De werken van Vondel. Deel 5. 1645-1656

(1931)–Joost van den Vondel– rechtenstatus



[pagina 744]

Het derde bedryf. PIZANERS. BAZILIDES. SALMONEUS. Pizaners: Is dit een stadt van Rechte, of woestheit en gewelt? Bazilides: Wat jaeght u herwaert aen? hoe hijghtge dus ontstelt? 695[regelnummer] Hoe dus verbaest? Pizaners: Jupijn, ô vader van de Goden En menschen, help och help. waerheene best gevloden? Waer bergen wy het lijf? waer vinden wy een wijck? Bazilides: Daer komt de Koning aen, de toevlught van dit Rijck, En alle vroomen. zijt goedsmoeds, en wilt niet schroomen. Salmoneus: 700[regelnummer] Wie zijtge? van wat oort? Pizaners: Van Pize eerst aengekomen,Ga naar voetnootvs. 700 In 't vallen van den dagh.Ga naar voetnoot701 Salmoneus: wat deert u dat gy klaeght? Pizaners: Wy zoecken heul ten hove, en worden voorgejaeghtGa naar voetnoot702 Van 't opgehitste graeu. heer Koning, bergh ons leven. Jupijn heeft Koningen op zijnen troon geheven. 705[regelnummer] d'Onsterfelijcke maght, die klaer op 't voorhooft straelt Der sterfelijcken, heeft alle aertsche maght bepaelt,Ga naar voetnoot706 Uit stof in top gebeurt, met last aen zijn vertrouden Dat zy rechtvaerdighlijck het Recht hanthaven zouden. Wy, onderzaeten van uw leenrijck en gebiet 710[regelnummer] Te Pize, twijfelen aen uw genade niet, Als aen een zelve wet verbonden en altaeren.Ga naar voetnoot711 't Is Godtheên eigen den ootmoedigen te spaeren.Ga naar voetnoot712 Salmoneus: Wie heul zoeckt aen Jupijn, betrouw' hy is niet verr'.Ga naar voetnoot713 Hier is de majesteit van Koning Jupiter, 715[regelnummer] Tot voorstant van oprechte en onderdaene zielen,Ga naar voetnoot715
[pagina 745]
Die wieroock offren, en voor zijne altaeren knielen. Maer hoe verstaenwe dit? wat gloeit'er in uw hant, Dat als een roode gloet van slingerstraelen brant?Ga naar voetnoot717-18 Pizaners: De gloende blixem, uit de vuist van 't beelt gesmeeten, 720[regelnummer] Omtrent de kopre sluis, door 't vinnigh graeu, bezetenGa naar voetnoot720 Van helscheit, en verhit op beeldestormery. Wy berghden dit op straet.Ga naar voetnoot722 Salmoneus: Geef hier, ô razerny! Hoe ving het oproer aen? verhaelt uw wedervaeren. Pizaners: Terwijlwe bij de maen verwondert staen en staeren 725[regelnummer] Op 't wonderwerck der brugge, uit erts en klaer metael, Zoo levendigh als oit Korinthus tot een praelGa naar voetnoot726 Aen eenigh Koning schonck, en meesterlijck gegooten; Terwijlwe' t heiligh beelt, verbaest en onverdroten, De Godtheit van Jupijn den gouden adelaerGa naar voetnoot729 730[regelnummer] Beschrijden zien om hoogh, en op den booghpylaerGa naar voetnoot730 Den blixem voeren, die de boosheit schijnt te dreigen;Ga naar voetnoot725-31 Waerop de burgers uit ontzagh hun hoofden neigen, En buigen voor dien Godt; zoo wort'er, van de poort, In 't noorden, langs den vliet, een mompeling gehoort,Ga naar voetnoot734 735[regelnummer] Een oproer. het gerucht, van verre, allengs wat nader, Wint aen, en heldert op, als beeck by beeck te gader,Ga naar voetnoot736 Naer eenen boezem bruischt, en, van den steenrots neêr Gestort, ten leste groeit, en aenwast tot een meer. Zoo groeide oock 't oproer aen, in menighte en geluiden,Ga naar voetnoot739 740[regelnummer] Eer iemant vatte wat dit onweêr wou beduiden. Ten leste dondrenze op; een toomeloos gespuisGa naar voetnoot741 Van allerhanden slagh, omtrent de Godensluis,Ga naar voetnoot742 Daer schreeuwenze overluit: waer zijtge, ô Salmonisten, Met uwen Jupiter? gy zuivere godisten,Ga naar voetnoot744 745[regelnummer] Wy brengen wieroock aen. ô yverige rot,
[pagina 746]
Wy brengen wieroock aen: bewieroock uwen Godt: Maer neen, wy zoecken hem. dees afgodt moet'er onder.Ga naar voetnoot747 Heeft nu zijn blixem vier, en kan hy met dien donder Zijn eer verdaedigen, het is verweerens tijt, 750[regelnummer] Het hagelt kaien. noch gewijt noch ongewijt Wort aengezien: en wie deze onrust ondertusschen Wil stillen loopt gevaer: dit vier is niet te blusschen. De kaien klincken vast op 's Konings bruggeprael,Ga naar voetnoot753 Tot dat een straetgerucht uit schrick hen altemael 755[regelnummer] Een wijl te rugge drijft. toen rustten al de steenen. Een roep ging op: vertreckt, het hof is op de beenen.Ga naar voetnoot756 Wy naderen, en zien het heiligh beelt geschent. De hemel schenn' dien schelm, van niemant noch bekent. Wy vinden dit geweer der Godtheit, en vertoonenGa naar voetnoot759 760[regelnummer] Dees schennis zommigen, die by de godtsbrugh woonen.Ga naar voetnoot760 Het graeu omcingelt ons. een woest baldadigh gast Vlieght toe in al dien hoop, en schuift zijn schelmstuck vast, Helaes, op onzen hals. dit baert een strijt van monden. Geen onschult baet, men schreeuwt: gy zijt op 't stuk bevonden,Ga naar voetnoot764 765[regelnummer] Op 't plonderen betrapt. in zulck een straetgeschrey Roept een: houdt stil: dit zijn Pizaners alle bey. Houdt stil: verschoontze toch; het zijn ons ledemaeten.Ga naar voetnoot767 Zoo worden wy geberght, en naulijx vrygelaeten,Ga naar voetnoot768 Ontslippen 's doots gevaer, eer iemant ons verrass', 770[regelnummer] Heer Koning, bergh ons lijf. Salmoneus: voort Bazilides, pasGa naar voetnoot770 Gewelt te keeren met een' drommel hofsoldaeten.Ga naar voetnoot771 Treck heene: stil dien twist, men zal u niet verlaeten: Pizaners, volght hem. nu zal 't blijcken dat men schent Een Godtheit, die geen aerdtsch noch bluschbaer elementGa naar voetnoot774 775[regelnummer] Tot haeren scepter voert, maer eenen staf, die reuzen, Bestormers van de lucht, het beckeneel kan kneuzen, Bestulpen, onder klip, en steenrots, en geberght, De radelooze maght, die onzen donder terght:Ga naar voetnoot775-78 Men dient nochtans wel rijp dit opzet t'overweegen. 780[regelnummer] In zwaere zaecken staet den wijsten raet te pleegen.
