Versamelde gedigte

[p. 209]

Die purper iris
en ander nagelate gedigte

[p. 211]

Inleiding

αι δε τειμ ζωουσιν αηδουες ...

Ja, maar jou nagtegaal-stemme die lewe en nooit sal die Dood nie
Rower van alles wat leef, hul in sy kloue verprooi.

‘Die digter,’ het Shelley gesê, ‘lig die sluier van die wêreld se bedekte skoonheid af.’ ‘Die poësie,’ klink dit by 'n ander, ‘is vertolking van die lewe.’ En as ons uit al die menigvuldige definisies van die digkuns net hierdie twee rigsnoere kies, sal ons enigermate altans leer om te onderskei tussen kuns en gekunsteldheid, tussen die klinkende skel en die musiek wat styg uit die harmoniese en fynbesnaarde gees.

Hierdie dubbele toetssteen toon die goud in die poësie van A.G. Visser. Waar die meeste mense hul paadjie bewandel onbewus van ryke wonder van die Heelal - die vreeslikheid van die lewe wat nogtans heerlik is, die belaglikheid wat nogtans beminlik is, die weemoedigheid en die humor, die kleureprag, en die musiek van die sfere - kom die digter met sy towerstaf en laat die benewelende sluier verdwyn en skenk ons 'n openbaring wat ons lewe ryker maak en ons siel verheug.

Saam met baie wat dierlik en onedel is, kan ook in ons natuur bespeur word 'n drang na skoonheid wat ons help (soos Paulus sê) om te bedink die dinge wat verhewe is. En wat sê Plato omtrent hierdie vreemde bekoring wat die skoonheid op ons in groter of kleiner mate uitoefen? ‘Ek sê dan dat elke menslike siel eertyds 'n gesig gehad het van die werklikheid ... maar min is die siele wat hier op aarde daardie gesig kan onthou; en hierdie geeste, wanneer hul onder aardse dinge 'n afbeelding van die hemelse aanskou, word deurtril met 'n skok en in vervoering gebring, en wat hul voel weet hul nie, en dof is hul begrip daarvan ... so onhelder is ons menslike sintuie dat min mense, en met moeite, in die namaaksel die beeld van die ware erken. Tog was skoonheid eertyds skitterend klaar ... toe ons nog ongewond was deur al die droefhede wat ons in later tyd gewag het.’

Wat ons ook al mag dink van Plato se voorstelling, seker is dit dat die digter onder die weinige is wat daardie hemelse skoonheid kan bespeur en meedeel deur sy kuns.

Ware skoonheidsin ken geen geografiese grense nie: hy vind geestesverwante in alle tye, in alle lande. Seker sal die digter 'n nasionale stempel afdruk op alles wat hy skrywe, en natuurlik sal nasionale gevoel 'n baie groot rol speel by iemand wat skryf in 'n tyd van stryd, maar tog sal hy hom nooit blind staar in een rigting nie, en hy, meer as ander, sal die menslike gees sien ‘sub specie aeternitatis’ - in die lig van die ewigheid. So het dan

[p. 212]

Visser nie alleen uiting gegee aan die indiwiduele digtersgevoel nie en aan die volksiel in byna al sy verskeidenheid, maar hy het hom ook geïnteresseer vir die letterkunde en die lewe van Europa en hom verheug in die skoonhede van die klassieke wêreld. ‘Wat 'n toevlug des geestes,’ het hy eenmaal in 'n brief geskrywe, ‘is die ou digters van die antieke tyd.’ Met al sy vakkennis van die wetenskap, het hy getrou gebly aan die humanistiese ideaal: ‘Niks wat menslik was het hy hom vreemd geag nie’ - ook nie daardie naturelle-wêreld van ons wat ook sy eie skoonhede besit (vergelyk die gedigte ‘Amakeia’ en ‘Impundulu’). En so, voortligtende ons duisternis langs die pad van skoonheid, kan hy ook help om die benewelende sluier van die oë selfs van opvoedkundiges te lig.

Wie ‘Die purper iris’ in hierdie bundel lees, sal stilstaan in bewondering vir die rykdom van kleur en melodie, die sterk orreltone van diepste gevoel; en die gedig ‘Van Verlore-vlei’ met sy delikate bekoorlikheid, spreek van 'n geestesfynheid en 'n oor vir musiek wat dierbaar is en seldsaam. Die nagaan van die handskrif toon hoe sorgvuldig-oorwoë die gedigte is, en veranderings later aangebring is leersaam vir dié wat belangstel in die welluidendheid van ons taal. Daar is geen gebrek aan die limae labor - die werk van die vyl - wat Horatius aanbeveel nie: die afgerondheid van elke vers en die moeite en nadinking wat daarmee gepaard gaan, word ook hier getoon - 'n heilsame teëwerking vir die idee dat verse in hul finale vorm soos 'n onbesorgde fontein by die digter uitvloei.

