserpijn heeft ingestelt c
186	sla gade c
187	zoo ontbr. c
192	zijt, en ontbr. c
198	zijne oogen c
213	zoo ontbr. c
223	en ontbr. a-c
227	alles c
245	oranjen a-c
251-52	en zich neffens zijn droeve assche voor het uiterste te quijten a-c
256	op het vier c
278	die zwarte keel a
281	het bovenste hair a-c
282	eerst ontbr. c
285	in kelcken c; dienst a-c
290	opgang b-c
299	evenwijde a-c
300	ghy ontbr. c
309	Voor in het poortael zelf, en aen den mont a-b; in c vervalt zelf
324	poelslang c
327	rucht c
338	met den boom a-c
351	den anderen hoop c

353	wil a-c
355	en ontbr. c
375	de ontbr. a-c
376	eerst ontbr. c
378-79	met dit eene antwoort c
391	golven a-c (in de afgedrukte tekst behoort golve te staan)
394	mijne handen c
399	uwe hoop c
401	zoeckt b
405	over het water c
410	zonder verlof overvaren c
419	harte a-c
420	wort c
438	deurwachter c
459	slockte a-c
464-65	een jammerlijck gekerm c
475	hier boven c
481	beplant a-c
495	ick zweere c
501	en ontbr. c
505	overdwars b
511	evengroote a-c
518	op eene ry c
520	ontfermden a-c
524	hen c
537-38	sprack hem vriendelijck aen c
545	kost c
549	heilooze c
557	midden onder a-c
561	die fraeie bruit c
564	trouwen hopende c
565	dat haer lief dit wonderlijck zoude behaegen c
567	Ten kortsten c
591	kaien c
593	geen mannekracht, zelfs geene Goden a-c
608	dieverye c
615	zeitze ontbr. c
622	quamen diep hier onder c
626	dewijl c
630	heene c
632	het eerste nochte ontbr. a-c
639	herwasse a-c
648	vaderslaght a-c
656	spaecken a-c
661	om giften en gaven in c
662	in haer slaepkamer c
680	milder c
695	welrieckende a-c
697	het vaderlant a-c
719	der zelve a-c
723	en hebt ghy uit liefde tot a-c
748	langdurige a-c
754	lichaem c
787	keeren c
788	met een ontbr. c
789	vergaderinge; het gewoel c
791	kost; genakende c
792	kort afvaerdigende ontbr. c
797	stange a-c
798	afkomste c
824	Nu keer uwe oogen c
833	hare ronde sluit c
834	schouders b-c
841	overwinninge c
843-44	en twijfelen wy noch onzen naem uit te breiden door heerlijcke daden? c
849	bevestigen zal c
858	ter straffe c
870	steeckt u niet in c
874	Dees zal c
880	stilzwijgende c
892	verdelgen a-c
895	zijnen rijcken buit c
902	sprack hy ontbr. a-c
918-21	Als hy gewapent op zijnen vyant aenquam; het zy te voet; het zy hy een schuimbeckend paert met sporen in de zijde noopte, dan zoude niemant zich beroemen dat hy hem in het velt bejegende c
926	doorgaens ontbr. c
929	zoo ontbr. c
935	met een ontbr. c

HET ZEVENDE BOECK.

13	veeherder a-c
15	lanthoorn a; lanthoren b-c
24	met dit boeck endight a-c
37	navolght c
67	boegh c
71	uitheemsche a-c
76	tegens elckanderen c
84	hingk a-c
103	('t is schrickelijck) a-c
105-106	de kroon, die van gesteente glinsterde c
115	d'Inwoonders c
116	Enotrische a-c
131	al wat van d'op-en-onder-gaende zon beschenen wort a-c
145	teljooren c
154	teljooren c
155	die men c
157	hierom ontbr. a-c
158	beginne a-c
161	offerkelcken c
162	en ontbr. b; hen aen ontbr. c
166-67	en Cybele, der Goden moeder a-c
172-73	onder alle de Trojanen a-c; is c
202	te begroeten c
221	die kercke c
232	de billickheit en gewoonte a-c
235	Ide a-c
236	dat tegens over Thracie gelegen a-c
251	Mycene c
257	watervloet a-c
273	den stroom, die uit Numicius heilige bron vloeit a-c
276	kelck c
319	pais c
354	en ontbr. a-c
361	en wraeck, en lagen a-c
367	ongekreuckt c
398	eersten a-c
405	uitzoeckt c
406	geboden a-c
451	in het hooge hof c
456	kerck c
466	schoone c
471	is c
494	Hy springt a-c
495	breeckt a-c
497	hy ontbr. c
517-19	hetwelck d'onbeschofte huislieden ten oorlogh ophitste, en d'eerste oirzaeck der elende was c
520	van de moeder gestooten c
538	huislieden b-c
549	zoo ontbr. c
567	ademtoght c
569	en ontbr. a-c
570	was ontbr. a-c
603	herders c
604	in de stadt c
610-12	De mans, welcker dolle vrouwen, ter zijde af in de bosschen ten reie gaende, Bacchus ter eere rinckincken (want .... haer) komen van alle kanten te hoop c
614-15	dat hy tegens de voortekens, tegens der Goden antwoorden c
629	kerckbeloften c: want ontbr. c
633	een wijs c
637	tegens de Geten c
648	en de kopere trompet blaest op c
650	den krijgh aen te kundigen ontbr. c
654	gesloten b
659	glat, en ontbr. c
661	brengt c
662	steeckt c
664	aenbeelt b-c
667	der zickel c
698	ongekemde c
700	gedost ontbr. c
703	van Tibur herwaert c
710	geloofde men c
712	volght c; over het velt c
728	trecken in hun gelit c
732-34	men zou niet zeggen dat het troepen gewapende mannen zijn, maer een vlught van schelle vogelen, die door de lucht over zee .... c
751-52	airen, op het velt van Hermus, of op de goutgeele ackers van Lycië, geroost worden a-c
757	landou c; wijngaert a-c
758-59	oock die hem door d' Auruncische Raetsheeren van de hooge heuvels megezonden werden a-c

