Brabbeling (1614)

Studie-uitgave met inleiding, annotaties en commentaar

Volghen sommighe ghedichten van Hendrick Laurentsz. Spieghel.

Gedicht waarin Hendrik Spiegel aan Roemer Visscher laat weten hoe het met hem gaat. Blijkbaar heeft Roemer daarnaar geïnformeerd, althans die suggestie wordt gewekt. Met Spiegel gaat het allerbelabberdst. Hij wordt geteisterd door allerlei tegenstrijdige sensaties, die het gevolg zijn van de liefde en de wispelturigheid van de aanbedene. Spiegel prijst hen zalig die nooit op deze manier leerden minnen.

Dit gedicht lijkt dus antwoord te geven op een belangstellende vraag van Visscher naar Spiegels welbevinden. Er is echter iets anders aan de hand. Het blijkt een reactie te zijn op Roemer Visschers bewerking van een geliefd sonnet van Petrarca, ‘Pace non trovo’ (Q.4.26).¹³²⁵ Doordat Spiegel enkele elementen uit Visschers interpretatie van dat sonnet gebruikt is zijn respons als zodanig herkenbaar. Bovendien telt Spiegels tekst evenveel versregels en ook het rijmschema toont enige verwantschap.¹³²⁶ De overeenkomende elementen zijn: vrede en strijd, hoop en vrees, vriezen en brand, en vliegen en dalen.¹³²⁷ Spiegel vult die aan met zelf bedachte tegenstellingen en begrippenparen die uiting geven aan de kwellingen die men in de petrarkistische liefdesbeleving ondergaat. Van dat alles moet Spiegel niets hebben. Hij prijst hen zalig die nooit op deze manier, met de liefde als oorzaak van plagen, leerden minnen (vs. 14-15). Op een wat badinerende toon neemt Spiegel hier nadrukkelijk afstand van de destijds in zwang rakende petrarkistische benadering van de liefde en van de literaire verwoording ervan.¹³²⁸

1325 De relatie werd eerder gelegd door Ypes, Petrarca, p. 79-80. Ze ziet Spiegels versie als waarschijnlijk een bewerking van Visschers gedicht. Er is echter veeleer sprake van een reactie. Zie ook de inleiding bij Q.4.26.

1326 Visscher: ABABBCCDCDDEDEE; Spiegel: ABABBCBCCDCDDEE.

1327 Visscher vs. 1-3, Spiegel repectievelijk vs. 8, 7, 6, 7.

1328 Al met al is er weinig aanleiding om met Ypes (Petrarca, p. 382, sub nr. 104) deze negatieve reactie van Spiegel onder de Nederlandse vertalingen van ‘Pace non trovo’ te scharen.

Annotaties

2	verhalen: vertellen
3	droeven staet: droevige toestand
4	ghelijckt by: lijkt op
5	niet: niets; dat: wat; falen: ontbreken
6	ick vriese inden brant: ik heb het koud omringd door 't vuur
7	Dat: wat
9	vast al omvamen: alles vast in mijn armen houden; niet: niets
10	onghestadich: onbestendig van gemoed; nae: naar
11	alle wedergeldinghe: elke beloning
13	Steenen: zuchten, kermen (vaak in combinatie met ‘wenen’ genoemd); knaghen: kwelling (in het gemoed)
14	winnen: verkrijgen

Overlevering

Br^2/1 p. 195

Varianten

7	vreesen: Br^2 < vreesen; Br^1

Literatuur

Ypes, Petrarca, p. 79-80

Varia

Reactie op Q.4.26.

Sp.[1].2

Afscheidsgedicht tot een geliefde die blijkbaar de ik-persoon voor een andere minnaar in de steek heeft gelaten. Hij vraagt haar zich nog eens goed te bezinnen, anders moet hij overwegen ook een ander lief te kiezen. Toch zou hij het allerliefste willen dat de aanbedene hem alsnog haar gunsten zou willen schenken.

Het gedicht maakt inhoudelijk soms een wat geforceerde indruk. Het is namelijk een ketendicht, een gekunstelde rijmvorm waarbij het laatste woord van een versregel door middel van kettingrijm rijmt op het eerste woord van de volgende versregel.¹³²⁹ Als extraatje heeft Spiegel er bovendien voor gezorgd dat de rijmende woorden of woorddelen steeds identiek zijn.

Het gedicht moet op zijn laatst van 1584 dateren, want in dat jaar werden de eerste twee-en-een-halve regel al gepubliceerd in de Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst, de grammatica van de Amsterdamse rederijkerskamer De Eglentier. Spiegel speelde, zoals bekend, een belangrijke rol bij de totstandkoming ervan.¹³³⁰ De geciteerde regels dienen daar ter illustratie van een fenomeen dat tegenwoordig bekend staat als ketendicht, maar in de Twe-spraack zelf bestempeld wordt als een ‘volmaackt Ketting-dicht’. Het zou bovendien ressorteren onder de retrograde ofwel het kreeftdicht, dat ook van achteren naar voren gelezen kan worden. Dat kunststukje is echter niet mogelijk met deze tekst van Spiegel en de associatie met de retrograde is dan ook een vergissing in de Twe-spraack.¹³³¹

1329 Eveneens gesignaleerd in: Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 100.

1330 De Twe-spraack verscheen als een collectieve uitgave van De Eglentier, waarbij Spiegel naar alle waarschijnlijkheid als een soort eindredacteur is opgetreden, zie: Peeters, ‘Auteurschap [...] “Twe-spraack” (1584)’. Een overzicht van alle relevante argumenten in: Twe-spraack (Ed. Dibbets), p. 23-26. Ook Dibbets acht het aannemelijk dat Spiegel de uiteindelijke redactie van de Twe-spraack voor zijn rekening nam, maar er zijn geen afdoende bewijzen voor zijn auteurschap.

1331 Twe-spraack (Ed. Dibbets), p. 204-205; voor de complicaties met betrekking tot de in de Twe-spraack gehanteerde kwalificaties, zie: p. 435-437, 439-440. Q.5.11, eveneens van de hand van Spiegel, is overigens wel een retrograde.

Annotaties

2	U wel beraet: ga goed bij uzelf te rade
3	Raet: probeer te raden; of ick ... besint: of ik beter mijn gedachten bepaald heb
4	Sint: sinds; liet desperaet: in wanhoop achterliet
5	Raet ontbrack my: het ontbrak mij aan goede raad
6	Laet ghy my: als u mij verlaat
7	had: ontving; ghenaet: genade, in de zin van ‘welwillende gezindheid’
8	Naet: na het; gherief: datgene wat iemands leven aangenaam maakt

Overlevering

Br^2/1 p. 195

De eerste twee-en-een-halve regel van Spiegels gedicht werden eerder gepubliceerd in de Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst (1584; zie inleiding hierboven). Ze luiden daar als volgt:

Adieu lief die ick heb bemint
Mint// ghy een ander u wel beraad
Raad// of ick my/ &c.

Het complete gedicht werd tevens, anoniem, opgenomen in de liederenbundel Den nieuwen lust-hof, voor het eerst in 1602 uitgegeven te Amsterdam door Hans Mathysz.¹³³² Naast wat varianten in spelling en interpunctie doen zich enkele redactionele verschillen voor. In vers 1 is dat ‘schoon lief’ in plaats van ‘Lief’; in vers 5 ‘quam’ in plaats van ‘ick quam’; in vers 7 ‘nochtans u’ in plaats van ‘noch van u’; in vers 8 ‘mist elck’ in plaats van ‘mistmen’.

1332 Over deze bundel, zie: Keersmaekers, Wandelend in Den nieuwen lust-hof, en aldaar voor dit specifieke gedicht p. 72, 73 (tekst), 107, n. 45 (opsomming redactionele varianten), 121. De bundel werd tot 1610 nog drie keer, met aanvullingen, uitgebracht. Ik raadpleegde de eerste en tweede druk. Het gedicht van Spiegel aldaar op p. 15.

Literatuur

Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 100.

Varia

Ro.1.59 start met hetzelfde beginwoord ‘Adieu’.

Sp.[1].3

Anekdotisch gedicht over ene Ocker, die nogal een moederskind blijkt te zijn. Hij durft niet zelfstandig te beslissen over de uitnodiging van de ik-persoon om te blijven eten.

Annotaties

1	noode [...] te gast: nodigde [...] uit om te komen eten; Ocker: mansnaam die in de Brabbeling alleen nog in Te.[6] (vs. 40) voorkomt, waarin ook sprake is van een opmerkelijke relatie met de moeder; bereyt: klaargemaakt
2	daer in behaghen wou: in dat opzicht een genoegen zou willen doen
3	comen segghen bescheyt: uitsluitsel komen geven
4	Dats te seggen: dat wil zeggen; Moer: moeder

Overlevering

Br^2/1 p. 195

Sp.[1].4

Gedicht over ene Fobert, een naam die ter typering bedoeld zal zijn (zie annotatie vs. 1). Hij heeft op iedereen het nodige af te geven, zoals voorbeelden laten zien. Tegelijkertijd verbaast hij zich erover dat iedereen om hem lacht.

Het gedicht is nauw verwant aan Q.6.57 van Roemer Visscher. Daar is sprake van een, anonieme, vrouw die alles weet wat er in de stad gebeurt, met zo te zien een voorkeur voor de minder fraaie zaken. Wat ze zich niet realiseert is dat ze met al haar nieuwsgierigheid dwaas is. Het gedicht van Spiegel volgt precies hetzelfde stramien: met voorbeelden het verkeerde gedragspatroon van iemand illustreren en dat tot slot als dwaas kwalificeren. De varianten zitten in de details. Spiegel opteert voor een met name genoemde man die op iedereen iets te vitten heeft; bij Visscher een anonieme vrouw die over alles en iedereen slechte dingen rondbazuint. Het kan bijna niet anders of beide dichtervrienden zijn onder invloed van elkaar tot een uitwerking van dit thema gekomen, mogelijk op basis van een of andere externe brontekst.

Tussen de redacties Br^2/1 en Lm doen zich enkele varianten voor die verder gaan dan spelling of interpunctie. Zo werd in vers 3 de voornaam Gommer veranderd in Goossen en in vers 5 ‘siet’ in ‘hoort’. In Lm wordt wat vaker een woordje weggelaten (vs. 3, 6, 7). Opvallend is de gewijzigde volgorde bij de versregels 5 en 6. Deze ingreep lijkt niet willekeurig, want daardoor staat het samenvattende ‘Somma’ (vs. 6) niet meer midden in een opsomming (zoals in Lm) maar bij de afronding ervan. Wie voor deze varianten verantwoordelijk is, valt niet te zeggen. Spiegel overleed in 1612, dus ruimschoots vóór het verschijnen van de Brabbeling. Ze kunnen van hemzelf afkomstig zijn, of mogelijk na zijn overlijden door Visscher of nog iemand anders zijn aangebracht.

Annotaties

1	Fobert: mansnaam die ook als vast type in kluchtspelen voorkomt, maar het precieze karakter ervan is nog niet vastgesteld (WNT (dl. 3.1, kol. 771 i.v. ‘Bouwen II’). Bij Roemer Visscher geeft de naam Fobert een wisselend beeld (zie de inleiding bij Q.4.30). Spiegel gebruikt deze naam twee keer in een verwante context. Waar Fobert in het onderhavige gedicht alle tekortkomingen van anderen weet aan te wijzen en wel zodanig dat anderen om hem lachen, blijkt hij in Sp.[1].8 zelf de nodige geheimen te hebben, terwijl men hem in eerste instantie voor een wijs man aanziet. Het lijkt dus in elk geval ook te gaan om iemand die zich door zijn gedrag en onterechte pretenties als een dwaas te kijk zet; begrypen: berispen
2	Tiet: vrouwennaam die ook Visscher vaker toepaste (zie Q.1.28), met een duidelijke indicatie voor de negatieve waardering ervan in Q.1.38, vs. 1-2 (zie verder: WNT 17.1, kol. 19-21); bedisselen: bevitten; beslijpen: bedillen
3	quaet: slecht; verkeert is: niet deugt
4	ongheleert is: niets weet
5	qualijck hoort: slecht toehoort, luistert; qualijck spreeckt: kwaadspreekt
6	Somma: kortom; ghebreeckt: mankeert
7	Ghelijck: zoals; Momus: god van de kritiek (klassieke mythologie), die gevraagd en ongevraagd de goden op de Olympus zijn scherpe oordeel liet horen, wat uiteindelijk tot zijn verbanning leidde. Opvallend is dat Roemer Visscher Momus in tegenstelling tot het gangbare beeld, waar dat van Spiegel bij aansluit, op enkele cruciale plaatsen zeer positief voorstelt (zie de inleiding bij Te.[1]); begrijpt: berispt; elck bysonder: iedereen in het bijzonder
8	dat gheeft hem wonder: dat wekt zijn verbazing

Overlevering

Br^2/1 p. 196; Lm p. 104 (2N4v)

Varianten

In de redactie Lm is de volgorde van de regels 5 en 6 omgedraaid.

1	can Br^2/1 < kan Lm; yeder Br^2 Lm < yder Br^1; begrypen, Br^2/1 < begrijpen; Lm
2	can Br^2/1 < kan Lm; bedisselen Br^2/1 < bedisselen, Lm; beslijpen: Br^2 < beslypen: Br^1, beslijpen; Lm
3	Goossen Br^2/1 < Gommer Lm; en dat Br^2/1 < en Lm; is, Br^2/1 < is; Lm
4	mal Br^2/1 < mal, Lm; is, Br^2/1 < is; Lm
5	qualijck hoort, Br^2/1 < qualick siet, Lm; Weyn qualijck spreeckt: Br^2/1 < Weijn qualick spreeckt; Lm
6	Somma Br^2/1 < Summa; Lm; wat dat Br^2/1 < wat Lm; ghebreeckt: Br^2/1 < ghebreeckt; Lm
7	soo begrijpt Br^2/1 < begrijpt Lm; elck bysonder, Br^2/1 < elckx bysonder: Lm

Varia

Thematisch en qua opbouw verwant aan Q.6.57.

Sp.[1].5

Gedichtje over ene Jan de Bors die in de kroeg altijd en tot het tuiten van de oren aan toe het lichte bier ‘peuselaer’ (vs. 2) drinkt, hoewel hij eigenlijk zeer gesteld is op het zware Hamburger bier. Dat drinkt hij echter niet omdat hij bang is dat hij zal gaan ‘luyteren’ (vs. 4). Spiegel gebruikt hier een woordspeling die in eerste instantie doet denken aan de gevolgen van royale inname van een stevig bier van goede kwaliteit, namelijk onzeker op je benen staan, maar die in tweede instantie, vanwege het uit Duitsland afkomstige bier, nog een andere associatie opwekt. De naam van de hervormer Luther dringt zich dan onweerstaanbaar op en van diens opvattingen moet Jan de Bors blijkbaar niets hebben.

Annotaties

1	Jan de Bors: waarschijnlijk gaat het hier niet om één bepaalde persoon, maar om een typerende benaming. ‘Bors’ kan zowel ‘beurs’, ‘beer’ als ‘kerel’, ‘vent’ (deze twee laatste met de associatie van ‘tof’, ‘flink’) betekenen. Gezien de context komt die laatste betekenis het meest in aanmerking: ‘Jan de (toffe) Kerel’ (WNT 3.1, kol. 580-583. De familienaam Bors lijkt in Amsterdam sporadisch te zijn voorgekomen. Er zijn twee vermeldingen in de transportakten van 1588. De combinatie met het voorvoegsel ‘de’ zoals in dit gedicht kon niet getraceerd worden)
2	peuselaer: een licht soort bier; dat: zodat; tuyteren: suizen, tuiten
3	t'Hamborger bier: hopbier van goede kwaliteit, afkomstig uit Hamburg, dat grote aftrek had en massaal naar Amsterdam geëxporteerd werd (Verhuyck/Kisling, Mandement van Bacchus, p. 42; Hallema/Emmens, Het bier, p. 122)
4	deur: uit; luyteren: ‘wankel op zijn benen staan’ én ‘lutherse neigingen krijgen’ (woordspeling met de eigennaam Luither (Luther) en met ‘'leuteren’, ‘loteren’ (onvast zijn), WNT 8.2, kol. 3300)

Overlevering

Br^2/1 p. 196

Sp.[1].6

Gedicht over ene Nel die zich erover verbaast dat zij in tegenstelling tot haar vriendinnen ongetrouwd blijft. Omdat ze lelijk en lastig is, is dat niet zo vreemd, maar ze is wel rijk. In de ogen van Nel is dat nu juist het probleem. Nel zelf koestert namelijk geen enkele achting voor degenen die, qua welstand, haar minderen zijn, terwijl haar gelijken in dat opzicht op hun beurt haar niet tellen. Een huwelijk op korte termijn zal er voor Nel niet in zitten.

Bij Roemer Visscher komt een gedicht voor over een rijke Nelleken die alleen met haar gelijke wil trouwen (Q.7.16). Mogelijk zijn hij en zijn vriend Spiegel van één thema uitgegaan, waarbij ook nog sprake zou kunnen zijn van invloed van een epigram van Martialis.¹³³³ Hun uitwerking is verder echter heel verschillend.

1333 Zie verder bij Q.7.16.

Annotaties

1	daer: terwijl; Speelnoots: speelgenoten
3	quaet: lastig in de omgang; soo: zoals; mach schouwen: kan zien
4	Geeftet u vreemt: komt het u vreemd voor; vrijt: het hof maakt
6	Dan: maar; acht: meen; in: binnen
7	niet een mijt: in het geheel niet (een ‘mijt’ was een destijds gangbare munt van zeer geringe waarde)

Overlevering

Br^2/1 p. 196

Oeuvre

Het volgende gedicht (Sp.[1].7) borduurt voort op het thema van de lastige rijke vrouw en schetst de bedroevende situatie wanneer men met haar een huwelijk is aangegaan.

Varia

Verwante thematiek, alleen binnen dezelfde welstandsklasse willen trouwen, in Q.7.16.

Sp.[1].7

Ene Joost, belust op geld en goed, heeft dat verworven door een rijke vrouw te trouwen. Ze maakt hem het leven echter uitermate zuur. Als hij haar daarvoor tot de orde wil roepen krijgt hij te horen dat zíj het geld heeft ingebracht.

Annotaties

2	Wijf daer mede: echtgenote die daarvan voorzien is
3	quaet: lastig; onbedocht: onnadenkend
5	Hoe dat hijt maeckt: wat hij ook doet; niet te deghen: niets zoals het zou behoren
6	snappen: gekakel
7	soo seytse daer teghen: brengt ze daar aldus tegen in
8	Het zijn ... clappen: het zijn mijn duiten die rammelen (dus: ik ben degene die het geld heeft ingebracht)

Overlevering

Br^2/1 p. 196

Oeuvre

Het voorafgaande gedicht (Sp.[1].6) behandelt eveneens het thema van de lastige rijke vrouw in relatie tot het huwelijk. Daar wil ze alleen maar trouwen met iemand die evenveel bezit als zijzelf.

Varia

Vs. 8: in een verwante context gebruikt een lastige, bazige echtgenote bij Visscher in Te.[2] (vs. 64) dezelfde formulering om aan te geven dat zij het geld heeft ingebracht.