[pagina 747]
Vertreckt, trouwanten, daer verschijnt de Koningin,Ga naar voetnoot781 Ons Juno met haer sleip. zy treet als een Godin.Ga naar voetnoot782 FILOTIMIE. SALMONEUS. Filotimie: Wat onraet hooren wy? wie wederstreeft ons wetten? Salmoneus: Men gaet d'oploopenheit van 't graeu wat nederzetten.Ga naar voetnoot784 Filotimie: 785[regelnummer] Het is geraden dat zich ieder hou gerust. Salmoneus: De brant van oproer wort in 't opgaen licht geblust, Maer zwaerlijck als de vlam ten daecke is uitgeslagen. Dat dit geen voorspel zy van ongemack en plaegen. Filotimie: Hoe nu toe? zwicht een Godt, zoo trots en groot als gy? 790[regelnummer] Wat vrees ontstelt uw brein? dit schijnt wel suffery.Ga naar voetnoot790 Salmoneus: Getrouwe bedtgenoot, gy zoudt bedachtzaem spreecken, Indien uw wijsheit lette op dit rampzaligh teken. Filotimie: Wat teken? Salmoneus: Wist men wie ons beelt heeft aengerant. Jupijn, mijn brughbeelt, is de blixem uit de hantGa naar voetnoot794 795[regelnummer] Gekloncken met een' steen. ons Godtheid mist haer wapen. Daer zietge Godts geweer. hoe is 't met ons geschapen,Ga naar voetnoot796 En 't Rijck? wat brommen wy met dezen hemel hier!Ga naar voetnoot797 Mijn donder heeft geen kracht, mijn blixem vlam noch vier Filotimie: Wy kennen deze nuck. dit spelen ons die gasten. 800[regelnummer] Dit oproer wort gestoockt van 't schuim der Theofrasten, Op dat men 't hooghtijt steure, ons opzet overschreeuw'Ga naar voetnoot801 Maer laetze toezien: want zy tergen geenen leeuw, Noch brullende leeuwin, door 't steuren van haer nesten, Maer onze almogentheên, die rechte burgerpesten! 805[regelnummer] Zy dienen uitgevaeght, als vloecken van den Staet.
[pagina 748]
Salmoneus: Pizaners raepten by geval dit op van straet.Ga naar voetnoot806 Men leght de schult op hen. wat zullen wy gelooven? De schult wort dickwijl op onschuldigen geschoven, In zulck een dwarreling van zinnen en verstant. Filotimie: 810[regelnummer] Die stout zich tegens d'eer van uwe Godtheit kant,Ga naar voetnoot810 Heeft, zonder twijfel, dit door iemant loos besteecken,Ga naar voetnoot811 Op dat het u aen hart en yver zou gebreecken Om 't godtgeheilight beelt te voeren op 't altaer, Uit schrick en angst voor moeite, en oploop, en gevaer. 815[regelnummer] Wort dit gestuit, zoo legh den scepter uit de handen,Ga naar voetnoot815 Met een den blixemschicht. zy wetten vast hun tanden Op uw lafhartigheit, die bouwt de stercke brugh,Ga naar voetnoot817 Waer langs de Wraeck u dreight. men lacht u achter rugh Wel schimpigh na. zie om: zy schuifelen, zy schimpen 820[regelnummer] Met dezen Jupiter, om straetgerucht aen 't krimpen.Ga naar voetnoot820 Een Vorst, die 't spel begint, en 't spel ten halve staeckt, Wat wonder is 't zoo hy ons have en hals geraeckt? Salmoneus: In groote zaecken draeft een wijs regeerder zachter. Filotimie: Zoo raeckt men niet den stroom te boven. hy raeckt achter, 825[regelnummer] Die niet zijne armen rept, daer 't water voor de boegh Geweldigh bruischt, en ruischt. dan kan men niet genoegh Zijn krachten spannen, en zich reppen in het roeien. Salmoneus: Liet Theofrastus na zich met dit stuck te moeien,Ga naar voetnoot828 Het gansche Priesterdom ging willigh aen de hant. Filotimie: 830[regelnummer] Geloof dit onweêr komt ons op van dezen kant.Ga naar voetnoot830 Men ziet hem naer den mont alleen, en niemant anders.Ga naar voetnoot831 Een lastertong ontsteeckt zoo veele stokebranders.Ga naar voetnoot832 d'Orakels staen verstomt voor zijne orakelstem. Salmoneus: Wat raet in dit geschil? hoe wint, hoe stilt men hem?
