Brabbeling (1614)

Studie-uitgave met inleiding, annotaties en commentaar

Tepel-wercken.

Te.[1]
T'lof van Rethorica.

Roemer Visscher opent de afdeling ‘tepel-wercken’ (knutselwerken)¹²⁰¹ met een lofzang op de rhetorica, of zoals hij zelf schrijft Rethorica. Met deze schrijfwijze, waarbij de ‘h’ in afwijking van de klassieke spelling niet in de eerste maar in de tweede lettergreep staat, gebruikt Visscher een door de rederijkers veelvuldig toegepaste schrijfwijze voor een begrip waarmee ze hun eigen dichtkunst aanduidden en die losstond van de klassieke rhetorica als zodanig.¹²⁰² Ondanks die traditionele schrijfwijze geeft Visscher aan het fenomeen Rethorica wel een andere inhoud. Daarbij speelt overtuigende argumentatie volgens de principes van de klassieke rhetorica, die de humanisten weer geactualiseerd hadden, een belangrijke rol. Zowel T'lof van Rethorica zelf als ook de andere gedichten binnen de afdeling ‘tepel-wercken’ zijn, zoals uit de analyse van dit materiaal zal blijken, op deze andere - argumentele - benadering van het complexe begrip rhetorica gebaseerd.

Visschers lofzang op Rethorica telt vierendertig strofen van zes versregels (204 verzen) met het rijmschema AABCCB.¹²⁰³

Rethorica is volgens Visscher iets dat men eigenlijk op geen enkele manier afdoende prijzen kan. Deze kunst vergezelt hem altijd en komt hem in alle omstandigheden van pas (vs. 25-30). Alvorens zijn lof nader uit werken stelt hij de naamgeving van het te prijzen onderwerp aan de orde (vs. 13-24). Sommigen doen daar nogal moeilijk over en twisten of het Rethorica of Poesis (vs. 14) moet zijn. Visscher blijkt dat geen relevante kwestie te vinden - beide aanduidingen kunnen wat hem betreft, wat impliceert dat hij ze als onlosmakelijk met elkaar verbonden beschouwt - en houdt het vervolgens zelf op Rethorica.

Visscher stelt een aantal aspecten aan de orde die voor hem het grote belang van Rethorica bepalen.¹²⁰⁴ Hij beschouwt haar als verheven boven alle andere vrije kunsten (artes liberales), het curriculum van zeven vakken (opgesomd in vs. 61-66 met uitzondering van de geometrie, zie annotaties) dat diende als basis voor een universitaire opleiding. Rethorica is namelijk de enige vrije kunst waardoor men alle andere goed leert hanteren (vs. 37-42). Zij is bovendien de enige die aangeboren is, terwijl de andere slechts door langdurige studie verworven kunnen worden (vs. 43-48). Ook geeft Rethorica als enige alleen maar vreugde, terwijl alle andere zowel bij het leren als in het gebruik de nodige onrust en problemen opleveren (vs. 56-60, negatieve voorbeelden in vs. 61-66, positieve vs. 66 e.v.). Ook wanneer heilzame zaken als trouw, eer en geloof het veld hebben geruimd, is Rethorica de enige die zich in dergelijke barre tijden weet staande te houden (vs. 193-198).

Rethorica is de enige van de vrije kunsten die men echt vrij kan noemen; zij is de waarheid toegedaan en verzet zich bijvoorbeeld tegen tirannen (vs. 91-96).¹²⁰⁵ Rethorica is dan ook op aarde de plaatsvervangster van de god Momus (zie annotatie vs. 103), die met zijn kritisch oordeel de geschillen van de hemelingen beslechtte. Aan Rethorica dus de taak om die kritische functie ten dienste van de waarheid op aarde te vervullen, met als gevolg dat de aanhangers van de schijn haar niet kunnen uitstaan (vs. 103-108, negatieve exempla vs. 109-126, positieve exempla vs. 127-138). Kortom: Rethorica (als kritisch onthulster van de waarheid) is als de draad van Ariadne waarmee men zijn weg in en uit de doolhof (des levens) vindt en hypocrisie uit de weg ruimt (vs. 139-141). Ook wanneer Visscher het nut van Rethorica¹²⁰⁶ aan de orde stelt komt hij op dat oordelend vermogen terug. Ze geeft haar dienaren een goed oordeel (vs. 169) en allerlei maatschappelijke geledingen, waaronder ketters en vorsten, brengt ze met haar onthullende kritiek tot waar inzicht in eigen aangelegenheden (vs. 181-186).