Sp.[1].8

De ik-persoon spreekt ene Fobert aan die hij aanvankelijk voor een wijs man hield. Maar nu kent hij hem beter, mét zijn geheimen. Daarom mag hij terecht Fobert genoemd worden.

De pointe van dit epigram duidt erop dat men de mansnaam Fobert met bepaalde bijbetekenissen associeerde. Een andere indicatie dat deze naam een typerend karakter had is een opmerkelijke redactionele variant in Br¹. Voor de mansnaam Fobert in vers 4 staat daar het onbepaalde lidwoord ‘een’. Dezelfde variant doet zich overigens voor in de redactie Lm van Q.4.30 (vs. 4), dat net als het onderhavige gedicht een bewerking is van hetzelfde puntdicht van Martialis, waarover hierna meer. Een en ander versterkt de indruk van de typerende kwaliteiten van ‘Fobert’. Hier gaat het om iemand die zich beter voordoet dan hij is, terwijl Spiegel de naam eerder (Sp.[1].4) gebruikte voor iemand die zich belachelijk maakt met al zijn kritiek op de tekortkomingen van anderen. ‘Fobert’ moet daarom in elk geval ook staan voor iemand met de nodige, maar bij nader inzien onterechte, pretenties.¹³³⁴

Het gedicht is, net als Q.4.30 van Visscher, een bewerking naar epigram 1.112 van Martialis. Deze versie van Spiegel blijkt echter, veel meer dan die van Visscher, aan te sluiten bij Marots weergave (epigram 1.51) van Martialis' tekst, hoewel beide dichters evenveel verzen en een zelfde rijmschema gebruiken als Marot.¹³³⁵ Bij Martialis is sprake van iemand die zijn beschermheer altijd met de passende titulatuur heeft aangesproken, maar die hem, nu hij hem beter heeft leren kennen, voortaan bij zijn naam Priscus zal aanspreken. Aldus wordt de suggestie gewekt dat Priscus als patroon in gebreke is gebleven. Roemer Visscher bewerkte dit epigram dus ook en verving de beschermheer door een meer eigentijdse functionaris, een kapitein met de naam Fobert. Wanneer men hem echter beter kent blijkt hij geen kapitein te zijn maar op en top ‘Fobert’. Spiegel op zijn beurt nam meer afstand van zijn bron en liet, net als eerder Marot, iedere verwijzing naar een specifieke maatschappelijke hoedanigheid achterwege waardoor zijn versie een veel algemener karakter krijgt. Bij hem heeft Fobert - bij Marot Benest geheten - geen andere pretentie dan voor wijs door te gaan, terwijl hij dat absoluut niet is. Daardoor verdient hij de kwalificatie ‘Fobert’. Juist het gebruik op deze manier van de naam Fobert binnen een algemene setting bevestigt andermaal het typerende karakter ervan.

1334 Zie verder voor de mansnaam Fobert: Q.4.30 (inleiding); Sp.[1].4 (annotatie vs. 1).

1335 Eerdere bronvermelding in: Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 108, met opmerkingen over vormverwantschap op p. 101. Zie ook: Veenman, ‘Martialis en het “Bataafse oor”’, p. 34.

Annotaties

1	Fobert: mannelijke voornaam van typerende aard (zie inleiding)
2	Eer: voordat
3	merck: bemerk; u secreten: uw geheimen
4	heeten: noemen

Overlevering

Br^2/1 p. 196

Varianten

1	aen, Br^2 < an, Br^1
4	Fobert Br^2 < een Fobert Br^1

Bronnen
Martialis 1.112

Cum te non nossem, dominum regemque vocabam:

nunc bene te novi, iam mihi Priscus eris.

Marot Épigr. 1.51
A Benest

Benest, quand ne te congnoissoye,
Ung sage homme je te pensoye:
Mais, quand j'ay veu ce qui en est,
Je trouve, que tu es Benest.

Varia

Q.4.30 is een bewerking naar dezelfde bronnen.

Sp.[1].9

Gedicht met een serie voorbeelden die aan de hand van verschillende beroepsgroepen laten zien dat iedereen bij voorkeur spreekt over de zaken die hem het meest na aan het hart liggen. De apotheose wordt gevormd door het favoriete gespreksonderwerp van de vrijers - geen beroepsgroep maar mogelijkerwijs ieder manspersoon - die het het liefste hebben over lachen, zoenen en dansen.

Het gedicht is gebaseerd op een passage uit de Elegiae van Propertius (2.1, 43-45).¹³³⁶ De opbouw is zeer verwant. Propertius somt vier beroepsgroepen op met hun gespreksonderwerp: achtereenvolgens de schipper, de ploeger, de soldaat en de schaapherder. Ze komen allemaal bij Spiegel terug, die als vijfde en zesde er nog de koopman en de advocaat aan toevoegt. De gespreksonderwerpen kunnen iets variëren. Zo telt de soldaat bij Propertius zijn wonden. Na deze opsomming komt Propertius bij zichzelf als ik-figuur terecht met als onderwerp de strijd die hij in bed levert. Deze wending houdt verband met het karakter van diens Elegiae, gewijd aan de complexe relatie met zijn geliefde Cynthia. Spiegel was aan een dergelijk kader niet gebonden en houdt vast aan het algemene concept van het gedicht door met de vrijers als zodanig te eindigen.

Ook Visscher heeft dezelfde bron bewerkt (Q.2.4). Hij hanteert het zelfde stramien als Visscher maar voegt als nieuwe beroepsgroep alleen de kooplui toe. Hij hanteert een andere volgorde dan Spiegel en laat de verschillende groeperingen, op de soldaten na, over andere onderwerpen praten. Opvallend daarbij is dat de vrijers bij Visscher zich met wat meer pikante zaken bezighouden: geen lachen, zoenen en dansen, maar in de armen van de liefste slapen, waarmee bovendien nog de bijslaap gesuggereerd wordt.

1336 Eerdere bronvermelding in: VdL 1, p. 108, sub Q.II,4.

Annotaties

2	haer: hun
3	bouwen: bewerken
5	gherijf: gerief, genot (hier zal gedoeld worden op het zogenaamde idyllische herdersbestaan)
6	stormen: bestormen; schansen: schansen opwerpen

Overlevering

Br^2/1 p. 197

Bron
Propertius Elegiae 2.1, 43-45

navita de ventis, de tauris narrat arator,

enumerat miles vulnera, pastor oves;

nos contra angusto versamus proelia lecto:

Varia

Een zeer verwante bewerking van dezelfde bron in Q.2.4.

Sp.[1].10

Gedicht over de abt en zijn kompaan die uit hetzelfde hout gesneden zijn. Ze paren dwaasheid aan een grote liefde voor wijn en bier. Toch leidt die eensgezindheid 's avonds tot onderling geruzie, omdat ze voor een onoplosbaar dilemma zorgt. De abt wil namelijk niet slapen als er geen wijn in voorraad is, omdat hij dan in een zeer slechte toestand geraakt. De onuitgesproken suggestie is natuurlijk dat de abt het onverdraaglijk vindt om bij het ontwaken geen wijn meer aan te treffen in de kan. Zijn kompaan daarentegen komt niet aan rusten toe zolang er nog een druppel in de kan zit.

Epigram 1.46 van Marot ligt aan dit gedicht ten grondslag. Zoals we eerder zagen bewerkte ook Roemer Visscher (Q.2.26) dit gedicht.¹³³⁷ In tegenstelling tot Spiegel liet Visscher de voorkeur van het dranklustige duo voor grappen en grollen achterwege. Ook het gegeven dat beider onenigheid zich 's avonds afspeelt blijkt bij Visscher, anders dan bij Marot, slechts impliciet. Spiegel bouwt dat element van tijd nog uit door de dag expliciet tegenover de avond te stellen. Bovendien neemt hij in zijn bewerking nog een extra element op. De twee drankorgels zijn bij hem niet alleen verzot op wijn maar ook op bier. Daarnaast benadrukt Spiegel het aspect van de eensgezindheid door in afwijking van Marot en Visscher niet te spreken over de abt en zijn knecht maar over de abt en zijn kompaan (‘soost’, vs. 1 en 10). Al met al is hier sprake van twee redelijk getrouwe bewerkingen, waarbij die van Visscher iets meer geserreerd is dan die van Spiegel.

1337 Eerdere bronvermelding in: VdL 1, p. 112, sub Q.II,26 (zie verder aldaar); Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 102-103 (alwaar de teksten van Marot, Visscher en Spiegel, alsmede een enkele opmerking over vormverwantschap bij Marot en Spiegel), p. 108. Hoewel dat uit Marots epigram niet valt op te maken, was het waarschijnlijk wel tegen bepaalde concrete personen gericht (Marot, Oeuvres poétiques, dl. 2, p. 1016-1017).

Annotaties

1	soost: kompaan; accorderen seer fray: kunnen op een voortreffelijke manier met elkaar overweg
2	haer: hun
3	puer mal: compleet kierewiet; leutert de kay: is malende (eigenlijk: ‘de kei gaat bij hem [in het hoofd] heen en weer’ (WNT 7.1, kol. 2050; 8.1, kol. 1706-1707). De uitdrukking houdt verband met de zegswijze ‘een kei in het hoofd hebben’ om aan te geven dat iemand gek of dwaas is. Veel informatie over het begrip ‘kei’ in relatie tot dwaasheid en onverstand is te vinden in: WNT 7.1, kol. 2049-2051, 2056-2059)
4	garen: graag; bey: allebei
5	narren: zich dwaas aanstellen; tieren: luidruchtig tekeergaan
6	accorderen: stemmen [...] overeen; seer fijn: uitstekend
7	discoort: onenigheid; regieren: overheersen
9	dies ... is: daarom is hij er zeer slecht aan toe (hij gruwt namelijk van de gedachte 's morgens bij het ontwaken geen wijn meer in de kan te hebben. In Roemer Visschers versie van hetzelfde epigram wordt de vrees van de abt wel expliciet verwoord (Q.2.26, vs. 7))

Overlevering

Br^2/1 p. 197

Literatuur

Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 102-103.

Bron
Marot Épigr. 1.46
De l'Abbé, & de son Valet

Monsieur l'Abbé, & monsieur son Valet
Son faictz esgaulx touts deux comme de cire:
L'ung est grand fol, l'aultre ung petit folet:
L'ung veult railler, l'aultre gaudir, & rire:
L'ung boit du bon: l'aultre ne boit du pire:
Mais ung debat au soir entre eulx s'esmeut,
Car maistre Abbé toute la nuict ne veult
Estre sans vin, que sans secours ne meure:
Et son valet jamais dormir ne peult
Tandis qu'au pot une goute en demeure.

Varia

Een verwante bewerking van dezelfde bron in Q.2.26.

Sp.[1].11

De ik-persoon legt in dit gedicht zijn niet nader genoemde aanbedene de vraag voor wie het meeste zondigt. Is dat de man die in strijd met de waarheid rondbazuint dat zij de ik-persoon het jawoord heeft gegeven of is zij dat zelf, die deze persoon leugens laat verspreiden. Als ze wilde dan kon zij hem naar waarheid laten spreken. Bovendien zou ze hen alle drie kunnen helpen, als ze zich maar gezeggen liet. Ze kan de leugenaar bevrijden van de leugen, zichzelf van ondankbaarheid (jegens de zich uitslovende aanbidder, wel te verstaan) en de ik-persoon van groot verdriet. Hoe de aanbedene dat allemaal teweeg kan brengen wordt niet met zoveel woorden gezegd, maar is meer dan duidelijk. Ze moet ja zeggen tegen haar aanbidder.

Het gedicht is, net als Q.7.33 van Roemer Visscher, een tamelijk getrouwe bewerking van epigram 2.14 van Marot.¹³³⁸ Een klein verschil is dat zowel Visscher als Spiegel over een huwelijk spreken, terwijl Marot het in meer algemene termen heeft over al het wenselijke goed dat de ik-persoon van zijn aanbedene ontvangen zou hebben. Ook de drie goede dingen die die aanbedene kan bewerkstelligen zijn bij beide dichters hetzelfde als bij Marot.

Tussen de redacties Br^2/1 en Lm doen zich alleen varianten in spelling en interpunctie voor. Die verschillen in interpunctie zijn verhelderend wat betreft de interpretatie van deze tekst en ze zijn in de annotaties, voor zover relevant, verwerkt.

1338 Eerdere bronvermelding voor Spiegel in: Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 101-102 (alwaar de teksten van Marot en Spiegel, alsmede een enkele opmerking over hun onderlinge vormverwantschap), p. 108.

Annotaties

1	versierlijck: in strijd met de waarheid
2	van u Lief: van u, liefste,
3	maeckt: bewerkstelligt; met loghen spreyt: via een leugen rondbazuint
4	T'welck ... pleghen: hetgeen hij, als u wilde, naar waarheid zou kunnen doen
5-6	ghy moocht ... ons drie: u kunt daardoor ons drieën terdege helpen:
6	of ghy u segghen liet: als u zich liet gezeggen
7	daer hy ... gheneghen: waartoe hij genegen is (namelijk om leugens te verspreiden)
8	ondanckbaerheyt: ondankbaarheid jegens de aanbidder die zich voor haar uitslooft

Overlevering

Br^2/1 p. 197; Lm p. 132 (2R2v)

Varianten

1	meer, Br^2/1 < meer? Lm; versierlijck seyt, Br^2/1 < versierlick seyt Lm
2	ick t'ja-woort Br^2/1 < ick'tjae-woort Lm; u Lief Br^2/1 < u, Lieff, Lm; vercreghen? Br^2/1 < ghecreghen;
3	Of Br^2/1 < Off Lm; spreyt, Br^2/1 < spreyt Lm
4	T'welck Br^2/1 < Twelck, Lm; wilde Br^2/1 < wilde, Lm; waerheydt pleghen? Br^2/1 < waerheyt pleghen: Lm
5	deghen, Br^2/1 < deghen Lm
6	drie (och of Br^2/1 < drie; (och, off Lm; segghen liet) Br^2/1 < seggen liet!) Lm
7	loghen Br^2/1 < loghen, Lm; gheneghen, Br^2/1 < geneghen; Lm
8	ondanckbaerheyt, Br^2/1 < ondanckbaerheyt; Lm

Literatuur

Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 101-102.

Bron
Marot Épigr. 2.14
A une Dame touchant ung faulx rapporteur

Qui peche plus, luy qui es esventeur,
Que j'ay de toy le bien tant souhaittable:
Ou toy, qui fais qu'il est tousjours menteur,
Et si le peulx faire homme veritable?
Voyre, qui peulx d'une oeuvre charitable
En guerir troys, y mectant ton estude.
Luy de mensonge inique, & detestable:
Moy de langueur: & toy d'ingratitude.

Varia

Q.7.33 is een bewerking naar dezelfde bron.

Sp.[1].12

De dichter spreekt ene Goris aan die al zijn geld verkwist. Om te voorkomen dat hij zonder geld komt te zitten heeft zijn vader als vaste regel bepaald dat hij Goris elke dag een behoorlijke som geld, een pond, geeft. Vader is echter gestorven en Goris erft als enige heel zijn bezit. Dit brengt de dichter op de toch wel verrassende gedachte dat hij daardoor Goris onterft. De pointe zit in het geldverspillende gedrag van de zoon. Nu zijn vader er niet meer is om hem regelmaat op te leggen en hem dagelijks van kleinere sommen geld te voorzien, zal hij met zijn mateloze gedrag binnen de kortste keren de hele erfenis erdoor jagen en zichzelf dus onterven.

Het gedicht is een vrij getrouwe bewerking van epigram 3.10 van Martialis. Daar heeft de vader aan zijn verkwistende zoon Philomusus, die net als bij Spiegel rechtstreeks wordt toegesproken, een maandelijkse toelage van tweeduizend toegekend die hij in dagelijkse porties uitbetaalt. Omdat armoede gezien Philomusus' extravagante leefwijze op de loer lag was een dagelijks rantsoen nodig. Bij zijn vaders dood was Philomusus zijn enige erfgenaam. Daarop volgt meteen de conclusie richting Philomusus: zijn vader heeft hem onterfd.

Annotaties

1	pont: rekenmunt, gebruikt ten behoeve van verschillende munteenheden. De waarde fluctueerde dus, maar was in elk geval aanzienlijk
2	Om dat: opdat
3	verdoet: verspilt
4	een reghel ghestelt: een leefregel (namelijk elke dag een vast bedrag) opgelegd
6	Dies: op grond waarvan; goet: bezit

Overlevering

Br^2/1 p. 197; Lm p. 103 (2N4r)

Varianten

1	Goris, Br^2/1 < Joris, Lm
2	ghelt: Br^2/1 < gelt; Lm
3	terstont, Br^2/1 < terstont: Lm
5	doodt Br^2/1 < doot Lm
6	zijn Br^2/1 < sijn Lm
7	dunckt Br^2/1 < dunckt, Lm; door Br^2 < deur Br^1 Lm

Correctie

6	ghy < hy Br^2, ghy Br^1 Lm (correctie op basis van Br^1 en Lm. Het ‘hy’ in deze versregel doorbreekt het patroon van iemand die in de tweede persoon wordt aangesproken, een patroon dat ook in de volgende versregel met ‘u’ wordt voortgezet. De vorm ‘ghy’ is hier de enige juiste mogelijkheid)

Bron
Martialis 3.10

Constituit, Philomuse, pater tibi milia bina

menstrua perque omnis praestitit illa dies,

luxuriam premeret cum crastina semper egestas

et vitiis essent danda diurna tuis.

idem te moriens heredem ex asse reliquit.

exheredavit te, Philomuse, pater.

Sp.[1].13

Cato, de strenge Romeinse zedenmeester (zie annotatie vs. 1), krijgt de vraag voorgelegd waarom hij toneelvoorstellingen bezocht, terwijl hij van tevoren toch bekend was met de dwaze losbandigheid van het volk. Kwam hij misschien met de intentie om zich kwaad te maken?

Het gedicht is een wat vrijere bewerking van het epigram waarmee Martialis zijn inleiding bij het eerste boek van zijn epigrammen afsluit.¹³³⁹ Bij de verdediging van zijn vrijmoedigheid van spreken in zijn epigrammen zinspeelt Martialis op een anekdote die over Cato de ronde deed. Hij doelt op Marcus Porcius Cato Uticensis (95-46), die te Rome hoge bestuurlijke functies bekleedde en bekend stond om zijn morele gestrengheid. Voor deze Cato nu heeft Martialis het theater dat hij met zijn epigrammen creëert niet bedoeld. En als hij toch binnenkomt, laat hem dan kijken. Deze frase refereert aan een bezoek dat Cato in 55 v. Chr. aan het theater bracht tijdens de Floralia. Deze feesten, van eind april tot begin mei, ter ere van de godin Flora werden nogal heftig gevierd. Volgens de overlevering verliet Cato het theater toen hij merkte dat zijn aanwezigheid de acteurs belemmerde in hun vrijmoedigheid.¹³⁴⁰ Vervolgens richt Martialis zich in het afsluitende epigram vragenderwijs tot Cato. Die was immers bekend met de vrijpostige manier waarop het volk de Floralia vierde. Waarom kwam de strenge Cato dan naar het theater om te kijken? Of kwam hij alleen maar om weer weg te gaan?

