|
| |
| |
| |
II
Wat is de rhetorika?
Spreken, als ge wat te vertellen hebt, dat is geene kunst; maer eene redevoering houden, als ge niet weet wat te zeggen, daer ligt de knoop.
Waerom zwygt ge dan niet liever? - zult ge zeker vragen, en op het eerste gezigt schynt het als of ge gelyk hadt; maer als ge wist in wat voor eene verlegenheid ik geweest ben, dan zoudt gy zeker zeggen: Allo! toe, spreek maer op!
Ziet, zoo is het gegaen.
Over eenen dag of ettelyk, kwam er een heer met lang hair en een zwart kleed naer myn huis, met de complimenten van het genootschap Voor Tael en Kunst, en of ik niet eens iets zou willen komen voorlezen; dat dit hun plezier zou doen.
- Iets voorlezen? - zei ik. - och! vriend lief, ik heb niets om voor te lezen.
| |
| |
- Maekt al gauw iets.
- Ik heb geen' tyd.
- Als ge wilt, dan zult ge wel wat tyd vinden; het is al zoo lang, dat ge niets voor het genootschap hebt gedaen, en de menschen beginnen er schand over te spreken.
- Zoudt ge dit denken? - vroeg ik, - ge jaegt my den schrik op het lyf.
- 't Is positief, - zei hy. - Daerby, als ge niets, hebt gereed liggen, maekt al gauw een redevoeringsken; ieder een weet dat ge dat zoo goed kunt. -
Wat deugeniet, he? Hy wist, dat ik er eene boon op had, om voor een welsprekend man door te gaen, en daer maekte hy gebruik van. Ik viel in den strik, gaf myn woord, en zoo is het gekomen, dat ik eene redevoering moet houden, zonder te welen waerover ik zal spreken.
Als het in het fransch was, dat ik a moest aenspreken, dan zou het nog al gaen. Niet dat ik myn vlaemsch vergeten heb; want daer kan ik, God zy geloofd, nog al een beetje van; maer de Franschen kunnen zoo lang babbelen als ze willen, en als ge hun dan op het einde vraegt, wat zy eigenlyk gezegd hebben; dan weten zy er zoo veel van, als van hetgene er buiten Parys gebeurt; en dat is bitter weinig.
Beproeft dit eens in het vlaemsch! Probeert eens, ik
| |
| |
zeg niet verscheiden uren, maer niet langer dan vyf minuten, in het vlaemsch te spreken, zonder iets te zeggen, en ge zult eens zien, hoe gy er zult mede uitmeten.
Gewoonelyk, wanneer iemand op eene trede klimt, achter eene soort van lessenaer, gelyk hier, om tot eene vergadering te spreken, dan is het, dat hy haer van iets wil overtuigen, of dat hy haer eene zekere daed wil aenof afraden.
Maer waervan zou ik u willen overtuigen? Ik geloof, dat wy in den grootsten hoop van dingen in gedachten redelyk wel overeen komen. Ge zyt liefhebbers van hetgene goed is, ik ook. Ge blyft niet geerne ergens, waer ge u verveelt, ik ook niet. En tot welke daed zou ik u willen aenporren, of waervan zou ik u willen afhouden? Ge weet immers zelven goed genoeg, wat gy doen en laten moet, zonder dat ge mynen raed daertoe van noode hebt.
Indien ik u iets wou wysmaken, dat ge niet goed kost gelooven; of als ik u iets wou doen aenvangen, dat tegen uwe gedachten was, weet ge wat ik zou doen?
Ik zou te rade gaen by de Rhetorika.
Ge weet misschien niet, wat dat is, de Rhetorika?
Dat is een grieksch woord, dat zoo veel wil zeggen, als: de kunst om appels voor citroenen te verkoopen.
Welk eene schoone tael dat grieksch moet zyn, he? om dat allemael in een woord te kunnen zeggen!
| |
| |
Horatius zaliger, die nu al achttien honderd en ik weet niet hoeveel jaer dood is, zei tot de menschen van zynen tyd: ‘Nascitur poeta, fit orator.’ Dat is latyn, en dat beteekent: Om goede verzen te maken, moet ge een geboren dichter zyn; maer appels voor citroenen verkoopen, dat kunt ge leeren.