Een belangrijke notie waaraan gedurende het hele gedicht telkens weer gerefereerd wordt en die in het verlengde ligt van Rethorica als dienares van de waarheid is de gedachte dat zij, Rethorica, een afgeleide is van de goddelijke waarheid (vs. 47, 52-54, 56, 66, 97 (met enig voorbehoud; zie annotatie), 149-150, 156, 157-162, 180).¹²⁰⁷ Ter illustratie noemt Visscher enkele bijbelse personen die zich van de rhetorica bedienden (vs. 67-81) en vervolgens plaatst hij nadrukkelijk de dichters en de rederijkers in dezelfde traditie (vs. 82). Ook merkt Visscher op dat de stofkeuze uiteindelijk wordt bepaald door de goddelijke waarheid. Hij verdedigt zich tegen verwijten dat de rederijkers gefantaseerde stof gebruiken met het argument dat Jezus met zijn parabels dezelfde methode toepaste (vs. 145-150). In het verlengde daarvan (vs. 151-156) vermeldt hij dat de rederijkers zich oefenen op liefdesgedichten en te rade gaan bij filosofen en de wet der natuur. Als deze voedingsbodem hen uiteindelijk niet verzadigt, leidt Rethorica hen op het rechte pad naar de Schrift om daar de essentie en het ware brood te proeven. Rethorica is in de visie van Visscher dus gerelateerd aan de goddelijke waarheid en wijsheid. Voor hem is dat aanleiding om haar eveneens te positioneren binnen het paulinische concept van de verhouding van de goddelijke wijsheid tot die van de aardse mens (vs. 160-162). Voor God is de wijsheid van de wereld dwaasheid en wie in navolging van Hem wijs wil worden die moet, althans in de ogen van de wereld, dwaas worden (zie annotatie vs. 161-162). Binnen deze zienswijze nu functioneert Rethorica. Ze verdraagt de spot van de wereld en zet, om heel de wereld de hemelse wijsheid te leren, de narrenkap op en wordt uit vrije wil zot.

Tegen het einde van zijn lofdicht behandelt Visscher de vraag wat Rethorica oplevert (163-192) en hij begint met een confrontatie van haar gaven met aards bezit. Dat laatste schenkt slechts onrust door een aanhoudend verlangen naar meer, terwijl Rethorica daarentegen rust schenkt omdat ze tevreden stelt met wat men bezit (vs. 163-168). Rethorica leert dus om materiële behoeften te relativeren, een door de Stoa geïnspireerde levenshouding die bijvoorbeeld door iemand als Coornhert in gelijksoortige bewoordingen werd uitgedragen.¹²⁰⁸ Gerichtheid op het aardse is dan ook zwaar, terwijl Rethorica als licht valt te kwalificeren (vs. 175-180). Verder geeft ze een goed oordeel en de vaardigheid tot adequate en fraaie bewoording (vs. 169-174). Voor allerlei maatschappelijke groeperingen betekent ze, zoals hiervoor al is gememoreerd, een kritische confrontatie met de waarheid in eigen aangelegenheden (vs. 181-186). Tot slot is Rethorica in alle fasen van het menselijk bestaan een daarbij aansluitende bron van genoegen (vs. 187-192).

Visscher richt zich dus vooral op inhoudelijke aspecten van Rethorica. Voor hem is zij in wezen een kritische dienares van de waarheid, die daarbij als uitgangspunt inspiratie door Gods waarheid en wijsheid hanteert. Daarbij valt aan te tekenen dat in het oeuvre van Visscher in concreto weinig van die gepostuleerde goddelijke inspiratie te bemerken valt. Naar aanleiding van zijn Sinnepoppen spreken Porteman en Smits-Veldt van een ‘haast onmerkbare laïcisering van de moralisatie’.¹²⁰⁹ Hetzelfde kan men stellen voor diens Brabbeling. Maar daarmee houdt de overeenkomst niet op. Ook de Sinnepoppen worden nadrukkelijk gerelateerd aan God. De bundel opent namelijk met het embleem ‘Iovis omnia plena’ (‘Alles is vol van God’; ‘sinnepop’ 1.1), terwijl daar in de navolgende levenslessen en -wijsheden in feite niet meer van gerept wordt.¹²¹⁰ Er lijkt zich bij Visscher dus een zekere ongerijmdheid voor te doen in het beroep op Gods waarheid als leidraad voor iemands werk en het gebrek aan concrete manifestaties daarvan bij hemzelf. Mogelijk heeft dat uitgangspunt voor Visscher vooral ingehouden dat men, met Gods wijsheid en waarheid in het achterhoofd, is staat is tot een juiste levenshouding, zonder dat men zich daar telkens weer met zoveel woorden op beroept.

