De werken van Vondel. Deel 6. Vondels Vergilius-vertalingen

Regelnummers proza verbergen

Toveres.
Achtste Herderskout.aant.

Inhoudt.

1 Dees Herderskout begrijpt twee deelen. De herder Damon op Nise, een meisken, verslin-^{r. 1} 2 gert, berst in het eerste deel, door ongeduldige minne, met veelerleie klaghten uit, aenge-² 3 zien Mopsus haer in 't harte lagh. Het ander deel is bykans altemael geschept uit Theokrijts 4 Zangwijs, op den zelven tittel gestelt; waer in een zekere toveres de zinnen des mans, die⁴ 5 haer afsloegh, door toverkruiden en bezweeringen, pooght tot haer minne te bewegen.

De droeve Damon klaeght, hoe Mopsus strijcken gaet

Met Nyse, zijn vriendin en oirzaeck van zijn sterven.

Alfesibeus zoeckt aen toverkunsten baet,

Om entlijck heul en troost by Dafnis te verwerven.⁹

r. 1 begrijpt: bevat.

2 ongeduldig: ondragelik; wanhopig,

4 zangwijs: idylle (herderszang); op denzelven tittel gestelt: die dezelfde titel (nl. toveres; zie hier boven) draagt.

9 heul: steun, syn. van troost.

Damon. Alfesibeus.

10 Ick zal Damons en Alfesibeus herdersliet verhalen, en hoe de vaerze, 11 daerze in de wedt zongen, haer grazen vergat, en de losschen over dien^{r. 11} 12 toon verbaest, de loopende beecken stil stonden. Ick zal Damons en Alfesi- 13 beus herdersliet verhalen. O begunstigh my, het zy ghy nu boven den be- 14 faemden Timavus en zijne rotsen henetreckt; of langs d'Illyrische kusten¹⁴ 15 zeilt; och, zal ick wel dien dag beleven, dat my gebeure uwe oorlooghs-¹⁵ 16 daden op te trompetten? Zal ick noch beleven, dat my gebeure uwen naem^16-17

r. 11 in de wedt: in wedijver, om prijs; de losschen: de lynxen; de Lat. tekst heeft lynces, zodat bosschen in de eerste druk wel een drukfout zal zijn. Opmerkelik is, dat Vondel in zijn vertaling in verzen hier niet de verbeterde tekst, maar de eerste uitgave volgt en vs. 4 schrijft: het bosch verbaest staat.

14 de Timavus scheidt Istrië en Dalmatië en ontspringt in een bergachtige streek; volgens jongere opvatting is Vergilius' bedoeling (vgl. 13-15): hetzij ge reeds (= jam; door Vondel, r. 13, vertaald met nu) de steile kust, waar de brede Timavus uitmondt, voorbij zijt, hetzij ge langs enz. Deze regels moeten wel gericht zijn tot Pollio (zie boven), die in 39 v. Chr. een overwinning in Dalmatië had behaald en nu op de terugtocht was naar Rome, waar hem als beloning een triomfantelike intocht ten deel zou vallen.

15 De Lat. tekst zegt ongeveer: zal wel ooit de dag komen, dat ik mij in staat gevoel...., zal ik ooit aandurven.

16-17 De bedoeling van de Lat. tekst is: zal ik het ooit aandurven uw gedichten, de enige, die vergeleken kunnen worden met de edele tragiese dichttrant van Sophocles, over de gehele wereld bekend te maken; laerzen: toneellaarzen, brozen (cothurni); Pollio heeft treurspelen gemaakt, die door zijn tijdgenoten geroemd werden; Vondel heeft het tua carmina (uw gedichten) uit de tekst op voorgang van Servius en anderen opgevat als: verzen te uwer ere.

[p. 153]

Toveres.
Achtste Herderskout.

[De achtste Ecloga van Vergilius bevat, evenals 3, 5 en 7 weer een beurtzang, voorafgegaan door een inleiding, die blijkbaar gericht is tot Pollio. De beurtzang zelf wijkt in bouw af van de voorgaande: eerst zingt Damon, de in zijn liefde teleurgestelde herder een lied, dat bestaat uit korte strophen (3-5 verzen), elk voorafgegaan door steeds dezelfde versregel. Vondel heeft, ook in zijn proza-vertaling, deze regel in de vorm van een Alexandrijn gegoten. Daarop volgt het lied van de tovenares Alphesiboeus, ongeveer op dezelfde wijze gebouwd. Voorbeeld voor dit laatste lied is Theocritus' Ilde Idylle, Φαρμακεῦτριαι (tovenaressen). Damons zang herinnert aan enkele andere Idyllen van Th. (1, 3, 11). Damon zelf wordt ons voorgesteld als een wanhopig minnaar, die ten slotte tot zelfmoord besluit. Alphesiboeus is een hartstochtelike vrouw, die voor geen middel terugdeinst om haar verloren gewaande Daphnis terug te winnen. Teleurgestelde liefde is het thema in beide delen van de beurtzang.
De tijd van vervaardiging dezer Ecloga is uit de inleiding te benaderen: Pollio's overwinning in Illyrië en zijn zegevierende terugtocht, waarop gezinspeeld wordt, was in 39 v. Chr.]

