De werken van Vondel. Deel 3. 1627-1640

[p. 346]

Decretvm Horribile.⁺
Grvvvel der verwoestinge.aant.^*

God ruckt d'onnoselheyd van moeders borsten af,^{+vs. 1}
En smacktse in't eeuwigh vier. o poel! o open graf!
Waer bergh ick my van stanck? dar dit gedroght sijn' pooten³
Noch branden aen Serveet? en hem ten afgrond stooten,⁴
Als een' Godslasteraer; nadien dit schendigh boeck⁵
In 's hemels aenschijn spuwt dien gruwelijcken vloeck?
Waer ben ick? onder 't Licht der Godgeleerde lampen?⁷
Of onder Lucifer, in 't swarte rijck der dampen?
Is dit het noodlot van 't verkoren ^*wierroockvat?⁹
Is dit de sieckentroost, en Christelijcke schat?¹⁰
En was die lastermuyl dus op Michiel gebeeten?
Of was het om, met eer, sijn' Spaensche goude keten,¹²
Die klincklaer sich, door soo veel' roode schakels, vout,¹³
Te taecken? soumen dan, om pistolettegoud,¹⁴
Of heldren sonneglans van Fransche lelykroonen,
Geen Vaderland verraen, en seven Vorstentroonen?^14-16
Maer dit verklaert geen' teckst, noch mickt op 't rechte doel.¹⁷
Mijn yver dwaelt van 't spoor: hy slacht den predickstoel.¹⁸

+ [Randschrift:] Kalvin, in het darde boeck, 23e. hoofdstuk, en 7e. afdeelinge sijner Ondervvijsinge, seyt: ick beken vvel dat het een Gruvvelijck Besluyt is, &c.

* Van 1631. Afgedrukt volgens de oorspr. uitgave in plano, zonder Vondels naam. Unger: Bibliographie, nr. 196.
De titel is ontleend aan de eigen woorden van Calvijn over de praedestinatie: ‘Fateor, horribile esse decretum’, in de kanttekening verklaard.

+ [Randschrift:] De selve, in sijn' antvvoord, op de 13. en 14e. lasteringe des Fiels (hy meynt Kastalio) seyt: braeck nu uvv galvergift tegens God, om dat hy onnosele kinderkens van moeders borsten afruckt, en smacktse in het eeuvvige vier.

vs. 1 Ook deze aanhef geeft de woorden weer van Calvijn (zie de kanttekening), die Vondels hevige verontwaardiging gaande maakten.

3 dar: later veranderd in: durf; dit gedroght: dit monster, nl. Calvijn.

4 Serveet: Michiel Servetus (in vs. 11 Michiel genoemd) was een Spaanse dokter, die te Genève wegens ketterij (de bestrijding van de leer der Drieëenheid) gevangen genomen was en in 1553 levend verbrand.

5 nadien: nu, terwijl; schendigh: schandelik, godlasterlik; met dit boeck is de ‘Onderwijsinge’ bedoeld, waarnaar Vondel verwezen heeft.

7 't Licht der Godgeleerde lampen: Calvijn; dus: Zijn dit woorden van iemand die de voorlichter waant te zijn van alle Godgeleerden, of is dit een duivelse ingeving?

* [Randschrift:] Paulus

9 't verkoren wierroockvat: hiermee bedoelt Vondel, blijkens de kanttekening, de apostel Paulus. De bedoeling zal zijn: Is de zuivere apostoliese leer zozeer verbasterd?

10 de sieckentroost: verzameling van bijbelteksten, die als troost aan het ziekbed voorgelezen werden (vgl. het opschrift van Vondels Geusenvesper): Calvijn's uitspraak zal juist het tegendeel bewerken!

12 Hier wordt verondersteld dat de verbeurdverklaring van goederen het hoofddoel van de rechters was.

13 sich vout: zich buigt.

14 taecken: grijpen, zich toeëigenen.