Spiegel handhaafde de inhoud van Martialis' epigram, maar wijzigde de volgorde. Hij opent met de vraag waarom Cato naar het toneel kwam, een vraag die Martialis pas meer naar het einde stelt (aldaar vs. 3). Vervolgens (vs. 2-3) geeft Spiegel aan dat Cato goed op de hoogte was van alle dwaze vrijmoedigheid van het volk, de overweging waar Martialis mee opent (aldaar vs. 1-2). Beiden sluiten af met de vraag waarom Cato dan wél kwam. Martialis suggereert, overeenkomstig de overlevering, dat Cato dat deed om weer weg te kunnen lopen. Spiegel zinspeelt op een andere mogelijkheid, namelijk dat Cato het deed om zich te kunnen ergeren. Daarnaast geeft Spiegel zijn versie een meer algemeen karakter door de specifieke aanleiding van de viering van de Floralia, die het publiek van zijn tijd bovendien minder zei, achterwege te laten.

Tussen de redacties Br^2/1 en Lm doet zich een opmerkelijke redactionele variant voor. In vers 1 en 3 ontbreken in Lm respectievelijk de rijmwoorden ‘doch’ en ‘noch’. Mogelijk is het rijmwoord ‘doch’ in vers 1 geïnstigeerd door een eerder ‘doch’ in vers 2 in Lm dat in Br^2/1 niet meer voorkomt. Over de verantwoordelijkheid voor deze consequent doorgevoerde varianten valt verder niets met zekerheid te zeggen. Spiegel overleed in 1612, het verschijningsjaar van Lm, en twee jaar later doen zich dan de varianten in Br^2/1 voor. Mogelijk waren er verschillende versies van Spiegels hand in omloop.

1339 Eerdere bronvermelding in: Veenman, ‘Martialis en het “Bataafse oor”’, p. 34. Volgens Veenman zou het alleen om de twee laatste regels van dit epigram gaan, maar Spiegel bewerkte het hele epigram, zij het in een afwijkende volgorde.

1340 Zie de annotatie in de Martialis-editie van Shackleton Bailey (dl. 1, p. 40).

Annotaties

1	Cato: Marcus Porcius Cato Uticensis (95-46), net als zijn voorvader Marcus Portius Censorius (zie de inleiding bij Visschers bewerking van de Dicta Catonis, Ro.2.1-15) bekend als gestreng voorvechter van de oud-Romeinse zeden en waarden (zie verder de inleiding alhier); an de taneelen doch: toch naar de toneelvoorstellingen
2	Die: [u] die; sotheyt: dwaasheid
3	Haer: hun; wulpsheyt: zinnelijkheid; vryheyt: vrijpostigheid; sotte spelen: dwaze toneelspelen; noch: bovendien
4	om dat: opdat; verstooren: kwaad maken

Overlevering

Br² p. 298 [= 198]; Br¹ p. 299 [= 198]; Lm p. 92 (2M2v)

Varianten

1	Cato, an de taneelen,, doch? Br^2/1 < Cato, in die taneelen? Lm
2	s'volcx Br^2/1 < doch 'svolcx Lm; voren, Br^2/1 < vooren, Lm
3	spelen,, noch? Br^2/1 < speelen, Lm
4	Of Br^2/1 < Off Lm

Bron
Martialis, afsluitend epigram bij de inleiding tot boek 1

Nosses iocosae dulce cum sacrum Florae
festosque lusus et licentiam vulgi,
cur in theatrum, Cato severe, venisti?
an ideo tantum veneras, ut exires?

Sp.[1].14

De ik-persoon geeft antwoord op iemands vraag naar welk soort liefjes zijn hart uitgaat. Ook hier blijkt de veelgeprezen matigheid een goed richtsnoer te zijn. Hij heeft ze het liefste niet helemaal goed of slecht, zodat ze hem niet snel gaan kwellen of vervelen.

Spiegels gedicht is een nogal getrouwe bewerking van epigram 1.57 van Martialis. Het meest opvallende verschil is dat de kwaliteiten van het meisje bij Spiegel van ethische aard zijn, goed versus slecht. Martialis op zijn beurt heeft het over haar houding tegenover de andere kunne: makkelijk of lastig te krijgen. De sensaties die voor de ik-figuren aan deze hoedanigheden gekoppeld worden komen bij beide auteurs daarentegen wel weer overeen: ze willen geen kwelling ondergaan of er snel genoeg van krijgen. De aangesprokene blijft bij Spiegel, anders dan bij Martialis, anoniem.

Volgens Buisman Jr. zou Roemer Visscher met Q.3.10 gereageerd hebben op dit epigram van Spiegel om aan te geven dat hij het volledig oneens is met de opvatting van zijn vriend.¹³⁴¹ Visscher stelt daar namelijk dat men alles met mate moet doen behalve beminnen. Welbeschouwd hebben de twee vrienden het echter over twee verschillende vraagstukken. Daarbij moeten we ook nog in overweging nemen dat het gedicht van Spiegel geen eigen inventie betreft maar, naar inmiddels is komen vast te staan, bewerkt is naar Martialis. Spiegels vertaalde tekst handelt over de kwaliteiten van de geliefde en die van Visscher over de mate waarin men hoort lief te hebben. Het is eigenlijk ondenkbaar dat beiden de hier uitgedragen standpunten niet gedeeld zouden hebben. Wie zal immers de stelling willen verdedigen dat men beter slechts met mate kan liefhebben? En uitgesproken goede of slechte liefjes zijn te eendimensionaal om er echt genoegen aan te beleven. De stelling dat Visschers gedicht een rechtstreekse reactie is op het onderhavige van Spiegel valt dan ook niet goed hard te maken. Daarvoor verschillen beide teksten te veel van karakter. Spiegel geeft - in navolging van Martialis - antwoord op iemands vraag naar het type liefje van zijn voorkeur, terwijl Visscher in algemene zin aanspoort tot matigheid met uitzondering van de liefde. Desondanks lijkt er - onder andere vanwege de door Visscher gebruikte voornaam Hendrick en de matigheid als hoofdthema - wel van enig verband sprake te zijn. Wellicht hebben Visscher en Spiegel onder invloed van elkaar de thematiek van de matigheid in relatie tot de liefde nader uitgewerkt, zij het op een eigen manier.

Toch is de problematiek van het minnen met mate hiermee niet helemaal opgelost. In Sp.[1].24 valt immers te lezen dat diegene te prijzen is die ‘maet int minnen houwen can’ (vs. 11). Uit de context blijkt echter dat de maat in dat gedicht afgezet wordt tegen excessen in de liefde zoals onbetrouwbare veranderlijkheid en halsstarrigheid, die tot desastreuze gevolgen leiden. Door maat te houden vermijdt men dus dergelijke ontsporingen en onwenselijke gevolgen. In die zin zal het advies van Spiegel verstaan moeten worden. Wanneer men aldus de maat weet te hanteren, is men vervolgens in staat om op de juiste manier lief te hebben en ook Spiegel zal in dat geval onderschreven hebben dat men dat ten volle en niet met mate moet doen.

1341 Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 99.

Annotaties

1	Vrysters: liefjes
2	gantsch: helemaal; van den goeden ... zijn: tot de goede of slechte behoren
3	useeren: hanteren
4	Dat sy niet ... mijn: zodat ze me niet kwellen of dat ik er snel genoeg van krijg

Overlevering

Br² p. 298 [= 198]; Br¹ p. 299 [= 198]; Lm p. 96 (2M4v)

Varianten

1	Vrysters Br^2/1 < Vrijsters Lm; ic Br^2 < ick Br^1 Lm; begeeren? Br^2/1 < begheeren? Lm
2	seg, Br^2/1 < segh, Lm; van den Br^2/1 < vanden Lm; of quaden,, Br^2/1 < off quaeden,, Lm
3	behoortmen Br^2/1 < hoortmen Lm
4	of Br^2/1 < off Lm

Literatuur

Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 99.

Bron
Martialis 1.57

Qualem, Flacce, velim quaeris nolimve puellam?

nolo nimis facilem difficilemque nimis.

illud quod medium est atque inter utrumque probamus:

nec volo quod cruciat nec volo quod satiat.

Oeuvre

Sp.[1].24 gaat in op de matigheid in relatie tot de liefde.

Sp.[1].15

De ik-figuur spreekt ene Mieuwes op wat verwijtende toon aan. Mieuwes belooft hem het nodige na zijn dood, maar bij leven geeft hij hem, de ik-figuur, geen zier. Als Mieuwes niet compleet van inzicht verstoken is, dan begrijpt hij wel wat de ik-figuur wenst. De precieze inhoud van die wens blijft ongenoemd, maar zijn dood ligt toch wel het meeste voor de hand. Dan kan de ik-figuur snel het beloofde goed incasseren.

Het gedicht is een vrij getrouwe, zij het iets uitvoeriger geformuleerde, versie van epigram 11.67 van Martialis.¹³⁴² Alleen wijzigde Spiegel de volgorde in de beginregel van Martialis. Daar komt eerst het niets geven tijdens het leven ter sprake en vervolgens de toezegging van gaven na de dood. Spiegel doet het net andersom (vs. 1-2). Ook paste hij de eigennaam van de aangesprokene aan aan het Nederlandse publiek: Maro werd Mieuwes.

1342 Eerdere bronvermelding in: Veenman, ‘Martialis en het “Bataafse oor”’, p. 34.

Annotaties

1	looft: belooft; Mieuwes: mannelijke voornaam, die bij Visscher veel voorkomt maar bij Spiegel alleen op deze plaats. Visscher gebruikt hem meerdere malen voor een sullig iemand met weinig succes in de liefde (zie: Q.1.30, vs. 2). Daarvan is hier geen sprake
2	niet en lensch: geen zier
3	Soo: als; puer of gansch; geheel en al; wijsheyt: inzicht; bloot: verstoken
4	Soo: dan

Overlevering

Br² p. 298 [= 198]; Br¹ p. 299 [= 198]; Lm p. 102 (2N3v)

Varianten

3	puer of Br^2/1 < puyr off Lm; wijsheyt Br^2/1 < wiisheyt Lm
4	ghy Mieuwes Br^2/1 < ghy, Mieuwes, Lm

Bron
Martialis 11.67

Nil mihi das vivus; dicis post fata daturum.

si non es stultus, scis, Maro, quid cupiam.

Sp.[1].16

Anekdotisch gedicht over ene dokter Braker die inmiddels in het begrafeniswezen werkzaam is en de doden begraaft. Verder valt daar eigenlijk niets meer over te zeggen dan dat Braker in zijn vorige en huidige functie hetzelfde werk deed. De implicatie is duidelijk. Braker was een slechte dokter die zijn patiënten naar het graf hielp.

Het gedicht is een vrij getrouwe bewerking van epigram 1.47 van Martialis.¹³⁴³ Spiegel heeft de naam van de dokter aangepast aan zijn Nederlandse publiek en hij formuleert iets uitvoeriger dan Martialis. De frase over de zieken die de dokter aan hun ziekbed vragen komt bij hem niet voor. De pointe is echter volledig identiek.

1343 Eerdere bronvermelding in: VdL 1, p. 117; Veenman, ‘Martialis en het “Bataafse oor”’, p. 34. Overigens doet epigram 1.30 van Martialis zeer sterk aan 1.47 denken, maar het verschilt toch zodanig dat alleen 1.47 als bron voor Spiegel beschouwd kan worden. Epigram 1.30 verhaalt dat Diaulus ooit arts was, maar nu een begrafenisondernemer is. Hij is namelijk begonnen de geneeskunst uit te oefenen op de enige manier die hij kent (‘Chirurgus fuerat, nunc est vispillo Diaulus. // coepit quo poterat clinicus esse modo.’).

Annotaties

1	Braker: persoonsnaam die binnen deze context vooral associaties oproept met het braken van zieken, daarnaast kan men aan nachtbraken denken. Waarschijnlijk wordt hier niet op een specifieke geneesheer gedoeld, gezien ook het feit dat deze naam een prima dubbelrijm oplevert met ‘Gravemaker’ (vs. 4) (In de digitale bestanden van het Stadsarchief Amsterdam komt de naam Braker pas in de achttiende eeuw voor)
2	Wat ... segghen: wat valt er anders van te zeggen; Dan: behalve
3	doe: toen; nooden: om een visite verzochten

Overlevering

Br² p. 298 [= 198]; Br¹ p. 299 [= 198]; Lm p. 102-103 (2N3v-2N4r)

Varianten

1	Braker Doctor, Br^2/1 < Braecker Doctoor, Lm
2	Dan Br^2/1 < dan Lm; is, Br^2/1 < is Lm
3	T'selfde Br^2/1 < 'Tselffde Lm; was, Br^2/1 < was Lm
4	Gravemaker,, Br^2/1 < grave-maecker,, Lm

Bron
Martialis 1.47

Nuper erat medicus, nunc est vispillo Diaulus:

quod vispillo facit, fecerat et medicus.

Varia

Het gedicht komt in gewijzigde vorm eveneens voor in de door de jurist en dichter Aernout van Overbeke (1632-1674) aangelegde en destijds alleen als handschrift beschikbare collectie moppen en anekdoten. Van Overbekes variant in proza luidt aldus:

Een verloopen doctor wiert knecht bij een gravemaecker. ‘Ick kan niet sien’, seyde één, ‘dat die vent van conditie verandert is, want tevooren hielp hij de lieden in 't graf en dat doet hij nu oock.’¹³⁴⁴

1344 Van Overbeke, Anecdota, nr. 2005. Ook bij iemand als Jan Vos (1610-1667) komt het epigram voor en zijn versie werd weer overgenomen door Gysbert Tysens in Apollo's Marsdrager (1715-1728), zie: Veenman, ‘Martialis en het “Bataafse oor”’, p. 23-24. Zie verder voor dergelijke grimmige grappen over artsen als getuigenis van het wantrouwen jegens hen: Dekker, Lachen in de Gouden eeuw, p. 134-138.

Sp.[1].17

Anekdotisch gedicht over ene Goris die een zeer onaangename lucht verspreidt. Wie denkt dat dat ligt aan zijn bierconsumptie van de avond tevoren komt bedrogen uit. Goris verstaat namelijk de kunst om zich drie keer daags dronken te drinken.

Het gedicht is gebaseerd op een epigram van Martialis (1.28) dat handelt over een vies ruikende Acerra.¹³⁴⁵ Wie denkt dat hij stinkt naar de wijn van gisteren vergist zich. Acerra drinkt namelijk tot het weer licht wordt. Spiegel heeft de basisgedachte van buitensporig drankgebruik, dat zich verraadt door vieze stank, gehandhaafd maar paste de omstandigheden aan zijn eigen publiek aan. De eigennaam werd vernederlandst en de drank veranderd in het hier alomtegenwoordige bier. Bovendien verschilt het patroon van innemen: drie keer daags versus de hele nacht doordrinken.

1345 Eerdere bronvermelding in: Veenman, ‘Martialis en het “Bataafse oor”’, p. 34.

Annotaties

1	Soo: als; vunstich: vies
2	Naet: naar het

Overlevering

Br² p. 298 [= 198]; Br¹ p. 299 [= 198]; Lm p. 103 (2N4r)

Varianten

1	Goris ruyckt Br^2/1 < Joris ruijckt Lm; vunstich, Br^2/1 < vunstich Lm
2	Naet Br^2/1 < Nae't Lm; gister Br^2 Lm < gistet [sic] Br^1
3	bedroghen: Want Goris Br^2/1 < bedroghen; want Joris Lm

Bron
Martialis 1.28

Hesterno fetere mero qui credit Acerram,

fallitur: in lucem semper Acerra bibit.

Sp.[1].18

De ik-figuur, in wie we hier wel de dichter en rederijker Spiegel zelf mogen veronderstellen, richt zich tot iemand met de merkwaardige naam ‘suyckerbosken’ (vs. 1) die voor rederijker wil doorgaan, hoewel men niets hoort over fraai dichtwerk van zijn kant. Op die manier zou hij ook wel compleet malende kunnen zijn zonder dat de buitenwereld dat weet.

Het slot van epigram 10.102 (vs. 3-4) van Martialis handelt over iemand die niets schrijft en toch voor een dichter doorgaat. Spiegel opent dit gedicht met deze notie, zij het in iets afgezwakte vorm.¹³⁴⁶ Het blijft bij hem wat vaag of Suyckerbosken helemaal niets schrijft of alleen maar niets behoorlijks. Voor de rest van het gedicht, de invulling van een voorbeeld analoog aan dat van de would-be dichter, wijkt Spiegel van zijn bron af. Martialis komt op de proppen met iemand die vader werd zonder ooit geneukt te hebben. In plaats daarvan suggereert Spiegel dat Suyckerbosken dan ook wel gek kan zijn zonder dat anderen dat in de gaten hebben. Roemer Visscher (Q.2.16) op zijn beurt bewerkte vrij getrouw de volledige tekst van Martialis. Een zeer sterke aanwijzing dat beiden zich gezamenlijk over een bewerking van diens epigram gebogen hebben is het gegeven dat zij alletwee voor de gemankeerde dichter de zeer uitzonderlijke en intrigerende naam ‘Suikerbosje’ gebruiken (Visscher vs. 3; Spiegel vs. 1).

In vers twee doet zich een opmerkelijke variant voor. Het is de enige plaats in dit gedicht waarin de laatste redactie (Br²) opvallend afwijkt van de twee eerdere (Br¹ en Lm), en wel in de spelling van het woord ‘Rethorijcker’. De twee oudste redacties hebben de ‘h’ niet in de tweede maar in de eerste lettergreep van het woord staan, terwijl de variant met de ‘h’ in de tweede lettergreep destijds duidelijk de voorkeur genoot. Zo levert het lemma ‘rhetorieker’ in de digitale versie van het WNT elf citaten op met de ‘h’ in lettergreep twee en slechts drie vindplaatsen met die letter bij het begin van het woord. Ook Visscher zelf hechtte aan de variant met de ‘h’ in de tweede lettergreep, getuige zijn consequente gebruik van Rethorica in T'lof van Rethorica.¹³⁴⁷ Het kan bijna niet anders of deze variant in zo'n poëticaal kernbegrip is voor de tweede editie in 1614 bewust aangebracht. Dat moet dan op initiatief van Visscher gebeurd zijn, omdat Spiegel inmiddels overleden was.

1346 Eerdere bronvermelding in: Veenman, ‘Martialis en het “Bataafse oor”’, p. 34.

1347 Zie verder de inleiding bij Te.[1].

Annotaties

1	niet: niets; suyckerbosken: naam, mogelijk een soort bijnaam, ter aanduiding van een ondermaatse dichter wiens identiteit vooralsnog onbekend is. In Q.2.16 komt deze naam nogmaals in de Brabbeling voor, eveneens voor een gemankeerde dichter, bij een bewerking naar dezelfde brontekst (zie verder de inleiding aldaar); van u gedicht fijn: over uw fraai dichtwerk
2	Rethorijcker: rederijker; zijn gheheeten: genoemd worden
3	Soo moochdy: op die manier kunt u; puer: compleet; slicht: onnozel
4	Als ghy't zijt: als u het [= een van de dwaze kwalificaties uit vs. 3] bent

Overlevering

Br² p. 298 [= 198]; Br¹ p. 299 [= 198]; Lm p. 103-104 (2N4r-v)

Varianten

1	suyckerbosken, Br^2/1 < Suyckerbosken, Lm; gedicht,, Br^2/1 < ghedicht,, Lm
2	Rethorijcker Br^2 < Rhetorijcker Br^1 Lm; zijn Br^2/1 < sijn Lm; gheheeten: Br^2 < gheheeteu: [sic] Br^1, gheheeten; Lm
3	puer Br^2/1 < puyr Lm; of Br^2/1 < off Lm
4	wijt Br^2/1 < wij't Lm; weten. Br^2/1 < weeten. Lm

Bron
Martialis 10.102 (vs.3-4)¹³⁴⁸

Qua factus ratione sit requiris,
qui numquam futuit, pater Philinus?
Gaditanus, Avite, dicat istud,
qui scribit nihil et tamen poeta est.