Damon. Alfesibeus.

Nu herder Damons en Alfesibeüs wijs^{vs. 1}

Verhaelt, en hoe de vaers, terwijl men zingt om prijs,
Toeluistert in de wey, vergeet haer klaver t'eeten,
Het bosch verbaest staet, beeck by beeck haer' loop vergeeten.⁴
Nu herder Damons en Alfesibeüs liet
Verhaelt. begunstigh my, het zy gy langs den vliet
Timavus, groot van faem, en hooger dan zijn rotsen
Nu optreckt, of in zee de golf en wint durft trotsen,
En langs 't Illyrisch strant te water heenstreeft; och,
Zal ick 't beleven dat het my gebeure noch
Uwe oorloghsdapperheên en daeden te trompetten?¹¹
Zal ick beleven eens uw' naem in top te zetten,

vs. 1 wijs: zangwijze, lied.

4 Zie de aant. bij de prozavertaling, r. 11.

11 Uwe oorloghsdapperheên en daeden: uwe dappere oorlogsdaden.

[p. 154]

17 door gedichten, die alleen waerdigh zijn in Sofokles laerzen te treên, over 18 de gansche weerelt uit te breiden. Ick begin van u, en eindige met u! ont-¹⁸ 19 fang mijne vaerzen, die ick op uw bevel aenhef, en gedoogh dat dit veil¹⁹ 20 zich om uw hooft en zeeghaftigen lauwer kringkele.²⁰

21 Naulix verdween de koele schaduwe aen de lucht, wanneer de dauw op²¹ 22 het velt het vee meest verquickt; of Damon, tegens eenen reizigen olijf-²² 23 boom leunende, hief aldus aen:

24 Da. O morgenstar, verrijs voor 't kriecken van den blijden dagh, terwijl²⁴ 25 ick, onder het vryen van Nise, mijn toekomende bruit, zoo schandelijck uit-²⁵ 26 gestreecken, vast kerme, en op mijn uiterste leggende, de Goden (hoewel 27 het my niet baete, dat ickze tot getuigen mijner trouwe nam) noch voor het 28 leste aenroepe.

29 Mijn fluit, nu hef met my 't Arkadisch veltliet aen. Menalus is altijt met²⁹ 30 een ruischende woudt en galmende pijnboomen voorzien: die bergh hoort³⁰ 31 de herders altijt van vryaedje zingen, en van Pan, die eerst fluiten van riet³¹ 32 sneedt.

33 Mijn fluit, nu hef met my 't Arkadisch veltliet aen. Mopsus trout Nise. 34 Wat durven wy vryers niet hopen? Nu paren griffoens met paerden, en na³⁴ 35 onzen tijt zullen bloode dassen en honden te gader drincken. O Mopsus, sny^3535-36 36 nieuwe tortsen: de bruit komt u t'huis. O Bruidegom, stroy noten: d'avont- 37 star gaet u ten gevalle in het westen onder.

38 Mijn fluit, nu hef met my 't Arkadisch veltliet aen. O ghy zijt nu fraey aen^38-39 39 den man geraeckt, dewijl ghy alle vryers verachte, en op mijn fluit en mijn 40 geitjes, en mijn borstelige winckbraeuwen, en langen baert schimpte: en 41 niet eens geloofde, dat Godt zich met weereltsche zaecken bekommert.⁴¹

18 Ick begin van u, en eindige met u: de bedoeling van de Lat. tekst is: Gij hebt de dichterlike bezieling het eerst in mij gewekt; door u (en van u) zal ik blijven zingen tot het einde mijner dagen.

19 veil: klimop.

20 om uw hooft en zeeghaftigen lauwer: om uw hoofd, gedekt met de laurierkrans der overwinning,

21 schaduw: de nevelen (van de nacht); wanneer: in de ure dat (Damon heeft zijn vee dus reeds voor 't aanbreken van de dag naar 't veld gedreven).

22 olijfboom: volgens een andere opvatting: (op zijn) olijfhouten staf (leunend); reizig staat niet in de Latijnse tekst.

24 morgenstar: Lucifer; de Latijnse tekst heeft niet alleen verrijs..., maar bovendien: voer die blijde dag (diem almum) met u mee.

25 onder het vryen van Nise: in mijn liefdesbetoon tot Nise (vryen, nog geen ordinair woord); uitgestreecken: bedrogen (nml. door Nise).

