De werken van Vondel. Deel 6. Vondels Vergilius-vertalingen

Regelnummers proza verbergen

[p. 69]

Titelblad van ‘J. v. Vondels Ondergang van Troje’, met het proza en de poëzie, die deze vertaling van het tweede boek der ‘Aeneïs’ begeleidden. 1655. De tekst zelf van de ‘Ondergang’ is afgedrukt naast de prozavertaling van ‘Aeneïs’ II.^*

* De titelprent is gegraveerd door Cornelis Visscher naar een tekening van Bartholemeus Breenbergh en stelt voor de vlucht van Aeneas met Anchises en Ascanius.

[p. 70]

J.v. Vondels Ondergang Van Troje.

Virgilius tweede boeck van Eneas, in Nederduitsch gedicht.

VRBS ANTIQVA RVIT.

t'Amsterdam, By Thomas Fontein.

Voor de Weduwe Abraham de Wees, op den Middeldam, in 't Nieuwe Testament, 1655.

[p. 71]

Den edelen Heere Peter Hooft de Graef, Jongkheere van Zuidpolsbroeck.aant.^*

1 De naemhaftige heer van Montaigne, Ridder van Sint Michiel, zeght,^{r. 1} 2 dat dichten lichter valt dan van gedichten te oordeelen, en men de Poëzy² 3 afmeet met eene zekere korte maete van onderwijs en kunste, maer de³ 4 goede beste en goddelijcke Poëzy hooger draeft dan de regels, en de reden:⁴ 5 dat elk een, die haere schoonheit bespiegelt, de Poëzy niet meer ziet dan⁵ 6 het weêrlicht en flickeren des blixems, aengezien zy ons oordeel niet te 7 wercke stelt, maer dat verruckt, en wechruckt. Indien dit wijze en door-⁷ 8 zichtige Kunstorakel de zaeck op het hooft treft, en deze zet-rede in eenige⁸ 9 Poëzye stant grijpt, dat blijckt allerklaerst in Virgilius wercken, waarvan⁹ 10 wy wenschten waerdigh genoegh in de lofrede, voor het rijmelooze ver-¹⁰ 11 duitschen des zelven noit volprezen dichters, gesproken te hebben: want 12 gelijck de doorluchtighste Aristarchen of gedichtwaerdeins doorgaens¹² 13 bezigh zijn, om d'uitneementheit van zijnen Eneas te bespiegelen, zoo 14 worstelenze oock onderlinge in dit worstelperck, [als of hun oordeel ver- 15 ruckt en wechgeruckt wort,] om uit het twaleftal van Eneas boecken 16 [schoonze alle den titel van goddelijck voeren,] het beste, en gelijck den¹⁶ 17 schoonsten diamant uit d'andere diamanten, te kiezen. D'een verkiest het 18 tweede, den jammerlijcken ondergang van Troje; d'ander het vierde, 19 Koningin Didoos razende minne; een ander het zeste, Eneas naere helle-¹⁹ 20 vaert; een ander het twalefste boeck, Eneas gezegent lijfgevecht, en Turnus²⁰ 21 rampzalige doot. Aldus brengt elck zijne bewijsrede ter baene. Wat my²¹ 22 belangt, die mijn inzicht gaerne Apolloos uitspraecke onderworpe, dit 23 tweede boeck heeft in mijne gedachten altijt uitgescheenen, boven d'andere²³ 24 my menighmael verruckt, en noit mijnen lust genoegh konnen verzadigen.²⁴ 25 Het scheen my oock geen wonder, dat de bloetdorstige Nero hieruit,

* Bij het Titelblad: het motto (uit Aen. II 363) betekent: De oude stad gaat te gronde.
Bij de Titel: Voor Peter Hooft de Graef (1638-1707) zie de aantekening bij de titel op blz. 85.

r. 1 naemhaftig: beroemd; Montaigne: Frans philosoof, 1533-1592.

2 van: over.

3 met eene zekere korte maete van onderwijs en kunste: op grond van een bekrompen schoolse kunstleer.

4 hooger draeft dan de regels en de reden: ver boven de schoolse leer en de zuiver verstandelike beoordeling uitgaat.

5 bespiegelt: overweegt; meer: duideliker.

7 verruckt, en wechruckt: verblindt (ons oordeel wordt ons door het verblindende licht der goddelike poëzie ontnomen).

8 doorzichtig: scherpziend (vol doorzicht); de zaeck op het hooft treft: de spijker op de kop slaat; zet-rede: stelling; eenige: met klem (....dan blijkt dat wel....).

9 stant grijpt: klemt.

10 het rijmelooze verduytschen: de Nederlandse prozavertaling.

12 Aristarchen: kunstrechters (zie de aant. op blz. 51 bij r. 171); gedichtwaerdeins is een synoniem; doorgaens: voortdurend.

16 titel: erenaam.

19 razende: waanzinnige; naere: verschrikkelike.

20 gezegent lijfgevecht: gelukkig tweegevecht, zegenrijk door zijn uitslag; Turnus: koning der Rutuliërs, Aeneas' tegenstander in Italië.

21 bewijsrede: argument.

23 uitgescheenen: uitgeblonken.

24 verruckt: in geestvervoering gebracht.

[p. 72]

26 volgens zijnen bedorven aert, lust schepte den ondergang van Troje, als²⁶ 27 een snooder Sinon, binnen Rome, naer te schilderen; niet met Maroos²⁷ 28 fenixstuck alleen, in zijn huis, op het treurtooneel, te kopieeren, en dat,²⁸ 29 met verwen van toestel tooneelgewaeden stemmen en gebaer, naboot-²⁹ 30 sende, zich met de schaduwe en den schijn van sulck eene deerlijcke ver-³⁰ 31 woestinge te genoegen; maer met deze jammernissen, naer de Griecksche³¹ 32 kunstenaeryen en treken, volkomen in der daet en het leven uitwerckende, 33 op den grooten doeck van zijne groote Stadt te brengen; zijne eeuwe het³³ 34 ondergaende Troje in het brandende Rome, den bloedigen Xanthus in den³⁴ 35 gloejenden Tyber te laeten zien; een schendigh en verwaten lasterstuck,³⁵ 36 daer d'eerste en onnoozelste Roomsche Kruisheiligen, gelijck een vervloeckt³⁶ 37 overschot en uitschot, zoo deerlijck om te lijden hadden; het welck hier³⁷ 38 alleen dient tot eene blijck hoe Virgilius afbeeldinge van der Trojaenen³⁸ 39 uiterste nederlaege, van outs, in d'oogen der Romainen en des Keizers, op 40 de kunst der Poëzye verslingert, gebloncken heeft: want hoewel Maroos 41 gemeen voorstel, in het voorhooft van zijnen Eneas gedruckt,⁴¹