[pagina 749]
835[regelnummer] De Tempelier wil noo voor Majesteiten duicken.Ga naar voetnoot835 Filotimie: Volhardt dit hooft, zoo moet gy flux uw maght gebruicken.Ga naar voetnoot836 Salmoneus: Gebruicken? dat ziet verre: en zoo het ons misluckt?Ga naar voetnoot837 Een ingewortelde aert wort langsaem onderdruckt. Filotimie: Hier gelt geen langsaemheit: wy zijn te hoogh geloopen.Ga naar voetnoot839 Salmoneus: 840[regelnummer] Hier gelt beleit, dat zet de heirbaen voor ons open. Filotimie: Indienge deist uit schrick, zoo wint uw vyant velt. Salmoneus: Men wint door tusschenspraeck dat met geen aertsgeweltGa naar voetnoot842 En volle krachten wort gewonnen en verkregen. Filotimie: Door tusschenspreecken krijght hy maght op uwen degen.Ga naar voetnoot844 845[regelnummer] Hy vlamt op uw geweer, de Godtheit van uw kroon.Ga naar voetnoot845 Dat winnende, zoo voert hy uw gezagh ten toon,Ga naar voetnoot846 En speelt met eenen Godt, gelijck met een' gevangen. Salmoneus: Daer zouden wy ons kroon en 't gansche Rijck aen hangen. Filotimie: Wat Rijck? wat kroon? dan zijtge een Koning, zonder Rijck. Salmoneus: 850[regelnummer] Dan stelt rechtvaerdigheit party in 't ongelijck.Ga naar voetnoot850 Filotimie: En zoo Rechtvaerdigheit voor 't ongelijck moet bucken? Salmoneus: Dan staen de wetten stom: dan springht die draet in stucken. Filotimie: En echter blijft de heer vermeestert van den knecht.Ga naar voetnoot853
[pagina 750]
Salmoneus: Wat heet dan Recht? Filotimie: al wat de Koning wil, is Recht: 855[regelnummer] Dat lijdt geen tegenspraeck, besnoeien, noch bedillen. Gezagh kan met een' slagh den knoop van hooftgeschillenGa naar voetnoot856 Ontwarren, en zoo leght de weerelt. neem vry achtGa naar voetnoot857 Op 't geen ick zegh: gebruick uwe onbepaelde maght. Mijn trou is uit, (indien gy 't vat, en kunt beseffen,)Ga naar voetnoot859 860[regelnummer] Om u tot zulck een' Staet van glori te verheffen, Daer noit geen Koning, geen Monarch toe steigren kon, Terwijl hy leefde, schoon hy al de weerelt won. Wat glans van eere sta te winnen na dit leven, Dat is van geen belang. wat lust ons hier te streven 865[regelnummer] Naer een onzekere eer? en wat vernuft verstaet De zekerheit, hoe 't met de ziel ten leste gaet, Wanneerze eens uit de schors des lichaems is gevaeren? Of zy aen lucht verdwijne, of in een dier loop' waeren,Ga naar voetnoot868 Terwijl het lichaem vast in asch verteert, of rot? 870[regelnummer] De Grooten scheppen hier hunn' hemel, hunnen Godt. Dit 's d'eerste wijsheit: dit 's de hooftdeught van de Wijzen. Laet ooren jeucken om hun deught te hooren prijzen; Terwijl de dootbus rust, begraeven in een naelt,Ga naar voetnoot873 Of marmeren gewelf, ten hemel opgehaelt:Ga naar voetnoot874 875[regelnummer] Laet dwazen deze pracht en ydelheên bevolen, En volgh mijn rechtsnoer: dit 's de streeck om niet te doolen.Ga naar voetnoot854-76 Ga naar voetnoot876 Mistroutge dit, bera u vry met Hierofant. Natuur beschonck zijn jeught met goddelijck verstant. De Weetenschap is niet in 't grijze hair gelegen: 880[regelnummer] Want ouden suffen, door een stuck te zwaer te weegen. Spreeck 't hoforakel aen, daer komt hy, juist van pas. HIEROFANT. FILOTIMIE. SALMONEUS. Hierofant: Ick twijfelde waer Godt Jupijn en Juno was, Om hunne Godtheên met gedienstigheên te volgen.
[pagina 751]
Een storm van oploop stack zoo heftigh en verbolgen 885[regelnummer] Omtrent Penejus op, van waer allengs 't gerucht,Ga naar voetnoot885 Dan luit dan flauwer, quam gebuldert door de lucht, Dat d'oude torenwacht, om onheil te beletten, Geraên vont uit den trans te wapen te trompetten, Daer hy zijn wacht bewaerde, om hoogh in top van 't hof:Ga naar voetnoot887-89 890[regelnummer] Wie brant wil stichten is beholpen met dees stof,Ga naar voetnoot890 Een klein begin, om dus wat grooters uit te wercken. Men kan hier aen den aert van Theofrastus mercken, En zien naer welck een wit hy dus by doncker schiet. Heer Koning, het wort tijt dat gy hier in verziet.Ga naar voetnoot894 Filotimie: 895[regelnummer] Hofpriester, zie dien gloet van negen blixemstraelen.Ga naar voetnoot895 Jupijn, ten spot gestelt, zal moedeloos zijn praelenGa naar voetnoot896 Vergeeten; magh men zoo in 't beelt de Majesteit Ontwapenen: daer dient niet langer op gebeit.Ga naar voetnoot898 Hierofant: De plonderaer zal dit voor geen godtschennis neemen, 900[regelnummer] Om dat hy 't gulden beelt ziet naer Salmoneus zweemen. Wanneer een Godtheit wort dus ongestraft veracht, Dan valtze met haere eer. de glori volght de maght: Waer deze blijckt, daer wortze ontzien, en aengebeden. Salmoneus: Men wint een hooghte allengs, by trappen en by treden, 905[regelnummer] En raeckt al stil op stoel, terwijl het niemant merckt.Ga naar voetnoot905 Hoe kan men zeggen dat hy rust, die doorgaens werckt?Ga naar voetnoot906 De waterdrop wint traegh, noch wintze op steen, en yzer.Ga naar voetnoot907 De schaduw gaet haer' gang ront om den zonnewijzer: De starren spoeden wegh, en niemant merckt de vaert. Hierofant: 910[regelnummer] Het oogh bedrieght wanneer de torens achterwaert, En onder 't vaeren bergh en oever zich beweegen, En deizen: dan is schijn van reden reden tegen:Ga naar voetnoot912 Doch een halfziende merckt wat zich beweeght of niet, Die gaslaet welck van beide uit zijne plaets verschiet.Ga naar voetnoot914
[pagina 752]
