De werken van Vondel. Deel 3. 1627-1640

[p. 187]

Brief Aen den Drost van Muyden,
spellende
De herstellinge der Duytsche Vryheyd. aant.^*

Een lieflijck luchje voer u toe mijns harten groet,
Doorluchte Drost, wiens gunst verplicht houd mijn gemoed,^{vs. 2}
Hoe verre 't lichaem dwaelt, van ros en wind gedragen³
Daer steyler rolt op 't hoofd de klaer bestarnde wagen;⁴
Daer nauwelijcx de son beneden 's aerdrijcx kim
Gesoncken, weêr verrijst, en maeckt een' korter schim.⁶
Hier praelt het hooge koor en sijn' gewijde autaeren,⁷
Waer voor d'aertsbisschop, met toejuyching veeler schaeren,⁸
Gewoon is al van ouds te scheppen aerdsche Goôn.⁹
Hier heerscht hy, die so trots sijn' afgeleyde kroon¹⁰
Met opgesetten helm, in 't vlacke veld verdedight,
En fier by beurt sijn' vuyst tot staf en kling beledight:¹²
En schoon Fortuyn hem heb den zegepalm ontseyt,
En meermaels sijn gesloopt en vlughtigh heyr gespreyt;¹⁴
Wanneer hy afgestreen, met wisseling van paerden,¹⁵
D'op hem geloosde roers pistool en blancke swaerden¹⁶
Ontworstelde, noch word sijn oorlooghsmoed niet flaeu:¹⁷
Noch hoopt hy, t'sijner tijd, den Roomschen arendsklaeu,¹⁸
Die stout op vetten roof nu sit in top geklommen,
Met kracht t'ontrucken de gegrepe Vorstendommen;²⁰

* Van 1628. Afgedrukt volgens de eerste uitgave in plano (hg. 378 mM., br. 254 mM.). Unger: Bibliographie, nr. 161.
Vondel schreef deze brief waarschijnlik in de voorzomer van 1628, toen hij naar Denemarken gereisd was ‘om eenige schulden, van zyne of zyn vrouws neeringe, in te vorderen’ (Brandt).

vs. 2 gunst: genegenheid.

3 ros en wind: de reis ging met de postkoets (zie vs. 35) en per zeilschip.

4 de klaer bestarnde wagen is de Grote Beer, die men hoger ziet stijgen, naarmate men Noordeliker komt. Later vervangen door: Noortsche Beerenwagen.

6 schim: schaduw; hier: nachtelike duisternis. De zomernachten zijn korter in 't Noorden.

7 het hooge koor: van de Lieve-Vrouwe-kerk te Kopenhagen.

8 d'aertsbisschop: het hoofd van de Lutherse kerk had deze titel behouden.

9 aerdsche Goôn: koningen, in de heroïese beeldspraak der Renaissance. Hier worden dus de Deense koningen gekroond.

10 hy: Christiaan IV.

12 beledigen (vgl. verledigen), oorspr.: vrij maken; dus: die beurtelings zijn vuist, leent om krachtig het koninklik gezag (de staf) te voeren en om het zwaard te hanteren.

14 vlughtigh: op de vlucht geslagen.

15 afgestreen: door de langdurige strijd uitgeput.

16 geloosde roers: afgeschoten geweren.

17 Ontworstelde: met moeite ontkwam aan.

18 Roomsch: nl. van de Keizer.

20 de gegrepe Vorstendommen: o.a. Mecklenburg en de Paltz.

[p. 188]

 

Hoe ongelooflijck 't schijnt te stuyten dit geweld,

 

Dat van den Donau af komt bruysen in de Belt,

 

En afspoelt soo veel lands, en uytroyt soo veel' troonen.

 

Der Duytschen sluymering, gezart door 't schendigh hoonen,²⁴

25

Ten lange lesten eens opwaecken sal tot wraeck.

 

Wy hebben allerley gepeynst op dese saeck:

 

En gaende, op onse reys, in Nedersaxen dwaelen,

 

Door bosschen droef van loof, en schel van nachtegaelen.²⁸

 

Uyt vreese van gevaer gesterreckt met geley,²⁹

30

Gebeurde my wat vreemds, ten ende was de May.