759-60	en die van Kales komen c
762	een lange stock met weerhaecken, waer aen c
763	schildeke c
765	Ebalus a-c; in ontbr. c
778	uw lantzaten, die den Platbergh bouwen b-c
792	Virbius, Hyppolytus overschoone afkomst, trock oock a-c
799	Dianaes gunst a-c
801	vermits a-b; dewijl c
802	zelf ontbr. c
809	dewijl c
813	zelf ontbr. c
814	wapenen c
820	de haakjes ontbr. a-c
822-23	op gedreven a-c
845	haer frissche leden c

HET ACHTSTE BOECK.

19	waer op a-c
52	hene en weder speelt c
56	ontrust c
59	zelf ontbr. c
68	en nu zult ghy (opdat...) a-b; in c ontbr. en
83	mijne oevers c
90-91	Hier houde ick mijn hof, het hooft van groote steden c
92	in zijne kil c
93	en ontbr. c
98	ruck c
104	vloote c
107	zoo wit als zy ontbr. c
110-11	Aldus stilde de Tybergodt, in .... vloet, waer door c
115	en ontbr. a-c
127	offerëer c; te gelijck ontbr. c
137	Brenght ghy ons a-c
138	van de campanje c
141	hoovaerdige a-c
146	en (achter op) ontbr. c
146-47	(aen) neem uw verblijf c
148	Zy leggen aen c
152	ick was niet eens beducht voor u c
156	dreven my Godt woud's gewilligh; door het nootlot ontbr. c
166	van verre listigh c
167	(zelf) in uw hof c
171	getrouwheit c
177	hoore c
179	het rijck c
183	verwonderinge c
185	den man c
193	met soldaten c
196	Zoo spreeckende c
197	kelcken c
198	zelf ontbr. c
199	den voornaemsten a-c
202	en ontbr. c; beschuit c
203	te gelijck ontbr. c
207	deze maeltijt c
215	afgrijsselijck a-c
220-21	met de komste van dezen Godt c
227-28	uit de weide, en verstack c
231	Toen nu A. c
232	drift uit de weide c
233	in het wechgaen c
233-34	en te bulcken dat het door al het bosch klonck c
237	gissinge c
240-41	Toen zagh men Kakus eerst schricken en .... c
242	de wint c
246-47	vast en pal c
248	zijne oogen c
254	vogelen a-c
258	neder c
259	te rugge a-c
270	braeckte (want ...) zulck a-c
271	ter keele c
276	sprongk gezwint c
281	zijne keel c
283	den verzworen roof c
284	wanschapen a-c
290	d'afkomste c
294	eene weldaet c
294-95	laet den kelck rondom gaen; roept c
296	rustigh den wijn. Zoo c
298	bekranst b
299	offerkelck c
301	zoo ontbr. c
304	Zy schaffen spys en ... offergerecht, en c
311	en ontbr. c
312	Echalië a-c
320	en ontbr. c
323	niet ontbr. a-c; afkomste c
341	eenen harden kost a-c
344	en ontbr. c
352	onbeschoft van lichaem c
366-67	volgens het Arkadische gebruick, den Lyceeschen Pan toegewijt. Hy .... c
391	een banckkussen c
406	zijne moeder c
407	uw .... Godtheit c
411	de mijnen c
417	beddegenoot c
421	uw Trojanen c
424	jaren zou leven c
427	en (achter worden) ontbr. c
430	harte; smiltende c
446	uit den hoogen hemel derwaert c
447-48	smeedden met hun naeckte armen a-c
451	gebruineert c
455	druck c
456	(hy) landen c
457	bruineerden c
460	zelf ontbr. c; Godinne c
473	aenbeelden c
477	zoo ontbr. c; vogelezangk a-c
491	overtreflijcke c
508	knevelde c
519	op staenden voet ontbr. c
520-21	over dit maghtige leger c
523	het gene a-c
532	cieraden c
549	overwoegen c
556	klickklacken c
561	om te vechten ontbr. c; mijne moeder c
563-64	en met de wapenen .... uit de lucht verzien c
568	Laetze slagh leveren c
579	paert c
584	kerckbeloften c
591	zelf ontbr. c
592	naer den afgront c
593	het luit ysselijck staat tussen haakjes a-c
603	verhoort c
610	bekommeringe c
610-11	mijn lief kint, mijn eenigh vermaeck in mijnen hoogen ouderdom c
613-14	Het jongste afscheit perste den vader deze woorden uit het binnenste van zijn harte c
615	(bezweken) in het hof c
618	zelf ontbr. c
625	De gewapende c
630	met oneffe (heuvelen) c
635	kost c
645	den strengen (Turnus) c
649	treflijcke c
651	met.... armen ontbr. c
653	harnas c
657	schrander op het voorspellen c
658	van toekomende c
660	het geslacht c
662	geworpen hadde c
665	bootseerde c
672	offerkelcken b-c
675	het ingewant c
683-84	de kerck c
690	de .... baert a-c
692	met zijne vuist a-c
714-15	kroone c; een trotse oorloghsprijs c
716	zijne c
724	zwemmen c
725	aenrennen c
726	zettenze c
727	op elckanderen c
752	kercken c
753-54	in .... tempel a-b; in de sneeuwitte kercke c
758	de Nomaden c
761	zijne c
764	blijde c

