De werken van Vondel. Deel 3. 1627-1640

[p. 377]

tekstkritische noten

TEKSTKRITIEK: vs. 11, de oude uitgave heeft den in plaats van met.

Olyftack aan Gvstaaf Adolf,aant.^*

Om sijne Majesteit te bewegen datse Keulen, mijn geboortestadt, verschoone.

't Wild vogelkijn dat singt, daar 't onbeknipt is:^{vs. 1}

Al d'ope lucht is mijn;

Noch steent het, om te sijn³

By 't lieve nestje, daar het uitgekipt is.⁴
Ick meed: hoewel mijn blyde geest vaart speulen,⁵

Daar draaiboom sluit nocht heck;⁶

Een heimelicke treck⁷

Verleit het hart naar mijn geboortstad Keulen.⁸
Daar heb ick eerst om honigh uitgevlogen,⁹

Ontrent den blonden Rijn,¹⁰

Beplant met Rinschen wijn;

En als een bie violendau gesogen.¹²
Vit dit geboortsogh word mijn sorgh geboren,¹³

Nu 't Sweedsche vaandel vlieght

Daar ick ben opgewieght:¹⁵

Nu 't grof geschut vast dondert in mijn ooren.¹⁶
Hoe wensch ik, als een Rijnswaan, Mars t'ontmoeten,¹⁷

En met de borst in stroom,

Aldus door sang sijn toom

Te temmen, langs het stof van paardevoeten!

* Van 1632. Afgedrukt volgens Vondels Verscheide Gedichten 1644, blz. 187.
Titel: de Olyftack is het vredessymbool (denk aan Noach's ark). Dit gedicht is dus een Olijftak, een vredewens, aangeboden aan Gustaaf Adolf, toen hij in 1632 op Keulen aan trok.

vs. 1 dat: toegevoegd aanwijzend vnw.

3 Toch verlangt het vurig (eigenlik: zucht het).

4 uitkippen: uitbroeden.

5 Ick meed: zo gaat het ook mij; vaart speulen: zich gaat vermeien in de ruime sferen van de Verbeelding.

6 De draaiboom diende om, bij slecht weer, een onbruikbare weg af te sluiten.

7 treck: aantrekkingskracht.

8 Verleit: voert, zonder dat ik het wil.

9 om honigh: bij klassieke dichters is de bij het symbool van de dichter, die uit de bloem van het leven de honing tot genot van anderen kunstig bereidt.

10 De blonde Rijn, wegens de kleur - of wellicht de glans? - van het water. Dit blijkt uit Maeghden, vs. 138, waar Vondel spreekt van ‘dit blonde water’.

12 bie: Vlaamse vorm van bij; violendau: zinspeling op zijn geboortehuis Zur Fyolen te Keulen (vgl. Geboortklock, vs. 559-563).

13 geboortsogh: letterlik: de moedermelk; hier geestelik op te vatten: uit het feit dat ik daar geboren ben; sorgh: bezorgheid.

15 opgewieght: van de wieg af grootgebracht.

16 vast: reeds.

17 als een Rijnswaan: de zingende zwaan is het bekende Renaissance-symbool voor de dichter. Met zijn vredezang trekt hij de oprukkende veldheer (gesymboliseerd als Mars) fier tegemoet om hem tot luisteren te dwingen (sijn toom te temmen). De volgende strofe geeft de inhoud van zijn zang (Aldus, vs. 19).

[p. 378]

 

De sware smack van Tyrus trotse muuren

 

Deê zidderen in 't rond

 

Den Asiaanschen grond,

 

En schreeuwde, dat 'er niets gemaackt is om te duuren.^21-2424

25

't Verslegen Sion laat sijn schilden hangen.²⁵

 

Het heiligh Priesterdom

 

Sich statigh toereed, om²⁷

 

Den dappren triomfeerder wel t'ontfangen.

 

Hy naackt in 't end: Iaddus treed hem tegen,²⁹

30

Met Godgewijde pracht

 

Van 't Kerckelijck geslacht,³¹

 

Om den gesteurden veldheer te bewegen.³²

 

De jonge krijghsheld blijft verwondert staren

 

Op 't priesterlick gewaad;

35

En 't goddelijck çieraad³⁵

 

Sijn bittre wraack verweldight tot bedaren.³⁶

 

Hy leest Iehovaas dieren naam gesneden

 

In 't voorhoofd, op den hoed.

 

Hy siet der steenen gloed,

40

Den glans van goud en purpere offerkleeden.

 

Ootmoedigh stijght hy van den hoogen paarde.

 

En eert den priester Gods,

 

En Salems tempelrots,⁴³

 

Met neigend hoofd en afgeleiden swaarde.

45

Hierusalem, bekleed met groene meyen,⁴⁵

 

Hem feestelijck begroet;

 

Terwijl hy met sijn stoet

 

Op Davids burgh sich vreedsaam laat geleyen.⁴⁸

 

So vreedsaam wensch ick dat met fluit en cyter

50

Mijn Rijcksstad u onthaal,⁵⁰

 

Met geestelicke praal,

 

En Roomschen bisschops staf, en witten myter:⁵²

21-24 Tyrus werd door Alexander de Grote neergeworpen. Dit maakte diepe indruk op de omwonende volken: nu was geheel Palestina in zijn macht. Die val verkondigde luide (schreeuwde) de vergankelikheid van alle aardse grootheid.