Zoudt ge nu niet willen weten hoe? Ik zal het u zeggen; maer ge moet me beloven, dat ge er geen misbruik van zult maken, en als ge van uw leven appelen te koop hebt, my toch niet zult willen wysmaken dat het citroenen zyn.
De Rhetorika is verdeeld in een zeker getal latynsche kunstjes, waer ik er u eenige van ga uitleggen.
Het eerste kunstje is het exordium. Dat gebruikt ge, om den menschen zoo veel zand in de oogen te strooijen, dat ze scheel zien en niet meer weten waer hun neus staet. Als ge u daervan bedient, dan is het niet slecht, dat ge uwe hand op uw hart legt, en de oogen naer de wolken slaet, om te doen zien dat hetgene gy gaet vertellen niet om te lagchen is. Dan zegt gy, met eene diepe overtuiging op u gelaet: ‘Indien ik u hier wil doen gelooven, dat de appels, dier verdediging ik heb op my genomen, inderdaed meer weerde in zich hebben dan de kostelykste citroenen, dan is dit enkel, dewyl ik de volle zekerheid heb, dat dit wezenlyk waer is. Ik ben te eerlyk, te regtschapen, te deugdzaem, te onbaetzuchtig,
| |
| |
te... ik weet niet wat allemael, om u iets te zeggen, waer maer de helft van de breedte van uwen duim aen te twyfelen is.’
Als gy een kerel zoo hoort spreken, begint ge dan al niet te denken, dat hy gelyk heeft, en dat een zoo eerlyk, deugdzaem, regtschapen, onbaetzuchtig man u onmogelyk iets zou willen wys maken? Het eenigste, dat ge dan nog zoudt kunnen denken, zou zyn, dat hy mis is, zonder het te weten; maer nooit zou er u kunnen in het gedacht komen, dat hy u wetens en willens voor den aep houdt.
Nogtans, ik heb er hooren spreken, en dit met tranen in hunne stem, dat het tot in nw hart ging, die echter zoo veel geloofden wal zy bezig waren met zeggen, als dat Mahomed de helft van de volle maen in zyne mouw heeft gesteken.
Dat heet een exordium aen een knoopen, en die dat kan, moet voor niet met al meer achter uit staen.
A propos, exordium wil in het vlaemsch zeggen: beginsel; maer het is altyd beter het latynsch woord te gebruiken: zoo eene klad latyn zet een' mensch dadeop een' geleerden voet in de wereld.
Zoo gauw de redenaer, door zyn beginsel, zoo veel zand in de oogen van zyne toehoorders gestrooid haeft als hy maer kan, gaet hy over tot een ander gedeelte van zyne toespraek, hetwelk bekend ia onder den naem
| |
| |
van verhael of vertelsel. Voor degenen, die niet genoeg vlaemsch kannen, zal ik hier zeggen, dat het verhael in het latyn narratio heet.
Ih acht deze uitlegging noodzakelyk; want hoeveel zyn er tegenwoordig niet, die liever fransch, latyn, grieksch of zelfs hebreeuwsch zouden kunnen, dan hunne eigen moede rtaet op eene verdragelyke manier te leeren spreken?
Hel verhael dient om aen de vergadering eene gebeurtenis te doen kennen, die kan strekken om den redenaer gelyk te geven, en zyne appels legen den prys van citroenen aen den man te brengen. Hetgene hy zegt mag waer zyn of niet, dat komt er niet op aen, als de menschen het maer gelooven.
Ge zoudt, by voorbeeld, een half vyf en twintig appels tegen den prys van een dozyn citroenen willen te koop stellen; - wat dunkt u, dat ge van die vruchten zoudt moeten vertellen? - Zoudt gy onpartydig hunne gebreken en deugden overwegen, om den voorkeur te geven aen die het het meeste verdient? Ik hoop toch, dat ge zulk een groote sukkelaer niet zoudt zyn.