1348 Latijnse tekst en Nederlandse vertaling in: Veenman, ‘Martialis en het “Bataafse oor”’, p. 22.

Varia

Roemer Visscher (Q.2.16) vervaardigde een volledige bewerking van dezelfde brontekst.

Sp.[1].19

Pleidooi om met het eten matigheid te betrachten.¹³⁴⁹ Onmatigheid in dat opzicht is slecht voor de gezondheid en voor de scherpte van geest.

Bij Roemer Visscher (Ro.2.9) komt een soortgelijk advies voor om ten behoeve van het fysieke welzijn matigheid te betrachten bij het eten. Het is te herleiden tot de Dicta Catonis 2.28.¹³⁵⁰ De formulering en de vormgeving van Spiegels advies wijken wat af van beide teksten en het is daarom de vraag of ook Spiegel zich baseert op de Dicta Catonis. Omdat het bovendien gaat om een heel algemeen leefadvies valt daar weinig met zekerheid over te zeggen.

1349 Buisman Jr. (‘Marot en Spiegel’, p. 99) citeert de laatste twee versregels als illustratie bij Spiegels voorliefde voor het ‘maat houden’.

1350 Zie verder Ro.2.9.

Annotaties

2	vratighe lust: gulzige trek
3	U ghesontheyt bevechten: gaan uw gezondheid te lijf
4	scharpsinnicheyt slechten: breken de scherpe geest af
5	wilt simpel aenrechten: betracht eenvoud bij het opdienen van maaltijden

Overlevering

Br² p. 298 [= 198]; Br¹ p. 299 [= 198]

Varia

Ro.2.9 bevat een overeenkomstig advies om matig te eten ter bevordering van de lichamelijke gezondheid.

Sp.[1].20

Ene Mouris wordt op verwijtende toon aangesproken over het feit dat zijn vriend hem liever de helft wil geven in plaats van hem de hele som te lenen. Zijn vriend is namelijk liever de helft dan de hele som kwijt. Met andere woorden: Mouris komt zijn verplichtingen niet na als het om het inlossen van schuld gaat.

Dit puntdicht van Spiegel is te herleiden tot epigram 1.75 van Martialis en tot de variant die Marot daarvan vervaardigde (epigram 4.23).¹³⁵¹ Zowel Marot als Spiegel missen de pregnante formulering van Martialis. Het gebruik van een eigennaam komt alleen bij Martialis (Linus) en Spiegel voor. Alleen bij Spiegel is het verwijt aan het adres van de slechte aflosser van schulden (vs. 1) te lezen, alsmede het element van zich zorgen maken over de terugbetaling (vs. 4). Anderzijds heeft alleen Marot de constatering dat het helemaal niet zo onvriendelijk is om slechts de helft te willen geven (vs. 4). Geen van deze versies stemmen dus echt met elkaar overeen.

Ook bij Visscher komt een epigram over problematische schuldenaflossing voor in navolging van Martialis, zij het op basis van een ander epigram (8.9). Of beide vrienden zich in onderling overleg gezet hebben aan het parafraseren van verschillende epigrammen van Martialis over één bepaald onderwerp valt niet meer te achterhalen. Het gebruik van de voornaam Hendrick in Visschers bewerking zou echter een aanwijzing in die richting kunnen zijn.

De redactionele variant in vers 4 is een mooie illustratie van het gegeven dat de onzekerheid over het gebruik van ‘als’ of ‘dan’ bij vergelijkingen een lange traditie kent.

1351 Eerdere bronvermelding in: Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 104 (alwaar de teksten van Martialis, Marot en Spiegel, alsmede een opmerking over het verschil in aantal versregels bij Marot en Spiegel), p. 108. Zie ook: Veenman, ‘Martialis en het “Bataafse oor”’, p. 34.

Annotaties

1	Mouris: Spiegel gebruikt deze naam in Sp.[1].37 eveneens voor iemand die niet rijk is ondanks zijn bedrieglijke praktijken; t'welck tot u verwijt is: hetgeen u te verwijten valt
2	borghen: lenen
3	Dats te segghen: dat wil zeggen
4	daer ... sorghen: waarover hij zich zorgen zou moeten maken

Overlevering

Br² p. 199; Br¹ p. 298 [= 199]; Lm p. 108 (2O2v)

Varianten

1	Vrunt, Br^2/1 < vrunt, Lm; (t'welck Br^2/1 < ('twelck Lm
2	t'gheheele borghen: Br^2/1 < 'tgeheele borgen: Lm
4	Als Br^2/1 < Dan Lm

Literatuur

Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 104.

Bronnen
Martialis 1.75¹³⁵²

Dimidium donare Lino quam credere totum

qui mavult, mavult perdere dimidium.

1352 De tekst van Martialis werd destijds naast de versie van Marot gepubliceerd, met als nummer 1.43, zie: Marot, Oeuvres poétiques, dl. 2, p. 357-358.

Marot Épigr. 4.23
D'ung mauvais rendeur

Cil qui mieux ayme par pitié
Te faire don de la moictié,
Que prester le tout rondement,
Il n'est point trop mal gracieux.
Mais c'est signe qu'il ayme mieux
Perdre la moictié seulement.

Varia

Q.2.22 handelt eveneens over slechte afbetaling van schulden op basis van een epigram van Martialis.

Sp.[1].21

De ik-persoon spoort zijn geliefde aan om, zelfs als ze ja tegen hem zou willen zeggen, met een vriendelijk lachje nee te leren zeggen. Dat zou hem beter bevallen dan een rechtstreeks ja. Hij zou graag willen dat ze naar hem luisterde en deed wat hij wilde, namelijk nee zeggen. De wens van de ik-persoon is dus nogal tegenstrijdig, want hij wil dat zijn aanbedene zowel naar hem luistert als zijn verzoeken afwijst, zij het met een vriendelijke lach. Dat schenkt hem, paradoxaal genoeg, meer genoegen dan een inwilliging zonder meer.

Dit gedicht over het plezier dat vriendelijke terughoudendheid voor het liefdesspel kan betekenen is gebaseerd op epigram 1.69 van Marot.¹³⁵³ Spiegel volgt zijn bron vrij getrouw.¹³⁵⁴ Alleen in het middendeel vaart hij een wat eigen koers. Zo wil Marot de geliefde berispen als ze zonder meer ja zegt (vs. 4), terwijl Spiegel zegt dat hij daarmee niet tevreden zou zijn (vs. 4). Vervolgens is Spiegel (vs. 5) meer geserreerd dan Marot (vs. 5-6) waar het gaat om de te verwaarlozen kwelling die een ‘nee’ voor hem zou betekenen. Anderzijds ontbreekt bij Marot de wens van de ik-figuur dat de geliefde naar hem zou willen luisteren (Spiegel, vs. 6).

Buisman Jr. heeft bij zijn bespreking van deze bron voor dit gedicht van Spiegel al gewezen op een, veel vrijere, vertaling van Lucas d'Heere naar dezelfde bron. Deze versie verscheen voor het eerst in 1565 in diens Den hof en boomgaerd der poësien.¹³⁵⁵ Het is deze versie die, behoudens wat verschillen in spelling, voorkomt in het Roemer Visscher-gedeelte van Horatius' Satyrae (Ep) en in T'loff vande mutse (Lm), maar die uiteindelijk uit de Brabbeling geweerd werd. Deze versie behoort dan ook niet tot het oeuvre van Roemer Visscher, maar van Lucas d'Heere.¹³⁵⁶

1353 Eerdere bronvermelding in: Nijland, ‘Spieghel en Marot’, p. 35 (met de tekst van Marot en Spiegel); Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 106-107 (alwaar de teksten van Marot, Lucas d'Heere en Spiegel, alsmede de constatering dat D'Heere veel vrijer vertaalt dan Spiegel), p. 108. Naar aanleiding van Q.2.44 veronderstelt Van der Laan (dl. 1, p. 116) dat epigram 3.84 van Marot aan Sp.[1].21 ten grondslag zou liggen. Ondanks de thematische verwantschap (een niet al te serieus gemeend ‘nee’ van de aanbedene) kan het niet als Spiegels bron gefungeerd hebben, aangezien epigram 1.69 veel dichter aansluit bij Spiegels tekst.

1354 Volgens Buisman Jr. (‘Marot en Spiegel’, p. 102) zou Spiegels versie één versregel verschillen van die van Marot en hij zou een extra rijmklank toegevoegd hebben. Beide auteurs gebruiken echter acht versregels en hetzelfde rijmschema.

1355 D'Heere, Den hof en boomgaerd der poësien, p. 44.

1356 Zie verder alhier Lm.1.84.

Annotaties

2	jent: bevallig
4	Ten sou ... contenteren: het zou mij niet zo goed tevreden stellen
5	druck: bekommernis
6	segghen: gezeggen

Overlevering

Br² p. 199; Br¹ p. 298 [= 199]

Varianten

3	teghens Br^2 < tegheus [sic] Br^1
6	liet, Br^2 < liet Br^1

Literatuur

Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 106-107.

Bron
Marot Épigr. 1.69
D'Ouy, & Nenny

Ung doulx Nenny, avec ung doulx soubzrire
Est tant honneste, il le vous fault apprendre:
Quant est d'Ouy, si veniez à le dire,
D'avoir trop dict je vouldroys vous reprendre:
Non que je soys ennuyé d'entreprendre
D'avoir le fruict, dont le desir me poingt:
Mais je vouldroys, qu'en me laissant prendre,
Vous me disiez, non, vous ne l'aurez point.

Oeuvre

Sp.[1].39 is een thematisch verwant gedicht over het ‘nee’ van de geliefde. Het volgende gedicht (Sp.[1].22) toont de gevolgen wanneer de aanbedene niet meteen op de verzoeken van haar aanbidder ingaat en hem in het onzekere laat over wat ze nu eigenlijk wil.

Varia

Vrijere bewerkingen naar dezelfde bron bevinden zich in Ep en Lm. Ze zijn echter niet van de hand van Roemer Visscher, maar toe te schrijven aan Lucas d'Heere (zie alhier Lm.1.84).

Sp.[1].22

Tweeregelig gedicht waarin de ik-figuur zich op een speelse manier afvraagt wat Griet nu eigenlijk wil als ze tegelijkertijd wel en niet wil. Het gedichtje sluit thematisch goed aan bij het voorafgaande, waarin de ik-figuur zijn geliefde adviseert om zijn wensen niet meteen te honoreren.

Het gedichtje sluit nauw aan bij epigram 3.90 van Martialis,¹³⁵⁷ waarin eenzelfde spel voorkomt met het wel of niet willen van de geliefde (‘vult et non vult’), gekoppeld aan de onzekerheid over wat ze zelf nu werkelijk wil. Spiegel bracht wel nog een speelse variant aan in het spel met al dan niet willen door op een intrigerende manier te openen met ‘T'is of, t'is an’. Voor een dergelijke frase biedt de tekst van Martialis geen enkel aanknopingspunt. Bovendien vernederlandste Spiegel de naam van de aanbedene door van Galla een oerhollandse Griet te maken, een naam die prachtig rijmt met het cruciale ‘niet’ van al dan niet willen.

De varianten vertonen in de redacties Lm en Br¹ in vers 1 een opvallende overeenkomst bij een foutieve interpunctie: ‘an,;’, die in Br² hersteld werd. Deze anomalie kan eigenlijk geen puur toeval zijn. Ze moet het gevolg zijn van het gebruik van het tekstmateriaal van Lm bij het zetten van Br¹.

1357 Eerdere bronvermelding in: Veenman, ‘Martialis en het “Bataafse oor”’, p. 34.

Annotaties

1

of: uit

Overlevering

Br² p. 199; Br¹ p. 298 [= 199]; Lm p. 132 (2R2v)

Varianten

1	T'is of, t'is an: Br^2 < T'is of t'is an,; [sic] Br^1, 'Tis off 'tis an,; [sic] Lm

Bron
Martialis 3.90

Vult, non vult dare Galla mihi, nec dicere possum,

quod vult et non vult, quid sibi Galla velit.

Oeuvre

Thematisch verwant aan het voorafgaande gedicht (Sp.[1].21) waarin het verzoek van de aanbidder aan de geliefde om niet al zijn wensen meteen in te willigen.

Sp.[1].23

Gedicht van twee strofen met als centrale gedachte dat het niet aan te raden is om te beminnen als men niet op gelijke voet wederliefde ontvangt. In de eerste strofe betrekt de ik-figuur dat uitgangspunt op zichzelf, in de tweede wordt het als een algemene les geformuleerd. Wanneer men die stelregel laat varen, zal iemand slechts verdriet ten deel vallen.

Het gedicht is een vrij getrouwe weergave van chanson 21 uit L'Adolescence clementine van Marot.¹³⁵⁸ Alleen bij het begin van de tweede strofe (vs. 5-6) wijkt Spiegel iets af. De ik-figuur bij Marot stelt daar dat iedereen er verstandig aan doet om precies zoals hij te handelen. Die frase ontbreekt bij Spiegel, want hij formuleert de hele tweede strofe alleen in algemene termen. In plaats daarvan voegt hij de overweging toe dat iedereen die zich op het liefdespad wil begeven er baat bij heeft om van tevoren goed na te denken. Daarnaast hanteert Spiegel in de eerste vier versregels een ander rijmschema (Spiegel gekruist; Marot omarmend)

1358 Met dank aan dr. D. Wursten die mij op deze bron attendeerde.

Annotaties

1	brant mijn hert: zet mijn hart in vuur en vlam; zyen: kanten
3	Vryster vryen: jong meisje het hof maken
4	haer jonste ... daelt: haar genegenheid, liefde niet naar mij afdaalt
5	Elck ... dwaelt: iedereen wiens hart in liefde ronddwaalt (= de juiste koers niet weet)
6	Die zy ... beginnen: die denke goed na voordat hij iets begint
7	Soo: als; ghelijcke: gelijkwaardige; faelt: ontbreekt
8	Soo: dan; niet: niets; druck: verdriet; ghewinnen: ontvangen

Overlevering

Br² p. 199; Br¹ p. 298 [= 199]

Varianten

4	mywaert Br^2 < my waert Br^1
6	zy Br^2 < sy Br^1

Bron
Marot L'Adolescence clementine chanson 21

Amour au cueur me poinct,
Quand bien aymé je suis:
Mais aymer je ne puis
Quand on ne m'ayme poinct.
Chascun soit adverty
De faire comme moy:
Car d'aymer sans party,
C'est un trop grand esmoy.

Sp.[1].24

Gedicht waarin de ik-figuur zich uitspreekt voor het hanteren van de juiste maat bij het liefhebben. Eigenschappen als onbetrouwbare wispelturigheid en halsstarrigheid, verduidelijkt aan de hand van enkele voorbeelden van liefdesaffaires met desastreuze gevolgen, vallen buiten de juiste maat en leiden tot verachting en ellende.

Buisman Jr. stelt naar aanleiding van dit gedicht dat Spiegel zelfs diegene prijst die ‘maet int minnen houwen can’ (vs. 11).¹³⁵⁹ Enige nuancering is echter op haar plaats. Spiegel bepleit hier matigheid in zoverre men zich niet overgeeft aan excessen als wispelturigheid en halsstarrigheid met alle rampzalige gevolgen van dien. Wanneer men echter op de juiste wijze weet lief te hebben dan zal Spiegel zeker de visie van Visscher elders in de Brabbeling (Q.3.10) onderschreven hebben dat men zijn lief juist niet matig maar bovenmatig moet beminnen.¹³⁶⁰

1359 Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 99.

1360 Zie verder aldaar en bij Sp.[1].14.

Annotaties

1	onghestadich: onstandvastig
2	wanckelbarich: veranderlijk
3	Dan: maar; Bryseyda: waarschijnlijk wordt hier bedoeld Briseïda of Briseïs (klassieke mythologie). Ze was de geliefde van Troilus, zoon van het Trojaanse koningspaar Priamus en Hecuba, en later geliefde van de Griek Diomedes. Ze staat bekend als onevenwichtig van karakter en is exemplarisch als ontrouwe geliefde
4	Dynaes: van Dina. Zeer waarschijnlijk wordt hier Dina, de enige dochter van de oudtestamentische aartsvader Jakob bedoeld. Ze wordt verkracht door Sichem, die op haar verliefd is. Toch komen de vaders een huwelijk overeen, maar op voorwaarde dat alle mannen uit de gelijknamige stad Sichem besneden worden. Na deze ingreep nemen de broers van Dina wraak. De mannelijke inwoners van Sichem kunnen zich vanwege de pijn amper bewegen, waardoor Dina's broers in staat zijn de stad te plunderen en al die mannen te doden (Gen. 34); Micols: van Micol. Met Micol zal zeer waarschijnlijk Michal, de jongste dochter van de oudtestamentische koning Saul, bedoeld zijn. Ze wil trouwen met David maar haar vader, die jaloers is op David vanwege diens populariteit onder het volk, probeert met een list het huwelijk te voorkomen. Als bruidsschat moet David honderd voorhuiden van Filistijnen leveren. Sauls hoop dat David bij deze actie zal omkomen blijkt echter ijdel. David weet zelfs tweehonderd Filistijnen te doden en levert dus een dubbele portie voorhuiden, waarna er geen enkele belemmering meer is voor het huwelijk (1 Sam. 18:20-29): soet: aangenaam (bijvoeglijke bepaling bij ‘Liefde’)
5	haest: gauw; bey: allebei
6	Wanckelbarich: onbestendig, veranderlijk; obstinaet: halsstarrig
8	lichtvaerdicheyt: wispelturigheid, onbetrouwbaarheid; ten fijn: uiteindelijk
9	wint niet dan: verwerft slechts; druck: ellende
10	Volghende: wanneer hij [...] najaagt; straffe: onbuigzame
11	die: degene die

Overlevering

Br² p. 199; Br¹ p. 298 [= 199]

Varianten

9	obstinate Br^2 < opstinate Br^1

Oeuvre

Sp.[1].14 gaat in op de matigheid bij de keuze van een lief.

Varia

De matigheid in relatie tot de liefde komt ook aan de orde in Q.3.10.

Sp.[1].25

Gedicht waarin de ik-figuur vertelt dat hij in de meimaand bij de barbier kwam, juist op het moment dat die zijn aanbedene aan het aderlaten was. Hij vroeg aan de barbier waarom hij haar dat warme bloed ontnam, terwijl zijn geliefde al zo kil was, zoals hij, de ik-figuur, heeft moeten ervaren. Volgens de barbier pleegde hij juist een goede ingreep. Hij ontnam haar het bloed dat haar weerbarstig maakte om in plaats daarvan, in de melodieuze meimaand, lieflijk en opgewekt bloed te kunnen verkrijgen. De ingreep had geholpen, want het behandelde meisje kreeg zin in het minnekozen. De ik-figuur had echter pech. Zijn aanbedene was helaas niet in hem geïnteresseerd.