29 De Maenalus is een gebergte in Arcadië.

30 galmend: het gezongen lied als echo weerkaatsend.

31 van Pan; Lat. tekst: en hoort Pan zingen (zie de vert. in verzen); eerst: het eerst.

34 Wat durven wy vryers niet hopen, ter vertaling van: quid non speremus amantes = wat (voor onmogelike dingen) kunnen wij vrijers nu (op 't gebied van de liefde) niet verwachten; paren: zullen paren; griffoen (griffioen): fabelachtig dier, half leeuw, half arend; na onzen tijd: een mensenleeftijd later.

35 das; de Lat. tekst heeft damma = hert, ree.

35-36 Beschrijven bruiloftsceremonieën: volgens Romeins (niet Grieks) gebruik werd de bruid met fakkeltocht van het ouderlik huis gehaald, terwijl de bruidegom noten onder de jongens op straat strooide.

38-39 ghy zijt nu fraey aen den man geraeckt; versta: met zo'n man (als ge nu gekregen hebt) hebt ge uw verdiende loon.

41 niet eens: in 't geheel niet; zich.... bekommert; denk er bij: en dus wrekend kan ingrijpen.

[p. 155]

 

En door hooghdravend dicht, dat waerdigh zy alleen¹³

 

In Sofokles zijn spoor en brozen voort te treên,

15

De wijde weerelt door, en verder uit te breiden.^12-15

 

'k Begin van u alleen, volend met u in 't scheiden.¹⁶

 

Ontfang mijn vaerzen, die ick door uwe aendrift schrijf,

 

En aenheffe, en gedoogh dat zich dit groene klijf¹⁸

 

Magh kringklen om uw hooft, en zeegbren lauwer heenen.¹⁹

20

De koele schaduw was nau aen de lucht verdweenen,

 

Wanneer de dau op 't gras de kudde meest vermaeckt,²¹

 

Of Damon, die op een' olijfboom leunt, en blaeckt,²²

 

Heeft rustigh uit de borst in 't velt dus opgezongen.²³

 

Da. O morgenstar verrijs, eer 't licht komt opgedrongen,

25

Terwijl ick, vryende mijn Nise, aen my verlooft,²⁵

 

En schandelijck te leur gestelt, beroit van hooft,²⁶

 

Vast kerme, en, leggende dootkranck op mijn verscheien,²⁷

 

De goden aenroep, schoon ick ydel met luit schreien²⁸

 

Wou datze van mijn trou getuigen zouden staen.

30

Mijn fluit, nu hef met my 't Arkadisch veltliet aen.

 

Menael is altijt dicht van pijnwoudt, en bosschaedje.³¹

 

Hy hoort doorgaens den zang der herdren van vryaedje,³²

 

En Pan, die d'eerste fluit van riet broght op de baen.³³

 

Mijn fluit, nu hef met my 't Arkadisch veltliet aen.

35

De lompe Mopsus trout aen Nise, d'eer der velden.

 

Wat willen nu voortaen alle andre vryers gelden!³⁶

 

Nu paeren oock griffoens met paerden in dees streeck.

 

Na ons gaen das en hont ten drencke aen eene beeck.³⁸

 

Sny nieuwe tortsen, Mopse: uw bruit zoeckt geen verlengen.³⁹

40

De speelnoots komen om de liefste u t'huis te brengen.

 

Stroy nooten: d'avontstar wil om u ondergaen.⁴¹

 

Mijn fluit, nu hef met my 't Arkadisch veltliet aen.

 

Gy raeckt nu aen den man te wonder, na lang wachten,⁴³

 

Die lang gewoon waert al de vryers te verachten,

45

Beschimpte mijne fluit, mijn geiten, langen baert,

 

En winckbraeu, borsteligh, en al te ruigh gehaert,

 

Niet eens geloovende dat goden uit hun hoven⁴⁷

 

Bekommert nederzien, en d'oogen slaen van boven⁴⁸

13 hooghdravend, zonder de ongunstige betekenis van tans.

12-15 Zie de aant. bij de prozatekst; in top zetten: hemelhoog verheffen.

16 Zie de aantekening bij de prozatekst, r. 18.

18 klijf: klimop; zie Kiliaan i.v. klijf, klever.

19 zeegbren (zeegbaren), vergelijk zeeghaftig in de prozatekst.

21 vermaeckt: verkwikt.

22 blaeckt, van liefde.

23 rustigh uit de borst: uit volle borst.

25 verlooft: als echtgenote beloofd.

26 beroit van hooft: radeloos, van verstand beroofd.

27 Vast: al maar; op mijn verscheien (verscheiden): op mijn uiterste.

28 ydel: tevergeefs; tevergeefs heeft hij N. (of hebben ze elkaar) ten overstaan der goden trouw gezworen, daar N. die trouw verbroken heeft.