Wat betref vertolking van die lewe, was daar nog niemand gewees wat so briljant die opgeruimdheid en die laglus van die Afrikaner weergegee het nie. En daarby het hy 'n onvermoede vatbaarheid vir puntdig in die Afrikaanse taal openbaar. Net soos die epigram tuis was in die taal van die sterk Romeinse boer, so het Visser hom getoon as behorende ook tot die taal van die Afrikaanse boer - wat in baie opsigte 'n geestesverwant van die Republikeinse Romein genoem kan word. En ook hier het Visser sy tegniese vaardigheid getoon en die gepolyste epigram van Martialis - met die angel in sy stert - na die kroon gesteek.

Maar skerts is één ding: humor iets diepers. Die glimlag waarmee die digter nie alleen die belaglikheid maar ook die jammerte van die lewe raaksien: menslike blindheid en swakheid wat onwillekeurig 'n dwaas figuur slaan: Priamius in die Aeneïs wat opspring om sy seun te verdedig toe Troje ingeneem is, en onhandig werskaf met sy wapenrusting (lank al te groot vir sy verouderde lede) en wat dan deur moeder Hekuba gepaai word en opsy gelei: die bye in die Georgica wat so vreeslik heldhaftig en met basuingeskal te velde trek teen mekaar en dan tot rus gebring word deur die uitstrooi van

[p. 213]

'n handvol stof - pulveris exigui iactu - die stof wat die uiteindelike rus aandui van ons almal - pulvis et umbra sumus - hierdie soort humor behoort by Visser ook. Want die keersy van alle ware humor is patos. En die ‘Weltschmerz’ wat al die digters van die begin van die wêreld af gevoel het - Aeschylus en Euripides en Vergilius en die digters van Indië van ouds en die digters van die Middeleeue; die gees wat soek na 'n oplossing van die vraag: ‘Wat is lewe?’; wat in verbeelding sweef deur die Heelal, soos Lucretius, en soms wanhoop of weemoedig wonder; hiervan vind ons ook iets (ofskoon nie te veel nie) by Visser. Die lewe, wat Paulus poikilos noem, ingewikkeld en veelsydig, lewer g'n bevredigende formule van ontleding op nie: as die digter die mense so sien woel, elkeen langs hul eie paadjie, almal tog op reis na dieselfde brug, dan vra hy

Wat is hier waarheid? Wat is skyn?
Die slot van alle orakelwoorde?
Vraagteken op die valgordyn!

Vraagteken op intellektuele vrae op wetenskaplike of teologiese kwessies, maak egter des te noodsaakliker ware geloof en ware godsvrug. Dit druk die digter uit in ‘Suster Sonneskyn’.

Één vraag sal altyd op 'n antwoord wag:
‘Wat is dan jou geloofsbelydenis?’
Sy is te besig met die kosb're dag,

Vol vreugde en droefenis.

Sy moet geloof hê - ja, in owervloed -

Al loop sy nooit - nee nooit - daarmee te koop ...

... Ek hoor reeds die Engel met sy stem so sterk
Luid roep, die dag as alle Skyn verdwyn:
‘Staan t'rug daar, here Prinse van die Kerk,

Vir Suster Sonneskyn!’

Ware ‘pietas’, eerbied vir die eenvoudige en egte godsdienssin van ons boeremense word nie vergeefs by Visser gesoek nie, soos in die stuk ‘Terug na die Karoo’ in Rose van herinnering. In die Christelike gees en karakter van daardie huisgesinne vind hy geestesverkwikking: dit is vir hom die gees wat tel, nie dogma en konvensie en tekskritiek nie. Bodemvas, maar nie ystervas en onrekbaar nie, laat hy wat eerste is, eerste kom.

[p. 214]

Min is hul wat die skoonheid sien en voel en vertolk: min is diegene wat die boodskap werklik verstaan en waardeer. Laat ons dankbaar wees, terwyl ons treur (helaas, vir die skoonheid wat so kort, kort duur) dat hy altans aan daardie hemelse gesig nie ontrou was nie.

Aere perennius, langduriger as brons. Op die end is dit tog die geestelike wat die langste hou, wat alleen 'n onverwelkte krag besit om te troos, te besiel, te openbaar. Na al die verbindende lewenstorme spreek die stem van die digter oor eeue heen (so sal ook Visser spreek) daarvandaan waar val nòg reën, nòg hael, nòg enig sneeu, waar vrede en skoonheid verenig woon.

En nou is daar êrens 'n Engelse vers wat by my spook, met die hoofgedagte waarvan ek wil besluit:

Veroweraars die laat 'n handvol stof,

Hul wapens roes-verteer in knie-diep klei,

En Koningsroem smelt in legendes dof:

Die Digter bly.

T.J. Haarhoff