Het gedicht is een vrij getrouwe navolging van epigram 1.56 van Marot.¹³⁶¹ Toch doen zich wat kleinere verschillen voor. Bij Spiegel blijft de aanbedene anoniem, terwijl het bij Marot om een dame gaat die verbonden is aan het hof van Marguerite de Navarre.¹³⁶² Deze laatste gaat dan ook niet naar de barbier om zich te laten aderlaten, zoals de aanbedene bij Spiegel, maar naar haar arts (vs. 2). Beide gedichten verschillen daardoor in atmosfeer. Bovendien gebruikt Spiegel twee versregels meer dan Marot (twaalf in plaats van tien).¹³⁶³ Hij leidt het geheel iets uitvoeriger in dan Marot en besteedt ook wat meer woorden aan de pijn en het verdriet ondervonden door de ik-figuur vanwege het ontoeschietelijke optreden van zijn aanbedene (Marot vs. 4; Spiegel vs. 5-6). Om nog een ander verschil te noemen: de reactie van de aderlater jegens de ik-figuur wijkt nogal af. Bij Marot (vs. 5) kondigt hij aan hem tevreden te gaan stellen, terwijl hij bij Spiegel (vs. 7) plompverloren debiteert dat de ik-figuur niet wijs is.

1361 Eerdere bronvermelding in: Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 105 (alwaar alleen de tekst van Spiegel), p. 108. Volgens Buisman ‘volgt [Spiegel] zijn voorbeeld op de voet’. Die formulering doet, zoals hierna nog zal blijken, onvoldoende recht aan de eigen accenten die Spiegel in zijn bewerking aanbracht.

1362 Marot, Oeuvres poétiques, dl. 2, p. 1024-1025. Dezelfde hofdame speelt overigens ook een rol in de brontekst voor Sp.[1].31.

1363 Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 105. Het gevolg van de uitbreiding van het aantal versregels is een aanpassing van het rijmschema van de tienregelige ballade bij Marot, aldus Buisman (ABABBCCDCD wordt ABABBCBCCDCD). Voor Spiegels variant gebruikt Buisman, enigszins verwarrend, de term ‘ketendicht’. Normaliter staat die voor het rijmpatroon waarbij het laatste woord van een versregel via kettingrijm rijmt op het eerste woord van de volgende regel. Dat fenomeen doet zich in het onderhavige gedicht echter niet voor. Overigens komt de meer gebruikelijke vorm van het ketendicht bij Buisman ook ter sprake (p. 100).

Annotaties

1	Lest: onlangs; opt slach: juist op dat ogenblik; recht inde Mey: precies in de meimaand
2	haer deed laten: liet aderlaten
3	Barbier: bij barbiers kon men destijds ook terecht voor medische verrichtingen als aderlaten; ten is niet fray: het is niet mooi
5	cout: kil; onspoet: tegenspoed
6	Besocht: ervaren; lyen: lijden
7	vroet: goed wijs
8	doet partyen: weerspannig [tegen mij] maakt
10	vergaren: winnen, verkrijgen; lieflijck en bly: bepaling bij ‘bloet’; siet: snap je (stopwoord vanwege het rijm)
11	T'welck oock gheschach: wat ook gebeurde; vryen: minnekozen
12	t'quaetste: het allerberoerdste; ten is om my niet: het gaat niet om mij

Overlevering

Br^2/1 p. 200

Varianten

7	my: Br^2 < my; Br^1

Literatuur

Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 105

Bron
Marot Épigr. 1.56
D'Heleine de Tournon

Au moys de May, que l'on saignoit la belle,
Je vins ainsi son medecin reprendre:
Luy tires tu sa chaleur naturelle?
Trop froyde elle est, bien me l'a faict apprendre.
Tais toy (dist il) content je te voys rendre.
J'oste le sang, qui la faict rigoreuse,
Pour prendre humeur en amours vigoreuse
Selon ce Moys, qui chasse tout esmoy:
Ce qui fut faict, & devint amoureuse:
Mais le pis est, que ce n'est pas de moy.

Sp.[1].26

Anekdotisch gedicht over de discussie tussen bruidegom en bruid bij het begin van de eerste huwelijksnacht. De bruid vraagt haar man het zachtjes aan te doen. Ze is bang dat hij haar pijn zal doen bij het liefdesspel en sputtert tegen. Volgens de bruidegom zal hij haar geen pijn doen en ter verdere geruststelling steekt hij zijn vinger in haar mond - een zeer doorzichtig parallelbeeld voor de coïtus. Als hij haar pijn doet dan mag ze zo hard als ze wil op zijn vinger bijten. Daarop stemt ze toe en hij gaat meteen aan de gang. Na afloop vraagt hij haar of hij zich goed van zijn taak gekweten heeft. Uit de antwoorden van de bruid dat het een prima idee was en dat ze hem niet gebeten heeft kan de bruidegom vervolgens afleiden dat een en ander naar wens was.

Het gedicht is een vrij getrouwe navolging van epigram 1.44 van Marot,¹³⁶⁴ met dien verstande dat Spiegel net als in het voorafgaande gedicht (Sp.[1].25) voor zijn versie niet tien maar twaalf versregels gebruikte.¹³⁶⁵ Daardoor kon hij zijn bewerking wat uitvoeriger inleiden met de mededeling dat de bruidegom rond middernacht uitziet naar het liefdesspel met zijn bruid, die op haar beurt bang is en tegensputtert. Marot daarentegen valt meteen met de deur in huis met het gegeven dat de bruidegom zijn bruid geruststelt. Daarna volgen beide versies hetzelfde patroon met hier en daar een klein verschil. Het meest opvallende doet zich voor in de vraag van de bruidegom. Bij Marot (vs. 8) vraagt hij of hij zijn bruid heeft pijn gedaan; bij Spiegel (vs. 10) of hij goed zijn best heeft gedaan.

1364 Eerdere, meer globale, bronvermelding in: Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 105, 108; een meer uitvoeriger bronvermelding (met Franse en Nederlandse tekst) in: Foncke, ‘Een epigram van Clément Marot’, p. 496-499. Foncke formuleert zijn waardering van Spiegels bewerking (p. 499) vooral in algemene termen. Het is ‘een vertaling, die er werkelijk mag zijn’, die ‘de dartele toon van het franse model’ bewaart, die beschikt over ‘kleine toevoegingen met kernige woorden’ die ‘haar levendigheid verhogen’. De Duitse vertaling waarnaar Foncke in de titel van zijn artikel verwijst dateert waarschijnlijk van rond 1700 (p. 500-501) en staat helemaal los van Spiegels versie.

1365 Het groter aantal versregels lijkt verband te houden met een ander rijmschema, zie de inleiding bij Sp.[1].25.

Annotaties

2	De Bruydegom ... begeert: verlangt de bruidegom van de bruid
3	al sacht: zachtjes aan
4	onwillich: ongewillig, met tegenzin; verkeert: weerspannig
5	seer: pijn; verveert: bang
6	Ick en sal: dat zal ik niet; u: uw
7	vry: flink, zonder enige belemmering te voelen; is dattet u deert: voor het geval dat het (= de coïtus) u pijn doet
8	consenteert: stemt toe
9	Als ... was: toen het liefdesspel voorbij was; goet ront: zonder er doekjes om te winden
10	schoon: mooi; my wel ghequeten: goed mijn best gedaan
11	antwoorde weder: antwoordde; goe vont: prima idee

Overlevering

Br^2/1 p. 200

Varianten

4	verkeert. Br^2 < verkeert, Br^1

Correctie

12	immers < immnrs [sic] Br^2, immers Br^1 (basis voor correctie)

Editie

Foncke, ‘Een epigram van Clément Marot’, p. 498-499¹³⁶⁶

1366 Volgens Foncke (p. 498) zou het gaan om gedicht 24 uit de eerste reeks van Spiegel in de Brabbeling. Dat moet een vergissing zijn, want de twee mij bekende edities van de uitgave 1614 vermelden dit gedicht onder nummer 26. Foncke (p. 502, n. 11) beroept zich op de exemplaren van de editie 1614 in Gent en Antwerpen en beweert met stelligheid dat die, anders dan wat bijvoorbeeld de editie Van der Laan aangeeft, Brabbelingh in plaats van Brabbeling op de titelpagina zouden hebben. Dat zou dus nog een andere editie in 1614 betekenen met mogelijk een andere nummering voor het onderhavige gedicht. Beide bibliotheken bezitten echter, zoals ik via autopsie heb kunnen vaststellen, geen exemplaren uit 1614 met een ‘h’ achter de titel Brabbeling. Vermoedelijk heeft Foncke een exemplaar van 1669 (met de titel Brabbelingh) voor ogen heeft gehad. Die uitgave beschouwt hij als een herduk van 1614 (p. 496). Hoe dan ook, in de beide edities uit 1614 is dit gedicht opgenomen als nummer 26.

Literatuur

Foncke, ‘Een epigram van Clément Marot’

Bron
Marot Épigr. 1.44
D'une Espousée

L'Espousé la premiere nuict
Asseuroit sa femme farouche:
Mordez moy (dit il) s'il vous cuyct,
Voylà mon doigt en vostre bouche.
Elle y consent, il s'escarmouche,
Et apres qu'il l'eut deshousée,
Or ça (dit il) tendre rousée,
Vous ay je faict du mal ainsi?
Adoncq' respondit l'Espousée,
Je ne vous ay pas mors aussi.

Sp.[1].27

Gedicht over de liefdesgod Cupido die zowel hemel, vagevuur als hel in zijn macht blijkt te hebben. Een en ander hangt samen met de omstandigheden waarin minnaars door zijn toedoen verkeren.

Dit gedicht volgt vrij nauwgezet het patroon van epigram 2.60 van Marot, maar Spiegel brengt wel eigen accenten aan.¹³⁶⁷ Opvallend is het verschil in opening van beide gedichten. Marot bericht vrij uitvoerig (vier versregels) over de drie gebieden die de kleine liefdesgod in zijn macht heeft. Spiegel deelt dat heel geserreerd in de eerste twee versregels mee en komt vervolgens met een uitweiding die bij Marot ontbreekt. Hij geeft aan (vs. 3-4) in welke omstandigheden Cupido de minnaars in zijn verschillende rijken in bedwang houdt. Overigens noemt Marot Cupido niet met name maar hij omschrijft hem (vs. 1). Het vervolg van de twee gedichten loopt parallel.

Van Marots opdracht van zijn gedicht aan Nicolaus Borbonius (1503-na 1546) is bij Spiegel vanzelfsprekend niets terug te vinden. Marot was bevriend met deze Neolatijnse dichter en aanhanger van de Reformatie. Overigens wordt Borbonius in T'Loff vande mutse genoemd als een van de bronnen voor Visschers vertalingen.¹³⁶⁸

Marots verzuchtingen over de macht van de kleine liefdesgod lijken bovendien te refereren aan zijn eigen levenservaringen, en dan met name zijn te hooggegrepen liefdesaspiraties die in het gedicht aan de hel gerelateerd worden (vs. 9-10).¹³⁶⁹ Deze invalshoek ontbreekt bij Spiegel maar verklaart wel waarom in diens gedicht specifieke noties als ‘hooch begeeren’ en ‘cleyn vermoghen’ (vs. 11) voor de minnaar de hel betekenen.

1367 Eerdere bronvermelding in: Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 108. Verder bij Buisman alleen de opmerking dat er één versregel verschil is tussen Spiegel en Marot (p. 102).

1368 Aldaar p. [12] (§6v).

1369 Zie voor de biografische component: Marot, Oeuvres poétiques, dl. 2, p. 1074.

Annotaties

1	heeft [...] in zijn bevanck: heeft in zijn macht, heerst over; bevanck: eigenlijk: gebied van een vorst, stad of land; siet: kijk eens aan (tussenwerpsel)
4	lust: welbehagen; lyen fel: heftige smart
5	Die: zij die; haer begeeren: hun verlangen; vercryghen snel: snel vervuld krijgen
6	openbaerlijck: duidelijk, onmiskenbaar
7	onseecker hopen: hoop op iets wat onzeker is; zijn in ghequel: gekweld worden
8	eenpaerlijck: onafgebroken
9	meerder last: grotere smart; claerlijck: duidelijk
10	lust: begeerte; ghetoghen: beland
11	hooch begeeren: heftig verlangen; cleyn vermoghen: beperkte vermogens (om dat verlangen waar te maken)

Overlevering

Br^2/1 p. 200

Het gedicht werd, anoniem, ook opgenomen in de tweede, zeer gewijzigde uitgave van de bundel Thronus Cupidinis (1618). Van deze bundel verscheen in Roemer Visschers sterfjaar 1620 een nagenoeg identieke derde druk, behoudens enkele verbeterde drukfouten.¹³⁷⁰ De tekst van Spiegels gedicht is identiek aan die in Br^2/1, op een enkele variant in spelling en interpunctie na.

Spiegels gedicht functioneert in Thronus Cupidinis als bladvulling. Het staat namelijk op de laatste lege bladzijde tussen de afdeling ‘Emblemata amatoria’ en de daarop volgende afdeling, zonder zelf een embleem te zijn. Dat probleem werd ondervangen door het gedicht van het opschrift ‘Epigramma’ te voorzien. Omdat de ruimte op die éne bladzijde beperkt was, werd de Franse brontekst niet als pendant opgenomen. Bij veel andere vertaalde gedichten in deze bundel gebeurde dat wel.

1370 Deze derde druk werd door De la Fontaine Verwey in facsimile heruitgegeven, met het gedicht van Spiegel op fol. G8r. Voor de drukgeschiedenis zie de inleiding bij Thronus Cupidinis, p. [23], [25]-[32].

Varianten

9	hebben sy, Br^2 < hebben, sy [sic] Br^1

Bron
Marot Épigr. 2.60
Au Poëte Borbonius

L'enfant Amour n'est pas si petit Dieu,
Qu'ung Paradis il n'ayt soubs sa puissance,
Ung Purgatoire aussi pour son milieu,
Et ung Enfer plein d'horrible nuysance:
Son Paradis, c'est quand la jouyssance
Aux poursuyvants par grâce il abandonne:
Son Purgatoire est alors, qu'il ordonne
Paistre noz cueurs d'ung espoir incertain:
Et son Enfer, c'est à l'heure qu'il donne
Le voller bas, & le vouloir haultain.

Sp.[1].28

De ik-figuur richt zich tot zijn aanbedene, vol tevredenheid over de kussen die ze hem gegeven heeft. Dat mag ze wel honderd keer per dag doen! Hij grijpt deze kans aan en verzoekt haar hem als minnaar in haar gunst te aanvaarden. Mocht ze hem toch afwijzen, dan kan hij in elk geval zeggen dat hij door groot geluk - haar kussen dus - in de ellende geraakt is.

Dit gedicht is gebaseerd op epigram 2.52 van Marot.¹³⁷¹ Spiegel volgt dat tamelijk getrouw, maar absoluut niet slaafs. Hij gebruikt één versregel meer dan Marot en brengt opvallende eigen accenten aan. In de eerste plaats is hij uitvoeriger in de complimenten van de ik-figuur. Voor vers vier ontbreekt in dat opzicht bij Marot het equivalent. Ook de eventuele afwijzing door de aanbedene (Spiegel vs. 7) wordt bij Marot slechts impliciet gesuggereerd. Het belangrijkste verschil doet zich voor aan het einde van het gedicht. Marot legt daar de geliefde woorden in de mond, terwijl bij Spiegel de ik-figuur zelf spreekt. Dat heeft gevolgen voor wat er gezegd wordt. De geliefde bij Marot zou kunnen zeggen dat ze haar aanbidder door een zoete kus voor eeuwig tot een gemartelde gemaakt heeft. Bij Spiegel becommentarieert de ik-figuur de consequenties vanuit zichzelf. Door een groot geluk is ellende tot hem gekomen.

De redactionele variant in vers 2 in Br¹ doet meer recht aan de oorspronkelijke Franse tekst door het twee keer voorkomende ‘bien’ op beide plaatsen met ‘wel’ te vertalen. In Br² is het eerste ‘wel’ achterwege gelaten.

1371 Eerdere bronvermelding in: Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 108. Verder bij Buisman alleen de opmerking dat Spiegel en Marot één versregel verschillen en dat Spiegel één rijmklank toevoegt (p. 102). Het is onduidelijk op welk gegeven Buisman die laatste constatering baseert. Beide auteurs gebruiken drie verschillende rijmklanken volgens een verwant patroon.

Annotaties

1	vryen: vrijuit gegeven; minlijck: verliefde; mede: eveneens
2	wel ontfaen: goed ontvangen
3	soet: heerlijk; zede: manier van optreden (naast ‘gewoonte’ in meer algemene zin kan ‘zede’ ook het gedrag van één bepaalde persoon betekenen. Dat laatste zal hier bedoeld zijn)
4	seer reyn ... ghedaen: heel edel en mooi gemaakt
6	tot allen tyen: voor altijd
7	u ghenae: uw welwillende gunst; versmaen: afwijzen
8	Soo: dan; mach: kan; sonder my te verblyen: zonder me daarover blij te voelen
9	comt my: komt tot mij; druck en lyen: smart en ellende

Overlevering

Br^2/1 p. 201

Varianten

2	Soo ghegheven, Br^2 < Soo wel ghegheven Br^1

Bron
Marot Épigr. 2.52
Du Baiser

Ce franc Baiser, ce Bayser amyable,
Tant bien donné, tant bien receu aussi,
Qu'il estoit doulx! O beaulté admirable!
Baisez moy doncq cent foys le jour ainsi,
Me recevant dessoubs vostre mercy
Pour tout jamais: ou vous pourrez bien dire,
Qu'en me donnant ung Baiser adoulcy,
M'aurez donné perpetuel martyre.

Sp.[1].29

Anekdotisch gedicht waarin de ik-figuur een dialoogje weergeeft tussen een eerbaar meisje en een blijkbaar niet al te welgemanierde vrijer die ze het liefste ver van zich vandaan zou zien. Ze maakt hem dat duidelijk door middel van een slimme vraag. Ze wil van hem weten welk beest men over 't algemeen als het grootste beschouwt. Volgens de vrijer is dat de olifant. Vervolgens spreekt het meisje de vrijer als ‘Olifant’ aan - daarmee aangevend dat ze hem als een groot beest beschouwt - en spoort hem aan haar alleen te laten.

Dit gedicht is gebaseerd op epigram 1.64 van Marot.¹³⁷² Waar Spiegel regelmatig iets meer versregels dan Marot gebruikt, is hij hier juist met twee regels minder tevreden geweest.¹³⁷³ De pointe van dit epigram neemt Spiegel over, maar in het begin legt hij enkele andere accenten dan Marot. Spiegel laat de titel achterwege die bij Marot al meteen duidelijk maakt dat het over een opdringerig iemand gaat. In het gedicht zelf deelt Marot dat nog eens mee (vs. 3). Bij Spiegel ontbreekt dat gegeven. Bij hem vernemen we alleen dat het meisje de vrijer liever niet in haar nabijheid heeft en hem bij voorkeur meer dan zes mijlen van zich vandaan zou zien. Voor de vermelding van die verre afstand is bij Marot geen aanknopingspunt te vinden. Bovendien presenteert Marot het meisje waar het om gaat zeer neutraal, met alleen het onbepaalde lidwoord ‘une’ (vs. 1). Spiegel op zijn beurt geeft haar een duidelijk karakter: ‘een Meysken reene’ (vs. 1).