31 dicht van: dicht begroeid met

32 doorgaens: voortdurend.

33 op de baen brengen: in zwang brengen.

36 Vgl. de aant. bij de prozatekst.

38 ten drencke; nog Zuid-ndl.: de beest naar den drenk leiden; in de tekst is ten drencke te vertalen door: om te drinken; aen eene beeck: aan dezelfde beek.

39 verlengen: uitstel, vertraging.

41 om u: om u ter wille te zijn.

43 Zie de aant. bij de prozavert.

47 hoven: hemelse paleizen.

48 Bekommert: vol zorg, belangstelling; het tegengestelde van onverschillig.

[p. 156]

42 Mijn fluit, nu hef met my 't Arkadisch veltliet aen. Ick zagh u [toen ghy 43 noch een klein meiske waert, met uwe moeder, op onze hoeve, daer ick 44 u omleide] blozende appels plucken, en kost toen, in mijn dertiende jaer⁴⁴ 45 gaende, aen de jonge tacken reicken. Zoo ras ick u zagh, sloegh ick aen 't 46 quijnen, en liet my vervoeren.⁴⁶

47 Mijn fluit, nu hef met my 't Arkadisch veltliet aen. Nu weet ick eerst wat de 48 Minnegodt is: Ismarus, of Rodope, of de verregelege Garamanten baerden^4848-49 49 uit harde steenen dit kint, wiens aert en natuur ons geensins gelijckt.

50 Mijn fluit, nu hef met my 't Arkadisch veltliet aen. De wreede Minnegodt 51 leerde de moeder haer handen met kindermoort bevlecken. Ghy waert oock⁵¹ 52 een wreede moeder. Wie van beide was wreeder, de moeder of dat snoode 53 kint? dat kint is snoot, en deze moeder oock wreet.⁵³

54 Mijn fluit, nu hef met my 't Arkadisch veltliet aen. Laet nu den wolf van⁵⁴ 55 zelf voor het schaep vlieden: harde eicken blozende appels dragen: tyloozen⁵⁵ 56 op den els wassen: de schors van tamarissen vet amber zweeten: uilen⁵⁶ 57 tegens zwanen zingen: Tityr een Orfeus zijn, Orfeus in de bosschen, Arion⁵⁷ 58 onder Dolfijns.

59 Mijn fluit, nu hef met my 't Arkadisch veltliet aen. Laet al het lant vry bare 60 zee worden: o bosschaedjen, het ga u wel. Ick zal van den oppersten top 61 eenes berghs los in zee springen; ontfang dit tot een leste gave, voor mijne⁶¹ 62 doot. Mijn fluit, nu staeck, nu staeck 't Arkadisch veltliet vry.

63 Zoo zong Damon. Nu zeght ons, o Zanggodinnen, wat Alfesibeus ant-⁶³ 64 woorde: Wy alle zijn niet op alles afgerecht.⁶⁴

65 Al. Breng belezen water, en bewint dit altaer met zachte offerbanden:⁶⁵

44 blozende appels; Latijn: roscida mala = appels, nog nat van de dauw; Vondel zal gelezen hebben rosia; dertiende; volgens nieuwere opvatting is de bedoeling van de Latijnse tekst twaalfde.

46 vervoeren: meeslepen door de liefde (die mij noodlottig zou worden).

48 Ismarus, berg in Thracië (een andere lezing is Tinarus, berg in Epirus); Rhodope, gebergte in Thracië; de Garamanten woonden in Noord-Afrika.

48-49 De bedoeling van de Lat. tekst is: dit (nl. de Minnegod - Amor) is een kind, zoals er gebaard worden op de harde steenrotsen van de I. of R., of bij de Garamanten.

51 De moeder is Medea, die gehuwd was met Jason, de aanvoerder der Argonauten. Amor zette haar aan om haar beide zoons te vermoorden, toen Jason haar verstoten had (Ovidius, Met. VII, 350-97).

53 Vondel heeft de Lat. tekst zò opgevat, dat het antwoord op de opgeworpen vraag is: het kind Amor is misdadig, maar ook de moeder handelde wreed; er is ook een andere opvatting mogelik (Amor is de misdadigste: maar ook enz.).

54 nu; nl. nu gij mij versmaad hebt (nu mag gebeuren wat tot dusver in de natuur voor onmogelik werd gehouden....).

55 tyloos, ter vert. van narcissus.

56 tamaris (tamarisk): myrica, zie Herdersk. IV, r. 16; vet amber: kleverige barnsteen (pinguia electra).