HET NEGENDE BOECK.

9	heeft c
13	matsen a-c
14	hun a-c
17	wort c
38	ter wederzijde ontbr. c
49	om ontbr. c
54	de Godin in het heenevliegen c
57	in het harnas c
69	zijne c
71	uit den wachttoren a-c
72	zwart a-c
88	het ontbr. a-c
92	beschanssinge c
93	in 't vlacke velt b-c
111	al de jonge borsten verzien zich a-c
120-21	uw moeders a-c
126	bekommeringe c
127	behoeden a-c
129	het c
152	gaet hene ontbr. a-c
155-56	een wonderwerck c
171	vermits a-b; dewijl c
175	Mycene c
188	uit blooheit c
198	zorgh c
204	kopere kroezen c
227	treflijcks c
229	ziet men slechts c
230	geen ontbr. c
239	zulck een a-c; treflijck c
247	waerachtigh ick hadde dat bedencken op u niet, nochte het waer niet redelijck, neen c
249	aenschouwt c
251	my by geval c
257	met eene grafstede c
261-62	en ydel ontbr. c; zoeckt ghy ydele uitvlughten. Ick c
264	hare beurt a-b; hunne beurt c
266-67	Alle dieren, ontslagen van hunnen arbeit, lagen onbekommert, en sliepen op het velt: d'opperhoofden c
273	hunne zaeck c
273-74	(belangk,) en de tijt hieraen wel besteet zoude zijn c
275	begon c
277	die wy u aendienen c
288	waerheen de stroom c
298	nu in de bloem van zijne jaeren c
300	wederkomste c
300-303	bezweere u, o Nisus, by .... Vesta (want ick stelle mijn geluck en raetslagen in uwe handen) vordert vader te rugh c
304	mijne c
309-10	(bruit;) zaeght gy c
315	uitrustinge c
317	omhelze c
323	Priaems c
326	beseft c
334	treflijcke c
337	zal .... genieten c
338	zweere c
340	komt c
361	voort c
363	t'effens ontbr. c
381	quam a-c
402	(het,) niet tot zijn voordeel c
409	om aen koningk T. antwoort te brengen c
416	(zoecken) zich in de duisternisse te versteken c
422	in het nasporen c
430	d'ontbr. a-c
433	alree ontbr. c
436	om ontbr. c
445	slotroos c
464	ghy ontbr. c
473-74	(quijnt;) of mankop, by geval doornat beregent, hals en hooft laet hangen a-b; al quijnende vergaet; of mankop, doornat .... hangen c
485	Eneas afkomst a-c; onbeweeghelijcke c
486	bewoont; bezit c
496	oranje c
498-99	het velt, en gaf alle dingen hun verwe, wanneer Turnus zelf al gewapent de mannen en gewapenden ten strijt aenmaende a-c
500	(wetten,) oock Euryalus c
519	ghy leght c
524	of op wat plaets c
536	in huis a-c
537	krijghstrompet c
538	gekrijt a-c
545	scherpe morgenstarren a-c
552-53	en de schildpadt, hun beschutsel ontsnoert a-b; in c: scheurt.
553	(Rutulers) poogen niet meer bedecktelijck c
554	van de c
557	vierwerck; afkomste c
561	eenen moort a-c
564-65	(plaetse) stont een toren, boven met bruggen voorzien, en ysselijck a-c
566	alle Italianen a-c
572	zolderinge c
576	het gedruis c
581	tegens de wet c
590	op de doot te passen c
595-96	Turnus met zijn snel geweer hem achterhaelde, en c
604	om hoogh c
606	A. velt C. a-c
616	yzerkleur c
619	zelf ontbr. c
621	het heete loot c
626	met zijne hant ontbr. c
638	en gewennenze ys en sneeu te verdraegen c
639	zich af ontbr. c
640-41	onze volwasse jeught a-c
641	helpen c
643-44	en drijven de ploeghossen met een spietsyzer voort c
646	van den roof c
647	gloeien van saffraen en purper a-c
651-52	gewoon is hooge en lage fluiten te hooren c
657	met de paertspees c
658	(halende,) badt ootmoedigh Jupijn met deze belofte c
659	uwe kercke c
661	een witte vaers c
662	haere moeder; die; haere klaeuwen c
664	geweste c
665	terstont rammelde c
667	in zijn brein ontbr. c
670	Zoo sprack c
675	o jonge knaep c
678	en ontbr. c
683	kerckmeester; eenen c
685	grijs hair c
689	knaep c
697	Het geschreeu c
699	het lijf c
715-16	Quercens, die op den Platbergh woont, braef ... b; Quercens, en Equicolus, braef c
723	tijdinge c
729	en by a-c
751	dewijl c
752	in het harte c
753	zagh legghen c
754	drong a-c
776	de spits c
784	gekloven a-c
786	en ontbr. c
798	toezetten b-c
807	eindelijck a-c
812	vergeefs is vervangen door heelshuits c
813	nochte ontbr. a-c
836	kaien c
842	volle geweer a-c
843	ontfing c