42 Arma virumque cano,⁴²

43 doorgaens in zijn heerlijck werck bevestight wort, nochtans laet zich die⁴³ 44 hemelsche trompet hier allerhelderst en zoodanigh hooren, datze, gelijck⁴⁴ 45 een horen van overvloet opgepropt, ons eenen vollen zegen van natuur- 46 lijcke welspreeckentheit kunsten wetenschappen zeden weereltsche en 47 godtvruchtige voorbeelden en leeringen toegiet, ten oirbaer van opmerc-⁴⁷ 48 kende vernuften, in het algemeen, en in het byzonder voor welgeboornen, 49 opgetogen en geschickt ten dienst van het Vaderlant, dat zich aen hunnen⁴⁹ 50 stam en voorvaders niet luttel verbonden houdt. Den allergeluckighsten⁵⁰ 51 Keizer Augustus jammerde het met reden Troje anderwerf in Virgilius 52 werck te verbranden, uit edelmoedigen lust en liefde tot dezen schoonen⁵²

26 volgens zijnen bedorven aert: in overeenstemming met zijn verdorven aard.

27 Sinon was de verraderlike Griek die de Trojanen overhaalde het houten paard vol Griekse soldaten binnen hunne muren te halen (zie Aeneïs II); naer: na; met: door.

28 fenixstuck: de Aeneïs; kopieeren: hier nabootsen, tot drama omwerken.

29 verwen van toestel: geschilderde toneeldécors; gebaer: toneelgebaren.

30 de schaduw en den schijn: de (matte) afschaduwing, weergave, copie.

31 naer de Grieksche kunstenaeryen en treken: op 't voorbeeld van de listen en bedriegerijen der Grieken; in der daet en in het leven: in werkelikheid.

33 Rome is voor Nero het doek waarop hij Troje's brand schildert; doek: in de 17de eeuw in deze bet. nog ml. en vr. In 64 teisterde een geweldige brand Rome; het gerucht verspreidde zich dat keizer Nero deze brand had ontstoken om de brand van Troje na te bootsen; in werkelikheid was Nero hieraan onschuldig. Hij zelf schoof, om de volkshaat van zich af te wenden, de schuld op de Christenen, waarvan vele op vreselike wijze werden ter dood gebracht.

34 Xanthus, zie blz. 8, aant. bij vs. 41.

35 een schendigh en verwaten lasterstuck: een schandelike en vervloekte misdaad.

36 onnoozel: onschuldig; Roomsche Kruisheiligen: Christenen (zij, die zich aan 't kruis gewijd hadden) te Rome; vervloeckt: verafschuwd.

37 overschot: (die men missen kan, die te veel zijn) is ongeveer uitschot.

38 blijck wordt in de 17e eeuw ook ml. en vrl. gebruikt; der Trojaenen uiterste nederlaege: de ramp die een eind maakte aan hun bestaan (het slot van de oorlog uitmaakte).

41 gemeen voorstel: motto, hoofdthema, algemene karakterisering.

42 Arma virumque cano: ik bezing de wapenfeiten van de held.

43 doorgaens: doorlopend.

44 hier: in het tweede boek.

47 ten oirbaer van opmerckende vernuften: ten nutte van aandachtige, scherpzinnige lezers (geesten).

49 opgetogen en geschickt: opgevoed en bestemd (voorbeschikt).

50 verbonden: verplicht.

52 edelmoedig: edel (van edele gezindheid blijkgevend).

[p. 73]

53 en kostelijcken brant, het allerschoonste en kostelijckste, dat oit, met oogen⁵³ 54 van menschelijck begrijp, en ooren des verstants, gezien en gehoort wiert.⁵⁴ 55 Op hoop dan of de nederduitsche vertaelinge van het wijt befaemde Tro- 56 jaensche treurspel, vol hartroerende treurspeelen, uwe Ed. eenighzins, ten 57 minste Virgilius ter liefde, moght behaegen; zoo offere ick uwe opluickende⁵⁷ 58 jeught dit boeck, als een proefstuck van d'andere boecken. Aldus kopieert⁵⁸ 59 men aeloude marmere en metaele stambeelden, gedenckpenningen, schilde-⁵⁹ 60 ryen, en tekeningen van uitsteeckende meesteren, om hunnen dapperen⁶⁰ 61 voortredt in de kunste, zoo veel het mogelijck zy, al hygende in te volgen,⁶¹ 62 en te leeren hoe veel weghs den nakomelingen, die steil naer den top der 63 volkomenheit opklimmen, noch af te leggen staet. Hoe verre mijn dicht-^63-65 64 lust en yver nu in deze renbaene achterblyft, of van de rechte streecke 65 der Latynsche Hofzwaene afdwaelt, kan my niet ondienstigh aengewezen 66 worden, terwyl ick wensche te blyven,

Edele en gestrenge Heer,

Uwe Ed. dienstwillige

J.v. Vondel.

53 brant: met brand wordt hier bedoeld Vergilius' schildering van Trojes brand in Aeneïs II.

54 begrijp: waarnemingsvermogen, inzicht.

57 ten minste Virgilius ter liefde: al zou het alleen maar zijn uit liefde tot Vergilius.

58 als een proefstuck.... om daaruit te proeven, te doorgronden (hoe enz.).

59 stambeeld: standbeeld.

60 dappere voortredt: kloeke voorgang.

61 involgen: volgen.

63-65 men zal mij een dienst bewijzen. als men mij aanwijst....