57 de zwaan eindigde zijn leven, volgens de sage, met een wonderschoon gezang,
Orpheus; de beroemde mythiese Griekse zanger; Arion: eveneens beroemd als lierspeler en zanger, leefde in de 7de eeuw voor Chr. in Griekenland. Hij zou, toen hij door roofzuchtige schippers in zee was geworpen, de dolfijnen door zijn gezang zò hebben betoverd, dat hij zich op de rug van één kon zetten die naar de kust zwom en hem zo het leven redde. Deze wonderbaarlike redding is in de Oudheid meermalen bezongen.

61 dit: mijn (Damons) lied; volgens een meer gangbare opvatting is dit: de wanhopige zelfmoord van D. Neem die, zegt D.. als laatste geschenk van een stervende.

63 antwoorde: hierop als tegenzang, beurtzang liet volgen.

64 Wy alle zijn niet op alles afgerecht: non omnia possumus omnes (vgl, de aant. bij de prozatekst van Herdersk. VII, 29); daàrom (omdat Vergilius zich daartoe niet in staat acht) moeten de Muzen het lied van A. zingen.

65 De situatie is deze: de tovenares staat bij 't altaar in de hof en beveelt haar dienstmaagd (Amaryllis) belezen water te brengen, d.i. water, dat door bezwering voor de nu beginnende magiese handelingen geschikt is gemaakt.
zachte offerbanden; volgens Servius: banden van zachte wol gemaakt.

[p. 157]

 

Op 't weereltsche beloop, met mensch en dier belaên.⁴⁹

50

Mijn fluit, nu hef met my 't Arkadisch veltliet aen.

 

Ick zagh u [toen gy noch een meiske waert, in 't bloeien

 

Van uwe jongkheit, daer ons hofste stont in 't groeien,⁵²

 

Met uwe moeder, als ick u, haer liefste kroost,

 

Eens ommeleide,] zelf den appel, die zoo bloost,

55

Afplucken, en kon, toen schier dertien jaer, de bladen⁵⁵

 

En telgh bereicken. ick, u ziende, stont beladen,⁵⁶

 

Sloegh haest aen 't quijnen, flux vervoert op minnepaên.⁵⁷

 

Mijn fluit, nu hef met my 't Arkadisch veltliet aen.

 

Nu weet ick wat de Godt der minne is, en kan planten.⁵⁹

60

Ismaer, of Rodope, of het schuim der Garamanten

 

Dit kint, ons ongelijck van aert, ons broght ter baen.^60-61

 

Mijn fluit, nu hef met my 't Arkadisch veltliet aen.

 

De Min leert kindermoort begaen, oock d'eige moeder.⁶³

 

Wie van dees beide was oit wreeder en verwoeder,

65

De moêr, of 't kint, bey wreet, die zulck een stuck bestaen?⁶⁵

 

Mijn fluit, nu hef met my 't Arkadisch veltliet aen.

 

Nu vlie de wolf van zelf voor 't schaep door velt, en haegen.

 

Laet nu den harden eick oock blozende appels draegen.

 

De tyloos groeie op els. de schors van tamarind

70

Zweete amber, vet en dier, en d'uil tart' zanggezint⁷⁰

 

De zwaenen met zijn keel. Laet Tityr mede schijnen⁷¹

 

Een Orfeus, Orfeus in het bosch, en by dolfijnen

 

Een blijde Arion, met geen zwaericheên belaên.⁷³

 

Mijn fluit, nu hef met my 't Arkadisch veltliet aen.

75

Laet al het lant vry zee en louter water wezen.

 

O bosschen, 't ga u wel. ick zal my zelf' genezen,

 

En springen los in zee van eenen bergh uit noot.⁷⁷

 

Ontfang dit tot een gaef, de leste voor mijn doot.⁷⁸

 

Nu staeck 't Arkadisch liet, mijn fluit. wie zal het winnen?

80

Aldus zong Damon. zeght ons nu, ô Zanggodinnen,

 

Wat hierop d'antwoort van Alfesibeüs was:⁸¹

 

Elck is niet afgerecht op alles even ras.

 

Al. Breng hier belezen bron. bewint met uwe handen

49 belaên (beladen): begaan.

52 daer ons hofste stont in 't groeien: terwijl de bomen op ons erf (onze boomgaard) in groene bladertooi stonden.

55 schier: weldra.

56 telgh: afhangend takje; beladen: bevangen door liefde.

57 haest: aanstonds.

59 kan planten, nl. in 't hart der mensen.

60-61 Zie de aant. bij de prozavertaling.

63 moeder is datief-object; de Min kan zelfs de moeder er toe brengen haar eigen kinderen te vermoorden.

65 't kint is hier de Min (Amor); zie verder de prozavertaling.

70 dier: kostbaar; zanggezint: belust op zingen.