14-16 Deze uitweiding betreft de omkoopbaarheid van François van Aerssen, die in 1606 en 1607 de Republiek aan Frankrijk had willen overleveren (vgl. de aant. in de Amersfoortse uitgave); pistoletten: een Spaanse munt; Fransche lelykroonen: Franse goudstukken; seven: voor een onbepaald groot aantal (naar bijbels gebruik)

17 verklaert geen' teckst: heeft niet rechtstreeks betrekking op ons onderwerp.

18 yver: hartstochtelike verontwaardiging; hy slacht den predickstoel: komt daarin overeen met de geestdrijverij van predikanten.

[p. 347]

 

Quacksalvers venten dit vergift noch, voor driakel.¹⁹

20

Dees kinderduyvel was, een' eeu lang, 's volcks Orakel.

 

'k Getroostme licht, soo mans noch derwaert bevaerd gaen:²¹

 

Maer datm 'er vrouwen vind, en kan ick niet verstaen;

 

Voornaemelijck die, met een hartelijck genoegen,²³

 

Geswangert, onder 't hart, oyt siel en leven droegen:²⁴

25

En levend tuygen, met hoe hartelijck een' sucht²⁵

 

Het moederlijck gemoed omhelst sijn' lieve vrucht.

 

Hier wt heeft Salomon het vonnis vlack gestreecken.²⁷

 

En noch kon hongers nood dat staelen hartslot breecken.²⁸

 

De buyck en luystert na geen kinderlijck gekarm.

30

De honger holt en raest, en vult den blinden darm.³⁰

 

Men noem dan dit een' moord van ongesonde sinnen.³¹

 

En schoon een' moeder staeckt haer' suygeling te minnen;³²

 

Des Scheppers liefde, die 't onschuldich schepsel kust,

 

En koestert en omarmt, word nimmermeer geblust.

35

Dat staet, gelijck een' rots, die stormen kan verduuren.

 

Dit slot beschermt 't Geloof, met diamante muuren.³⁶

 

Hier ziddert niemand, voor de blixems van Kalvijn,

 

Die, door het misbruyck, krachteloos geworden sijn:

 

Waerom hy mutserds dient te prachen van den Goden:³⁹

40

Op dat in eere blijf de klapmuts der Synoden.⁴⁰

 

Want Loevesteyn, dat slacht de Rotterdamsche kerck,⁴¹

 

Die ledigh loopt van self. het volck en maeckt geen werck⁴²

 

Van dees' verdoemelijcke moordpredestinaci:

 

Al sit sy opgepronckt, met Trentens doelestaci:⁴⁴

45

Al word de bybel hierom, op een nieu, vertaelt:⁴⁵

 

Elck walleght van dien draf. die wijn is lang verschaelt.

 

Hy smaeckt op niemands tong, die lecker is op 't proeven:⁴⁷

19 driakel: oorsp. tegengif; hier: heilzaam geneesmiddel.

21 bevaerd gaen: een bedevaart ondernemen; hier: hun verering (voor dit leerstuk) tonen.

23 hartelijck genoegen: innige vreugde.

24 Geswangert: zwanger geworden.

25 sucht: liefde.

27 Hier wt: op grond van dit feit; vlack gestreecken: met juistheid (?) geveld. Zinspeling op het oordeel van Salomo (I Kon. III, 16-28).

28 En noch: en toch zijn er gevallen dat....; dat staelen hartslot breecken: het liefhebbende moederhart wordt voorgesteld als een bijna onneembare vesting. Vondel denkt hier aan taferelen als bij de belegering van Jeruzalem door Titus, die hij zelf beschreef in zijn Hiervsalem Verwoest (2e bedrijf).

30 den blinden darm: de ingewanden van de verblinde.

31 ongesonde sinnen: een gekrenkt brein.

32 Vgl. Jesaia XLIX, vs. 15.

36 Dit slot: Gods liefde, is van diamant, tegenover het ‘staelen’ hartslot van de moeder (vs. 28).

39 Daarom moet hij bij de (aardse) Goden, d.i. de Overheid, op brandstapels (mutserds) aandringen; prachen: oorsp. bedelen.