[p. 74]

Aen den zelven Heer.aant.^*

Geluckigh is de hulck, daer midden in de baren^{vs. 1}

Een stuurman zit te roer, die, zeewijs en ervaeren,²
De blinde klippen kent, de gronden meet, en peilt,³
Op Zeekompas en kaert, en starreschieten zeilt,⁴
En, door de barning heen, het uiterst weet te schuwen.⁵
Geluckigh is de kudde, [als velt en heide gruwen,
Voor 't huilen van den wolf, die, razende afgevast,⁷
Het afgedwaelde schaep bezijden 's weeghs verrast;]
Terwijlze by der hant het voeder pluckt, niet verder⁹
Dan daer de trouwe staf en 't oogh van haeren herder
Kan reicken in den noot, ten troost en toeverlaet.¹¹
Niet min geluckigh is de burgerlijcke staet,¹²
Daer ieder veiligh rust in schaduwe van Heeren,¹³
Die ter behoudeniss' des volcks alleen regeeren:¹⁴
Want wat de stuurman is op 't schip, in zeegevaer,
De herder op de heide, en by de Schaepskoy, daer
De wolf om spoockt en huilt, dat strecken d'Overheden,¹⁷
In 't wettige gebiet van landen volck en steden,¹⁸
Haer waeckende oogh, tot heil des onderzaets, betrouwt.¹⁹
Op dezen gront is 't dat de hemel staeten bouwt.²⁰
Op dezen voet zijn hun de titels aengeboden²¹
Van vadren, herderen, wetgevren, vooghden, Goden,
Die, op den vorm van 't ampt der Overheit gepast,²³
Ons melden 't heilzaem wit van zulck een' zwaeren last,²⁴
Noch grooter dan deze eer, waer toe zy zijn gekoren.²⁵
Aldus zeght Plato wort geen mensch voor zich geboren
Alleen, maer oock ten dienst van vrient en vaderlant.^26-27

* Bij de Titel: den zelven: dezelfde.

vs. 1 hulck: groot zeilschip uit de 17de eeuw; dikwijls figuurlik gebruikt in de hulck van staet: het schip van staat; daer: waar, waarop.

2 zeewijs en ervaeren: als deskundig en bevaren zeeman.

3 gronden: ondiepten, banken.

4 starreschieten: het bepalen van de hoogte der sterren boven de horizon; in 't algemeen: astronomiese waarnemingen.

5 barning: branding; het uiterst: het gevaar voor vergaan (het uiterste gevaar).

7 razende afgevast: razend, dol van honger.

9 Terwijl: zolang, wanneer; by der hand: in de nabijheid (van de herder).

11 in den noot: in geval van nood.

12 de burgerlijcke staet: de burgerstaat

13 in schaduwe van: onder de bescherming van.

14 Versta: die enkel regeren voor het welzijn der burgerij.

17 dat strecken: daartoe dienen.

18 't wettige gebiet: het wettig besturen, de op wetten gegronde heerschappij.

19 Haer waeckende oogh is datief-object bij betrouwt (toevertrouwd aan enz.).

20 gront: grondslag, fondament,

21 Op dezen voet....: Hierop (nl. op het betoog, de parallel van de voorafgaande regels) berusten de titels...., die men hen heeft gegeven (vgl. Op dezen gront in de voorafgaande regel).

23 Die slaat terug op titels; die, toegepast op overheidsambten.

24 wit: doel.

25 Het is een eer tot regent te zijn gekozen, maar gewichtiger dan het bezit van deze eretitel is de verplichting die op de regent rust, het ‘wit’ van zijn zware ambt.

26-27 voor zich.... Alleen: om enkel aan eigen belangen te denken; vgl. voor deze gedachte: Cicero, De Officiis I, cap. VII.

[p. 75]

 

Hier staet de weerelt by, en zonder dezen bant²⁸

 

Moet alles wetteloos verstrojen, en verwilderen,²⁹

30

Noch woester dan Natuur een wildernis kan schilderen,³⁰

 

Vol breideloos gedierte, en onraet, nacht en dagh.³¹

 

Zy leefden dan tot nut der menschen, die 't gezagh,³²

 

Ter liefde van den mensch, oit holpen onderstutten,³³

 

En 't onderdruckte volck beschermen, en beschutten,

35

In zijn gerechtigheit. dit kon men uit kronijck³⁵

 

En boeck bevestigen, en stercken met de blijck

 

Van menigh voorbeelt, klaer uit Griecken en Latijnen^36-37

 

Te scheppen, waer de zon de weerelt komt beschijnen;³⁸

 

Doch hier is 't noodeloos, naerdien ons Nederlant

40

Gereede spiegels heeft van mannen by der hant;⁴⁰

 

Waerom, o eedle telgh, geen meester u iet naders⁴¹

 

Kan toonen als uw' stam, en loffelijcke vaders,⁴²

 

In oorloge en in vre, door al het lant befaemt,⁴³

 

Waer hun voorzichtigheit onwetenheit beschaemt.⁴⁴

45

Zy zelfs bezegelden, in zijne kracht en klaerheit,⁴⁵

 

Het staetorakel van de goddelijcke waerheit,⁴⁶

 

Dat geen Gemeene Best geluck noch heil ontbeert,⁴⁷

 

Daer lust tot wijsheit bloeit, en stadt en lant regeert.⁴⁸

 

Zoo dickwijl dan uw lust staetkundigheit zal zoecken⁴⁹

50

Te scheppen, uit het licht van letteren en boecken,

 

Kan 't voorschrift van uw oudt voorvaderlijck geslacht⁵¹

 

Dees staetles met der daet u stercken, waer hun wacht⁵²

 

De wetten en het Recht bekrachtight, en verdaedight,⁵³

 

En uwen leerlust voedt, en aenqueeckt, en verzadight:

28 Hier staet de weerelt by: Door deze gemeenschapszin houdt de wereld stand.

29 wetteloos: in anarchie; verstrojen: uiteenvallen.

30 Versta: ontbreekt de mensen liefde voor de gemeenschap, dan ontstaat een Chaos, nog woester enz.; schilderen: scheppen.

31 breideloos: wild, bandeloos.

32 Zy: de overheden, de regenten.

33 oit: steeds.

35 gerechtigheit: rechtmatige aanspraken, rechten.

36-37 bevestigen: (met voorbeelden) staven; stercken met de blijck van menigh voorbeelt: bekrachtigen met vele bewijsplaatsen; blijck, vroeger ook vr.; klaer (bij voorbeelt): duidelik, overtuigend; Griecken en Latijnen: Griekse en Latijnse schrijvers.

38 waer de zon de weerelt komt beschijnen: (met voorbeelden) uit alle landen der wereld.