HET TIENDE BOECK.

21	onweder a-c
41-42	Zy zetten zich ... neder in a-c
43	eerst ontbr. c
46	zijn c
49	forsse a-c
55	eeuwighe a-c
80	wien a-c
82	om (den ... ondergangh) a-c
102	dwingtge c
103	hartewee c
106	voorspellinge c
108	het leger c

112-15	Past het niet dat d'Italianen het opwassende Troje in brant zetten, en Turnus .... zijn vaderlant verdadigh? c
116	de ontbr. a-c
119	haer liefs schoot a-c
120	verzien c
131	vrouwe c
135	zijtge c
158	hem, die in het midden tradt c
161	vierwerck c
164	slechts ontbr. c
175	zelf ontbr. c
179	plagh a-c
180	met gouden lint c; neck a-c
185	dewijl c
196	voorspellinge c
212	achter aen a-c
243	wijcken; wijck c
256	boegh c
264	boegen c
268	slaet de rechte hant achter aen het schip c
275	dwang a-c
278	de knaep c
292	den schepen a-c
316	de kruin op de kam a-c
332	men a-c
353	noch a-c
357-58	de treflijckste c
361-62	en Febus toegeheilight, zoo jongk van het mes onbeschadight bleef. Het verwijlde niet lang, of hy broght c
379	op de Rutulen c
386	(lijf) aen de zenuwe c
386-88	Numitor schoot naer Eneas met den schicht uit zijn broeders lichaem geruckt, doch c
388	hy ontbr. a-c
402	locht c
407	en ontbr. c
409	te voet te vechten a-c
418	(toghten,) en mijne hoop, die c
421	van mannen ontbr. c
424	zoo wel hart en handen als zy. Ziet c
438	durf a-c
447	zijne b-c
470	met dit gebedt c
475	en ongeluckig zijn a-c
475-76	Maer Lausus, het treflijckste lidt van het heir c
478	suften a-c
482	even sterck en van brave oversten verzien c
493	Pallas moet tegens my alleen kampen c
496	over het a-c
497	den c
500	rijcken c
501	yder lot c
520	de Deught a-c
525	zijne c
526	eene c
529	groot a-c
534	verzien c
543	vast zy a-c
552	is c
558	die ontbr. c
565-66	om, al roockende van bloet U, o hoovaerdige Turnus! by te komen a-c
577	verschoon a-c
579	een schat c
593	den gesneuvelden a-c; offert dien op a-c
596	toe ontbreekt c
600	vermeten c
607-608	biddenden a-c; daer na houwt hy den .... biddenden ...., het hooft af c
615	blonden c
654	harte c
656	de knaep c
657	ter poorte a-c
665	harte c
673	in het kort c
678	hoop c
682	boven het hooft c
683	wensche c
705	vast gemaert c
720	achtge; woudtge c
729	ghy ontbreekt c
739	bermhartigheid c
755	de paerdepluim c
756	Paris tijtgelijcke c
760-61	(stadt;) Mimas, wiens aenzicht onbekent bleef, rust in het Laurentijnsche lant: en c
815	andere a-c
824	grooten c
828	deze stang a-c
849	niet ontbr. a-c
857	met schichten c
860	ten velde c
861	of ontbr. c
866	uwe doot c
873	zijne moeder c
876	en het aenzicht c
880	knaep c
906	harte c
927	en ruige paerdepluim c
928	harte c
930	bewuste vromicheit c
943	rende hy slincks om en rontom a-c
949	zijne c
958	het eerste ghy ontbreekt c
967	zijne ziel c.