De anekdote komt, maar in een heel andere setting, voor in de Facetiae van de Italiaanse humanist Giovanni Francesco Poggio Bracciolini (1380-1459), een verzameling amusante vertellingen.¹³⁷⁴ Bij Poggio gaat het niet om een meisje dat van een opdringerige vrijer af wil, maar om Dante die in een kerk in Sienna zit te mediteren en daar door iemand lastig gevallen wordt die hem iets wil vragen.

1372 Eerdere bronvermelding in: Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 108. Buisman geeft aldaar aan dat de epigrammen 262-318 uit de door hem gebruikte en door Guiffrey bezorgde editie van de Oeuvres van Marot aan Martialis ontleend zouden zijn. Het blijkt echter slechts om de nummers 262-281 te gaan (Marot, Oeuvres, dl. 4, p. 264-274). Op grond daarvan wekt hij in zijn overzicht van Spiegels ontleningen aan Marot (p. 108) ten onrechte de indruk dat uit de eerste reeks van Spiegels gedichten in de Brabbeling de nummers 29 en 41-43 tevens op Martialis terug te voeren zouden zijn.

1373 Volgens Buisman Jr. (‘Marot en Spiegel’, p. 105) zou dit een van de gedichten zijn met twee versregels meer dan bij Marot. Deze constatering is onjuist.

1374 De verwijzing naar Poggio in: Marot, Oeuvres poétiques, dl. 2, p. 1029.

Annotaties

1	laet staen: hou op, laat me met rust; reene: eerbaar van aard (bijvoeglijke bepaling bij ‘Meysken’)
2	by zijn: nabijheid; verdroot: met weerzin vervulde
3	wout: zou willen [dat]; over ses mylen: verder dan zes mijlen weg; Deene: ‘Deen’ was in gebruik als scheldnaam voor een lomp, onbeschoft iemand
4	Noch: verder; ontsloot: voorlegde
5	minjoot: eerwaardig (bijvoeglijke bepaling bij ‘Lief’, hier met het nodige cynisme gebruikt)
6	int ghemeen: in het algemeen
7	ongheschick groot: lomp door zijn grote omvang

Overlevering

Br^2/1 p. 201; Lm p. 133 (2R3r)

Varianten

1	Wel laet Br^2/1 < Wel, Laet Lm; sit stil, Br^2/1 < Sit stille, Lm; reene, Br^2/1 < reene Lm
2	by zijn Br^2/1 < by-zijn Lm; verdroot, Br^2/1 < verdroot; Lm
3	wout Br^2 < wou Br^1, woud' Lm; mylen stont, Br^2/1 < mijlen stont Lm; Deene: Br^2/1 < Deene. Lm
5	T'grootste Br^2/1 < Tgrootste Lm; Lief minjoot, Br^2/1 < Lieff minioot, Lm
6	veur siet men Br^2/1 < voor sietmen Lm; int ghemeen,, Br^2/1 < in't gemeen,, Lm
7	Oliphant, sprack Br^2/1 < Olifant, seyd' Lm; ongheschickt groot, Br^2/1 < ongeschickt groot: Lm
8	Oliphant sey Br^2/1 < Olifant, seyd'

Bron
Marot Épigr. 1.64
D'ung importun

Bren, laissez moy, ce disoit une
A ung sot, qui luy desplaisoit.
Ce lourdault tousjours l'importune,
Puis j'ouy, qu'elle luy disoit:

La plus grosse beste qui soyt,

Monsieur, comme est ce, qu'on l'appelle?
Ung Elephant, ma Damoyselle:
Me semble, qu'on le nomme ainsi.
Pour Dieu, Elephant (ce dict elle)
Va t'en doncq', laisse moy ici.

Sp.[1].30

Gedicht waarin de ik-figuur stelt dat hij alleen maar praten geen vrijen kan noemen. Hij gebruikt daarvoor een paar vergelijkingen met als belangrijkste die met de valk. Als die, hoe fraai hij ook is, zijn meester geen buit brengt, dan stelt hij niks voor. Daarom spoort de ik-figuur Cupido aan om hem en zijn makkers buit te bezorgen. Zo niet, dan moet Cupido maar in zijn eentje de meisjes het hof gaan maken.

Epigram 1.71 van Marot ligt aan dit gedicht ten grondslag, maar voor zijn versie gebruikt Spiegel één versregel minder dan Marot.¹³⁷⁵ Hij volgt zijn bron redelijk getrouw, maar met hier en daar een eigen geluid. Zo begint Spiegel minder uitvoerig dan Marot. Deze laatste zegt expliciet dat praten zonder dat het iets oplevert geen ‘omgang hebben met’ genoemd kan worden (vs. 1-2), terwijl Spiegel niet nader toelicht waarom alleen maar praten geen vrijen mag heten (vs. 1). Spiegels tekst begint daardoor suggestiever en voor de lezer meer intrigerend. Een belangrijk verschil zit in de uitwerking van de vergelijking met de valk. Bij Spiegel (vs. 4-7) functioneert die als voorbeeld om aan te geven dat iets pas werkelijk waarde heeft wanneer het oplevert wat ervan verwacht mag worden. Marot benadert het beeld van de valk anders (vs. 5-7). Op de allereerste plaats noemt hij geen specifieke roofvogel door te volstaan met de zeer algemene aanduiding ‘vogel’ (‘L'oyseau’, vs. 5). Verder treedt de ik-figuur zelf op in de hoedanigheid van valkenier, terwijl die bij Spiegel geen enkele relatie met de valk heeft. Bij Marot ontbreekt ook elke notie dat een roofvogel er pas toe doet als hij buit meebrengt. Hier wordt de vogel juist gepresenteerd als iets dat zijn meester tevreden stelt, namelijk met zijn vlucht. Die tevredenheid zal gebaseerd zijn op de buit die de vogel dan meebrengt, maar die overweging is slechts impliciet aanwezig. In het verlengde van de vergelijking met de roofvogel, die dus buit meevoert, volgt bij Marot dan de aansporing tot Amour - de naam Cupido komt bij Marot niet voor - om eveneens voor buit te zorgen. De positieve relatie tussen de roofvogel en Amour benadrukt Marot andermaal door Amour zelf eveneens een mooie vogel vanwege zijn vleugels (‘bel oyseau par les aesles’, vs. 8) te noemen. Bij Spiegel had die kwalificatie geen zin en ze blijft dan ook achterwege.

1375 Eerdere bronvermelding in: Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 108. Verder bij Buisman alleen een opmerking over het verschil van één versregel en zeer globaal over het rijmschema (p. 102).

Annotaties

1	heeten: noemen
2	T'ghelijckt: het lijkt op; de welcke haest: die snel
3	snellijck: snel; af comt ghevleten: naar beneden komt gestroomd (volgens het WNT (dl. 1, kol. 1758) veroorlooft Spiegel zich met het voltooid deelwoord ‘ghevleten’ een ‘stoute dichterlijke vrijheid’. De correcte vorm zou immers ‘gevloten’ moeten zijn)
4	schoone: fraaie; s'menschen hert: het hart van een mens; verfrayt: verheugt
5	hippelt: huppelt
6	Het is al niet: het heeft allemaal niets te betekenen; soo: als; bestryen: bestrijden, aanvallen
7	daer: waar; Heer: meester; payt: tevredenstelt
8	brenght: breng (gebiedende wijs); ons: bedoeld zijn: de jongemannen op vrijersvoeten
9	alleen: in je eentje; Vrysters vryen: de jonge meisjes het hof maken

Overlevering

Br^2/1 p. 201

Varianten

5	vliecht, Br^2 < vliecht Br^1; hippelt, Br^2 < hippelt Br^1

Bron
Marot Épigr. 1.71
D'entretenir Damoyselles

Je ne sçauroys entretien appeler
Le deviser, qui aulcun fruict n'apporte:
C'est le vray vent, qui tost se pert en l'aer,
Ou l'eau, quy royde en aval se transporte.
L'oyseau gentil, sur le poing je le porte,
Apres luy crie, à luy souvent j'entends,
Car de son vol rend mes esprits contents.
O donc Amour, bel oyseau par les aesles,
Apporte proye, & donne passetemps,
Ou entretien (tout seul) Damoyselles.

Sp.[1].31

Monoloogje waarin de ik-figuur zich rechtstreeks tot twee vrienden richt. Hij reageert op een vraag van hun kant waarom hij zich zo zelfbewust opstelt. Dat is omdat Giert gezegd heeft dat zij hem, de ik-figuur, van hun drieën het meeste bemint. De vrienden zouden daar tegenin kunnen brengen dat Giert dat voor de grap zei. De spreker erkent dat, maar wil er niet van weten. In dat geval zou hij namelijk zijn blijdschap kwijtraken.

Deze monoloog is een vrij getrouwe weergave van epigram 1.55 van Marot. Het rijmschema en het aantal versregels komen overeen en ook inhoudelijk doen zich weinig verschillen voor.¹³⁷⁶ Het belangrijkste verschil betreft de atmosfeer van het gedicht die bepaald wordt door de eigennaam van het meisje (vs 2). Bij Marot is dat de chic klinkende Heleine, bij Spiegel de meer volkse Giert. Een en ander heeft te maken met het feit dat Marots gedicht gerelateerd is aan zijn eigen biografie. Hij richt zich tot twee van zijn vrienden, genoemd in de titel van het gedicht, die verbonden waren aan het hof van Marguerite de Navarre. De dame in kwestie was zeer waarschijnlijk Hélène de Tournon. Zij bekleedde een hoge functie aan dat hof.¹³⁷⁷ Doordat zijn versie niets met enig biografisch gegeven van doen had, kon Spiegel een willekeurige doorsneenaam kiezen en zodoende zijn bewerking een veel algemener en alledaagser karakter geven.

Een paar kleine verschillen doen zich verder voor. Bij Marot zeggen de vrienden niet alleen dat het om een grapje ging maar ook dat de ik-figuur bedrogen is (‘je suis deceu’, vs. 6). Die laatste constatering ontbreekt bij Spiegel. In de voorlaatste regel gebruikt Spiegel twee maal het werkwoord ‘weten’ en legt op die manier extra nadruk op het feit dat de ik-figuur zich bewust afsluit voor het inzicht dat er een grapje met hem is uitgehaald. Marot gebruikt daar twee verschillende werkwoorden, ‘weten’ en ‘geloven’ (‘sçay’ en ‘croyre’).

1376 Eerdere bronvermelding in: Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 108, met een enkele opmerking over overeenkomst in rijmschema en versregels op p. 101.

1377 Zie voor de biografische gegevens: Marot, Oeuvres poétiques, dl. 2, p. 1024. Het betreft overigens dezelfde hofdame die een rol speelt in de brontekst voor Sp.[1].25.

Annotaties

1	hoe: waarom; trotsich: fier, zelfbewust; ben ghesint: van gemoed ben
2	ten is my niet vergheten: het is mij niet uit het geheugen verdwenen
4	wel: zeer
5	moocht weer segghen: zoudt in reactie daarop naar voren kunnen brengen; wa zydy vermeten: wat ben je ingebeeld, arrogant
6	omt jocx: voor de grap; tot verwijt staen: aangerekend worden
8	daer door: daardoor; quijt gaen: verliezen

Overlevering

Br^2/1 p. 201

Varianten

3	my Br^2 < mijn Br^1
6	Dat Br^2 < Dae [sic] Br^1

Bron
Marot Épigr. 1.55
A Selva, & à Heroet

Demandez vous, qui me faict glorieux?
Heleine a dict (& j'en ay bien memoyre)
Que de nous troys elle m'aymoit le mieulx:
Voylà pourquoy j'ay tant d'aise, & de gloyre.

Vous me direz qu'il est assez notoyre

Qu'elle se mocque, & que je suis decue:
Je le sçay bien, mais point ne le veulx croyre:
Car je perdroys l'aise, que j'ai recue.

Sp.[1].32

De ik-figuur spreekt tegenover zijn aanbedene zijn lof voor haar uit. In haar is al zijn heil gelegen. Het effect van zijn lof wordt versterkt door de aanhoudende herhaling (anafoor) van de eerste drie woorden (‘In u alleen’) bij het begin van een versregel.

Annotaties

5	tallen tyen: op elk moment
6	gheneucht: genoegen

Overlevering

Br^2/1 p. 202

Sp.[1].33

Smeekbede van de ik-figuur tot zijn blijkbaar nogal afhoudende aanbedene om zich wat toeschietelijker jegens hem te betonen. Uiteindelijk komt het erop neer dat zij de beschikking heeft over zijn leven of dood.

Inhoudelijk maakt het gedicht een wat geforceerde indruk. Dat wordt veroorzaakt door de gekunstelde rijmvorm die Spiegel hier toepast, die van het ketendicht waarbij het laatste woord van een versregel door middel van kettingrijm rijmt op het eerste woord van de volgende versregel.¹³⁷⁸ Als extraatje heeft Spiegel er bovendien voor gezorgd dat de rijmende woorden of woorddelen steeds identiek zijn.

In vers acht doet zich een redactionele variant voor: ‘noch’ (Br²), ‘doch’ (Br¹). Binnen de context lijkt ‘doch’ iets beter te voldoen, maar omdat beide varianten een goede zin opleveren is er in Br² geen correctie uitgevoerd.

1378 Eveneens gesignaleerd in: Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 100.

Annotaties

1	Int verdriet: bij onwelwillende bejegening (van de kant van de aanbedene); van u absent: ver van u vandaan
2	troost: een blijk van instemming met mijn gevoelens; reyn: edel
3	Soetelijck: lieftallig; hert: hart
4	u: uw
5	Moet ... onghegroet: als ik door u ongegroet moet blijven
7	Meerdert ... goet: vermeerder daarom uw welwillende genegenheid jegens mij
8	Goedich sydy noch: wees bovendien welwillend; in elcken keer: bij elke ommezwaai, verandering (in de houding van de aanbedene)
9	Keert: verander; u: uw; soet gheweer: aangenaam wapen (in die zin dat het positieve dingen bewerkstelligt, zoals in de volgende versregel genoemd. Het begrip roept in deze context ook associaties op met het wapen van Cupido, de boog)
10	Weert desperaty: weer wanhoop af; wilt my troost gheven: schenk me bevrediging in mijn liefde jegens u
11	moocht: kunt

Overlevering

Br^2/1 p. 202

Varianten

8	noch Br^2 < doch Br^1
10	desperaty, Br^2 < desperaty Br^1

Sp.[1].34

Volgens de ik-figuur is hij niet in staat om het vrijen met zijn liefste naar waarde te prijzen. In haar nabijheid vliegt de tijd. Praten met anderen ervaart hij als een beproeving, maar bij haar vloeien de woorden uit zijn mond. Hij zou wel honderd jaar, stoeiend als verliefden, met haar om willen gaan en dan nog zou het scheiden hem zwaar vallen.

Annotaties

1	volprysen: helemaal naar waarde prijzen
3	verscheyden devysen: allerlei praatjes
4	ontloopt: ontsnapt; ghelijck: als
5	by zijn: nabijheid; mis kief [sic]: ellende
6	warachtich: warempel
7	tis ongherief: dan betekent dat een beproeving
8	mallachtich: mallotig
9	Mijn voorgaende ... ghedachtich: zonder te denken aan wat ik eerder gezegd heb
10	varieer ... stont: ik spring elk moment van de hak op de tak
12	herteken: hartje; deurwont: doorwond
13	Soo: dan
14	gants: heel; kallen: praten
15	jocken: stoeien; goet ront: zonder preutse remmingen
16	mallen: dartel het liefdesspel spelen

Overlevering

Br^2/1 p. 202

Varianten

10	varieer Br^2 < varyer [sic] Br^1

Correctie

Nr	34 < 44 Br^2, 34 Br^1 (herstel van de doorlopende nummering, mede op basis van Br^1)

Sp.[1].35

De ik-figuur overweegt dat degene die in één persoon alle deugdzaamheid en bevalligheid verenigd wil zien, naast een lieflijk gezicht dat menigeen verblijdt en ook in angst houdt, dat die zijn aanbedene moet komen bekijken. Hij zal ervaren hoe de boog van Cupido zowel verwondt als heelt én ook droef of vrolijk stemt. Wanneer hij de ware aard van die aanbedene doorziet zal hij diegene gelukkig prijzen die haar bemint en het hof maakt, maar veel meer nog degene die deze aanbedene zélf haar liefde wil geven.

Dit sonnet is, net als ‘tuyter’ 17 van Visscher, gebaseerd op sonnet 63 uit het Premier Livre des Amours van Ronsard.¹³⁷⁹ Het sonnet als zodanig verscheen voor het eerst in 1552.¹³⁸⁰ Deze vroege versie verschilt in de verzen 11-14 aanzienlijk van die in de laatste tijdens Ronsards leven verschenen editie van diens Oeuvres (1584).¹³⁸¹ Spiegel sluit net als Roemer Visscher (Tu.17) voor zijn bewerking aan bij die vroegste redactie, die hij redelijk getrouw volgt. Een opvallend verschil is dat Spiegel reeds ten aanzien van de geliefde tegenstrijdige capaciteiten zoals verwonden en genezen (vs. 6-7) ter sprake brengt, terwijl Ronsard - en in zijn kielzog ook Visscher - die hoedanigheden alleen aan de god van de liefde toekent (Ronsard vs. 9-10; Visscher vs. 9-10). Het grootste verschil zit echter aan het einde van het sonnet als ter sprake komt wie zich in relatie tot de uitgelezen dame het gelukkigste mag noemen (vs. 14). Bij Ronsard is dat degene die uit liefde voor haar sterft. Spiegels visie is, net als die van Visscher, heel wat minder dramatisch: voor hem is dat degene aan wie deze dame zelf haar liefde schenkt.

Naast Spiegel en Visscher (Tu.17) heeft ook Jan van der Noot dit sonnet van Ronsard vertaald.¹³⁸² Van der Noots versie is de vroegst gepubliceerde. Ze verscheen in diens oudste dichtbundel Het Bosken (1570-1571). Opvallend is dat al deze drie bewerkingen aan het einde een zelfde inhoudelijk verschil ten opzichte van Ronsard laten zien. Van der Noot prijst degene gelukkig die zo'n vat vol eer en deugd aanschouwen mag, maar degeen die haar bovendien mag trouwen noemt hij zalig. Ook bij Visscher is het kijken naar haar een bron van geluk, maar het gelukkigste is hij die van de aanbedene een goede kans krijgt. Spiegel op zijn beurt stelt dat wie haar bemint en het hof maakt gelukkig is, maar gelukkiger is degene die zij zelf wil beminnen. Zo'n overeenkomst kan geen toeval zijn. Waarschijnlijk hebben Visscher en Spiegel zich bij hun bewerking van het sonnet van Ronsard eveneens laten inspireren door de vertaling met die opvallende positieve afwijking aan het einde, gemaakt door Van der Noot. Aan deze dichter wijdde Visscher een lofdicht (Lm.3.111). Visscher en Spiegel zullen die variant een meer bevredigende oplossing hebben gevonden dan de zo negatieve afronding in de brontekst, waar uit liefde gestorven wordt. Anders valt die opvallende overeenkomst aan het slot tussen deze drie vertalingen eigenlijk niet goed te verklaren. Van verdere significante invloed van de tekst van Van der Noot op die van Visscher en Spiegel is geen sprake.