40 gereet: onmiddellik ter beschikking staande; Versta: in Nederland zelf zijn regenten geweest, die door hun loffelike plichtsbetrachting tot spiegel, tot navolgenswaardig voorbeeld kunnen dienen voor de latere geslachten.

41 iet naders: voorbeelden die meer voor 't grijpen liggen (uw eigen geslacht levert de meest voor de hand liggende voorbeelden van uitstekende regenten).

42 vaders: voorvaderen.

43 In oorloge en in vre: tijdens en na de 80-jarige oorlog hebben leden van 't geslacht De Graef aanzienlike regeringsambten bekleed.

44 voorzichtigheit: wijs beleid; onwetenheit komt in 17de-eeuwse en vroegere taal voor naast onwetendheid.

45 zelfs: zelf; bezegelden, nl. door hun leven en werken; zijne: heeft betrekking op staetorakel in vs. 46.

46 Het staetorakel van de goddelijcke waerheit: de staatsmanswijsheid, vervat in de goddelike waarheid, dat enz.

47 geen.... noch: dubbele ontkenning.

48 Bij regeert is (lust tot) wijsheit als onderwerp te denken.

49 uw krijgt de klemtoon; staetkundigheit: staatsmanswetenschap, kennis der regeerkunst.

51 't voorschrift van uw oudt voorvaderlijck geslacht: het richtsnoer, dat uw voorgeslacht heeft geleid, nl. de spreuk in vs. 47-48 vermeld.

52 Dees staetles is bijstelling bij voorschrift; u stercken: uw studielust aanwakkeren; wacht: waakzaamheid.

53 bekrachtighen: kracht verlenen; verdaedighen: verdedigen.

[p. 76]

55

Want schoon een staetscholier de spreuck en regels merckt;⁵⁵

 

Dit wort met voorbeelt en uitwercking best gesterckt.⁵⁶

 

Men leert uit kaerte en boeck de gronden, zeen en streecken,⁵⁷

 

En kusten: maer een storm kan 't moede roer versteecken

 

Van zijn behoude reis, indien de vierbaeck niet^58-5959

60

Het duister oogh verlicht, en voor den zeeman ziet,

 

En toont wat streeck hem staet te houden, wat te mijden,

 

Wat loef- wat lywaert leght, wat achter, wat bezijden,

 

Wat oprijst voor den boegh; zoo loopt hy op dat licht

 

Met vreught de haven in, het endt van zijnen plicht:⁶⁴

65

Doch hierom kan men u het opslaen van de bladen⁶⁵

 

En levens der uitheemsche en vreemden niet ontraeden.^65-66

 

Het erf der staetkunde is en wort elck een gegunt,⁶⁷

 

Ge-eigent en betaelt met oude en nieuwe munt.^6867-68

 

De school der wijsheit staet gebouwt voor brave borsten.⁶⁹

70

Zy slacht ten goede 't paert van Troje, dat ons Vorsten

 

En mannen levert, die wat mannelijcks bestaen,

 

Op Pallas toeverlaet: dees wijst de wijsheit aen,^70-7272

 

Die met den slangeschilt gewapent, altijt stouter⁷³

 

Op reden, haere zaeck en Recht beschut op 't outer.^73-74

75

De zaeck bespiegelen moet voor d'uitwercking treên.⁷⁵

55 staetscholier: leerling in de staatkunde; mercken: in zijn geest opnemen (al neemt.... in zijn geest op).

56 Dit: deze wijsheid, wetenschap; gesterckt: bevestigd, verhelderd.

57 kaerte: zeekaart; gronden: ondiepten; streeck: de te volgen koers.

58-59 Versta: maar een storm kan oorzaak zijn dat 't afgematte roer niet meer luistert en 't schip, uit de koers geslingerd, de veilige haven niet zou bereiken, als niet...

59 vierbaeck: vuurtoren, kustlicht; de bedoeling is dus: uit de boeken halen zeelieden (en staatslieden) de theorie, maar in kritieke ogenblikken is de vuurtoren hun wegwijzer (zò is voor de staatsman het illustere, lichtende voorbeeld van voorgangers een veilige en noodzakelike gids, zie vs. 49-56).

64 de haven.., het endt van zijnen plicht: de haven, het eindpunt van de hem opgelegde taak.

65 Versta: al zijn dan uw voorvaderen, die uitmuntende regenten, voor U de beste gidsen in de staatkunde, toch is het ook raadzaam enz.

65-66 de bladen en levens: de levensbeschrijvingen, levensboeken (van staatslieden uit andere landen).

67 erf: terrein.

68 eigenen: toewijzen, verlenen, geven.

67-68 Versta: Staatkunde, kennis van staatszaken en staatsbestuur heeft men zich steeds eigen kunnen maken en kan men zich nog eigen maken door het bestuderen van voorbeelden uit de oude en nieuwe tijd.

69 brave borsten: flinke, wakkere jongelingen.

70-72 Wat Vondel hier van ‘de school der wijsheit’ zegt, is reeds in de oudheid verkondigd met betrekking tot de school van lsocrates, nl.: dat daaruit, evenals uit 't paard van Troje, vorsten en vooraanstaande mannen zijn voortgekomen (te voorschijn gekomen). Isocrates cujus e ludo tamquam ex equo Trojano meri principes exierunt; zie Cicero, De Oratore II, cap. 94. Vondel verraadt in zijn ten goede (vs. 70) de behoefte om de Trojaanse kant te kiezen, de kant van zijn held Aeneas; oorspronkelik passen deze woorden niet in de vergelijking: het paard van Troje leverde oorlogshelden uit (diè blijven bij Vondel, vs. 71, ondanks zijn ‘ten goede’); de school der wijsheid helden van de geest; ten goede kan niet anders dan verwarrend werken.

72 Op Pallas toeverlaet: Pallas (Athene), Minerva, de godin der wijsheid, had de Grieken de krijgslist van het ‘Trojaanse paard’ ingegeven; op haar aanraden was het gebouwd, aan haar was het toegewijd; dees wijst de wijsheit aen: de wijsheit (d.i. Pallas Athene, als godin der wijsheid - en nu niet, zoals in vs. 70-72, als oorlogsgodin) wijst dèze aan, de ‘brave borsten’, die iets ‘mannelijcks bestaen’ op 't gebied van de wetenschap.