40 klapmuts: leren muts met oorkleppen; fig. domoor, lomperd (Van Dale).

41 In 1631 had men de zeven te Loevestein gevangen predikanten laten ontkomen. In Rotterdam was de gemeente overwegend Remonstrants gezind, zodat de Contraremonstrantse predikanten weinig hoorders trokken.

42 maeckt geen werck van: is niet gesteld op.

44 Al wordt ze gesteund door het gezag van de Dordtse synode (met die van Trente vergeleken); doelestaci: omdat de Synode zitting hield in de Doelen.

45 De Statenvertaling, in 1619 ondernomen en eerst in 1637 voltooid; op een nieu: opnieuw, op Calvinisties-theologiese grondslag, meent Vondel; vandaar de minachting in vs. 46.

47 lecker: kieskeurig.

[p. 348]

 

En dient slechs om het krancke kraembed te bedroeven;

 

Als 't afgepijnde breyn sich ernstigh innebeeld:

50

Wat baetme, dat ick heb een' tweelingvrucht geteelt?⁺⁵⁰

 

En datse beyde reyn, door 't doopsel, sijn gewassen,

 

In Christus dierbaer bloed, die kostelijcke plassen?

 

Men twyffelt, wie van tween, in 't ende, word verdoemt.⁵³

 

Men troost ons, met een' leer, die gruwelen verbloemt,

55

En teeder harssen maeckt, door 't mymeren, verwarder.⁵⁵

 

Ah schaepkens! wie van u sal doolen, sonder harder,

 

In duystere woestijn, daer kruyd nocht lover wast?⁵⁷

 

Daer 't grimmigh ongediert des diepen afgronds bast,

 

En huylt, en brult, en loeyt; om, sooghe quaemt te sticken

60

Aen 't eerste sogh, u voort, als wildbraed, op te slicken?

 

Wie van u beyden is een snickje van de Hel?⁶¹

 

Schept God, als Nero, dan in dit moordadigh spel⁶²

 

Des Helschen schouburghs, vreughd, om sijn' verdoemde slaeven,⁶³

 

In 't ingewand van beer en tiger, te begraeven?

65

Is God een stoockebrand, tot glori van sijn hof?⁶⁵

 

En lust hem Troje weer, in puyn en glimmend stof,⁶⁶

 

Te storten, met haer' pracht van tempels en gewelven:

 

En soo veel' weeskens, diep in assche, te bedelven?

 

Is God de ^† krokodil, die 't versch geboren kind,⁶⁹

70

Aen d'oevers van den Nijl, voor leckerny verslind?

 

Daer Moses nauwelicks in 't kistje, word behouwen;

 

En drijft, door 't moordgeschrey der Isralijtsche vrouwen,

 

Door lijcken sonder tal. is God een ^* huychelaer,

 

Die d'Ooster leydstar vleyt, met kerckelijck gebaer?⁷⁴

75

En verwt het moordtoonneel der Bethlehemsche straeten?⁷⁵

 

En siet de worsteling van vrouwen en soldaeten,

 

Een deerlijck schouspel, noch met lachende oogen, aen?

 

En pynight Rachels geest, by duyster, op te staen?⁷⁸

 

Om, van krancksinnigheyd, te spoocken en te rabbelen?⁷⁹

80

Het hayr te scheuren, en den boesem op te krabbelen?

+ [Randschrift:] Klaghte van eene Christelijcke kraemvrou, die, tvveelingen gebaert hebbende, bekommert is, voor haere vruchten, over de kinderduyvelsche predestinacileere.

50 Dit geval is ontleend aan Passchier de Fijne (Bergsma).

53 tween: oude Datief-vorm.

55 teeder harssen: een zwak zenuwgestel; mymeren heeft hier de oude betekenis: door sombere gedachten gekweld worden (reeds in 't Mnl.).

57 woestijn, evenals afgrond (58): de hel.