1379 Eerste bronvermelding in: Ypes, Petrarca, p. 80.

1380 Voor een overzicht van de overleveringsgeschiedenis van dit sonnet in de Oeuvres tot 1587, zie: Ronsard, Oeuvres, dl. 1, p. 1219.

1381 Zie de tekst in: Ronsard, Oeuvres, dl. 1, p. 56 en de varianten op p. 1240. Zie eveneens alhier de rubriek ‘Bronnen’.

1382 Foncke (‘Aan wie de kroon?’, p. 816-821) heeft deze drie vertalingen, waarvan hij de volledige tekst geeft, met elkaar vergeleken om tot een kwalitatief oordeel te komen. Geen enkele kon hem echt bekoren. Uiteindelijk ging zijn voorkeur uit naar die van Van der Noot, terwijl hij, zo te lezen, het minste waardering voor die van Spiegel had (p. 820). Foncke volstond later met een summiere behandeling van deze Nederlandse vertalingen in: idem, ‘Over Roemer Visscher en zijn “tuyters”’, p. 178.

Annotaties

1	jonghe jeucht: jeugdige frisheid
2	volcomen deucht: volmaakte deugdzaamheid
3	Schaemte sebarich: een zedig schaamtegevoel
4	minnelijck: beminnelijk, mooi; verheucht: vreugde geeft
5	gheveucht: samengevoegd
6	wond: verwondt
7	menich: menigeen; in vresen: in angst
8	coom: kome; met jolijt: vol vreugde
9	vint: ervaart; voor seker: beslist; Cupidoos pesen: de pezen van Cupido (zijn boog)
10	Wonden: verwonden; heelen: genezen
11	bedroeft: treurig maakt; verblijt: blij maakt
12	haer deursiende: haar ware aard doorziende; met cloecke sinnen: wijs van geest
13	Dien: diegene; vrijt: het hof maakt
14	dien: degene die

Overlevering

Br^2/1 p. 203

Varianten

5	gheveucht: Br^2 < gheveucht; Br^1
10	bijt: Br^2 < bijt; Br^1
11	verblijt: Br^2 < verblijt; Br^1

Literatuur

Foncke, ‘Aan wie de kroon?’, p. 816-821

Bron¹³⁸³
Ronsard Premier Livre des Amours sonnet 63 (redactie 1552)

Qui voudra voir dedans une jeunesse
La beauté jointe avec la chasteté,
L'humble douceur, la grave majesté,
Toutes vertus et toute gentillesse:

Qui voudra voir les yeux d'une Deesse,
Et de nos ans la seule nouveauté,
De cette Dame oeuillade la beauté,
Que le vulgaire appelle ma maistresse:

Il apprendra comme Amour rit et mord,
Comme il guarit, comme il donne la mort,
Puis il dira voyant chose si belle:

Heureux vrayment, heureux qui peult avoyr
Heureusement cest heur que de la voyr¹³⁸⁴
Et plus heureux qui meurt pour l'amour d'elle.

1383 Geciteerd naar: Ronsard, Oeuvres, dl. 1, p. 56 (volledige redactie 1584) en p. 1240 (variante redactie 1552 van de verzen 11-14).

1384 Sedert de editie 1567 tot 1584 komt deze versregel in deze variant voor: ‘En devisant cet heur que de la voir’, Ronsard, Oeuvres, dl. 1, p. 1240.

Ronsard Premier Livre des Amours sonnet 63 (vs. 11-14, redactie 1584, ter vergelijking)

Puis il dira, Quelle estrange nouvelle!

Du ciel la terre empruntoit sa beauté,
La terre au ciel a maintenant osté
La beauté mesme, ayant chose si belle.

Van der Noot Het bosken (ter vergelijking)¹³⁸⁵
Sonet.

Wil iemant sien in een seer ionghé ieucht

Alle schoonheyt, alle suyuerheyt reene,

Ootmoedicheyt, en hoefsheyt niet ghemeene,

Alle eerbaerheyt, wysheyt, verstant en deucht?

Wil iemant sien (compt te wyl ghyt sien meucht)

Twee ooghen claer, en een godheyt niet cleene?

De glorie oock van onsen tyt alleene?

Come besien die my 't herté verheucht:

Hoe Cupido byt en lacht sal hy leeren,

Hoe hy gheneest, en hoe hy ooc doorwont,

Dan sal hy heur siende segghen terstont

Gheluckich is, die een vat soo vol eeren,

Wysheyt, verstant en deucht, aenschouwen mach,

Maer salich hy, die heur noch trouwen mach.

1385 Geciteerd naar: Van der Noot, Het bosken, p. 89.

Varia

Tu.17 is een vertaling van hetzelfde sonnet van Ronsard.

Sp.[1].36

Gedichtje over ene Goris die zegt 's avonds altijd te vasten als hij niet uitgenodigd is. Dat wordt vervolgens, met het nodige cynisme, gekwalificeerd als een verstandige manier van doen: niet eten tenzij men ergens als gast is uitgenodigd. Met andere woorden: Goris misbruikt de gastvrijheid van anderen.

Als bron voor dit gedicht heeft epigram 5.47 van Martialis gediend,¹³⁸⁶ maar in tegenstelling tot Visscher in diens bewerking van dezelfde tekst (Q.1.19) is Spiegel er niet in geslaagd de pregnante formulering van Martialis te handhaven waardoor de pointe wat van haar scherpte verliest. Bij Spiegel verklapt de hoofdpersoon zelf - in dit geval Goris - al meteen dat hij altijd vast tenzij hij ergens uitgenodigd wordt. Bij Martialis en ook Visscher vertelt hij alleen dat hij nooit thuis eet, waarna pas in het aanvullend commentaar de ware toedracht blijkt: wanneer hij niet uitgenodigd wordt, eet de hoofdpersoon niet. Ook het aspect van het zweren - wel aanwezig bij Martialis en Visscher - heeft Spiegel niet overgenomen.

Het bijzondere aan de versie van Visscher is dat de dichter zich daar voor de verklarende pointe tot een met name genoemde persoon richt, te weten Heyndrick. Het ligt toch wel zeer voor de hand dat hij met deze voornaam een knipoog gaf aan zijn vriend Spiegel op een moment dat ze beiden, waarschijnlijk als een gezamenlijk initiatief, aan een vertaling van dit epigram van Martialis zaten te werken.

Andere zestiende-eeuwse bewerkingen van hetzelfde epigram van Martialis zijn van de hand van Janus Secundus en Marot, maar geen van beide lijkt invloed te hebben gehad op de vertalingen van Spiegel en Visscher. Het tweeregelige epigram van Secundus¹³⁸⁷ komt eigenlijk niet in aanmerking want het beperkt zich tot de vraag waarom ene Posthumus buiten de deur eet. Hij blijkt dat te doen om niet thuis te hoeven eten. Bij Secundus ontbreekt dus een cruciaal element als het uitgenodigd worden door een ander. Ook de tekst van Marot als mogelijk model lijkt onwaarschijnlijk,¹³⁸⁸ omdat deze wijdlopiger is dan die van Martialis (zes versregels) en daardoor diens pregnantie mist. De versies van zowel Spiegel als Visscher sluiten in dat opzicht dichter bij de tekst van Martialis zelf aan.

Hoewel we te maken hebben met de bewerking van een klassiek epigram, moet de inhoud ervan voor Spiegels tijdgenoten zeer vertrouwd zijn geweest. Uit het in 1624 bijgehouden dagboek van de Haagse schoolmeester en weduwnaar David Beck valt op te maken dat hij met enige regelmaat en vanzelfsprekendheid bij familie of bekenden de maaltijd gebruikte of, zoals hij het zelf noemt, ‘op de portie’ was.¹³⁸⁹

1386 Eerdere bronvermelding in: VdL 1, p. 100; Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 105 (met de teksten van Martialis, Spiegel en Marot); Veenman, ‘Martialis en het “Bataafse oor”’, p. 34.

1387 Latijnse tekst en Nederlandse vertaling in: Veenman, ‘Martialis en het “Bataafse oor”’, p. 12.

1388 Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 105 (met de teksten van Martialis, Spiegel en Marot), p. 108. Buisman merkt naar aanleiding van dit epigram op dat Spiegel niet altijd gelukkig is in zijn vertalen en dat bij hem het geestige puntdicht van Martialis al het pikante verliest. Als Spiegel, volgens Buisman, de Latijnse tekst niet goed begrepen had, dan had de Franse tekst van Marot hem op het goede spoor moeten brengen. Buisman ziet dus eigenlijk ook geen invloed van Marots vertaling op die van Spiegel. Overigens heeft Marot nog een variant voor de pointe bedacht (zie de rubriek ‘Bronnen’), maar deze heeft zeker niet model gestaan.

1389 Beck, Spiegel van mijn leven, p. 14 en passim.

Annotaties

2	uytghenoot: uitgenodigd
3	goet bescheyt: een verstandige manier van doen
4	of men ... gast: tenzij men hem uitnodigt als gast

Overlevering

Br^2/1 p. 203

Varianten

2	vast: Br^2 < vast; Br^1

Literatuur

Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 104-105

Bronnen
Martialis 5.47

Numquam se cenasse domi Philo iurat, et hoc est:

non cenat, quotiens nemo vocavit eum.

Marot Épigr. 4.20 (ter vergelijking)
De Macé Longis

Ce prodigue Macé Longis
Faict grant serment qu'en son logis
Il ne souppa jour de sa vie.
Si vous n'entendez bien ce poinct,
C'est à dire, il ne souppe point,
Si quelque aultre ne le convie.

Autrement.

C'est à dire, sans me coupper,
Qu'il se va coucher sans soupper,
Quand personne ne le convie.

Varia

Epigram 5.47 van Martialis werd ook door Visscher bewerkt (Q.1.19).

Sp.[1].37

De aangesprokene in dit gedicht, Mouris, krijgt een aantal weinig vleiende kwalificaties te horen. Ze hebben van doen met bedrieglijke praktijken of werden daar, zoals in het geval van de genoemde advocaat en koopman, in Spiegels tijd toch al snel mee geassocieerd. Het verbaast de spreker dan ook dat de aangesprokene - ondanks al dat bedrog dus - niet rijk is.

Het gedicht is een, vrij getrouwe, navolging van epigram 11.66 van Martialis.¹³⁹⁰ Na een opsomming van negatieve hoedanigheden vraagt de spreker zich verbaasd af waarom de aangesprokene dan geen geld heeft. Martialis' epigram werd overigens ook door Visscher bewerkt (Q.1.55). Tussen deze drie versies bestaan enkele kleine verschillen. Zo blijft de aangesprokene bij Roemer Visscher anoniem, terwijl deze bij Martialis Vacerra heet en bij Spiegel Mouris. Martialis volstaat met zes slechte kwalificaties, Spiegel noemt er acht en Roemer zelfs tien. Twee hoedanigheden uit de versie van Martialis komen wegens hun uitgesproken karakter noch bij Visscher noch bij Spiegel terug. Het betreft de fellator (iemand die pijpt) en de lanista (gladiatorenbaas). Hoewel er zich bij Roemer Visscher en Spiegel wat verschillen tussen de slechte kwalificaties als zodanig voordoen, zijn ze in wezen allemaal van een zelfde karakter.

1390 Eerdere bronvermelding in: Veenman, ‘Martialis en het “Bataafse oor”’, p. 34.

Annotaties

2	pleyter: advocaat, iemand die voor de rechtbank procedeert
3	achterclapper: kwaadspreker, lasteraar; liegher: leugenaar
4	banckerotier: iemand die bankroet is gegaan en dan vooral degene die daarbij bedrog pleegt en aldus poogt zijn schuldeisers te ontlopen; loopman: spottende benaming, rijmend op ‘koopman’, voor kooplieden, waarmee gesuggereerd wordt dat ze op de loop gaan voor hun schuldeisers of dat ze veel moeten lopen om hun waar te slijten (WNT 8.2, kol. 2867)
5	schalcke practijck: slinkse praktijken
6	wonder: vreemd, onverklaarbaar; Mouris: Spiegel gebruikt deze naam in Sp.[1].20 eveneens voor iemand die niet rijk is en onbetrouwbaar blijkt ten aanzien van zijn financiële verplichtingen

Overlevering

Br^2/1 p. 203

Varianten

1	Ghy Br^2 < Gijy [sic] Br^1
4	banckerotier, Br^2 < banckerotier Br^1

Bron
Martialis 11.66

Et delator es et calumniator,
et fraudator es et negotiator,
et fellator es et lanista. miror
quare non habeas, Vacerra, nummos.

Varia

Een zeer verwante bewerking naar Martialis 11.66 in Q.1.55.

Sp.[1].38

De ik-persoon klaagt erover dat liefde en dood tegen hem strijden. De liefde heeft hem een mooi meisje doen beminnen, maar de wrede dood heeft haar gehaald. De liefde heeft hem van zijn verstand beroofd en de dood ontnam hem zijn geliefde.

Dit gedicht van Spiegel is eerder ook al in de Brabbeling opgenomen, en wel onder de ‘quicken’. Het wordt daar gepresenteerd als een vertaling van Spiegel van een anonieme Franse brontekst die daar eveneens is afgedrukt (Q.7.50-51). Die Franse tekst bevat enkele elementen, zoals een identieke beginregel en overeenkomstige thematiek, uit de eerste strofe van chanson 6 uit L'Adolescence clementine van Marot. Tegelijkertijd zijn de verschillen zodanig dat het de vraag is of we hier met een onbekende variant van Marot zelf van doen hebben of dat iemand anders zich door deze strofe heeft laten inspireren tot een eigen versie. In elk geval is de Franse tekst uit de Brabbeling in die vorm niet bewaard gebleven in het gedrukte corpus teksten van Marot. Het is dan ook zeer onzeker of Spiegels bron aan Marot mag worden toegeschreven.¹³⁹¹

Spiegels vertaling van de anonieme Franse bron is vrij getrouw, al formuleert hij wat uitvoeriger. Zo geeft hij in vers 2 drie varianten voor het klagen van de ik-persoon. En in de verzen 5-6 voegt hij toe dat de dood tot zijn verdriet de geliefde heeft weggenomen, waar zijn brontekst met de feitelijke mededeling volstaat. Behoudens wat varianten in spelling en interpunctie is de tekst van Spiegel identiek aan die in Q.7.51.

1391 Voor een nadere beschouwing over de relatie tussen de Franse brontekst in de Brabbeling en het desbetreffende chanson van Marot zie alhier Q.7.50. Buisman Jr. (‘Marot en Spiegel’, p. 105-106, met Franse en Nederlandse tekst) onderkende wel dat Spiegel het desbetreffende chanson van Marot ‘slechts in de verte [heeft] nagevolgd’, maar dat was voor hem onvoldoende reden om Marot als bron af te wijzen (zie ook aldaar p. 108). Overigens heeft Buisman zich niet gerealiseerd dat Spiegels vertaling elders in de Brabbeling voorkomt samen met de anonieme Franse brontekst en dat die aanzienlijk verschilt van het door hem geïdentificeerde chanson van Marot. Ter vergelijking zijn beide teksten hier in de rubriek ‘Bronnen’ opgenomen.

Annotaties

1	teghen my partyen: strijden tegen mij
2	Dies: daarom; hert: hart
3	brand: vuur; vryen: beminnen
4	schoone ... maecht: mooi en bevallig jong meisje
5	onvertsaecht: onverschrokken
6	t'mijnder onvromen: tot mijn verdriet
7	ontjaecht: weggerukt

Overlevering

Br^2/1 p. 203; idem p. 102 (Q.7.51)

Varianten

6	haer Br^2 < harr [sic] Br^1
7	ontjaecht: Br^2 < ontjaecht; Br^1

Literatuur

Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 105-106

Bronnen
Anoniem (Q.7.50)

Amour et mort m'ont faict outrage,
Pourquoy me pleins amerement,
Amour m'a jetté en servage
D'une belle vrayement:
Mais la mort cruellement,
A icelle a osté la vie:
Amour osta mon entendement,
Et la mort ma doulce amie.

Marot L'Adolescence clementine chanson 6, strofe 1 (ter vergelijking)¹³⁹²

Amour, et Mort m'ont faict oultrage.
Amour me retient en servage,
Et Mort (pour accroistre ce dueil)
A prins celluy loin de mon oeil,
Qui de pres navre mon courage.

1392 Zie verder onder Q.7.50 voor de relatie van de daar opgenomen Franse brontekst tot dit chanson van Marot, alsmede de volledige tekst ervan.

Varia

Vertaling van de Franse brontekst in Q.7.50. Tevens nagenoeg identiek aan Q.7.51.

Sp.[1].39

Gedicht waarin de ik-figuur reflecteert over een afwijzend ‘nee’ waarmee een aanbedene haar minnaar pijn doet. Tegelijkertijd kan het hem echter ook verblijden, wanneer het namelijk met een lachje gepaard gaat. Dan toont ze haar goede aard en zo wordt het bewijs geleverd dat het hart nog niet hoeft te menen wat de tong zegt.

Het gedicht is een tamelijk getrouwe bewerking van epigram 3.84 van Marot.¹³⁹³ Ook Roemer Visscher vervaardigde daarvan een eigen versie (Q.2.44). Tussen beide bewerkingen doen zich wat verschillen voor.¹³⁹⁴ Spiegel stelt net als Marot het fenomeen in het algemeen aan de orde, terwijl Roemer Visscher daarover uitweidt in een rechtstreekse benadering van de aanbedene. Daarnaast vervangt Spiegel het element van de ogen door een lachje, waar Visscher blijft aansluiten bij de tekst van Marot. Wel gebruiken ze beiden dezelfde slotregel, een destijds bekende spreekwoordelijke uitdrukking.¹³⁹⁵ Een dergelijke opvallende overeenkomst duidt er eens te meer op hoezeer Spiegel en Visscher in onderling overleg bronnen bewerkten.

De redactie Lm heeft in vers 5 ‘soet’, terwijl Br^2/1 op dezelfde plaats ‘goet’ heeft. Beide varianten leveren een correcte zin op. Waarschijnlijk is bij het persklaar maken van Br^2/1 tot de variant ‘goet’ besloten om een herhaling van ‘soet’ als rijmwoord te voorkomen (‘versoet’ // ‘soet’, Lm vs. 4-5).

1393 Eerdere bronvermelding in: VdL 1, p. 116-117; Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 103-104, 108. De overige summiere bronverwijzingen die Van der Laan noemt (p. 103-104) blijken beter van toepassing op bewerkingen naar een thematisch verwant gedicht van Marot (epigram 1.69). Daarvan verscheen in de Brabbeling alleen de bewerking door Spiegel (Sp.[1].21). In de bundels Lm en Ep bevinden zich de andere versies naar dezelfde brontekst waaraan Van der Laan refereert. Ze zijn zeer waarschijnlijk vervaardigd door Lucas d'Heere (zie verder alhier Lm.1.84).

1394 Buisman Jr. (‘Marot en Spiegel’, p. 103-104) vindt de vertaling van Spiegel beter geslaagd dan die van Visscher. Ze zou de oorspronkelijke tekst van Marot evenaren. Spiegel gebruikt één versregel minder en hij zou, aldus Buisman, één rijmklank weggelaten hebben (a.w., p. 102). Zowel Marot als Spiegel, en ook Visscher, gebruiken echter drie verschillende rijmklanken.