73 Die heeft betrekking op wijsheid (Pallas): met den slangeschilt gewapent: Pallas droeg een schild (of pantser) met een Gorgonenhoofd in het midden en slangen aan de rand (Gorgonen: schrikgodinnen met slangenhaar).

73-74 Laten zich aldus weergeven: de wijsheid, in steeds toenemend vertrouwen op de kracht van het redelik betoog, verdedigt haar rechtvaardige zaak (de rechtvaardigheid) op het gewijde gebied van het Recht; zij verdedigt het Recht in zijn heilige onaantastbaarheid.

75 Versta: elke zaak, elk vak van wetenschap moet eerst aandachtig bestudeerd worden, voor men ze in de practijk kan toepassen.

[p. 77]

 

De meesters staen gereet. de leering slacht den steen,

 

Die stael en yzer wet. zoo scherpt de les de snede^76-7777

 

Van 't edele vernuft. de nutte en wijze rede⁷⁸

 

Wort van 't begeerige oor gevat, gelijck de plant⁷⁹

80

Den morgendau verzwelght, op dor en dorstigh lant.

 

Hier derft uw jeught geen licht om goet en quaet te schiften;⁸¹

 

Zy erft den boeckschat zelf uit 's vaders kasse en schriften,⁸²

 

Wiens daeghlijcks onderwijs en voorgang levend leert⁸³

 

Waermede een erfgenaem van deught zijn brein stoffeert,⁸⁴

85

En toerust tot het ampt, dat, voor de braven open,⁸⁵

 

Geen traegen waerdigh acht op zulck een' prijs te hoopen.⁸⁶

 

De braefsten zelfs, de grootste, in top van maght en Staet⁸⁷

 

En eere, hebben noit het onderwijs versmaet,

 

Dat hun te scheppen stont uit spreeckenden, en stommen,⁸⁹

90

De levendige stemme en boecken, heilighdommen⁹⁰

 

By Keizers, Koningen, en Oversten, gezint⁹¹

 

Zich van der Wijzen raet, in weereltlijck bewint,

 

Te dienen, naer beloop en eisch van tijt en zaecken,⁹³

 

Om veiligh tot hun wit en ooghmerck te geraecken.

95

De Keizer Nero, toen zijn oordeel noch gezont⁹⁵

 

En gaef was, neighde 't oor gansch leerzaem naer den mont⁹⁶

 

Van zijnen Seneca. Trajaen, de goedertieren,⁹⁷

 

Omhelst Plutarchus les, om zeden en manieren⁹⁸

 

En onderwijs van Staet te leeren, als hy sprack.

100

Dees Scipio, die trots Kartagoos muuren brack,¹⁰⁰

 

Gewende zich doorgaens, met onverzadighde ooren,

76-77 Vgl. Horatius, De Arte Poëtica, vs. 304: ergo fungar vice cotis, acutum reddere quae ferrum valet, exsors ipsa secandi, door Vondel aldus vertaald: Ick zelf, niet snedigh zijnde, zal dan een wetsteen verstrecken, die het yzer kan scherpen.

77 de les: de leering uit vs. 76.

78 rede: redenering.

79 van: door.

81 Hier: als het gaat om het verwerven van theoretiese kennis; derft: ontbreekt; schiften: leren onderscheiden.

82 kasse en schriften: boekenkast.

83 Wiens daeghlijcks onderwijs en voorgang levend leert: die èn door zijn dagelijks onderricht èn door zijn levend voorbeeld (dus: door woord en daad) leert.

84 een erfgenaem van deught: een brave, waardige zoon van zijn vader, vergelijk vs. 140.

85 Denk bij toerust als voorwerp zijn brein; zijn brein toerusten: zijn geest wapenen, zich bekwamen, zich voorbereiden.

86 prijs: eervolle onderscheiding.

87 braef: flink, uitstekend; zelfs: zelf; in top van maght en Staet: met het hoogste regeringsgezag bekleed.

89 Dat hun te scheppen stont: dat ze konden putten uit.

90 De levendige (levende) stemme en boecken lopen parallel met: spreeckenden, en stommen in vs. 89; heiligdommen (bijstelling bij boeken) by Keizers enz.: (boeken) die door hun kostelike inhoud door keizers vereerd worden als heiligdommen (als tempels der wijsheid).

91 Overste: machthebber, overheidspersoon.

93 dienen: bedienen.

95 Nero: Romeins keizer van 54-68 na Chr.; zolang zijn leermeester, de bekende stoïcijnse wijsgeer Seneca, invloed op hem uitoefende, regeerde hij als een goed vorst; daarna deed hij zich hoe langer hoe meer kennen als een half waanzinnige misdadiger.

96 leerzaem: leergierig.

97 Trajanus: Romeins keizer van 98-117 kreeg door zijn uitstekend bestuur de bijnaam optimus, door Vondel weergegeven met goedertieren: braaf, rechtschapen.

98 Plutarchus: beroemd Grieks geschiedschrijver (46-120 na Chr.), en schrijver van politieke en ethiese geschriften (zie vs. 108-109), die door keizer Trajanus zeer gewaardeerd werd.

100 Dees Scipio: (navolging van een Lat. wending: ille Scipio) de bekende Scipio; Corn. Scipio, bijgenaamd Africanus Minor, veroverde en verwoestte in 146 v. Chr. Carthago; trots hoort bij Kartago: de muren van het trotse Carthago.

[p. 78]

 

Den afgerechten helt Polybius te hooren.^101-102102

 

De wijze Cicero bedanckte Possidoon,¹⁰³

 

Die hem den gouden styl en Burgemeesters toon,¹⁰⁴

105

Ten dienst van Rome, leerde aendachtigh overweegen,¹⁰⁵

 

Waerdoor hy sedert quam zoo hoogh in top gestegen.

 

De zelve Tullius trompet des dichters eer,¹⁰⁷

 

Door Alexanders mont, lauriert en kranst Homeer

 

Op helt Achilles zerck, die 't lijck zoude overstulpen

110

Met een de faem, ten waer Homeer haer had gehulpen,^109-110

 

En door zijn heldendicht gehanthaeft, waer die klanck

 

Gehoort wort oost en west, ontelbre jaeren langk.