915[regelnummer] Indien de Majesteit, na dat wy dit begonnen,Ga naar voetnoot915 Door toeven in gezagh en aenzien had gewonnen, Het most nu blijcken: en wy zien het tegendeel. Uwe eer lijdt afbreuck, en zy blijft niet in 't geheel.Ga naar voetnoot918 De tempel weigert noch 't geheilight beelt t'ontfangen.Ga naar voetnoot919 920[regelnummer] Het brughbeelt staet geschent. de meeste burgers hangenGa naar voetnoot919-20 Aen Theofrastus: en zoo veele u gunstigh zijn Zien om naer hun fortuin. zy speelen met den schijn,Ga naar voetnoot922 En weifelen, vermomt al stil van wederzijden, Om naer de beste kans, de kerck of 't hof, te glijden. 925[regelnummer] Men dreef dit stuck in 't eerst met kracht en yver aen. Nu schijnen wy verbaest (wat zegh ick stil te staen?) Te deizen. laet de vorst zijn' scepter dus verguizen,Ga naar voetnoot926-27 Zoo wort het tijt dat wy verhoven, en verhuizen,Ga naar voetnoot928 En naer een vaster wijck en vrybrugh ommezien: 930[regelnummer] Want durf men Theofrast niet eens de tanden biên; Zijn hoovaerdy, gewoon op geene maght te passen,Ga naar voetnoot931 Zal u met heiligh en onheiligh haest verbassen,Ga naar voetnoot932 En zetten uit den troon. ick breng mijn inzicht in. Indien mijn oordeel dwaelt, laet vry de Koningin 935[regelnummer] Verbeteren, waerin my kennis moght ontbreecken. Filotimie: De Koning antwoorde u, dan is 't mijn beurt te spreecken. Salmoneus: Dit stuck, gelijck gy zeght, wert heftigh aengevat.Ga naar voetnoot937 Penejus koopre brugh, en 't brughbeelt, om de stadtGa naar voetnoot938 En 't Rijck een heerlijckheit en glori te verleenen, 940[regelnummer] Behaeghden elck in 't eerste, en al de Priesters scheenen Vernoeght, zoo lang ons wit hun noch verholen bleef.Ga naar voetnoot941 Maer toen gy quaemt ten hove, uw aenzien boven dreef, En Theofrastus glans in 't licht stont aen ons zijde;Ga naar voetnoot943 Viel elck aen 't mompelen, gewijde, en ongewijde, 945[regelnummer] Noch heftiger, naerdien wy, Theofrast ten trots, Ons zetten wouden in den troon des Dondergodts, Het wieroock voor ons beelt, de pleghtige offerhanden Ontsteecken, dien men plagh voor Jupiter te branden.
[pagina 753]
Dit liep gelijck een vier. wat bleef' er ongeroert!Ga naar voetnoot949 950[regelnummer] Nu berst het teffens uit, terwijl men dit volvoert,Ga naar voetnoot950 En wil volvoeren, en wy zien de donckre wolcken Ons hangen boven 't hooft. wat raet om alle volcken, Die Jupiter zijn eer ophouden, met geweltGa naar voetnoot953 Den mont te stoppen? wat dees blixemstrael ons speltGa naar voetnoot954 955[regelnummer] Of niet; dit voorspoock kan gewis geen heil bedieden.Ga naar voetnoot955 Men vondt wel Wijzen, die wat nader zich berieden. Wie tijt wint, is noch van zijn ooghmerck niet verdwaelt. Filotimie: De Koning heeft ons met deze antwoort niet betaelt,Ga naar voetnoot958 Noch in het minst vernoeght. wie wijs is en voorzichtighGa naar voetnoot959 960[regelnummer] Heff' geensins aen een zaeck zoo zwaer, en zoo gewightigh,Ga naar voetnoot960 't En zy hy eerst doorzie en inzie dan en danGa naar voetnoot961 Wat tegenspartelen hier over vallen kan. Het is een klein bescheit te sluiten met gedachten:Ga naar voetnoot963 Wie zou uit dezen hoeck dien zwaeren storm verwachten? 965[regelnummer] De Wijze weet op 't naeust, voor 't ende, en voor het slot, Wat op dien terling loopt. o licht verblufte Godt!Ga naar voetnoot966 Hierofant: De maen rijst hooger uit de kim, gelijck de starren: Wy dienen nacht en dagh niet onder een te warren In dees verwarringen van raet en daet. de spoet 970[regelnummer] Is noodigh, zal de Staet op eenen vasten voet Geraecken. laet de zaeck berusten, of besluiten.Ga naar voetnoot971 Filotimie: Indien dit stuit, het wil op onze borst afstuiten,Ga naar voetnoot972 En allereerst op u. wy staen al even schoon,Ga naar voetnoot973 En deelen in 't gemeen wat vast hangt aen de kroon.Ga naar voetnoot974 Salmoneus: 975[regelnummer] Heer Bazilides komt: laet hooren wat die wachter Van 't oproer brengt, en of wy voorwaert gaen, of achter.Ga naar voetnoot976
[pagina 754]
BAZILIDES. SALMONEUS. FILOTIMIE. HIEROFANT. Bazilides: Gelooft zy Jupiter, dat onweêr is bedaert. Gy hoftrouwanten, treckt nu weder slotewaert,Ga naar voetnoot978 En past op uw geweer: het is geen tijt te slapen.Ga naar voetnoot979 980[regelnummer] Een ieder hou zich reede, en vaerdigh in zijn wapen. Salmoneus: Wel Bazilides, leght de razerny aen bant?Ga naar voetnoot981 Bazilides: Zoo vast niet, of men vreest van eenen andren kant. De wacht bezet de brugh. Salmoneus: verhael uw wedervaeren. Bazilides: De gansche stadt gewaeght en dreunt van nieuwe maeren,Ga naar voetnoot984 985[regelnummer] Gestroit tot laster of tot glorie van het hof. De logentael ontbreeckt geen voedtsel noch geen stof Met waerheit ondermengt. dit oproer was besteeckenGa naar voetnoot987 (Gelooven wy de Faem,) door een' der woeste leken, En wies zoo maghtigh aen, in stoutheit, en getal, 990[regelnummer] Dat, zonder mijn ontzet, het heilighdom lagh alGa naar voetnoot990 In onzen stroom geplompt. alreê zat een geklommenGa naar voetnoot991 Den boogh op by het beelt. ontsteecke fackels glommenGa naar voetnoot992 Uit alle tralien, en lichtten 't oproer toe,Ga naar voetnoot993 Als een godtsdienstigh stuck. wanneer het volck de roeGa naar voetnoot994 995[regelnummer] Der straffe ontwassen schijnt, valt schennis noch godtloosheit Noch geen verwatenheit te snoode voor zijn boosheit. Mijn bende broght den schrick in dien verleiden hoop.Ga naar voetnoot997 De schrick verstroitze flux. de beeldestormer sloopGa naar voetnoot998 Behendigh door den drang, die naer ons toe quam dringen. 1000[regelnummer] Dit voorspook dreigt uw vuist den blixemschicht t'ontwringen:Ga naar voetnoot1000 En blijft dit haperen, ick zweer u by Jupijn,Ga naar voetnoot1001 Gy zult noch Jupiter, noch t'Elis Koning zijn. Filotimie: Heer Bazilides heeft de zaeck op 't hooft getroffen.