1395 Harrebomée, Spreekwoordenboek, dl. 1, p. 286. Zie ook: VdL 1, p. 116.

Annotaties

1	lyen: lijden
2	Alst: wanneer; wredelijck: onvriendelijk, bars
5	wesen goet: goede aard, karakter
6	Al: ook al; versteent: ongevoelig, hardvochtig (eigenlijk ‘hard als steen’)
7	dattet herte: wat het hart

Overlevering

Br^2/1 p. 204; Lm p. 131-132 (2R2r-v)

Varianten

1	Neen, Br^2/1 < Neen Lm; en t'veroorsaeckt lyen, Br^2/1 < en' tveroorsaeckt lijen, Lm
2	wredelijck Br^2/1 < wredelick Lm; begroet: Br^2/1 < begroet; Lm
3	Maer t'doet den selfden Br^2/1 < Maer'tdoet [sic] den selffden Lm; verblyen, Br^2/1 < verblijen, Lm
4	versoet: Br^2/1 < versoet; Lm
5	goet, Br^2/1 < soet, Lm
6	int praten Br^2/1 < in't praeten Lm
7	spreeckt, dattet Br^2/1 < spreeckt dat het Lm

Literatuur

Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 103-104

Bron
Marot Épigr. 3.84
De Nanny

Nanny desplaist, & cause grand soucy
Quand il est dit à l'amy rudement:
Mais quand il est de deux yeux adoucy
Pareilz à ceux qui causent mon tourment,
S'il ne raporte entier contentement,
Si monstre il bien que la langue pressée
Ne respond pas le plus communement
De ce qu'on dit avecques la pensée.

Oeuvre

Sp.[1].21 is een thematisch verwant gedicht over het ‘nee’ van de geliefde. Het volgende gedicht (Sp.[1].40) is gewijd aan een definitief ‘nee’ van de geliefde.

Varia

Een bewerking naar dezelfde bron is te vinden in Q.2.44. In T'Loff van de mutse is Spiegels versie opgenomen en niet die van Roemer Visscher.

Sp.[1].40

De ik-figuur richt zich tot zijn aanbedene die weigert zijn gevoelens te beantwoorden. Het is voor hem aanleiding om zelf ook van een en ander afstand te nemen. Als hij nog enige hoop gekoesterd had, dan was hij wel bij haar gebleven. Hij geeft haar toestemming om een ander als geliefde te nemen en hem trouw te beloven. Ten afscheid verzucht hij dat zijn hart vol was van liefde voor haar en dat een ander die haar minder liefheeft nu misschien meer van haar zal ontvangen.

Dit gedicht is gebaseerd op chanson 34 uit L'Adolescence clementine van Marot.¹³⁹⁶ Spiegel volgt de grote lijn van dit chanson, maar legt eigen accenten.¹³⁹⁷ Bij Marot is de ik-figuur van plan zich als een kluizenaar terug te trekken in de woestijn (vs. 2), waar Spiegel volstaat met de neutrale formulering om ergens afstand van te nemen. Vervolgens gaat die kluizenaar bij Marot bidden dat, in het geval dat een ander haar dient, deze haar net zo als hij eer zal bewijzen (vs. 3-4). Spiegel kiest hier een andere invalshoek en blijft zich tot de aanbedene zelf richten. De notie dat de ik-figuur nog was gebleven als er van enige hoop sprake was geweest ontbreekt bij Marot. Het gebed van de kluizenaar bij Marot vervangt Spiegel door toestemming aan de aanbedene om een ander als geliefde te kiezen. De afsluitende pointe dat een ander die haar minder bemint misschien meer van haar zal ontvangen komt bij beide dichters voor. Bij Marot ontbreekt echter de nadrukkelijke mededeling dat het hart van de ik-figuur vol was van liefde voor zijn aanbedene (Spiegel vs. 8).

1396 Met dank aan dr. D. Wursten die mij op deze bron attendeerde.

1397 Ook een tweetal zestiende-eeuwse Franse gedichten blijkt te relateren aan deze tekst van Marot, zie: Marot, Oeuvres poétiques, dl. 1, p. 598.

Annotaties

1	Dewijl: omdat; troost: blijk van instemming met mijn gevoelens
2	Soo: daarom; ick Liefken: lees: ‘ick, Liefken,’; afstaen: het laten varen, er afstand van nemen
3	had: was
4	Had ick gehoopt: als ik hoop gekoesterd had om; troost: een blijk van instemming met mijn gevoelens; ontfaen: ontvangen
5	moocht: mag; nemen aen: als geliefde nemen
6	doen u trou: uw belofte van trouw geven; dats mijn verlanghen: dat is mijn wens
7	soet: welgevallig; schoon ghedaen: mooi van uiterlijk
8	hert: hart; heel met u Lieft bevanghen: helemaal overrompeld door liefde jegens u
9	min: minder

Overlevering

Br^2/1 p. 204

Bron
Marot L'Adolescence clementine chanson 34

Puis que de vous je n'ay aulte visage,
Je m'en vois rendre hermite en ung desert,
Pour prier dieu, si ung aultre vous sert,
Qu'aultant que moy en vostre honneur soit sage.

A dieu Amours, à dieu gentil corsage,

A dieu ce tainct, à dieu ces frians yeux:
Je n'ay pas heu de vous grand adventage:
Ung moins aymant aura, peult estre, mieulx.

Oeuvre

Het voorafgaande gedicht (Sp.[1].39) is eveneens gewijd aan het ‘nee’ van de geliefde, zij het dat het daar minder definitief van aard is. De drie volgende gedichten (Sp.[1].41-43) hebben als centraal thema een positieve opstelling van de aanbedene en de reactie van haar aanbidder daarop.

Sp.[1].41

De ik-figuur verhaalt, na een korte introductie, in de directe rede dat zijn aanbedene onlangs te kennen heeft gegeven dat ze overweegt hem ter wille te zijn door hem lief te gaan hebben. Vervolgens citeert hij zijn eigen antwoord op dit welwillende aanbod. Hij zou de nacht dat dat werkelijkheid wordt wel behoren te vrezen omdat hij te heftig liefheeft als men hem wil beminnen.

Dit gedicht is een bewerking van het eerste van een drietal samenhangende epigrammen van Marot (2.63-65).¹³⁹⁸ Spiegel heeft die alle drie vertaald en ze zijn hier in de Brabbeling in de oorspronkelijke volgorde opgenomen.

Spiegels bewerking is redelijk getrouw, maar kent wat eigen accenten die niet alleen veroorzaakt kunnen zijn door het feit dat hij één versregel minder gebruikt dan Marot. Hij neemt bijvoorbeeld de uitvoeriger inleiding van Marot (vs. 3-4) niet over waarin de ik-figuur onder andere stelt dat hij de woorden van de aanbedene in zijn hart geprent heeft. Anderzijds gunt Spiegel de aanbedene twee versregels (vs. 3-4), terwijl ze er bij Marot slechts één krijgt toebedeeld (vs. 6). De weergave van het gesprek tussen beiden volgt hetzelfde patroon, maar alleen Spiegel voegt daar nog een heel concreet tijdsaspect in, ‘die nacht’ (vs. 7), waardoor zijn versie sterker de suggestie wekt van ook een fysieke bevestiging van de liefdesrelatie. Verder laat Spiegel de titel van van het gedicht achterwege, waardoor het een algemeen karakter krijgt.

1398 Eerdere bronvermelding in: Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 102, 108. Aldaar verder de opmerking (p. 101) dat Spiegel in deze vertaling een zekere voorkeur voor gekunsteldheid toont door zonder enige reden dubbelrijm (vs. 1 en 3) toe te passen. Daarnaast (p. 102) opmerkingen over het verschil in regellengte van één vers ten opzichte van Marot en over het afwijkende rijmschema. Marot gebruikt het schema van de tienregelige ballade, maar Spiegel heeft dat niet overgenomen en hanteert voor deze samenhangende gedichten een ander, uniform rijmschema. Volgens Buisman zou hij op die manier de innerlijke samenhang willen doen uitkomen, temeer omdat hij de opschriften achterwege heeft gelaten.

Annotaties

1	in wie alleen ... staet: op wie als enige al mijn hoop gericht is
2	lest: onlangs
3	moeten gheven door ghenaet baet: uit goedgunstigheid ter wille moeten zijn
4	u minne: liefde jegens u
5	met grooter aendacht: met veel opmerkzaamheid
6	troost winnen: beantwoording van mijn gevoelens van liefde voor u (waarbij ook nog gedacht kan worden aan de uiteindelijke lichamelijke bevrediging daarvan) verwerven
7	Certeyn: voorwaar; mocht: behoorde (vergelijk de interpretatie van de spreker zelf in Sp.[1].43 (vs. 1-3), die aansluit bij het gebruik van ‘mogen’ voor iets wat wenselijk of nodig is (WNT 9, kol. 1005, sub 7)
8	sulcx: iets dergelijks
9	te seer: te heftig

Overlevering

Br^2/1 p. 204

Bron
Marot Épigr. 2.63
D'une Dame de Normandie

Ung jour la Dame, en qui si fort je pense,
Me dict ung mot de moy tant estimé,
Que je ne puis en faire recompense,
Fors de l'avoir en mon cueur imprimé:
Me dict avec ung ris accoustumé,
Je croy qu'il fault qu'à t'aymer je parvienne:
Je luy responds, garde n'ay, qu'il m'advienne
Ung si grand bien: & si ose affermer,
Que je debvroys craindre, que cela vienne,
Car j'ayme trop, quand on me veult aymer.

Oeuvre

Eerste van een drietal samenhangende gedichten (Sp.[1].41-43), naar Marot, met als centraal thema een positieve opstelling van de aanbedene en de voor enig misverstand zorgende reactie van haar aanbidder daarop. De twee voorafgaande gedichten (Sp.[1].39-40) waren gewijd aan het ‘nee’ van de aanbedene.

Sp.[1].42

Gedicht dat in de directe rede de reactie weergeeft van de aanbedene op de in het voorafgaande gedicht (Sp.[1].41) door haar aanbidder uitgesproken vrees dat haar beantwoording van zijn liefde voor haar hem in te hoge mate zou doen liefbben. Zo'n kleine liefde, riposteert zij, die met vrees gepaard gaat zorgt ervoor dat hij alles verliest waar zijn verlangen naar uitgaat. Het is voor haar aanleiding om haar instemmende woorden in te trekken. Hij ontvangt dan zijn verdiende loon. Hij vergist zich immers door vrees boven de liefde te plaatsen.

Dit gedicht is een bewerking van het tweede van een drietal samenhangende epigrammen van Marot (2.63-65).¹³⁹⁹ Spiegel heeft die alle drie vertaald en ze zijn hier in de Brabbeling in de oorspronkelijke volgorde opgenomen.

Net als bij Marot leest de aanbedene bij Spiegel haar door vrees gekwelde minnaar in duidelijke termen de les. Alleen valt bij Spiegel slechts uit de inhoud van haar woorden af te leiden dat het gaat om een reactie op het voorafgaande gedicht, terwijl Marot de onderlinge relatie al via de titel aangeeft. De strekking van het betoog komt overeen, maar Spiegel laat de aanbedene soms wat andere accenten leggen. Bij Marot (vs. 3) voelt ze zich gedwongen om haar woorden in te trekken; bij Spiegel (vs. 3) doet ze dat omdat haar hart zeer ontsteld is. In de Franse versie (vs. 5) moet de aanbidder niet klagen als hij niet krijgt wat hij verlangt; in het Nederlands (vs. 7) krijgt hij te horen dat dat zijn verdiende loon is. Spiegel spreekt expliciet over een dwaalredenering (vs. 7), terwijl die gedachte bij Marot slechts impliciet aanwezig is. Het zijn dergelijke accentverschillen die Spiegels bewerking een eigen toon geven.

In vers 5 doet zich een redactionele variant voor. In Br² is aldaar het persoonlijke voornaamwoord ‘u’ weggelaten. Voor de strekking van de zin heeft dat echter geen consequenties.

1399 Eerdere bronvermelding in: Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 102, 108. Daarnaast (p. 102) opmerkingen over het verschil in regellengte van één vers ten opzichte van Marot en over het afwijkende rijmschema. Marot gebruikt het schema van de tienregelige ballade, maar Spiegel heeft dat niet overgenomen en hanteert voor deze samenhangende gedichten een ander, uniform rijmschema. Volgens Buisman zou hij op die manier de innerlijke samenhang willen doen uitkomen, temeer omdat hij de opschriften achterwege heeft gelaten.

Annotaties

1	verselt is: gepaard gaat
2	Doet u verliesen: maakt dat u verliest; daer ... taelt: wat u zo ijverig tracht te verwerven
3	hert: hart; onstelt: ontsteld
4	weder haelt: teruggenomen
5	Indien: wanneer; u begheerte: uw verlangen; faelt: niet in vervulling gaat
6	voor goet: in plaats van iets goeds; wil quaet uyt keeren: iets slechts in ruil wil geven
7	Gheschiet u recht: [dan] krijgt u wat u toekomt; ghy dwaelt: u maakt een vergissing
8	alst quaet: als iets verkeerds, slechts; estimeren: beschouwen
9	over: boven

Overlevering

Br^2/1 p. 204

Varianten

5	Indien Br^2 < Indien u Br^1; begheerte Br^2 < begeerte Br^1

Bron
Marot Épigr. 2.64
Response faicte par ladicte Dame

Le peu d'Amour, qui donne lieu à crainte,
Perdre vous faict le tant desiré bien:
Car par cela (Amy) je suis contraincte
De revocquer le premier propos mien:
Ne vous plaignez doncq', si vous n'avez rien,
Ou si pour bien, mal on vous faict avoir:
Car qui pour bien, pense mal recevoir,
Indigne il est d'avoir ung seul bon tour,
Voyre de plus sa maistresse ne veoir,
Puis que la peur triumphe de l'Amour.

Oeuvre

Tweede van een drietal samenhangende gedichten (Sp.[1].41-43), naar Marot, met als centraal thema een positieve opstelling van de aanbedene en de voor enig misverstand zorgende reactie van haar aanbidder daarop.

Sp.[1].43

De aanbidder weerlegt, in de directe rede, het verwijt van zijn aanbedene dat zijn liefde slechts klein is omdat hij vrees boven de liefde plaatst. Hij heeft niet gezegd dat hij vreest haar te beminnen, maar dat hij dat behoorde te doen uit angst voor te grote pijn. Vurig verlangen overwint die vrees echter en hij zou haar dermate willen beminnen dat hij zelf verdwijnt om helemaal in haar te kunnen overgaan. Zij alleen immers is al zijn genoegen.

Dit gedicht is een bewerking van het laatste van een drietal samenhangende epigrammen van Marot (2.63-65).¹⁴⁰⁰ Spiegel heeft die alle drie vertaald en ze zijn hier in de Brabbeling in de oorspronkelijke volgorde opgenomen.

Ook bij dit laatste gedicht valt bij Spiegel alleen uit de inhoud af te leiden dat het samenhangt met de twee voorafgaande. Hij gebruikt geen titel, terwijl Marot daarin expliciet aangeeft dat het gaat om een antwoord van hemzelf aan eerder genoemde dame, van wie de identiteit overigens niet bekend is.¹⁴⁰¹ Bij Marot gaat het derhalve om een zeer particuliere aangelegenheid, terwijl de bewerking van Spiegel door het weglaten van een specificerende titel zeer algemeen van aard blijft. Dit onderscheid zal er de oorzaak van zijn dat Spiegel voor een heel ander einde van zijn bewerking kiest.

Het begin van beide versies stemt overeen. De aanbedene krijgt te horen dat ze de woorden van haar aanbidder verkeerd geïnterpreteerd heeft. Hij deed geen stellige mededeling dat hij vreesde door haar bemind te worden, maar slechts dat hij dat zou moeten doen (Marot vs. 2) of, iets minder pregnant, behoorde te doen (Spiegel vs. 3). In beide gevallen laat de aanbidder vervolgens weten dat zijn verlangen om haar in alle heftigheid te beminnen die vrees uitschakelt. Spiegel trekt die lijn door en zijn ik-figuur sluit af met de boodschap dat hij zich uit liefde helemaal in haar, die als enige zijn genoegen uitmaakt, wil verliezen. Ook bij Marot wil de ik-figuur, Marot zelf in dit geval, heftig beminnen en daardoor in beroering raken (vs. 6), maar daarna volgt een slotopmerking van geheel eigen kaliber (vs. 7-8) die bij Spiegel ontbreekt. De spreker stelt zichzelf ten voorbeeld aan zijn beminde die zijn woorden niet goed wist te duiden en nodigt haar uit om van hem te leren hoe het wel moet: wie niet in staat is om de geblinddoekte Liefde (‘Amour bendé’, vs. 7; een toespeling op de geblinddoekte Cupido als symbool voor de verblinding door liefde) goed weer te geven, die kome naar de spreker kijken om te leren hoe.

1400 Eerdere bronvermelding in: Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 102, 108. Daarnaast (p. 102) de constatering van het verschil in regellengte van één vers ten opzichte van Marot. Uit Buismans beknopte mededeling blijkt echter niet dat we bij het laatste van dit drietal samenhangende gedichten met een afwijkende situatie van doen hebben. Bij Marot tellen de eerste twee gedichten tien versregels, maar het laatste slechts acht. Spiegel daarentegen heeft telkens negen versregels gebruikt. Bij het laatste gedicht schreef hij dus één versregel meer dan Marot. Ook de opmerking (p. 102) dat Spiegel hier één rijmklank toe zou voegen doet aan de feitelijke situatie geen recht. Spiegel volgt tot en met vers 8 het rijmschema van Marot en herhaalt dan nog één keer de laatste rijmklank (ABABBCBCC). Dit schema gebruikt Spiegel in alle drie de gedichten. Volgens Buisman zou hij zo de innerlijke samenhang willen doen uitkomen, temeer omdat hij de opschriften achterwege liet.

1401 Voor haar identiteit, zie: Marot, Oeuvres poétiques, dl. 2, p. 1075 (epigram 2.63).

Annotaties

1	'Ken: samenvoeging van het persoonlijke voornaamwoord ‘ik’ en het partikel ‘en’ van de dubbele ontkenning (‘en ... niet’). Lees: ‘ik’
2	van u ... te zijn: door u bemind te worden
4	Duchtende: bang zijnde
5	vierich begeeren: vurig verlangen; verwint: overwint; ten fijn: tenslotte
6	dies: daarom
8	gantsch: helemaal; mocht transformeeren: zou kunnen overgaan, veranderen
9	mijn recreeren: mijn genoegen

Overlevering

Br^2/1 p. 105 [= 205]

Bron
Marot Épigr. 2.65
Replicque de Marot à ladicte Dame

Je n'ay pas dict, que je crains d'estre aymé,
J'ay dict sans plus, que je debvroys le craindre,
De peur d'entrer en feu trop allumé:
Mais mon desir ce debvoir vient estaindre,
Car je vouldroys à ton Amour attaindre,
Et tant t'aymer, que j'en fusse en tourment:
Qui ne sçayt doncq' Amour bendé bien paindre,
Me vienne veoir, il apprendra comment.

Oeuvre

Laatste van een drietal samenhangende gedichten (Sp.[1].41-43), naar Marot, met als centraal thema een positieve opstelling van de aanbedene en de voor enig misverstand zorgende reactie van haar aanbidder daarop.