HET ELFDE BOECK.

2	staetsie c
3	den zijnen c
4	de Trojanen c
10	zijne maght c
23	zijne dootquetsuure c
40-43	quam de dageraet, uit den Oceaen, in het Oosten oprijzen: en .... (.... joegen, .... ontroerde) betaelde a-b; c: rees de dageraet; verder als a-b
52	vermaende a-c
60	te rucken c
70-71	die en was ontbr. a-c; doch die zijnen a-c
75	wijs c
82	o erbarmelijcke knaep
122	zelfs ontbr. c
129	groote ontbr. c
130	zijne c
146	goedertiere a-c
149	schuwt c
150	voor den dooden c
170	(magh) elders een bruit zoecken c
171	(halen,) en steenen ten bouw van het nieuwe Troje aen te brengen c
223	wensche c
225	sterflijcke c
226	hetwelck c
235	Het geschrey c
246	brengt c
255	heete beenders c
256	warme ontbr. c
267-68	want de Koningin beschut hem onder de schaduwe van haere grootachtbaerheit a-c
271	tijdinge c
273	is c
276	achter dragen een punt a-c
322	op wedergalme a-c
330	met blanck geweer c
331	die het beproefde c
363	ick beschuldige c
367	Ick hebbe c
370	de schraele toppen c
371	overwassen a-b; bewassen c
374	is.... groot is tussen haakjes geplaatst a-c
381	belieft het c
385	onze rijckscieraden c
388	zich met slimme treken tegens a-c
391	onzeker uit wat stam van vaders zijde c
396	doch durven niet uit de borst spreken c
406	schoonzoon c
409	hem den noot des lants vertoonen, en c
412	jaeghtge c
417	uwe onderzaten c
421	van het hof c
422	trouwen c
423	ongeachte c
427	eens ontbreekt c
432	geene c
445	zal zien wassen c
446	wapenen c
449-50	naer den afgront stierde c
451	Dardaner c
457	Oock wanneer c
459	zijne c
463	raetslaegen c
469	achte c
470	snevelen c
471-72	noch noit in 't velt geweest c

473	hunne eer c
477	klinckt c
482-84	en die in Latium .... geworven worden, zullen geen kleine eer bevechten c
485	en ontbreekt c
488	in den wege sta c
496	het c
497	mede inleggen a-c
498-99	Terwijl zylieden strydigh over twijfelachtige zaken, dit onderling verhandelden, trock Eneas c
502	hunne b-c
504	der gemeente geschockt, dapper .... c
505	vatten verbaest de .... c
510	schelle c
512	gelegentheit c
519	al het ander volck c
524	den Dardaner c
530	de kerck c
534	de kerck c
538	zelf ontbreekt c
539	en had alreede a-c; ruw c
540	(schutten,) en goude laerzen aengeschoten, het hooft... c
543	alreede vol moedt en hoop den vyant aen c
550	zelf ontbreekt c
554	ruitery c
565	een laegh c
580	onbekende b-c
581	zich in het gevaerlijcke bosch c
585	zoo byster lief a-c
593	d' ontbreekt c
604-05	de haakjes ontbr. a-c
611	neem haer aen, die c
615	vermits a-b; dewijl c
620	d' ontbreekt c
623	tederen c
626	tigersvel c
628	tedere c
650-51	staen ysselijck van yzere speeren, en de spietsen flickeren over het velt c
670	met hunne afgerechte paerden a-c; eens loefs (twee woorden a-c
674	peil a-c
675	kaien c
685	zelf ontbreekt c
690	bloots hoofts (twee woorden a-c
692	voor het spits ontbr. c
697	d'eene borst c
698	en worpt nu c
701	op den rugh c
702	schietze c
705	zelf ontbr. c
707	gerusten ontbr. c
715	de bloote borst c
723	menigh a-c
733-34	die met vrouwewapenen u den stouten mont zal snoeren c
734	by de schimmen uwer vaderen c
737	Butes c
738	hals a-c
744	Aunus zoon, die .... woont, een krijghsman a-c
745	zijn bedriegery a-c
753-54	zultge c
756	het paert haer gezellinne c
759	ontslapen is c
762	door uwe vaderlijcke treken c
767	vervloeckt a-c
769	en ontbr. c
770	nedervallen c
776-77	de vleugels met vele woorden aenhitst, elck by zijnen naem noemt, en de verjaeghden moedight a-c
781	draegt gy; voert gy c
787	zelf ontbr. c
789	ontstelt a-c
799	een a-b
804	al huppelende ontbr. c
805	(roof,) lustigh buiten c; benden c
806	uitkomste c
807	by nootlot ontbr. c
810	jongeling c; bespiedende a-c
813	's vyants a-c
820-21	in uitheemsche yzerverwe c
822	kornoelienhout(één woord) c
843	mijne c
857-58	eenen jongen stier c
861	intreckt a-c
863	haer oogen c
864-65	al stervende den pijl uit c
875	en (achter keere) ontbr. c
877-78	het lichaem c
878	liet a-c
879-80	voer gestoort en zuchtende c
882	feller c
889	harte c
890	maeght c
903-904	loopt gy van my wech? c
930	hun c
934	hun c; de haakjes ontbr. c
939	ten deele a-c
943	en ontbr. c
946	tijdinge c
955	schaduwachtigh a-c

HET TWALEFDE BOECK.