 

Filippus groote zoon, die 't Persisch Rijck ontzeide,¹¹³

 

Zijn hooft op d'Ilias ter ruste nederleide,

115

En sloot in 't koffer van Darius zulck een' schat^114-115

 

Van letteren, verschoonde in d'overwonne stadt^115-16

 

Het huis van Pindarus, op wiens doorluchte pennen¹¹⁷

 

De Vorsten worstelen, de heete wielen rennen,^117-18

 

Daer geen oneerlijck stof om 's renners ooren stuift.¹¹⁹

120

Ten leste komt August ten Kapitoole, schuift

 

De nevels van het oogh, en toont het licht der lichten,

 

En zet zich, als een Godt, in top, op Maroos dichten.^120-22

101-102 Gewende zich doorgaens te hooren: luisterde steeds naar.

102 Den afgerechten helt Polybius: Polybius was een beroemd Grieks geschiedschrijver (205-123), bevriend met Scipio, die hij vergezelde op diens tocht naar Afrika; van zijn groot geschiedwerk, een soort wereldgeschiedenis, is maar weinig bewaard gebleven; afgerecht wordt hij genoemd met het oog op zijn grote kennis; een helt, omdat hij herhaaldelik dapper voor zijn landgenoten, door de Romeinen onderworpen en onderdrukt, in de bres is gesprongen.

103 Possidoon: Poseidonios, een Grieks wijsgeer, wiens lessen een tijd lang door Cicero zijn gevolgd; hij was de bekwaamste stilist van zijn tijd; Cicero was blijkens zijn brieven zeer gesteld op het goedkeurende oordeel van P.

104 gouden: voortreffelik; Burgemeesters toon: consulaire (politieke) welsprekendheid (het redenaarstalent waarmee hij als consul de belangen van Rome behartigde).

105 overweegen: zich toeleggen op.

107 Tullius: Cicero; deze haalt in zijn rede Pro Archia Poëta een uitspraak aan, die toegeschreven wordt aan Alexander de Grote, toen deze bij 't graf van Achilles aan de Hellespont stond, nl.: O gelukzalig jongeling, die in Homerus een heraut voor uw roem hebt gevonden (vgl., ook voor de volgende verzen Aen den Lezer, r. 225-230); des dichters: nl. van Homerus.

109-110 Versta: de zerk op Achilles' graf zou niet alleen zijn dode lichaam, maar ook zijn roem overdekken, d.i. Achilles' roem zou met zijn lichaam begraven zijn, als niet Homerus die roem had bezongen (‘geholpen’) en onsterfelik gemaakt (in zijn Ilias).

113 Filippus groote zoon: Alexander de Grote; ontzeggen: de oorlog verklaren.

114-115 Zie Aen den Lezer, r. 225-226).

115-16 koffer (kleinodiënschrijn), vroeger ook onz.; Darius: koning der Perzen, door Alexander verslagen; zulk een schat van letteren: de Ilias.

117 Pindarus: de grootste lierdichter der Grieken (522-442 v. Chr.) woonde te Thebe; toen Thebe, na een opstand tegen het Macedonies gezag, door Alexander de Grote veroverd werd, verwoestte hij de gehele stad met uitzondering van Pindarus' woonhuis en enkele tempels (vgl. Olyftack aan Gustaaf Adolf, vs. 77-78, Dl. 3, blz. 379).

117-18 pennen: (dichter-) vleugelen; versta: die de vorstelike overwinnaars in het worstelperk en in de wagenrennen (in 't algemeen de overwinnaars bij de Olymp. spelen) in zijn verheven dichtwerken verheerlikt (en daarmee tevens de Olympiese spelen op een hoger plan voert); voor de heete wielen, de wielen die warm lopen bij de snelle vaart der wagens, vgl. men vs. 3-4 van Horatius' eerste Ode en Vondels vertaling van die verzen.

119 Versta: waar het eervolle stof de renners omstuift; het hier opstuivende stof, dat de deelnemers overdekt, is niet als het stof op het kleed van een reiziger of landman, maar een onderscheidingsteken, waarop de mededingers in de edele wagenstrijd met trots mogen wijzen.

120-22 Het Kapitool is het symbool der souvereiniteit van Rome; Augustus wordt keizer (imperator) en openbaart de menschheid, die tot nog toe slechts een schemering van poëzie had gekend (in duisternis had geleefd) het licht der lichten, Vergilius, de zon der dichtkunst (vgl. vs. 125), en vindt zijn hoogste apotheose in de hem verheerlikende gedichten van Maro (Vergilius); misschien speelt hiertussen door ook als nevengedachte dat, met Augustus èn Vergilius nà de donkere tijden (der burgeroorlogen enz.) de gouden tijd aanbreekt, een nieuwe heilstaat.

[p. 79]

 

Virgilius verstreckte een kopre zuil aen 't Rijck,¹²³

 

Een Raetsheer van August, en wacht op zijns gelijck,¹²⁴

125

Na zoo veele eeuwen tijts, terwijl men voor zijn straelen

 

Alle anderen dus lang hun hooft zagh onderhaelen.^125-26

 

Wy waeghden evenwel [de wil verschoon de daet,]¹²⁷

 

Een Nederduitsche wijs, op zijn Latijnsche maet,^127-28

 

En hemelsche klaeroen, naer onze maght, te zetten,

130

Daer Troje op wapenklanck, gekerm, en krijghstrompetten,

 

In roock en smoock, in gloet en bloet en assche smoort,

 

Zoo jammerlijck als oit met ooren wiert gehoort,

 

Met oogen wiert gezien. onze uitspraeck is niet maghtigh¹³³

 

Dien brant te schilderen. dat vier is veel te krachtigh,

135

De verf te zwack en doof; dit kan ons tafereel¹³⁵

 

Ontschuldigen, by al de kenners van 't penseel:¹³⁶

 

En ghy, o jonge Graef, zult gaerne ons laege toonen,¹³⁷

 

Waer maet en klanck bezwijckt, beleeft en heusch verschoonen,¹³⁸

 

Naer uw Heer vaders aert, gelijck een erfgenaem¹³⁹

140

Van Polsbroeck, en zijn' Staet, en deught, en letterfaem.¹⁴⁰

 

Uw jeught, die, onder 't eedle en Ridderlijck geleide

 

Van Ridder Maerseveen, zoo wijt, door bosch en heide,

 

Hem volghde in Brandenburgh, op 't Keurdoorluchtigh hof,^141-43

 

Belooft, op 's vaders spoor, den dichter eenmael stof

145

Te levren, daer 't gebeent der vadren, in hun stoelen

 

Van ruste, met vermaeck den nadruck van zal voelen.^145-46144-46

 

Ontfang op dezen wensch den weêrgalm van Virgijl,¹⁴⁷

 

Wiens naem 't gebreck vergoet van mijnen ruwen stijl.¹⁴⁸

123 Vgl. Aen den Lezer, r. 57-58; verstrecken: strekken tot, dienst doen als; bij dit werkw. behoort een Raetsheer ook als object.