 

De nuchtre dageraed met sijn' saffraenden luyster³¹

 

Allengs in't Oosten rees, en mengde licht en duyster:

 

Het was nocht dagh nocht nacht, maer dagh en nacht te gaêr:³³

 

De beecxkens in het woud die ruyschten silverklaer:

35

Oock ruyschte blad en lof om 't kraecken van den waegen,³⁵

 

Getroffen van een koelt, de voorbo van het daegen:

 

Wanneer op 't onvoorsienst, ter zijden uyt den bosch,³⁷

 

Een' achtbre vrou vooruyt komt stooten met haer ros;³⁸

 

Bestuwt met eenen stoet van hertogen en graeven,

40

Die, aen haer' trou verplicht, sich meê ter vlucht begaeven.⁴⁰

 

Soo ras sy ons verneemt, 't is onraed, roeptse, wend.⁴¹

 

Se wil flucx wenden, eerse vriend of vyand kent.

 

Wy roepen: wieghe zijt hou stand, en wilt niet schroomen

 

Nocht schricken voor die geen', die eerst uyt Holland komen,⁴⁴

45

Tot niemands achterdeel, stand houd sy op dat woord,⁴⁵

 

En schijnt vermaeckt, so ras sy Holland noemen hoort,⁴⁶

 

En naerdert ons' karros hieromme niet te luyer.⁴⁷

 

Haer aenschijn toontse, door het vlijen van den sluyer,⁴⁸

 

En wischt met d'ander hand haer' oogen rood van druck.

50

Wy spreecken: eedle vrou wat woedend ongeluck,

 

Wat onheyl jaeght u hier, langs buytenbaensche paden,⁵¹

 

In naere schemering? ach! steentse, ick ben verraden.⁵²

 

De Duytsche Vryheyd vlied den bodem van het rijck.

 

Waer raecktmen strandewaert? wy soecken algelijck⁵⁴

24 gezart: geprikkeld.

28 droef: somber; schel: vol geschal; (schel heeft bij Vondel nog geen onaangename bijbetekenis).

29 gesterreckt met geley: voorzien van gewapend geleide.

31 nuchter: pas ontwaakt; met sijn' saffraenden luyster: met zijn prachtige gele gloed.

33 Het was nocht dagh nocht nacht: met dezelfde woorden begint Hooft het verhaal van de verschijning van Italia in de ‘Brief aen de Camer in Liefd' Bloeyende’ (vs. 39), waaraan Vondel hier duidelik gedacht heeft.

35 om 't kraecken van den waegen: om de krakende reiskoets.

37 uyt den bosch: datief-vorm.

38 Een' achtbre vrou: de Duytsche Vryheyd (vs. 53); vooruyt komt stooten: plotseling te voorschijn komt.

40 aen haer' trou verplicht: door belofte van trouw aan haar verbonden.

41 wend (tot haar gevolg gezegd).

44 eerst: zo pas.

45 achterdeel: nadeel.

46 vermaeckt: van haar schrik bekomen.

47 niet te luyer: des te sneller.

48 vlijen: neerleggen, afleggen.

51 buytenbaensch: afgelegen.

52 verraden: in 't ongeluk gestort.

54 algelijck: allen te zamen.

[p. 189]

55

Te paerde door de zee ons selleven te redden.⁵⁵

 

Mijn rust is hier gesteurt op haer' geruste bedden.

 

Waer vinden wy het vleck, dat in de duynen leyt,⁵⁷

 

De wereld door vermaert door heldendapperheyd?

 

Daer eer mijn Welhem heeft in't harrenas gebloncken

60

En Spanjen, doen het was so godvergeten droncken⁶⁰

 

Van 't Peruaensche bloed, geleert, hoe kleen het zy,⁶¹

 

't Geen stuyten kan den scheut der Christe Monarchy.

 

Ick kon my selve traegh tot ballingschap verpijnen,⁶³

 

Voor dat graef Rudolfs geest bebloed my quam verschijnen,⁶⁴

65

Ter middernacht, daer ick mijn' leden had gestreckt.

 

Mevrouwe, sprack hy, sooghe noyt waert opgeweckt

 

Door oorlooghsrampen en bebloede nederlaegen,

 

Door moordgeschrey en landbederfelijcke plaegen,⁶⁸

 

Soo weck u eens de moord soo wreed aen my gepleeght,

70

Die allen overlast en wreedheyd over weeght.⁷⁰

 

Waer sal oprechte trou voortaen sich op verlaeten?