Voor iemand, die de Rhetorika geleerd heeft, is de zaek heel eenvoudig. Hy weet wel beter, dan van de deugden der citroenen gewag te maken, en de ondeugden der appels te melden. Het goed, en alles wat in het voordeel is van de vrucht die hy verdedigt, zal hy in
| |
| |
tegendeel tot in den zevensten hemel verheffen, terwyl hy het kwaed van de vrucht, die hy niet verkoopt, tot in den grond toe zal verfoeijen.
De appel, - zal hy zeggen, - is de edelste aller gewassen; want zyn adel stamt van het beginsel der wereld af. Was het de appel niet, die boven alle andere voortbrengsels der aerde verheven werd, en zoo kostelyk geschat, dat het streng verboden was hem te plukken? Was alle kennis en alle wetenschap niet in hem opgevat? En was het niet genoeg er van te eten, om dadelyk een begrip te hebben van alles wat goed was en kwaed? Wie zou daer neen durven op antwoorden? Is het niet buiten twyfel, dat wy zooveel verstand niet zouden hebben, indien Eva in eene citroen had gebeten, in plaets van in een' corps-pendu of een' belle-fleur?
Het is dus bewezen, dat de appel de edelste en de verstandigste vrucht is, die er bestaet. Maer het is ook de magtigste en de bekoorlykste.
Ik geloof dat ik daer iemand hoor zeggen: dat kan niet zyn.
Ha! dat kan niet zyn? Zegt me dan eens, wat was het voor eene vrugt, die dry godinnen, in den ouden tyd, onder een heeft doen ruzie krygen? Was dat eene citroen?
Ge moet weten, een zekere Paris had een' appel, en die was van geen stroo, daer kunt ge staet op maken.
| |
| |
Wel, Minerva, de godin van de wysheid, zou geerne dien appel gehad hebben; maer Juno, de vrouw van Jupiter, was er ook zot naer geworden. ‘Och! Pariske lief, zei de eene, ge moest my dien appel geven, ik zal u zoo geerne zien! - Och! neen, zei de andere, geeft hem aen my, ik zal u nog veel liever zien!’
Daer stond nu Paris met zynen appel, en hy zong: ‘Aen wie zal ik hem geven?’ op het deuntje van: ‘Ik heb den meiboom in myn hand.’
Op dit oogenblik kwam Venus, de moeder van Cupidoken, en godin der schoonheid, en zonder een enkel woordeken te spreken, pinkte ze, met hare loddelyk oogskens, eens naer Paris, die het tot in zyne teenen toe gewaer werd, en zoodanig daerdoor bestaen, beteuterd en verbauwereerd geraekte, dat hy den appel uit zyne vingers liet vallen, en Venus raepte hem op.
Ik wou, dat ge eens gezien hadt, hoe de twee andere godinnen haer in het hair vlogen, om haer de vrucht af te nemen! Op een twee dry, lag hare nieuwe trekmuts in meer dan honderd stukken.
Maer Venus, die niet lui gevallen was, beploegde zoodanig met hare nagels, het gezigt van Juno, dat er geen pleksken heel meer aen bleef; en ze sleurde Minerva haren valschen tour van het hoofd, en trappelde hem onder de voeten; zoodat de godin van de wysheid met haren kaelkop, al erger stond te kyken, dan de uil, die
| |
| |
haer altyd naloopt in plaets van een schoothondeken.
Zegt me nu eens regt uit, dunkt u, dat ze zoo veel leven zouden gemaekt hebben voor eene citroen?
In den tyd dat de beesten nog spraken, - ik wil zeggen de viervoetige beesten, - woonde er ergens in Griekenland een jeugdig meisken, die Atalanta heette, en die zoodanig hard kost loopen, dat er niet eene haes was, die haer konde byhouden.
Wel, dat jeugdig meisken kost immers geen mansvolk verdragen. Als ze van eenen baerd of een paer botten hoorde spreken, werd ze zoo bleek als een doek; en als er kwestie was van te trouwen, dan zou ze de stuipen wel gekregen hebben.