61 snickje: lekker hapje, blijkens snickelbrocke, dat Kiliaen in deze zelfde betekenis kent (Mdl. Wdb. VII, 1420); later vervangen door: zal een brok zijn.

62 Nero wierp de christenen voor de wilde dieren.

63 schouburgh: het Romeinse amphitheater.

65 stoockebrand: brandstichter.

66 glimmend: gloeiend.

† [Randschrift:] Pharao.

69 De kanttekening is niet duidelik uitgedrukt. De Pharao liet de Israëlitiese kinderen voor de krokodillen werpen. De vraag luidt: is God dan een verslindend monster?

* [Randschrift:] Herodes.

74 Die de drie Koningen vriendelik ontvangt, alsof ook hij gelooft aan de Messias (kerkelijck gebaer: de houding van een gelovige).

75 verwt: letterlik: kleurt; dus: die het bloedbad veroorzaakt.

78 Rachels geest, die gaat ‘waeren’, treurend om de moord op de Joodse kinderen; Matth. II, 17-18 (zie de aant. op Gysbreght, vs. 913).

79 rabbelen: verward praten.

[p. 349]

 

Is God een Moloch, van barmhartigheyd vervreemt?⁸¹

 

Die 't offerpopken, in sijn' gloeyende armen, neemt?⁸²

 

En laeft het, aen de speen, met oli vier en voncken?

 

Maer dat's genadelijck een' slaepdranck ingedroncken.⁸⁴

85

Soo rust het ongewieght: ontslagen van veel schricks.

 

Ick raeskal. plonderpaep, ga doop mijn lam in Styx,⁸⁶

 

In Kalchas hellevont. het sal Verworpling heeten.⁸⁷

 

De Raseryen staen, met fackelen, als peeten.⁸⁸

 

Soo word het Plutoos kerck geheylight, als een lidt.⁸⁹

90

Wie rooft mijn arrem schaep? wie braed mijn hart, aen 't spit?⁹⁰

 

Wie droopt mijn vleesch, met bloed? wat baetme 's Heeren suyvel,⁹¹

 

Indien mijn wichtje word een' spijse van den Duyvel?

 

Of sal het eeuwigh braen? en is het nimmer gaer?

 

Of is 't een vledermuys, op 't ongewijd autaer?

95

Mijn' oogen sijn vol roocks. mijn neus vol swavelreucken.

 

Is dit een' kraemkoets, of een' Belzebubsche keucken?⁹⁶

 

Wat galgetroosters staen daer, achter de gordijn?⁹⁷

 

Of sijn 't gewetensbeuls? nu ben ick sonder pijn.⁹⁸

 

Hoe dunckt u? is 't geen tijd dat elck die krancke redde?

100

Op baeckermoeder: drijf die dockters wegh, voor 't bedde,¹⁰⁰

 

Met bedstock, toffels, of met graeuwen: 't is alleens.¹⁰¹

 

't Geloof heeft nimmermeer met wanhoop yet gemeens.

 

Ghy kindervlegels, is dit suyver reformeeren?

 

Of waerheyds dorschvloer dicht, met logenkaf, stoffeeren?¹⁰⁴

105

Heeft Nassau, aen dees' leer, geoffert 's lands trofeen?¹⁰⁵

 

Is dit de sonne, die in modderpoelen scheen?¹⁰⁶

 

En rust hy saligh, die het hoofd berght in dees' kappen?¹⁰⁷

81 Moloch: de afgod der Kanaänieten (Hand. VII, 43). De slachtoffers werden op de armen van het beeld gezet, en vielen neer in de borst die vol vuur was.

82 offerpopken: het geofferd kind.

84 genadelijck: op een voor 't kind gelukkige wijze.

86 Ick raeskal: hier bemerkt de ongelukkige kraamvrouw zelf dat haar opwinding tot zinsverbijstering overgaat; plonderpaep: scheldwoord voor de Calvinistiese predikant; Styx: de rivier in de onderwereld; hier dus: de hel.