71 Tityr, als het voorbeeld van een eenvoudige herder-zanger.

73 met geen zwaericheên belaên: niet bezorgd voor zijn leven (zie de aant. bij de prozavertaling).

77 uit noot: in mijn wanhoop.

78 dit; zie de aant. bij de prozavertaling.

81 antwoort, vroeger ook vrouwelik.

[p. 158]

66 brant vet yzerkruit en mannekens wieroock: op dat ick door toveroffer be-⁶⁶ 67 zoecke des mans minne om te zetten: hier mangelen slechts tovervaerzen.⁶⁷

68 Mijn tovervaerzen brengt, brengt Dafnis t'huis van ste. Tovervaerzen⁶⁸ 69 zijn maghtigh de maen van den hemel te locken. Circe veranderde Ulysses⁶⁹ 70 mackers door hare tovervaerzen: de koude slang in 't velt berst door be-⁷⁰ 71 zweeringen.

72 Mijn tovervaerzen brengt, brengt Dafnis t'huis van ste. Voor 't eerste⁷² 73 binde ick u met deze drie drommen van driederley kleur; en draegh uw⁷³ 74 beelt driemael om dit outer: oneven brengt geluck me.⁷⁴

75 Mijn tovervaerzen brengt, brengt Dafnis t'huis van ste. O Amaryl, knoop 76 drie kleuren met drie knoopen: o Amaryl, knoop slechts, en zegh: ick⁷⁶ 77 knoop Venus banden.

78 Mijn tovervaerzen brengt, brengt Dafnis t'huis van ste. Gelijck een zelve^78-79 79 vier dit leemen beelt verhardt, dit wassen beelt versmilt; zoo moet Dafnis 80 door minne te mywaert verharden en smilten. Stroy gezouten meel, en⁸⁰ 81 brant kraeckenden lauwer en zwavelveen. D'ongenadige Dafnis brant my,⁸¹ 82 en ick dezen lauwer in Dafnis naem.⁸²

83 Mijn tovervaerzen brengt, brengt Dafnis t'huis van ste. Zoo groot een⁸³ 84 liefde bevange Dafnis, gelijck een jonge toghtige koe, den stier door 85 bosschen en hooge wouden zoeckende, bij een waterbeeck, in het groene⁸⁵ 86 gras, van vermoeitheit nederstort, en spade in der nacht vergeet weder te 87 keeren: zulck een liefde bevange Dafnis, op dat ick hem dan laete najancken.⁸⁷

88 Mijn tovervaerzen brengt, brengt Dafnis t'huis van ste. Die trouwelooze 89 liet my lest deze kleeders te pant, die ick nu onder dien drempel begraef:⁸⁹ 90 dit minnepant is my gehouden Dafnis te leveren.⁹⁰

66 yserkruit behoort tot het geslacht verbena; een andere naam is ijzerhard; zie Ndl. Wdb. i.v.; vet hier met de bet.: gemakkelik brandbaar; mannekens wieroock: lett. vert. van mascula tura = de beste, krachtigste wierook; bezoecken: trachten.

67 des mans minne om te zetten: de koele liefde van mijn man in hartstochtelike verliefdheid te veranderen; mangelen: ontbreken.

68 van ste: uit de stad.

69 Circe; Odysseus landde op zijn zwerftochten op het eiland van de tovenares Circe, die een aantal van zijn makkers in zwijnen veranderde.

70 de koude slang....; bij verschillende schrijvers uit de Oudheid vindt men deze mening.

72 voor 't eerste: om te beginnen.

73 binde ick.... kleur: omstrengel ik uw beeld met deze drie driekleurige draden (driekleurig, daar elk weer uit drie draden van verschillende kleur is geweven); drom ter vertaling van licium; het woord is een techniese term uit de weefindustrie; zie Ndl. Wdb. i.v.

74 oneven brengt geluck me: het oneven getal heeft magiese kracht.

76 drie kleuren: driekleurige draden; slechts, ter vertaling van modo = toch.

78-79 Een zelfde vuur verhardt dit lemen beeld en smelt dit wassen beeld (misschien worden alleen maar stukken klei en was door de tovenares in 't vuur geworpen); zo moge ook Dafnis 'verharden' (ontoegankelik worden) voor de liefde van andere vrouwen en 'smelten' voor de mijne.

80 gezouten meel: offermeel.

81 kraeckend: knetterend; zwavelveen, ter vert. van bitumen = aardhars (om de gloed te versterken); ongenadig: wreed.

82 in Dafnis naem: die voor mij Daphnis voorstelt (het Gr. woord voor laurier is δάφνη).

83 zoo groot.... gelijck; de zinsconstructie, hier onder invloed van 't Latijn staande, wordt gewoner, als men achter koe (84) die of wanneer ze denkt.

85 hooge wouden: altos lucos = dichte, diepe wouden.