Daer het meisken een' schoonen penning ryk was, kunt ge wel denken, dat er vryers genoeg kwamen om met haer te verkeeren; maer het zou al ruim zoo gemakkelyk geweest zyn, een stuk van de maen te byten, als Atalante voor zyne vrouw te bekomen.
Elken keer, dat er zoo een kwiedam by haer kwam, ontving zy hem heel beleefd, liet hem binnen komen, bood hem een' stoel aen, en alles. Maer niet gauwer had by begost te zeggen: ‘Juffrouw Atalante, ge zyt zoo net, ik zie u zoo geerne, en ge moest met me trouwen,’ - of het was uit met hare beleefdheid, en ze zei hem maer vlak af, dat hy haer kost krygen, als hy hard genoeg kost loopen.
| |
| |
Dan deed zy hem in haren hof komen, nam een groot mes, en zei: ‘Loopt nu maer; ik geef u twintig stappen voor. Als ge gauwer dan ik, ginder aen dien kastanieboom zyt, dan trouw ik met u; maer hael ik u in, voor dat ge er zyt... dit mes ziet ge, he?... Ik zeg u anders niets. Loopt nu maer.’
En de ongelukkige begost te loopen! Wat had hy beter gedaen, maer stillekens te huis te blyven by vader en moeder! Met éénen sprong was Atalanta hem by, pakte hem by zyn hair, en... kop af! Dan liep ze op een drafken tot aen den ingang van haer hof, en stak den bol, dien zy afgesneden had, op eene piek boven de voordeur, om de andere vryers af te schrikken.
Hoeveel koppen er zoo al stonden te pryken, weet ik niet, toen een koningszoon, die Hippomeen heette, er ook den zynen wou aen wagen.
Op een' zomerschen morgen, begaf hy zich derwaerts; maer, daer het nog al heet was, en dat hy dorst begon te krygen, kocht hy onderwege, aen een kraemken, vyf en twintig appels, en hy stak ze allemael in zyne zakken. Zoo kwam hy al knabbelende aen het buitengoed van Atalanta.
Hy was nog niet heel en gansch binnen, of Atalanta zei hem al: ‘Ik weet waerom gy komt; gaet maer meê,’ en ze bragt hem in den bof, wees hem den kastanieboom, liet hem haer broodmes zien, sprak: ‘Toe, loopt nu maer!’
| |
| |
Op dit oogenblik kreeg Hippomeen het kiekenvleesch. Hy dacht aen zyn ouders huis, aen de lessen van zyn' vader, aen de dikke boterhammen die zyne moeder hem 's achternoens sneed, en zuchtte in zyn eigen: ‘Och heer! dat zal ik nu misschien gaen kwyt zyn, en uit geene andere reden, dan omdat ik niet gauw genoeg kan loopen!’
Daerby begosten de appels, die hy nog over had, hem deerlyk zwaer te toonen, en het scheen hem dat ze wel honderd pond wogen. Eer hy op den loop ging, nam hy een' oogenblik waer, dat hy Atalante zag naer eenen anderen kant kyken; hy stak stillekens zyne hand in zyn' zak, trok er een paer appels uit, en goeide ze vyf zes voet van hem weg,
Nu, het waren eerste blozers van appels; als ge ze bezaegt, kwam het water in uwen mond, zoo smakelyk zagen ze er uit. Atalanta, die bemerkte wat Hippomeen gedaen had, al scheen ze niet naer hem te zien, kreeg zin in de vruchten, en ze sprong op zy, om ze op te rapen; maer ondertusschen had Hippomeen zynen loop genomen, en was nu een redelyk end vooruit.
Als hy dat gewaer werd, liet hy weêr een' appel vallen, en dan weêr eenen; en het meisken raepte ze allemael op, terwyl de jongeling maer altyd door liep, tot dat hy eindelyk aen den kastanjeboom gekomen was, eer Atalanta al de appels had opgeraept.
| |
| |
Wat zegt ge nu? Moet ge niet bekennen, dat appels verleidende dingen zyn? En zoudt ge denken, dat Atalanta het verschrikkelyk gevaer zou hebben willen loopen, een' man te moeten nemen, indien de appels van Hippomeen citroenen geweest waren?