87 Kalchas stelt ook in de Palamedes de Calvinistiese geestelikheid voor; de Styx is dus het doopvont van de hel.

88 Raseryen: Furiën, met fakkels als attribuut.

89 Plutoos kerck: de kerk van de onderwereld, van de hel; lidt: lidmaat.

90 mijn hart: mijn lieve kind.

91 dropen: (met vet) bedruipen; 's Heeren suyvel: de moedermelk die God mij geschonken heeft.

96 kraemkoets: kraambed; Belzebubsche keucken: helse keuken, waaruit de rook en zwaveldamp (95) voortkomen.

97 galgetrooster: de geestelike die de tot de galg veroordeelde troost (door Vondel voor dit doel gevormd; vgl. galghleer in vs. 108); de gordijn: het gordijn voor het kraambed.

98 nu ben ick sonder pijn: dit zal wel aanduiden dat de afgematte zieke bezwijmt.

100 Op: hierachter een uitroepteken te denken; baeckermoeder: het oude woord, waarvan baker een verkorting is; die dockters: de verkondigers van de verderfelike leer.

101 bedstock: stok gebruikt bij 't opmaken van de bedden, om de dekens in te stoppen (Ned. Wdb. II, 1131); graeuwen: afsnauwen; 't is alleens: dat is mij hetzelfde.

104 dicht, met logenkaf, stoffeeren: geheel en al met bedrieglik, waardeloos kaf (in plaats van graan) bedekken (stoffeeren: versieren, voorzien van).

105 Heeft Frederik Hendrik dáárvoor zijn overwinningen behaald?

106 die in modderpoelen scheen: deze woorden zijn mij niet duidelik.

107 De bedoeling zal zijn: die zich zozeer laat verblinden, die daarin een blind vertrouwen stelt.

[p. 350]

 

Is dit uw' galghleer, met predestinacitrappen?¹⁰⁸

 

En word Goulart, die voor 't onmondigh wieghsken pleyt,¹⁰⁹

110

Van't Waelenheck geschopt, en 't vrye land ontseyt?¹¹⁰

 

Nu sal Trigland den stoel, aen spaenders, stucken kloppen,¹¹¹

 

En, met sijn' spreucken, dees' Godloose breucken stoppen.¹¹²

 

Hy bulckt: de Poesy die bid den Duyvel aen,¹¹³

 

Den baerelijcken Droes. de weereld moet vergaen.¹¹⁴

115

Dat's recht, Trigland, dat's recht. verbrand die boose prye:¹¹⁵

 

Se stinckt, tot in den baerd van uw' Theologye:¹¹⁶

 

Die 't aenschijn Gods begruystmet soo veel schoorsteenroets;

 

Het welck de Moor blancket, als oirsprong alles goeds:^117-118

 

Wan hy geknielt, slechs beeft, voor dreygende Pagoden.¹¹⁹

120

Hoe noodich waer hem 't licht van Bogermans Synoden,

 

En 't Euangeliboeck der Genevoische rots;¹²¹

 

Verheerlijckt, door den strael der klaere kennis Gods?

 

Wiens glans self Michael ter aerde sloegh, met blindheyd,¹²³

 

Door 't vier, dat Guize smolt, tot heyl der bloedgesindheyd.¹²⁴

125

Mijn' kraemsiel, sijt getroost. ghy hebt op uwe sy'¹²⁵

 

Iehova, die uw saed al meer bemint, als ghy.¹²⁶

 

Hy heeft sijn hartebloed, voor uwe vrucht, vergoten:

 

En teeckentse in den boeck der saelge bondgenooten,¹²⁸

 

De hemel is haer erf. hy locktse, met sijn' stem.¹²⁹

130

Hy saemeltse, in den schoot van 't nieu Ierusalem,¹³⁰

 

Veel liefelicker als een' klockhen, met haer' wiecken,

 

Beschaduwt en beschermt het ongepluymde kiecken.^131-132

 

De waerheyt is oprecht: sy hoeft geen' plondergrijns.¹³³

 

Sy toont u 't Paradijs, en d'eer des Cherubijns:

135

Dat sijn de sieltjes, daer uw' siel om was verlegen:¹³⁵

 

Die sich, als Duyven, op hun' witte schachtjes, weegen;¹³⁶

108 galghleer: woordspeling van leerstuk met leer: ladder; van daar de trappen der praedestinatie langs welke men de galg beklimt.