87 op dat ick hem dan laete najancken: op dat ik hem dan ongetroost in zijn liefdeswanhoop kan laten jammeren (nec sit mihi cura mederi).

89 deze kleeders; de Lat. tekst heeft een algemener woord: exuviae: achtergelaten voorwerpen van persoonlike aard; liefdesreliquieën; te pant: als bewijzen van zijn trouw: onder dien drempel, beter: onder de drempel zelf (in limine ipso); het begraven op dèze plaats heeft natuurlik magiese betekenis.

90 is.... gehouden: is verplicht, moet.

[p. 159]

 

Dit eerst gewijde altaer met leenige offerbanden.⁸⁴

85

Brant yzerkruit, en geur van mannewieroock hier,⁸⁵

 

Dat ick bezoecke door een toveroffervier

 

Het koele brein des mans van andere af te trecken.⁸⁷

 

Hier schort slechts toverrijm, dat kan de min verwecken.⁸⁸

 

Mijn tovervaerzen, brengt brengt Dafnis t'huis van ste.

90

Het toverrijm vermagh de maen van boven me

 

Te sleepen. Circe kon Ulysses reisgezellen

 

Door toverrijmen van gedaente en vorm verstellen.⁹²

 

De koude slang in 't velt berst door 't bezweeren me.⁹³

 

Mijn tovervaerzen, brengt brengt Dafnis t'huis van ste.

95

Voor 't eerste binde ick u met dees dry linne dromme,

 

Van dry koleuren, draegh uw beelt drywerf rondomme

 

't Altaer: onevental brengt heil en zegen me.

 

Mijn tovervaerzen, brengt brengt Dafnis t'huis van ste.

 

O Amaryllis, knoop dry kleuren met dry knoopen.

100

O Amaryllis, knoop, en zegh, niet zonder hoopen:

 

Ick knoope Venus bant, waer door de minnaer le.¹⁰¹

 

Mijn tovervaerzen, brengt brengt Dafnis t'huis van ste.

 

Gelijck een zelve vier dit leemen beelt kan droogen,

 

Verharden, en dit beelt van was voor ieders oogen

105

Versmilt, al eveneens moet Dafnis, al t'ontzint¹⁰⁵

 

Op my, verharden, en versmilten, heel gezwint.

 

Nu stroy gezouten meel: brant kraeckende laurieren,

 

En zwavel: Dafnis brant my met zijn gloênde vieren,

 

Ick dezen lauwer op zijn' naem en titel me.¹⁰⁹

110

Mijn tovervaerzen, brengt brengt Dafnis t'huis van ste.

 

Zoo groot een min bevang' nu Dafnis onder 't queelen,¹¹¹

 

Gelijck een toghtigh dier, een koe, die, heet op 't speelen,¹¹²

 

Den stier door haegh, en woudt, en hooge bosschen zocht,

 

En, by een waterbeeck, in 't groene gras, van toght¹¹⁴

115

Vermoeit ter neder storte, en in den nacht, heel spade,

 

Haer' stal vergat: een strael treff' zoo met ongenade¹¹⁶

 

Nu Dafnis, dat hy my luidt najanck', dol van wee.

 

Mijn tovervaerzen, brengt brengt Dafnis t'huis van ste.

 

Die trouwelooze liet my lest dit kleed te pande.

84 leenig, ter vertaling van mollis, soepel; de vertaling in de prozatekst, zacht, is wellicht beter.

85 geur van mannewieroock: geurige wierook.

87 Mijn man, die zo koel is jegens mij, te onttrekken aan de vrouwen, die hem met haar liefde gevangen houden (vgl. echter de prozavertaling).

88 dat kan de min verwecken: dat (die) de liefde kan (kunnen) ontvonken.

92 verstellen: veranderen.

93 me: eveneens.

101 le = leed.

105 al t'ontzint: dol verliefd (op mij).

109 me: eveneens, daartegenover.

111 onder 't queelen: onder 't zingen van zijn liefdeszangen.

112 't speelen: het minnespel.

114 toght: paardrift.

116 een strael: een liefdespijl.

[p. 160]

91 Mijn tovervaerzen brengt, brengt Dafnis t'huis van ste. Meris zelf gaf⁹¹ 92 my deze kruiden, dit tovergift, datze my ten gevalle in Pontus las, in het⁹² 93 vergiftrijcke Pontus. Dickwils zagh ick Meris door kracht van dit kruit in 94 eenen wolf veranderen, en zich in het woudt verbergen; dickwils geesten 95 onder uit de graven wecken, en het betoverde koren elders vervoeren.⁹⁵

96 Mijn tovervaerzen brengt, brengt Dafnis t'huis van ste. Amaryl, draegh^96-97 97 d'assche buiten, en smackze zonder omzien over uw hooft in eenen water- 98 stroom: hier mede wil ick Dafnis aenranden: want hy past op Goden,⁹⁸ 99 nochte bezweeringen.