 

'k Ontsloot mijn' graeflijckheyd aen Oostenrijcks soldaeten,⁷²

 

En vierdese den toom, als waer ick aller slaef.⁷³

 

Een ander had de daed, en ick den naem van graef.⁷⁴

75

Ick ben gesworen heer, een vreemde steltme wetten.⁷⁵

 

Men troontme onnoselijck, op schellemsche bancketten.

 

Men moord my, onder schijn van onderling krackeel.

 

Uytheemschen vangen 't aen: de landsheer boet het scheel.⁷⁸

 

Mijn graeflijck bloed besprengt mijn' erfelijcken acker.

80

En lust u 't slaepen noch? en wordghe noch niet wacker?

 

Ga bergh u onder 't dack, terwijl het onweer ruyscht,⁸¹

 

Daer nu een jongling vrijt den vrydom met sijn' vuyst.⁸²

 

Van ouds is 't al gespelt dat Duytschlands moed sal swijcken:⁸³

 

De Vryheyd over Rijn, voor eenen tijd lang, wijcken,

85

Soo lang tot Holland, met sijn' bondgenooten, haer

 

Weêr setten sal met kracht en staci op 't autaer:

55 door de zee: door de zee te bereiken.

57 het vleck: 's Gravenhage.

60 godvergeten: letterlik: zonder zich om God of gebod te bekommeren.

61 't Peruaensche bloed: door de gruwelike moorden bij de kolonisatie van Peru; hoe kleen het zy, 't Geen....: hoe zelfs een kleine staat als de Republiek de aanval (scheut) van de grote Christelike Mogendheid kon weerstaan.

63 sich verpijnen: oorspr.: zich inspannen, zich uitputten; hier: zich zelf met moeite ergens toe brengen.

64 graef Rudolf van Oost-Friesland werd de 27ste April 1628 vermoord. Hij was door's Keizers overste Gallas op een maaltijd genodigd, die op een vechtpartij uitliep. De graaf wilde de twistenden scheiden, maar werd daarbij dodelik gewond. Vondel stelt het voor alsof hier verraad in het spel was, en de moord opzettelik beraamd (vs. 77).

68 landbederfelijcke: verderfelik voor het land.

70 overlast: geweld, mishandeling (nu in betekenis verzwakt); over weeght: te boven gaat.

72 graeflijckheyd: graafschap.

73 vierdese den toom: liet ze hun gang gaan.

74 d.w.z.: in mijn eigen land had ik niets meer te zeggen.

75 gesworen heer: de landsheer aan wie men trouw gezworen heeft.

78 boet het scheel: moet (met zijn leven) boeten voor de onderlinge geschillen.

81 het onweer: de storm (nl. van de strijd).

82 een jongling: Frederik Hendrik; vrijt: bevrijdt.

83 swijcken: zwichten.

[p. 190]

 

Dan sultghe blincken, by u welkome onderdaenen.

 

Op op, en troost mijn' bruyd, die druckigh smilt in traenen.⁸⁸

 

Hier meê verdween de geest. het spoocken was gedaen,

90

En ick met desen sleep begaf my herwaert aen.⁹⁰

 

Soo spreeckt d'eerwaerde vrou, en breeckt haer' klacht met nocken,⁹¹

 

Ten diepen boesem met veel suchtens uytgetrocken.

 

Ick tot medoogen van soo groot een ramp geparst,

 

Heb naulijcks antwoord ree, of 't heele bosch dat barst

95

Van dreun en donder, brand en blixem der musketten,

 

En galmt van wapenklanck van tromlen en trompetten.

 

Een yeder vlught sijns weeghs. de vreese voor gevaer

 

Soeckt troost aen yslijckheen. geen schuylhoeck is te naer.⁹⁸

 

Hier klaegh ick: Heer, hoe lang, hoe lang hebt ghy besloten

100

Den aerdboôm tot een' roof te geven aen de grooten,

 

Wier staetsucht 's vollecks vleesch als roest het yser vreet?¹⁰¹

 

D'onschuldige gemeent die staet op bloed en sweet

 

Hun' overdwaelsche pracht. om met een pop te prijcken^102-103103

 

De wijde wereld word een kerreckhof vol lijcken,

105

Vol rottings en vol stancks. hoe tref ick hier uw doel?¹⁰⁵

 

Dit sietghe van omhoogh, en draeght u traegh en koel¹⁰⁶

 

In 't straffen der misdaên en gruwelijcke stucken.