24 In 1650 veranderd in: dat ter weerelt niets kan duren.

25 't Verslegen Sion: het door schrik terneergeslagen Jeruzalem.

27 statigh: plechtig.

29 Iaddus, de Hogepriester gaat hem tegemoet om, de stad voor hem openstellend, te smeken die te sparen.

31 't Kerckelijck geslacht: de priesterschap, in vol ornaat.

32 gesteurd: ontevreden (verstoord), wegens de aanhankelikheid der Joden aan de Perziese heersers.

35 't goddelijck çieraad: nml. de gouden plaat, geplaatst in 't voorhoofd (d.i. in 't front) van het hoofddeksel, met de inscriptie Jehova heilig (vs. 37) en de borstlap met de twaalf kostbare stenen (der steenen gloed, vs. 39), die de twaalf stammen beduiden.

36 verweldight: bedwingt.

43 Salem: Jeruzalem. De tempel was op de berg Moria gebouwd. De lezing van 1650 luidt: En eert Godts Priesters zelf / En Salems kerckgewelf.

45 mey: tak.

48 Davids burgh: lag op de heuvel Sion.

50 onthalen: vriendelik, feestelik inhalen.

52 de Aartsbisschop van Keulen, met zijn wit-zijden mijter, is dan te vergelijken met de Joodse Hogepriester.

[p. 379]

 

Dat sy niet swijm voor uwen rooden stander;⁵³

 

Maar hou haar verwe braaf,⁵⁴

55

En groet u, ô Gustaaf,

 

Als een van God gedreven Alexander.⁵⁶

 

Ghy sult haar grijsen ouderdom verschoonen,

 

Wanneer sy heusch en mild⁵⁸

 

V toont den wapenschild,

60

Het bloedigh veld, gewijd met goude kroonen.⁶⁰

 

Dat 's d'eeuwige eer der Perssiaansche Wijsen,⁶¹

 

Die met geschenck en stem,

 

In 't nedrigh Bethlehem,

 

Den grootsten koning offeren en prijsen.

65

Dat 's 'tjammerteecken, dat haar oude straten

 

Gedoopt zijn so verwoed

 

In 't kuische maaghdenbloed,

 

Vergoten van Barbarische soldaten.⁶⁸

 

Ghy sult, als eertijds Francksche en Hunsche rotten⁶⁹

70

En woedende Attyla,

 

Niet sluiten uw gena;

 

Maar harten winnen door bedaarde Gotten.⁷²

 

So word aldus uw zege niet besproken⁷³

 

Van 's dichters scharpen stijl:⁷⁴

75

Hier heeft de Gotsche bijl

 

Den Agrippijnschen arbeid afgebroken.⁷⁶

 

So sweeftge boven Alexanders vlercken,⁷⁷

 

Die Pindars wooning stut;

 

Daar mijn gesang beschut⁷⁹

80

Een stad vol volcks, vol kloosters, en vol kercken.

53 rooden stander: krijgsbanier.

54 Kloekmoedig niet verbleke van schrik.

56 van God gedreven: Gustaaf Adolf werd door Vondel als een Godsgezant, als ‘de Arm der Duitsche Vrijheid’ verheerlikt.

58 heusch en mild: hoffelik en vriendelik.

60 Het bloedigh veld: het rode veld in het Keulse wapen bewaart de herinnering aan de marteldood van Ursula en de Elfduizend maagden (vgl. Vondel's Maeghden); de goude kroonen: drie gouden kronen in het wapen herinneren aan de Drie Koningen, wier gebeente, door Frederik Barbarossa in 1164 naar Keulen gebracht, daar als kostbare reliquieën vereerd worden.

61 Dat 's: dat veld beduidt.

68 Barbarische soldaten: het Hunnen-leger van Attila; het witte benedenveld van 't stadswapen gold als symbool van de elfduizend martelaressen.

69 Francksche rotten: de Franken veroverden Keulen op de Romeinen.

72 door bedaarde Gotten: door de bezadigdheid van uw Zweden (Gotten genoemd naar het Zuidelikste deel, Göta-rike.

73 So: dan; bespreken: laken, gispen.

74 's dichters scharpen stijl: het afkeurende oordeel van de Dichter, dat op het nageslacht grote invloed zal hebben.

76 Den Agrippijnschen arbeid: later (1650) den arbeid der Agrippen: Keulen is een Romeinse kolonie, gevestigd door Marcus Vipsanius Agrippa (38 v. Chr.) en later naar zijn kleindochter Agrippina genoemd: Colonia Agrippina. In de opdracht van de Maeghden spreekt Vondel zijn geboortestad aan als Agrippine.

77 Dan overtreft ge de roem van Alexander de Grote, die bij de verwoesting van Thebe het huis waar een paar eeuwen te voren de dichter Pindaros geboren was, spaarde.

79 Daar: terwijl immers; beschut: Vondel neemt bij voorbaat aan, dat zijn bede vervuld zal worden.