100 Mijn tovervaerzen brengt, brengt Dafnis t'huis van ste. Zie daer, terwijl 101 ick d'assche niet ras genoegh weghbreng, zoo begint het outer van zelf 102 lichter lage te branden: het gaet wel: ick weet waerachtigh niet hoe het¹⁰² 103 is: en Blaffer bast in de deur. Gelooven wy 't oock? of achten gelieven al¹⁰³ 104 hun droomen waer? Houdt op, houdt op met bezweeren; daer komt Dafnis 105 al van ste.

91 De naam Meris komt ook voor in de volgende Herderskout; hier zal er een tovenaar mee bedoeld zijn; Vondel ziet er een Tovenares in.

92 las: zamelde; Pontus, landschap aan de Zwarte Zee, het vaderland van Medea. Daar geen der bezweringen tot dusver gevolg heeft gehad, gaat Amaryl nu over tot haar laatste en krachtigste tovermiddelen, waarover ze beschikt.

95 elders: naar een ander veld; deze toverij, het fruges excantare was streng verboden volgens de 'wetten van de twaalf tafelen', het oudste Romeinse recht.

96-97 Wat op het altaar rest van de tot dusver toegepaste toverkunsten, moet eerst worden weggeruimd.

98 hier mede: met de aan Am. opgedragen handeling? of misschien eerder met de genoemde vergiftige kruiden; aenranden: te lijf gaan; passen op: geven om.

102 lichter lage: in lichtelaaie gloed (uit de as slaat van zelf weer de vlam omhoog); het gaet wel (bonum sit); versta: dat moge een goed voorteken zijn (iets betekenen doet het stellig).

103 Blaffer (lett. vert. van Hylax): de naam van de hond; gelooven wy 't ook: zal ik er geloof aan hechten, er een gunstig voorteken in zien?; of achten.... waer: of dromen verliefden maar wat (zonder dat het aan de werkelikheid beantwoordt), zegt de Latijnse tekst ongeveer.

[p. 161]

120

De drempel deck' het nu. 'k begraef 't hier, nu ick brande.¹²⁰

 

Dit pant moet Dafnis my hier wederlevren me.

 

Mijn tovervaerzen, brengt brengt Dafnis t'huis van ste.

 

Dit kruit is onlangs my van Meris zelf gegeven,

 

Dat zy in Pontus, daer 't vergiftkruit schept zijn leven,¹²⁴

125

Gepluckt had, my ten dienst. 'k zagh Meris menighwerf

 

Door kruit in eenen wolf verandren op ons erf,

 

Zich bergen in het woudt, de geesten uit de graven

 

Verwecken door dit kruit, het graen, na 's lantmans slaven,¹²⁸

 

Betovren door vergift, en elders voeren me.¹²⁹

130

Mijn tovervaerzen, brengt brengt Dafnis t'huis van ste.

 

Draegh d'asch, ô Amaril, naer buiten, zonder schroomen,

 

En zonder omzien smackze ook achter u in stroomen:¹³²

 

Zoo gelt het Dafnis: Goon noch tovren vreest hy me.¹³³

 

Mijn tovervaerzen, brengt brengt Dafnis t'huis van ste.

135

Zie daer, terwijl wy d'asch niet snel genoegh vervoeren

 

Begint het outer, licht in brant, de vlam te roeren.¹³⁶

 

't Gaet wel: nu weet ick niet hoe 't hier gelegen staet,

 

En Blaffer blaft hier in de deur zoo luit. wat raet?

 

Geloven zy dit oock, of rekenen minnaeren

140

Hun droomen even waer. nu laet 't bezweeren vaeren,^139-40

 

Houdt op, houdt op: daer komt nu Dafnis uit de stadt.

120 nu ick brande: nu ik van liefde voor hem brand.

124 schept zijn leven: (in overvloed) groeit.

128 slaven: zwoegen.

129 en elders voeren me: en meenemen (wegvoeren) naar een ander veld.

132 zonder omzien: zonder om te kijken, zonder u om te wenden; in stroomen: in stromend water.

133 Zoo gelt het Dafnis: op die wijze doet het zijn invloed gelden op Dafnis; noch.... me: en evenmin.

136 de vlam (onderwerp): begint het altaar aan te tasten.

139-40 Hechten minnaars hieraan misschien geloof, of beschouwen zij hun dromen alle (even zeer) als waarheid?
De slotregel mist hier zijn rijm, evenals in VI; maar terwijl in VII het rijm van VI niet wordt opgenomen, gebeurt dat in de eerste regel van IX wel ten opzichte van de slotregel in VIII.