5	eede a-c
9	een' van a-c
27	stootende a-c
50	beraem de voorwaerden a-c
55	gemalinne a-c
61	het ontbreeckt a-c
68	de ontbr. a-c
79	is c
80	leeft c
84	is c
85	zoo jammerlijck treurt c
87	en hy wort a-c
88	kost c
92	navolght c
136	mijne speer c
141	rieckt c
142-43	het ... aenzicht c
151	zijne ... gramschap c
194	ghy ontbr. c
198-99	haere schoone borst; het (is nu) c
211	d'Anderde Hoop a-c
213-14	een tweejarigh schaep c
217	offerkelcken a-c
222	Goden c
232	onder de Teukren staen c
248-49	zal my perssen mijnen eedt te schenden c
249	door eenen watervloet a-c
285	zelfs ontbr. c
286	zelfs ontbr. c
296-98	wenden met een geschrey (dat een wonder schijnt,) verdonckeren den hemel met... c
300	zelf ontbr. c
305	kerckbeloften c
306	ghy ontbr. c
310	waer van men u c
325	zommigen a-c
330-33	te rechten. Daer komt een afgrijsselijck onweêr... dichter. Men ruckt d'altaeren om verre: en gaet met ... c
342	bidt a-c
347	troni c
348	brande en blaeckte c
356	al het a-c
359	zijne c
363	en uw vrees vaeren c
364	vuist c
365	het altaer c
367	het is c
370	treflijcke c
371	dat hy E. wonde c
383	Vrees c
392	uitgerust c
394	in het barnen van den slagh c
411	Sybaris a-c
420	worpende c
421	zijne hant c
434	zijne c
437-39	Eneas wil datze de wonde met de breede vlijm openen en opsnijden om het punt uit te krijgen, op dat hy zich weder in den slagh begeve. Nu ... c
439	by ontbr. c
440	zelf ontbr.; zijne c
449	wijze a-c
462	in het lijf c
463	bewimpelende c
465	het ontbr. c
468-69	nu volghde de pijl de hant zonder moeite c
486-87	A. en M. stooten .... toe, en al de stoet ten leger uit, hen nagevlogen. Toen... a-c
489-90	T. en d'Ausonianen zagenze recht... aenkomen, en alle hun leden ... c
491	d'eerste onder a-c