[pagina 755]
Hierofant: Hy treft het op een hair: men magh niet langer sloffen.Ga naar voetnoot1004 Bazilides: 1005[regelnummer] De hofaltaeren staen al vaerdigh by de brugh,Ga naar voetnoot1005 En hondert stieren, wit als sneeuw, de witte rughGa naar voetnoot1006 Met eickenloof bekranst. het gout vergult den horen. d'Altaerbijl is gewet, en zout noch offerkoren Noch offerbant ontbreeckt uw' Priester, die vast wacht 1010[regelnummer] Op d'aenkomst van Jupijn, om datelijck met pracht Van Goden uit het hof, en reien van Godinnen,Ga naar voetnoot1011 Op uw beveelen dit triomfspel te beginnen,Ga naar voetnoot1012 Zoo ras 't gestarrente uit de kimme ons hooftpunt raeckt.Ga naar voetnoot1013 't Is noodigh dat men spoe: de middernacht genaeckt. Salmoneus: 1015[regelnummer] Is d'offerstaetsie in 't geheel noch ongeschonden?Ga naar voetnoot1015 Bazilides: Uwe amptenaers, die blanck gewapent om haer stonden, Beschermden het gewijde, en weecken niet een' voet.Ga naar voetnoot1017 Zy zien uw Godtheit vast met yver te gemoet.Ga naar voetnoot1018 En wachten Hierofant, die tot een heerlijck teken 1020[regelnummer] Van uwe Godtheit zelf den offer aen zal steecken, Zoo dra men het geluit des donderwagens hoort.Ga naar voetnoot1021 Hierofant: Wy stonden lang gereet, alleen ontbreeckt'er 't woort.Ga naar voetnoot1022 Filotimie: Kan u dees reden niet, laet u de noot beweegen Om voort te vaeren, of de terling loopt ons tegen.Ga naar voetnoot1024 Salmoneus: 1025[regelnummer] Heer Bazilides, ga, spreeck Theofrastus aen, Terwijl we op 't hof voor 't lest noch eens te rade gaen. Hy zal op uw verzoeck misschien van zellef strijcken.Ga naar voetnoot1027 Filotimie: 't Is hem geraeden: want het past ons niet te wijcken.
[pagina 756]
THEOFRASTUS. BAZILIDES. Theofrastus: Wat brouwt men al ten hoof? het Priesterdom verlangt 1030[regelnummer] Naer d'uitkomst van dit pleit, dat in de weeghschael hangt, Die twijfelt naer wat kant zy noch wil overhellen.Ga naar voetnoot1031 Het schijnt haer tong bezwijckt, en durf geen vonnis vellen. Gewislijck d'overslagh wil treffen, door 't gewightGa naar voetnoot1033 Van zulck een hooftzaeck. valt de Majesteit te licht,Ga naar voetnoot1034 1035[regelnummer] De Heiligheit zal haer dien hoogen sprong verleeren.Ga naar voetnoot1035 Wy zien den ganschen Staet het onderst boven keeren. Bedrieght ons 't oogh niet, by den heldren maneschijnGa naar voetnoot1037 En schemering, dit zal een van de Grooten zijn, Die heene en weder hier, met wolcken overlommert,Ga naar voetnoot1039 1040[regelnummer] Om dezen Jupiter zich zelven vast bekommert. Gewisselijck het is heer Bazilides zelf. Het schijnt hy zoecktme, en treet eerbiedigh naer 't gewelf Des tempels herwaert aen. Bazilides: Veel heils, eerwaertste vader, Gy zijt het dien ick zocht. Theofrastus: wel zoon, ay tre wat nader. 1045[regelnummer] Wat port u hier dus spa te mijmeren voor 't hof? Bazilides: O vader, is dit vreemt? wat levert men al stof Aen een godtsdienstigh hart tot zuchten, en tot treuren, Om deze nieuwigheên! wat wil 'er noch gebeuren,Ga naar voetnoot1048 Zoo dit gebeure, daer heel Griecken van gewaeght!Ga naar voetnoot1049 1050[regelnummer] Misschien wort heel Europe om zulck een stuck geplaeght.Ga naar voetnoot1050 Het hof te dienen, daer de Godtsdienst heeft te lijden,Ga naar voetnoot1051 Valt lastigh, hoe men 't stelle en schick', van wederzijden: Doch hoe het ga of niet in hof- en kerckgeschil, Mijn raetslot is gesmeedt. ick draegh mijn hart en wilGa naar voetnoot1054 1055[regelnummer] Geheel den godtsdienst op, die, zonder eindt van jaeren,Ga naar voetnoot1055 Jupijn by eere hielt, met kercken, en altaeren. Nu koom ick hier door last en wil der Majesteit, Om Theofrastus, die den Vorst zijn' eisch ontzeit,
[pagina 757]
Te troonen dat hy schick' den Koning te believen,Ga naar voetnoot1059 1060[regelnummer] En met dien afgodt d'eer des Dondergodts te grieven:Ga naar voetnoot1060 Maer 'k wensche eer duizentwerf dat my de donder sla, Eer 't grijze Priesterdom de Godtheit koom' te na. Vergeefme, ô vader, dat ick uw godtvruchtige ooren Ontheilige, nu zy dees lasterbootschap hooren 1065[regelnummer] Uit Bazilides mont. o kerckschandael! o smart! Ick uite 's Konings wil: de vader kent mijn hart. Theofrastus: Zoo doenwe, zoon. gy strijt voor Jupiter stantvastigh. Men kent den stijl van 't hof, dat valt zijn dienaers lastigh,Ga naar voetnoot1068 En leertze weifelen tot zoo vervloeckt een stuck. 