124 en wacht op zijns gelijck: en nog steeds is er geen kunstenaar geboren, die hem kan evenaren.

125-26 Terwijl men tot nu toe (dus lang) alle anderen voor hem zag onderdoen; Vergilius is hier een zon, een hemellicht, voor wiens luister alle andere sterren moeten verbleken (onderduiken).

127 evenwel: ondanks het feit dat hij alle andere kunstenaars (en dus ook ons, Vondel) ver te boven gaat.

127-28 Versta: wij waagden het desondanks.... zijn als goddelike muziek klinkende Latijnse verzen, zo goed als wij dat vermochten, over te brengen in Nederlandse poëzie (nl. dat deel van zijn werk, waarin....; zie daer in vs. 130).

133 uitspraeck: spraakvermogen, taalvermogen (vgl. Lucifer 158, 318); maghtigh: in staat.

135 De verf, hier: het woordmateriaal dat ons ter beschikking staat; doof: dof, mat.

136 by al de kenners van 't penseel: bij allen die de woordkunst beoefenen.

137 ons laege toonen: onze eenvoudige, weinig verheven poëzie.

138 bezwijcken: te kort schieten.

139 Naer: in overeenstemming met; gelijck (een erfgenaam): zoals dat te verwachten valt van....

140 Staet: waardigheid; deught: voortreffelike eigenschappen; letterfaem: roem als geletterde, als minnaar van kunst en wetenschap.

141-43 De jonge Peter de Graef vergezelde in 1655 burgemeester Huydecoper van Maarsseveen naar Berlijn, waar deze laatste de stad Amsterdam vertegenwoordigde als peet bij de doop van de zoon van de Groote Keurvorst; de Keurvorst van Brandenb. had Peter en zijn vader daartoe persoonlik uitgenoodigd; 't Keurdoorluchtigh hof: 't doorluchtig hof van de Keurvorst.

145-46 stoelen van ruste: grafsteden.

144-46 Versta: eenmaal zullen uw loffelike daden de dichters stof leveren voor hun gedichten en de naklank van uw roem zal uw voorvaderen in hunne graven nog aangenaam treffen.

147 weêrgalm: echo; de vertaling in Nederlandse verzen.

148 vergoet: moge vergoeden.

[p. 80]

Nereus voorspellinge Op den ondergang van Troje.
Uit Horatius.aant.^*

Toen de trouwelooze Herder^{vs. 1}

Zijne huiswaerdin Heleen²

Met de vloot van Ide heen

Over zee sleipte, altijt verder,^3-4

Bondt Godt Nereus, naer zijn' zin,⁵

Dus de snelle winden in,

Om dien droeven val te spellen:⁷

Och, ghy voert, ter quaeder uure,

t'Huis, die met een' oorloghstoght⁹

Wort hereischt, en t'huis gebroght,

Van den Grieck, en nagebuure,¹¹

Die, gestoort om 't ongelijck,¹²

Zwoer 't aeloude Priaems Rijck,¹³

En uw bruiloftsfeest te stooren.¹⁴

Och, hoe zweet soldaet en ruiter!¹⁵

Och, wat haeltghe den Dardaen,¹⁶

En zijn volck al plaegen aen!¹⁷

* Bij de titel: Nereus voorspellinge is de vertaling van Nerei vaticinium de ruina Trojae; Horatius, Carminum Lib. I, Ode XV. Vondels prozavertaling van deze ode vindt men in Q. Horatius Flaccus Lierzangen en dichtkunst, In het rijmeloos vertaelt door J. van Vondel, Amsterdam 1654 (Unger: Bibliographie, nr. 510), blz. 27.

vs. 1 de trouwelooze herder: Paris, de zoon van Priamus, koning van Troje, die bij zijn geboorte te vondeling werd gelegd, omdat voorspeld was, dat hij Trojes ondergang zou berokkenen. Hij werd onder herders opgevoed en hoedde zijn kudden op het Idagebergte in Phrygië. De herder Paris doet uitspraak in het bekende geschil tussen Juno, Minerva en Venus en kent de laatste de gouden appel (de twistappel) toe; zie daarvoor ook blz. 62, r. 499 van dit deel. Nadat hij door zijn ouders als hun zoon erkend en aangenomen is, helpt Venus hem om de schone Helena, de echtgenote van Menelaüs, koning van Sparta, die hem gastvrij in zijn huis herbergde, toen hij een reis naar Griekenland deed, te ontvoeren; trouweloos wordt Paris dus genoemd, omdat hij de gastvriendschap schond.

2 huiswaerdin: gastvrouw.

3-4 Met de vloot van Ide (navibus Idaeis): met de Trojaanse vloot; de berg Ida lag in de nabijheid van Troje; heen.... sleipte: wegvoerde, ontvoerde als buit; sleipte duidt op de onwil, het verzet van Helena.

5 inbinden (obruit otio): tot stilstand brengen, vastleggen; Nereus: de bekende zeegod; naer zijn' zin: volgens zijn wil, als gebieder.

7 dien droeven val: de ondergang van Troje.

9 t'Huis: naar huis (versta: te kwader ure voert gij naar Troje Helena, die met geweld van wapenen zal worden teruggeëist en weer naar Sparta zal worden gebracht).

11 Van den Grieck, en nagebuure: door de Grieken, uw buren.

12 gestoort om 't ongelijck: vertoornd over het begane onrecht, uw wederrechtelike daad.

13 Zwoer: de Griekse vorsten hadden zich bij ede verbonden deze smaad te wreken; 't aeloude Priaems (gen. van Priaem) Rijck: het overoude rijk van Priamus.

14 stooren: vernietigen (bij Rijck), ontbinden (bij bruiloftsfeest: echtverbintenis); ook de Latijnse tekst heeft één werkw. (rumpere) bij nuptias en regnum.