492	vernam, dat gerucht kende en bevende van angst de vlucht nam a-c
504	(Osiris:) M. treft A.; neder ontbr. a-c
505	... Ufens neder a-c
510	of schichteniers a-c
513	heldin; harte c
518	de zwarte c
520	en ontbr. c
523-24	komtze ... met ... te voorschijn a-c
540	zoo ontbr. c; in 't hooft a-c
563	Hy vischte, omtrent ... c
564	afkomste c
566	eene b-c
578	getrappelt c
580-81	en treft hem met eenen schicht door den gulden helm dat die in de herssenen steecken blijft: en ... c
585	den ellendigen a-b; den elendigen c
595	van den Arkadischen Evander a-c
614	Trouwen c
622	toe ontbr. c
624	zelf ontbr. c
631	toe ontbr. c
640-41	het vierwerck c
643	is c
656-57	dat hy c; eer ontbr. c
660	en hoe langer hoe moedeloozer a-c; zijn c
684	zelf ontbr. c
700	en ontbr. c
702	en ontbr. c
705	Behalven b-c
709	hen a-c
712	ziet a-c
723	uwe; en ontbr. c
731	droeve zuster, en b-c
738-39	daer het velt a-c
741	nu ontbr. c
746-47	of hy verlaet de hooge torens, zet a-c
749	en rammelt afgrijsselijck c
750	als Eryx, als de vader Appenijn zelf a-b; in c ontbr. zelf
755	zelf ontbr. c
767	zachtelijck ontbr. c
774	zelf ontbr. c
776	drijft c
777	haelt c
778	zijn maght het c
790	gewrocht a-c
794	zwierde c
830	met a-c
839-40	tot den lesten adem toe c
842	wolcke a-c
844	zelf ontbr. c
845	is c
847-50	Past het wel, eenen Heiligh, gelijck een sterflijck mensch, te wonden, of T. .... weder te leveren, en ... te stijven c; nu ontbr. c
852	hertewee b
859	neergeslagene a-c
863	zelf ontbr. c
865	ick beken het tussen haakjes a-c
888	slechts onder a-c
902-903	en jaegen de zwacke menschen schrick op het lijf c
911	of een dootlijcken schicht, van .... a-c
912	merckt a-c
931-32	en de strenge last .... is c
934	sterffelijcke a-b; de onsterflijckheit c
936	onsterffelijck a-b; Maer ick kan niet sterven c
939-40	(sprekende) deckt de Godin met eenen blaeuwen sluier, zwaerlijck zuchtende, haer hooft, en duickt c
942-953	De kloeckhartige Eneas vaert ondertusschen vast voort, drilt ...... speer, en spreeckt .... aldus: Turnus, wat draelt gy nu toch langer? of waerom ....? Dit is geen loopstrijt, maer een bloedigh lijfgevecht. Verander u vry in alle gedaenten, en ruck by een, al wat gy door dapperheit of treken vermooght: vliegh door de lucht in de starren: verbergh u in d'aerde. Hy .... ... my. Meer ...., en ziet eenen geweldigen steen, eenen geweldigen ouden steen, die hier by geval op het velt leght, tot eenen merckpaal der lantscheidinge gestelt, om den ackertwist te beslechten c
954	hedendaeghs c
957	te weten of hy liep of ging, en den geweldigen steen ophief, en toesmeet. Zijne knien .... c
958	en de steen van dien verflaeuden, draeiende door d'ydele lucht, komt te kort en treft niet: c
963	de tong geen geluit c
967-68	van angst, vreest dat'er een schicht op hem aenkomt, en weet....c
974	snort; op den muur ontbr. c
976	De dootlijcke schicht vlieght c
978	door den rant a-c
979	heupe c
981	in het ronde c
984-987	ter herte a-b; hing a-b; Indienge noch eenigen treck tot eenen bedroefden vader kunt hebben, zoo bidde ick ontferm u over Daunus, die, gelijck uw vader Anchises eertijts, eenen hoogen ouderdom bereickt, en lever .... c
992	stont'er trots en hoogh in zijn wapen a-c
995-98	vernam, en zag flickeren de doppen van dien eigen riem des jongelings, verslagen door Turnus, die met dat cieraet om zijne schouders in den oorlogh praelde c
1005	en zijn geest vaert gestoort en zuchtende a-c

E Ondergang van Troje (Aeneïs II in verzen, 1655).

Toen Vondel in 1660 Publius Virgilius Maroos Wercken vertaelt in Nederduitsch Dicht uitgaf, heeft hij daarin het berijmde tweede boek van de Aeneïs, door hem reeds in 1655 uitgegeven onder de titel Ondergang van Troje, met slechts geringe wijzigingen overgenomen.

Wat de interpunctie betreft, enige malen vervangt hij het vraagteken achter een rhetoriese vraag door een uitroepteken (vs. 616; 1076); verschillende komma's verdwijnen, of worden vervangen door een kommapunt. Ook verdwijnen verschillende hoofdletters (Rijck, rijck; Vorst, vorst enz.); ghy, ghe wordt gy, ge; naulix (naulijcks) naulijx. Zo wordt ook 's rijcks tot 's rijx; flucks tot flux, stracks tot strax. 't Substantief hair krijgt in 1660 de spelling haer. Moe, me, ste, gloende en dergelike samengetrokken vormen krijgen een samentrekkingsteken (moê enz.). 'K had wordt tot 'k Had en zo zijn er nog verschillende (onbelangrijke) orthografiese wijzigingen.

Regelmatig wordt sleip, sleipen vervangen door sleep, sleepen; drie door dry; Jülus door Iülus; ontrent door omtrent.

Enkele drukfouten zijn gebleven; bijv. vs. 564 ontruckt'. Ter wille van de eenheid is in Deel VI Aeneïs II afgedrukt volgens de tekst van 1660, de gewijzigde tekst dus. Wat hier volgt, zijn die woorden en wendingen uit de oorspronkelike uitgave van 1655, die in 1660 gewijzigd zijn.

9	een van
58	luider
90	hiertoe (één woord)
109	geschoren
187	ick ontsloop
196	in 't licht der waerheit
201	medoogentheit
208	zy
217	neeme
302	Zy komen regelrecht naer Proteus Priester streven.
314	Begint uit noot
331	ter hooge kerckdeure in
346	oorloge
366	ons
370	Door
394	achteraen (één woord)
428	binnenkoor
474	Die sticht, braveerende
634	schildack
648	in 't gevaer
652	Waerdoor (één woord)
666	reest
744	rijdt u
745	Ghy nu met dit geweer U wapent
760	der ouderen
763	vooroogen (één woord)
828	's vaders
849	mijne
852	een'
855-56	Hoe raestghe dus? waer is de zorgh, die ghy wel eer Voor ons gedraegen hebt? wilt ghy niet liever weer
857	uw
862	van 't vier
897	mijne
901	daerze .... bylen
902	omstrijt (één woord)
925-28	Wel met mijne eige hant afvaerdigen, en sterven; De vyant, om de plunje en lijckroof niet te derven, My wel ontweiden, en uittrecken uit gena. Het graf te derven is den doode een kleene scha.
1037	Uit zulck een zwaer gevecht en strijt en moort gekomen.
1040	en sla om
1060	mijne oogen
1099	den brant
1139	dus ontstelt
1145	overbroght

F De eerste Herderskout in vijfvoetige jambiese verzen.