1070[regelnummer] Jupijn heeft uit by alle aenbidders van 't Geluck. Wie hem den neck toekeer', wy zullen niet bezwijcken.Ga naar voetnoot1071 Men drijft zoo licht geen' Godt den troon uit van zijn Rijcken, Dat zal Salmoneus zien, en dit hoovaerdigh bloet,Ga naar voetnoot1073 Zijn Juno, die verblint een nieuw tooneelspel broet,Ga naar voetnoot1074 1075[regelnummer] Om op den hoogsten trans langs dezen trap te steigeren. Al stont Jupijn dit toe, noch durven wy het weigeren. Dat 's 't antwoort. eisch niet meer: belief hun, schoon 't u smert,Ga naar voetnoot1077 Wy zijn gerust, gy draeght de kerck met al uw hart.Ga naar voetnoot1078 Rey van Priesteren: Waer zullen wy belanden, 1080[regelnummer] Zoo scheuring van de kerck gedijt Tot tweedraght in den staet? Zoo tweedraght haere handen In 't bloet der burgren verft uit spijt En onverzoenbren haet? 1085[regelnummer] De braefste stylen wancken,Ga naar voetnoot1085 En waggelen van wederzy. De suffers vallen af.Ga naar voetnoot1087 Wat leggen 'er al kranckenGa naar voetnoot1088 Op hun verscheiden, als in ly,Ga naar voetnoot1089 1090[regelnummer] En op den kant van 't graf! Hoe barnen ons gepeinzen!Ga naar voetnoot1091 Hoe leert het voordeel veinzen!
[pagina 758]
Tegenzang: Noch heiligh noch onheiligh Wert van de Staetzucht oit ontzien, 1095[regelnummer] En nimmer min dan nu. Ons Godtheit staet niet veiligh.Ga naar voetnoot1096-vlg. Men durfze trots den rugge biên,Ga naar voetnoot1097 Van wieroock wars en schuw.Ga naar voetnoot1098 Haer deught en weldaên worden 1100[regelnummer] Vergeeten, en de gunst van 't hof Nu boven Godt gestelt. De noot verdeelt onze orden,Ga naar voetnoot1102 En geeft den wuften weiflaer stof.Ga naar voetnoot1103 Godtvruchtigheit versmelt:Ga naar voetnoot1104 1105[regelnummer] Schijnheiligheit staet boven. Gevoelen heet gelooven.Ga naar voetnoot1106 Zang: De godtsdienst wort geprezen, Als d'eerste hooftdeught, waert by Godt. Zoo lang dees ampten geeft, 1110[regelnummer] Aenbidt elck een dat wezen: Maer geeft het staeten, noch genot,Ga naar voetnoot1111 Daer 't weeligh lijf by leeft; Vaert wel, godtsdienstigheden. Jupijn moet duicken voor 't geluck;Ga naar voetnoot1114 1115[regelnummer] Die tempel valt te kleen,Ga naar voetnoot1115 Te naeu in alle steden. 't Geweten viert den toom in druck.Ga naar voetnoot1117 De mensch is stael, noch steen. Wien viert men dan ten leste? 1120[regelnummer] De miltste is d'allerbeste. Tegenzang: Al valt het hof ons lastigh, Godts Priesters dienen evenwel Te streven voor 't altaer,Ga naar voetnoot1123 Geduldigh, en stantvastigh. 1125[regelnummer] Al valt de Koning Godt rebel,Ga naar voetnoot1125
[pagina 759]
Men vreeze geen gevaer. Jupijn den blixemstrael t'ontwringen, Heeft endeloozen arbeit in, Eischt meer dan reuzekracht. 1130[regelnummer] Den hemel uit zijn as te dringen, Te wricken naer zijn' eigen zin, Bestaet in niemants maght. De trotse mensch moet buigen. Laet d'uitkomst dit getuigen.	voetnootvs. 700 eerst: pas. voetnoot701 In 't vallen van den dagh: van avond. voetnoot702 voorgejaeght: weggejaagd. voetnoot706 bepaelt: begrensd. voetnoot711 een zelve: éénzelfde. voetnoot712 Het bekende: ‘parcere subjectis’ van Virgilius' Aeneïs VI, 835. voetnoot713 aen: bij; hy: Jupijn. voetnoot715 voorstant: verdediging. voetnoot717-18 Blijkens vss. 719, 759, 794-95, 806 dragen de Pizaners de nagemaakte bliksemschichten van het Jupiterbeeld. voetnoot720 Omtrent: bij; sluis: brug. voetnoot722 Wy berghden dit op straet: wij brachten dit, op straat gevonden, in veiligheid. voetnoot726 Korinthus: Korinthe, eenmaal de fraaiste stad van Griekenland. voetnoot729 Den Godtheit van Jupijn (Godtheit hier mannelijk, voor God Jupijn): behoort bij 't heiligh beelt van vs. 728, waar verbaest en onverdroten bepaling is van we. voetnoot730 booghpylaer: zuil op brugboog of brugwelving. voetnoot725-31 Zie de beschrijving van brug en beeld ook in vs. 90-95. voetnoot734 den vliet: Penejus, zie Inhoudt r. 8. voetnoot736 heldert op: wordt duidelijker. voetnoot739 en: van. voetnoot741 dondrenze op: komen ze met geraas te voorschijn. voetnoot742 Godensluis: de brug met het Godenbeeld, vgl. vs. 720, 760. voetnoot744 zuivere godisten: die den zuiveren eeredienst van Jupiter bewaart, tegenover de Salmonisten. voetnoot747 hem: het beeld van Jupiter-Salmoneus. voetnoot753 bruggeprael: de brugversiering, het beeld. voetnoot756 op de beenen: op komst. voetnoot759 geweer: wapen. voetnoot760 godtsbrugh: in vs. 742 Godensluis. voetnoot764 onschult: verontschuldiging; gy zijt enz.: gij zijt op heeterdaad betrapt. voetnoot767 ons ledemaeten: onze landgenooten. voetnoot768 geberght: geborgen, gered. voetnoot770 pas: zorg. voetnoot771 drommel: drom. voetnoot774 geen aerdtsch enz.: geen bliksemscepter van gewoon vuur. voetnoot775-78 De door Vondel