109 Simon Goulart, Waals predikant te Amsterdam, werd in 1615 geschorst ‘omdat hy tegens de verwerping der kleene kinderen had gepredikt’ (A.).

110 't Waelenheck: de Waalse Kerk.

111 stucken: uit: in of te stukken: door met zijn vuist op de preekstoel te slaan.

112 spreucken: machtspreuken, bijbelteksten; breucken stoppen: gaten vullen; dus: die slechte leer goedpraten.

113 Dit slaat op de bestrijding door de libertijnse dichters van de Academie.

114 Den baerelijcken Droes: de Duivel in eigen persoon.

115 prye: scheldwoord (eigenlik: kreng).

116 tot in den baerd zal hier betekenen: tot grote ergernis van (vgl. iemand de baard vegen, in de baard wrijven: in Ned. Wdb. II, 827).

117-118 begruyst: bevuilt, bezoedelt; God tot zulk een zwart monster maakt, dat een Moor er blank bij zou lijken, en zijn godsverering iets goeds zou schijnen.

119 Pagoden: afgodsbeelden (eigenlik afgodstempels).

121 Genevoische rots: Calvijn.

123 Michael: Servet (vgl. vs. 4); woordspeling met de naam van de aartsengel.

124 Guize: ‘François van Lorraine, Hertog van Guise, door Jan Poltrot doorschoten’ (A.); bloedgesindheyd: bloeddorst.

125 kraemsiel: de wanhopige kraamvrouw.

126 uw saed: uw kind.

128 boeck (met Zuid-Ned. mannelik geslacht): het boek des levens; bondgenooten: deelgenoten in het heilverbond Gods.

129 erf: bezit: zij zullen de hemel beërven.

130 't nieu Ieruzalem: de hemel.

131-132 Vgl. voor dit beeld Matth. XXIII, vs. 37.

133 plondergrijns: het masker, de vermomming van het Calvinisme (vgl. elders plondergeus en plonderfiel).

135 verlegen: radeloos.

136 sich weegen: zich in evenwicht houden, zweven.

[p. 351]

 

Veel witter als de melck, die wt uw' tepels springkt.

 

Sy weyen in het goud en hemelschblaeu. hoe blinckt¹³⁸

 

Hun' kuyf en sachte pruyck, van ingevlochte steenen,¹³⁹

140

Van d'ongenaeckbre son der eeuwigheyd bescheenen.

 

Dit hangwieckt, en dat swaeyt den triomfanten palm.¹⁴¹

 

Een ander tockt de snaer, en weckt yvoiren galm.¹⁴²

 

Een ander blaest de fluyt. een ander goude nooten

 

Wt roosebladen leest. een ander onverdroten^143-144

145

Eet mann'. een ander lept der Englen leckerny.¹⁴⁵

 

Een ander lacht, om Bezaes kinderkettery.¹⁴⁶

 

 

HALELVIA.

138 weyen: zich verlustigen.

139 pruyck: haarbos.

141 hangwiecken: op de wieken zweven.

142 yvoiren galm: klanken opgewekt door getokkel met ivoren pennen.

143-144 goude nooten wt roosebladen leest: de bedoeling zal zijn, dat ze kostelike muziek op rozenbladen geschreven, door hun zang vertolken.

145 mann': manna, de spijs die uit de hemel regende voor de Israëlieten in de woestijn; hier: godenspijs; leppen: met kleine teugjes drinken.

146 Bezaes kinderkettery: Beza was de hervormer uit Genève, die door zijn polemiese geschriften over de praedestinatie een grote steun was voor Calvijn.

TEKSTKRITIEK: vs. 83 in de oude uitgave aaneen: olivier.