Dat is eigenlyk waerin de narratie bestaet. Ziet ge nu wat voordeel er kan uit getrokken worden?
Als dat gedaen is, dan begint de appelverkooper... hola! ik wil zeggen de redenaer, met zyne confirmatie, en zyne refutatie; dit is: hy gaet bewyzen, dat hy niets gemeld heeft dan de waerheid, en dat al wat men er tegen gezegd heeft, zeggen zal of zeggen kan, niets anders zyn dan praetjes voor den vaek.
Hoe denkt gy, dat hy dit zal gaen doen? Ge stelt u daer misschien eene groote zwarigheid in voor, en zegt: het moet nog al lastig zyn, iets te bewyzen, als ge voor uwe oogen ziet, dat het niet waer is; of iets leugenachtig te maken, als het zoo klaerblykelyk is, als dat twee mael twee vier uitmaeken.
Natuerlyk, voor een' gewoon mensch is die zaek tamelyk netelachtig; maer voor iemand die de kunst geleerd heeft om appels voor citroenen te verkoopen, is er niets zoo gemakkelyk.
De Rhetorika vorziet u met zekere middeltjes, die als hefboomen moeten dienen, om alle zwarigheden uit den weg te ruimen; en die middeltjes heeten argumenten;
| |
| |
waerschynlyk zoo genaemd, om dat ze zoo arg zyn.
De advokaten, die over alles weten te praten, hebben altyd een' geheelen voorraed van argumenten in hunne mouw, en ze schudden er die met zoo veel gauwigheid uit; ze doen ze zoo behendig over en weêr vliegen, draeijen en flikkeren, dat ge uit uwe oogen niet meer ziet.
Ik zou ze u wel allegaêr doen kennen; maer ik vrees dat Sint-Job uw patroon niet is, en dat het geduld misschien onder de grootste van uwe deugden niet mag tellen. Daerom zal ik maer over een van die dingen spreken, die de advokaten uit hunne mouw schudden, en dat is de definitie.
De definitie dient om, op uwe eigen hand, eene zoodanige uitlegging van iets te geven, dat iedereen zegt: ‘Hy heeft gelyk.’
Nu, ge wilt appels voor citroenen verkoopen, niet waer? Wat zoudt ge dan, volgens de regels der Rhetorika, moeten doen? De zaek is heel eenvoudig. Ge begint met te vragen: Wat is eigenlyk eene citroen? - Eene citroen, antwoordt ge zelf, is een leelyk, geel, gerimpeld, uitheemsch, zuer ding, dat u scheeve gezigten doet trekken als gy er in byt. - En wat is een appel? - Eene allerliefste, bevallige, smakelyke vrucht, fraei van vorm en koleur, die u aenlokt als ge ze beziet; eene nationale vrucht; eene vrucht die zóó bekoorlyk
| |
| |
is, dat men haer' naem gegeven heeft aen het aentrekkelykste zintuig van den mensch. Men noemt het den appel van het oog. Wie heeft er ooit hooren spreken van de citroen van het oog? -
Dit is de definitie, die gy zoudt geven van beide voorwerpen die gy behandelt, en dan, u tot het vrouwelyk gedeelte van het gezelschap wendende, zoudt gy met nadruk zeggen:
- O gy, die het sieraed zyt dezer vergadering, laet my, bid ik, u eene enkele vraeg voorstellen: Is er eene van u, die het kwaêlyk zoude nemen, indien ik haer verklaerde, dat zy bloost gelyk een appeltjen? Maer zoudt gy ook te vreden zyn, als iemand, om u een compliment te maken, u kwam zeggen: ‘Ge bloost gelyk eene citroen? -
Dit zyn nu eenige van de middels waermede een geschikt redenaer u niet alleen zyne appels voor citroenen zal doen aennemen; maer u zoo klaer als de dag zal doen zien, dat hy u nog een' grooten dienst bewyst, met ze tegen den zelfden prys te geven.