herhaaldelijk behandelde strijd van de Olympbestormende Giganten, door Jupiters bliksem bedolven onder de rotsen, die ze opeen hadden gestapeld, vgl. vs.100. voetnoot781 trouwanten; tot de hofsoldaten, trawanten. voetnoot782 Ons Juno: Salmoneus speelt zoo ‘echt’ Jupiter, dat hij zijn vrouw den naam van Jupiters vrouw geeft, vgl. 61, 356,1073; zy treet als een Godin: Van Lennep herinnert aan het ‘incessu patuit Dea’ van Virgilius. voetnoot784 oploopenheit: opgewondenheid; nederzetten: kalmeeren. voetnoot790 suffery: malligheid. voetnoot794 brughbeelt: het Jupiterbeeld op de brug. voetnoot796 geweer: wapen, vgl. vs. 759. voetnoot797 brommen: pralen; dezen hemel: de nagebootste hemel, zie Inhoudt, r. 10-12. voetnoot801 't hooghtijt: het feest. voetnoot806 dit: de blikken bliksem van het beeld. voetnoot810 Die: hij die; bedoeld is Theofrastus, vgl. vs. 828. voetnoot811 loos besteecken: slim in elkaar gezet. voetnoot815 Wort dit gestuit: wordt inderdaad de plaatsing van uw beeld op 't altaar verhinderd. voetnoot817 die: uw lafhartigheit. Wellicht onder invloed van de godenbrug gebruikt Filotimie hier brug als beeldspraak. voetnoot820 krimpen: terugkrabbelen. voetnoot828 dit stuck: deze onderneming. voetnoot830 dezen: met klemtoon. voetnoot831 hem: met klemtoon. voetnoot832 Een: met klemtoon; stokebranders: stokebranden, onruststokers. voetnoot835 Versta: Een priester gaat moeilijk voor een vorst opzij. voetnoot836 dit hooft: de priester, Theofrastus. voetnoot837 dat ziet verre: dat is geen kleinigheid. voetnoot839 gelt: baat. voetnoot842 tusschenspraeck: onderhandeling; dat: wat. voetnoot844 tusschenspreecken: onderhandelen. voetnoot845 geweer: wapen; de Godtheit van uw kroon: de goddelijke macht van uw kroon. voetnoot846 Dat: met klemtoon. voetnoot850 party: de tegenpartij. voetnoot853 echter: daarna, dan. voetnoot856 met een' slagh: met één slag enz. met bijgedachte aan den Gordiaanschen knoop; hooftgeschillen: groote oneenigheden. voetnoot857 zoo leght de weerelt: zoo gaat 't in de wereld, zoo moet je doen. voetnoot859 uit: er op uit; indien gy 't vat enz.: Filotimie slaat het verstand van haar god-man niet erg hoog aan! voetnoot868 Versta: Wanneer de ziel in lucht, in niets wordt opgelost, of in een dierenlichaam verhuist. voetnoot873 de dootbus: de urn met de asch van een gekremeerd lichaam; naelt: grafnaald, obelisk, zooals bij de Egyptenaren. voetnoot874 marmeren gewelf: grafmausoleum, zooals bij de Grieken en Romeinen; ten hemel opgehaelt: tot de lucht toe opgetrokken. voetnoot854-76 Macchiavellisme en wat Vondel noemen zou Epikurisme zijn in dit betoog dooreengestrengeld. voetnoot876 rechtsnoer: richtsnoer; om niet te doolen: waar ge niet zult dolen. voetnoot885 Penejus: de rivier. voetnoot887-89 Even Vondels middeleeuwsche romantiek. voetnoot890 beholpen: geholpen; dees stof: deze gelegenheid. voetnoot894 verziet: voorziet, maatregelen neemt. voetnoot895 Filotimie wijst hier op de bliksemschichten van vss. 759, 796, 806. voetnoot896 Jupijn: bedoeld is de zgn. Jupijn, Salmoneus; zal: gaat, wil. voetnoot898 daer enz.: daar kunnen wij 't niet bij laten. voetnoot905 raeckt al stil op stoel: komt ongemerkt tot macht. voetnoot906 hy: met klemtoon; doorgaens: doorgaande, steeds door. voetnoot907 Vgl. ‘Gutta cavat lapidem non vi sed saepe cadendo’. voetnoot912 deizen: terugdeinzen; dan is schijn van reden reden tegen: dan gaat de schijn van werkelijkheid tegen de werkelijkheid in. voetnoot914 verschiet: verandert. voetnoot915 dit: de opzet van de Salmoneus-vergoding. voetnoot918 in 't geheel: heel. voetnoot919 De tempel: de tempelpriester Theofrastus. voetnoot919-20 't geheilight beelt en het brughbeelt: er waren dus twee beelden voor Jupiter-Salmoneus, vgl. vss. 1208-09. voetnoot922 fortuin: geluk, goede kans. voetnoot926-27 (stil te staen) Te deizen: versta: wij staan niet alleen stil, maar gaan achteruit. voetnoot928 verhoven: van hof veranderen. voetnoot931 passen: letten. voetnoot932 verbassen: wegblaffen. voetnoot937 Vgl. noot bij vs. 915; heftigh: met groote geestdrift. voetnoot938 Penejus: de rivier. voetnoot941 ons wit: onze bedoeling van zelf-vergoding. voetnoot943 Versta: En toen Theofrastus naast mij zijn invloed deed gelden. voetnoot949 Dit: het verzet. voetnoot950 teffens: ineens; dit: de vergoding. voetnoot953 Die Jupiter zijn eer ophouden: Jupiters eer hooghouden. voetnoot954 dees blixemstrael: die afgerukte schicht van vss. 759, 794-95, 806 enz. voetnoot955 voorspoock: voorteeken. voetnoot958 betaelt: bevredigd. voetnoot959 vernoeght: vergenoegd, tevreden gesteld. voetnoot960 aanheffen: aanvangen. voetnoot961 dan en