Deze herderskout is voor het eerst gedrukt aan het slot van Vondels Leeuwendalers (1647). Ook in de herdrukken van dit landspel, door Unger beschreven onder de nummers 445-446, is ze opgenomen, zonder wijzigingen.

Verder komt dit gedicht voor in Poëzy 1682 II, blz. 535.

Afwijkende lezingen:

8 minnewijze
54 lant of vee
56 de kaes
58 byna

Aanvullingen bij Vondels Vergilius-vertalingen

Vondels inleiding Aen den Lezer (Deel VI, blz. 41) is in de vertaling in verzen in twee delen gesplitst (Het leven van Publius Virgilius Maro en Het pleit der Homeriaenen en Maroniaenen voor d'eere van Homerus en Virgilius; zie Deel VI, blz. 45-49). Het eerste deel is in hoofdzaak ontleend aan de Vita Vergilii van Donatus. Voor de betekenis van het tweede deel en de bronnen die Vondel bij de compositie daarvan heeft gebruikt, kan ik verwijzen naar het werk van Dr. A.M.F.B. Geerts, Vondel als classicus bij de humanisten in de leer, Hst. III, blz. 68-vlg,; blz. 105-vlg., en zie ook blz. 38 en 251.

Het gedicht Keizer Augustus op Maroos Eneas (Deel VI, blz. 63) is de vertaling van een Latijns origineel, waarvan de dichter onbekend is. Dr. Geerts was zo vriendelik mij mee te delen, dat dit gedicht gedeeltelik is opgenomen in D. Heinsius' uitgave (Virgilii Opera, 1636) en ook o.a. voorkomt in de Franse editie van Stephanus (1576).

Het lofdicht Op P. Vergilius Maro is geschreven in de geest der humanisten, die veelal hun uitgaven van klassieke auteurs door een Latijns gedicht, als compendium en elogium bedoeld, laten voorafgaan. Een Latijns origineel van Vondels gedicht is niet aan te wijzen. Dr. Geerts vermoedt dat het eigen werk zal zijn; wel ziet hij hier en daar overeenkomst met een gedicht van Joh. Lud. de la Cerda In P. Vergilium.

Zeelhem (zie Deel VI, blz. 42) ligt in Zuid-Nederland, tussen Hasselt en Diest, aan de Demer (vgl. Th. Jorissen, Constantin Huygens I, blz. 311).

Deel VI, blz. 47; r. 74; vgl. blz. 798, r. 634 en Vergilius' Aeneïs VII, vs. 702.

Deel VI, blz. 75, vs. 47-vlg.; vergelijk Deel II, blz. 77.

Vorige Volgende

De werken van Vondel. Deel 7. Vertalingen uit het Latijn van Vergilius, Horatius en Ovidius

Afwijkende lezingen

bij het Voorwerk van Vondels Vergilius-vertalingen, bij de prozavertaling van 1646, bij de vertaling in verzen van Aeneïs II en bij de vertaling van de Tweede Herderskout in vijfvoetige jambiese verzen. (Deel VI en Deel VII blz. 23-257).
door Prof. Dr. A.A. Verdenius

A Voorwerk (Deel VI, blz. 39-91).

B Korte inhoudsopgaven in dichtvorm.

C Randschriften.

D De prozavertaling.

E Ondergang van Troje (Aeneïs II in verzen, 1655).

F De eerste Herderskout in vijfvoetige jambiese verzen.

Aanvullingen bij Vondels Vergilius-vertalingen

Over het gehele werk

titels

auteurs

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs

Afwijkende lezingen

bij het Voorwerk van Vondels Vergilius-vertalingen, bij de prozavertaling van 1646, bij de vertaling in verzen van Aeneïs II en bij de vertaling van de Tweede Herderskout in vijfvoetige jambiese verzen. (Deel VI en Deel VII blz. 23-257). door Prof. Dr. A.A. Verdenius

A Voorwerk (Deel VI, blz. 39-91).

B Korte inhoudsopgaven in dichtvorm.

C Randschriften.

D De prozavertaling.

E Ondergang van Troje (Aeneïs II in verzen, 1655).

F De eerste Herderskout in vijfvoetige jambiese verzen.

Aanvullingen bij Vondels Vergilius-vertalingen

Over het gehele werk

titels

auteurs

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs

bij het Voorwerk van Vondels Vergilius-vertalingen, bij de prozavertaling van 1646, bij de vertaling in verzen van Aeneïs II en bij de vertaling van de Tweede Herderskout in vijfvoetige jambiese verzen. (Deel VI en Deel VII blz. 23-257).
door Prof. Dr. A.A. Verdenius