 

Fortuyn die schakelt staegh een' reecks van ongelucken,

 

En schroeft hier door in top de mindre mogentheen,¹⁰⁹

110

En 't opgeschroefde weêr stort schielijck naer beneên.

 

Wat sal van dese saeck besluyten 's menschen sotheyd?¹¹¹

 

't Behaeghde u rust alleen te stellen in uw' Godheyd,¹¹²

 

Op datmense in u soeck, en d'ydelheen veracht,¹¹³

 

Die Heraklijt beweent, en Demokrijt belacht.¹¹⁴

115

O onbeweeghlijcke as! om wie de dingen draeyen,

 

Die van geen' roering weet, wat stormen dat'er waeyen,¹¹⁶

 

Verleen mijn' ziele rust in uwe vastigheyd;

 

Terwijl het aerdrijck hier mijn' voeten vrede ontseyt.

 

Soo spreeckende ick bedaer, en ga mijn' reyse spoeijen.

88 mijn' bruyd: Anna Augusta van Brunswijk, met wie hij sedert 1624 verloofd was.

90 sleep: gevolg.

91 nocken: snikken.

98 Soeckt troost aen yslijckheen: in verband met het volgende zal dit betekenen: getroost zich de ontbering van de gruwelikste, onherbergzaamste plaatsen; naer: somber, angstwekkend.

101 staetsucht: heerszucht.

102-103 Hun' overdwaelsche (buitensporige) pracht (d.w.z.: van de groten) is onderwerp; staet op: komt te staan op.

103 een pop: een mooie vrouw, waarschijnlik met de bijgedachte: pronkziek en lichtzinnig (vgl. Huygens Costel. Mal vs. 253: ‘Die pop is op-getoyt’ en Vondel Dl. 2, blz. 491, vs. 47, van Potiphar's vrouw gezegd).

105 uw doel: uw bedoeling.

106 draeght u: gedraagt u.

109 schroeft in top: heft omhoog.

111 Wat voor gevolgtrekkingen zal de dwaze, kortzichtige mens hieruit kunnen maken?

112 rust alleen te stellen in: te bepalen dat rust slechts te vinden zou zijn in.

113 d'ydelheen: nl. van het wisselvallige aardse lot.

114 De wijsgeren Heraclytus en Democritus worden tradioneel voorgesteld als lachende en schreiende om de menselike dwaasheid.

116 roering: beweging.

[p. 191]

120

De minste ritsling doet de vreese dubbel groeijen.

 

Dan wensch ick veyligh t'huys te rusten by mijn' vrou.

 

Dan nijpt mijn broeders lijck mijn teeder hart met rou.¹²²

 

Dat weyt mijn geest met u in heylghe Poësye.

 

Dan bid ick, dat Reael geweld nocht tyrannye^124-vlgg.

125

Bejegen, nu men hem naer Praegh gevangen voert,

 

Wiens schipbreuck 't vaderland en u en my ontroert.

 

Ick hoop wy sullen hem behouden noch aenschouwen,

 

Die met een heldenstuck mijn' Poësy sal bouwen:¹²⁸

 

Beveeltmen my dan 't rijm, 'k beveel u 't rijmeloos,¹²⁹

130

Wiens pen der Vrancken held deed leven voor altoos.¹³⁰

 

 

In de Sont. 1628.

 

 

I.V. Vondelen.

122 mijn broeders lijck: van zijn betreurde broeder Willem, in Januarie van dit jaar overleden (vgl. hiervóór, blz. 179).

124-vlgg. Zie het gedicht en de aantekeningen op blz. 195.

128 Die door zijn heldendaden stof zal leveren voor mijn dichtkunst.

129 'k beveel u 't rijmeloos: ik laat aan u de beoefening van het proza over.

130 der Vrancken held: Hendrik IV; Hooft had in 1626 zijn Hendrik de Grote voltooid, en Vondel wist dat hij daarna zijn Nederlandse Historiën op touw gezet had.

TEKSTKRITIEK: vs. 127 sullen hem, de planodruk heeft sullem hem.