dan: onder verschillende omstandigheden. voetnoot963 Versta: Het getuigt niet van groot verstand, ten slotte te denken. voetnoot966 Wat op dien terling loopt: wat op dien leerling, dobbelsteen gezet is, wat op 't spel staat, vgl. vs. 1024; o licht verblufte Godt: o spoedig ontmoedigde Jupiter! een kompliment aan Salmoneus. voetnoot971 laet de zaeck enz.: houd op met overleggen òf besluit. voetnoot972 Indien dit stuit: als de vergoding niet doorgaat; het wil enz.: het zal ons gelden. voetnoot973 al even schoon: er gelijk voor. voetnoot974 in 't gemeen: samen; er hangt voor ons beiden even veel van af. voetnoot976 achter: achteruit. voetnoot978 slotewaert: naar het slot, het hof. voetnoot979 geweer: wapen. voetnoot981 leght de razerny aen bant?: is het oproer bedwongen? voetnoot984 Vergelijk ‘De gansche hemel waeght en dreunt van uw geschillen’, Lucifer, vs. 1183. voetnoot987 besteecken: op touw gezet. voetnoot990 zonder mijn ontzet: als ik het niet ontzet had; het heilighdom: het beeld. voetnoot991 een: iemand. voetnoot992 Den boogh op: langs den boog; ontsteecke: ontstoken. voetnoot993 tralien: tralievensters. voetnoot994 stuck: daad. voetnoot997 bende: legerbende; verleiden: misleiden. voetnoot998 de beeldestormer: de man van vs. 991, misschien dezelfde als van vs. 761. voetnoot1000 voorspoock: voorteeken, vgl. vs. 1224. voetnoot1001 blijft dit haperen: blijft de vergoding verijdeld. voetnoot1004 het: het hoofd. voetnoot1005 vaerdigh: gereed. voetnoot1006 hondert stieren: een hekatombe, vgl. vss. 505, 1222. voetnoot1011 Goden en Godinnen: de leden der hofhouding, die allerlei godheden moesten voorstellen. voetnoot1012 triomfspel: vgl. bij vs. 1262. voetnoot1013 ons hooftpunt: het zenith, dus te middernacht, vgl vs. 1683. voetnoot1015 d'offerstaetsie: alle benoodigdheden voor 't offer. voetnoot1017 het gewijde: de gewijde, heilige voorwerpen. voetnoot1018 vast: allang. voetnoot1021 des donderwagens: van den wagen, waarop Salmoneus over de koperen brug zou rijden, om door 't gerammel den donder te imiteeren. voetnoot1022 't woort: het koninklijk bevel. voetnoot1024 de terling: de teerling, de dobbelsteen, het spel, vgl. vs. 966. voetnoot1027 strijcken: het zeil strijken, toegeven. voetnoot1031 wil: zal. voetnoot1033 d'overslagh wil treffen: als de weegschaal doorslaat, dan zullen de gevolgen belangrijk zijn. voetnoot1034 valt de Majesteit te licht: als de koning, de Staat het verliest. voetnoot1035 Versta: Dan zal de Kerk den Staat zulke grepen afleeren. voetnoot1037 Hier ziet Theofrastus iemand (Bazilides) naderen. voetnoot1039 Versta: Die vol bezorgdheid op en neer loopend. voetnoot1048 wil: zal. voetnoot1049 dit: met klemtoon. voetnoot1050 zulck een stuck: deze onderneming, de vergoding. voetnoot1051 daer: waar. voetnoot1054 Mijn raetslot is gesmeedt: mijn besluit is gemaakt. voetnoot1055 zonder eindt van jaeren: van oudsher, sinds onheugelijke tijden. voetnoot1059 troonen: bewegen, vgl. 1315; schick': toegeve. voetnoot1060 grieven: kwetsen. voetnoot1068 den stijl: de manier, de gewoonte. voetnoot1071 Wie: met klemtoon; wy: met klemtoon. voetnoot1073 bloet: schepsel. voetnoot1074 Zijn Juno: vergelijk vss. 61, 356, 782. voetnoot1077 belief hun: gelief hun antwoord te geven. voetnoot1078 draeght: steunt. - Rey van Priesteren: prachtige klaagzang op de politiek-religieuze tweespalt van Vondels Europa! Let ook op de merkwaardige en zelden door V. gebruikte rijmschakeering: abc abc def def gg. voetnoot1085 Versta: De sterkste personen aarzelen. voetnoot1087 suffers: zwakkelingen. voetnoot1088 krancken: geestelijk aangetasten. voetnoot1089 als in ly: bijna omver geworpen. voetnoot1091 barnen: branden, woelen. voetnoot1096-vlg. Vgl. Gysbreght van Aemstel: aen N. van Kampen, vs. 25, Dl. 3, blz. 526. voetnoot1097 den rugge biên: den rug toekeeren. voetnoot1098 En men weigert God aanbidding (wieroock). voetnoot1102 Een onheil verstoort onze harmonie. voetnoot1103 stof: nl. tot weifelen. voetnoot1104 versmelt: smelt weg, neemt af. voetnoot1106 Gevoelen heet gelooven: hoe modern weet Vondel het godsdienstig individualisme te brandmerken! voetnoot1111 staeten: stand en aanzien. voetnoot1114 duicken: wijken. voetnoot1115 Die: met klemtoon: de tempel van het Geluck nl.; vergelijk vs. 1070. voetnoot1117 't Geweten neemt het minder nauw in zoo'n tijd van geestelijke nood en verwarring; vgl. vs. 1102. voetnoot1123 streven: strijden. voetnoot1125 Versta: Al wordt de koning opstandig tegen God.

Vorige Volgende

De werken van Vondel. Deel 5. 1645-1656

Het derde bedryf.

Over het gehele werk

titels

auteurs

Over dit hoofdstuk/artikel

lied