15 zweeten (gekozen in verband met sudor uit de Lat. tekst): zich inspannen (om Troje in te nemen en te verwoesten).

16 aenhaelen: op de hals halen; den Dardaen, en zijn volck: het Trojaanse volk.

17 plaegen: ellende.

[p. 81]

 

Pallas wapent den vrybuiter.¹⁸

 

Wagen helm en beuckelaer¹⁹

20

Rustze toe, en raest. voorwaer²⁰

 

Ghy zult u vergeefs verlaeten

 

 

 

Op den bystant der Godinne,²²

 

En uw locken kemmen fier,²³

 

Speelende op uw bloode lier²⁴

25

Wijzen, die uw lief en minne

 

D'ooren kitlen, en om niet²⁶

 

In uw kamer vliên 't geschiet²⁷

 

Van den Griekschen boog en schichten;²⁸

 

 

 

Voor Kretenzer punt en pezen,²⁹

30

En 't gedruisch van Ajax vaen,³⁰

 

Die u kort volght achter aen:³¹

 

Maer ten leste, als een verwezen,³²

 

Zultghe uw overspeligh haer

 

Zien begruist van stof, te naer.³⁴

35

Zietghe Ulysses niet van achter,³⁵

 

 

 

Die uw huizen komt vernielen?³⁶

 

Ziet ghy ouden Nestor niet,³⁷

 

Die van Pylus derwaert schiet?³⁸

 

Teucer zit u op de hielen,

40

Van zijn eilant Salamin.⁴⁰

 

Sthenelus zet dapper in,⁴¹

 

Afgerecht op oorelogen;⁴²

 

 

 

Afgerecht op paerdemennen,

 

En den wagen in den slagh.

18 Pallas: Minerva, vertoornd op Paris en de Trojanen, omdat haar schoonheid was versmaad; den vrybuiter: de Griekse soldaten, belust op buit.

19 Wagen: strijdwagen; beuckelaer: schild.

20 razen: in oorlogsrazernij ontstoken zijn.

22 de Godinne: Venus.

23 kemmen: kammen; in de volgende versregel wordt Paris verwijfdheid verweten.

24 uw bloode lier (imbellis cithara): uw lier, die liever laffe minneliederen speelt dan forse krijgszangen; in de prozavertaling staat: uwe weerlooze luit.

26 om niet: vruchteloos (vergelijk vergeefs in vs. 21).

27 vliên: ontvluchten; 't geschiet: het schieten, de schoten (pijlen).

28 schichten: werpspiesen.

29 Denk voor Voor: om niet vliên; Kretenzer punt en pezen: de spitse pijlen, van de koorden (pezen) der bogen van Creta afgezonden.

30 gedruisch: krijgsrumoer; Ajax vaen: de Grieken, die onder Ajax, een der dapperste Griekse vorsten, ten strijde zijn getrokken.

31 Die heeft betrekking op Ajax; die u op de hielen zit.

32 als een verwezen: als een ten dode gedoemde.

34 begruist: bezoedeld, bevuild; te naer: op afschuwelike wijze.

35 De prozavert. heeft: Zietge niet om naer Ulysses, als vertaling van: non Laërtiaden respicis. De bedoeling is dus: Slaat ge niet acht op Ulysses; boezemt Ulysses u geen respect, ontzag in; wees toch omzichtig. Hiermee is ook van achter (achter u) verklaard. Ulysses, de vorst van Ithaca, was een van de voornaamste deelnemers aan de tocht naar Troje.

36 De prozavert. heeft hier: de verdelger van uwen huize (uw geslacht); exitium tuae gentis.

37 Nestor, Teucer (39), Sthenelus (41), Merion (45), Diomedes (47): Gr. legeraanvoerders.

38 Pylus: stad in Elis, woonplaats van Nestor; derwaert: naar Troje.

40 Salamin: het eiland Salamis; in de Lat. tekst wordt Teucer Salaminius genoemd: de van Salamis afkomstige. Uit dit bijv. nw. heeft Vondel de n-vorm Salamin afgeleid.

41 inzetten: komen opzetten.

42 Afgerecht op: bedreven in.

[p. 82]

45

Wat vorst Merion vermagh

 

Zult ghy levend leeren kennen.⁴⁶

 

Forsse Diomedes zwaert,⁴⁷

 

Trotser dan zijn vaders aert,⁴⁸

 

Raest, en streeft om u te vinden.⁴⁹

 

 

50

Ghy een suffert, en vol schroomen,⁵⁰

 

Zult, al hygende van smart,

 

Voor hem vlughten, als een hart,⁵²

 

Dat den wolf in 't dal ziet komen,

 

En zijn grazen ras vergeet.

55

Anders luidt de heilige eedt,

 

Uwe schoone bruit gezworen.^55-56

 

 

 

De verbolge vloot en kielen

 

Van Achilles recken lang⁵⁸

 

Trojes tijt en ondergang,

60

En der jofferen tijt en zielen.⁶⁰

 

Na tien jaeren wederstant

 

Zal de Griecksche torts den brant⁶²

 

In de Troische daecken steecken.⁶³

46 levend: aan den lijve? (of op krachtige, ongemakkelike wijze?).

47 Fors (atrox): geweldig, wreed.

48 Versta: die nog moediger is dan zijn vader.

49 Raest: woedt (onder de Trojanen).

50 een suffert: een flauwhartige bloed.

52 hart: hert.

55-56 Versta: aan uw schone, jonge vrouw hebt ge wel heel andere eden gezworen (nl. haar dapper te zullen verdedigen, als Menelaüs met zijn Grieken haar zou komen terugeisen).

58 Achilles, de dapperste onder de Griekse helden voor Troje, hield zich, uit wrok (verbolgenheid) over een hem door de opperbevelhebber der Griekse troepen aangedane smaad, lange tijd met zijn schepen en mannen verre van de strijd; daardoor reckt hij lang, vertraagt hij de ondergang van Troje, verschuift hij de tijt van Trojes ondergang (vgl. vs. 59).

60 En der jofferen tijt en zielen: en het leven (de sterfdag) der Trojaanse vrouwen.

62 torts: toorts, handfakkel.

63 daecken: huizen (in navolging van 't Lat. tecta: maar in Horatius' tekst staat: domos); Troische: in twee lettergrepen te lezen.