Het gebeurt nogtans somtyds, dat er koppige menschen zyn, die uwe woorden voor geen comptant geld willen aennemen, en die zoo veel om uwe argumenten geven, als of het maer een artikel van eene gazet ware!
Wat daermeê gedaen? Wat is er aen te vangen, met zulke hardnekkige lieden? Blyft er dan niets meer over, om hun te doen zien, dat ze ongelyk hebben?
| |
| |
Ja, de Rhetorika geeft u nog een middel, en een' struize kerel van een' middel, waermede ge allen tegenstand omverre werpt. En dit middel heet de peroratie.
De peroratie is, om zoo te zeggen, de doodsteek van allen twyfel; en als de menschen, die de verkooping, ik wil zeggen de redevoering bywoonen, redelyk ligt aendoenlyk zyn, dan kunt ge ze zoo weemoedig maken, dat ze hunne oogen uit hunnen kop zullen greinzen.
By voorbeeld:
Is er, - zult gy op het einde van uwe redevoering zeggen, - is er onder dit verstandig en geestryk gezelschap, een enkel toehoorder, die de overtreffelykheid der appels nog zou betwisten? Indien er iemand zoo gevoelloos, zoo beroofd van vaderlandsliefde, zoo aengekleefd aen uitheemsche voortbrengsels, onder ulieden bestaet, tot hem zal ik zeggen: Sta op, en spreek! opdat een ieder moge weten, hoe zwak en ydel, hoe ongegrond de redens zyn, die gy ten voordeele der geelzuchtige citroen, tegen den van gezondheid glansryk blozenden appel, kunt inbrengen! - Spreek, ik wacht naer uwe woorden.
Zult gy den adel des appels betwisten? - Maer die is onwederleggelyk bewezen.
Zult gy de kennis, die in den appel verborgen ligt, in twyfel trekken? - Maer die blykt zelfs in de opmerkingen, die gy tegen deze belangwekkende vrucht in- | |
| |
brengt; want hoe hadt gy ooit verstand genoeg gekregen, om die opmerking te doen, hadden uwe eerste ouders niet in den appel gebeten?
Zult gy zeggen, dat hy geene magt heeft? Dat hy niet bekoorlyk is? - Hoe komt het dan, dat hy dry onsterfelyke godinnen heeft kunnen bewegen, om elkander in het hair te vliegen en het gezigt van een te krabben? Waerom heeft zich dan Atalanta door eene party appels laten verleiden? - Spreek! wat hebt gy te zeggen? Gy zwygt, niet waer? Gy zyt door de waerheid myner woorden overwonnen!
Of voelt gy misschien uwe overtuiging nog wankelen? Aenschouwt dan de eerste mand met appelen, die gy zult ontmoeten. Ziet! hoe smeekend zy, och armen! hunne stelen naer u uitsteken, en u schynen toe te roepen: Ach! in den naem van alles wat gy geerne eet en drinkt, in den naem van den duerbaren vaderlandschen grond die u, zoo wel als ons, het licht heeft gegeven; in den naem der leeuwerken, leesters, en alle ander soort van wild, dat naer niets vuriger smacht, dan naer het geluk om met appelmoes gegeten te worden; verstoot ons niet, om den voorkeur te geven, aen die ellendige citroenen, die zelfs geene stelen bezitten om tot u uit te steken! -
Wel, wat dunkt er u van? Als ge al die dingen hoordet, zoudt ge u dan niet spoeden, al gauw zoo veel van die appels te koopen als ge maer kost, uit vrees, dat gy
| |
| |
ze later niet meer tegen dien prys zoudt kunnen krygen?
Daerin bestaet nu eigenlyk de Rhetorika, en by haer zoude ik zyn te rade gegaen, indien ik u had appels voor oitroenen willen te koop bieden.
Maer, daer het stellig is, dat ik u van niets wil overtuigen, waer ge al niet van overtuigd zyt; en daer ge beter weet dan ik wat gy doen en laten moet, en dus myn' raed nergens in vandoen hebt, zoo moet ik u vriendelyk verzoeken, dat gy het niet kwaêlyk neemt, als ik u dezen avond geene redevoering houd.
|
|
Auteursrecht onbekend