Slechts op één plaats en bijna terloops laat Visscher zich uit over de stijl waarin men deze verheven materie moet uitdragen en deze passage lijkt cruciaal voor een goed begrip van Visschers eigen werk. De aanbevolen stijl blijkt namelijk verrassend genoeg een schertsende manier van presentatie te zijn (‘boertelijck schryven’, vs. 142), die veel meer invloed heeft dan het hardnekkige gedisputeer en gekijf van wereldwijze geleerden (vs. 143-144). Met deze voorkeur om op een innemende manier met een lach de waarheid uit te dragen sluit Visscher zich aan bij een adagium van Horatius, namelijk om lachend de waarheid te zeggen (Satirae 1.1.24). In de uitgave van Horatius' Satyrae uit 1599, waarin voor het eerst ook een substantieel deel van Visschers poëzie verscheen, vertaalde Van Ghistele deze fameuze passage aldus: ‘Nochtans wie sal iemanden verbien // De waerheyt al lachende te vercleeren?’.¹²¹¹ Visscher lijkt met zijn appreciatie van deze schrijfstijl aan te geven hoe hij als auteur die de scherts hoog in het vaandel voert serieus gewaardeerd wil worden, waarover hierna meer.

Roemer Visscher is niet de eerste Nederlandse auteur die de lof van de rhetorica bezong. Al sedert zo'n anderhalve eeuw schreven rederijkers, onder wie Anthonis de Roovere, Anna Bijns en Cornelis van Ghistele, lofdichten op deze kunst. Daarbij hanteerden ze bepaalde kwaliteiten van rhetorica die telkens weer terugkeerden en waarvan ook Visscher zich bedient, zoals het gegeven dat deze kunst iedereen blij maakt, dat ze alle andere vrije kunsten overtreft, een goddelijke gave is en dergelijke meer.¹²¹² Anderzijds is de tekst van Visscher te relateren aan een van de oefenredevoeringen uit de Progymnasmata van Aphthonius, een in de loop van de zestiende eeuw in de door Agricola, Catanaeus en Lorichius bezorgde editie uiterst populair geworden leerboek binnen het humanistische onderwijscurriculum. Een van de door Lorichius aan het corpus van Aphthonius toegevoegde voorbeelden is gewijd aan hetzelfde onderwerp als dat van Visscher, namelijk de lof van de welsprekendheid. Hoewel de tekst veel compacter is dan die van Visscher zijn er zeker overeenkomsten in zowel de argumentele structuur als in de inhoud aan te wijzen. Zo komt bijvoorbeeld ook daar de notie voor over de onmogelijkheid om zoiets groots ten volle te prijzen (vs. 5-6) en de verwijzing naar de mild stemmende vermogens van Orpheus (vs. 133).¹²¹³

Visschers tekst heeft dus aanknopingspunten met in elk geval twee destijds invloedrijke tradities. Er zijn echter nog andere en ook uiteenlopende bronnen voor zijn tekst aan te wijzen. Zo zijn de namen van voorbeeldige bijbelse gebruikers van Rethorica als Mozes, Job en David (vs. 67-76) gebaseerd op het vaak herdrukte encyclopedische werk over uitvinders, De rerum inventoribus (1499), van de Italiaan Polydorus Vergilius. Bij Vergilius worden ze echter als uitvinders van de poëzie, en dus niet van de rhetorica, gepresenteerd.¹²¹⁴ Dit is andermaal een indicatie dat Visscher in deze lofzang geen behoefte had om deze twee grootheden te scheiden (vergelijk vs. 13-24). Aan het einde van het gedicht, waar hij de barheid van zijn eigen tijd probeert te schetsen (vs. 193-198), heeft Visscher zich laten inspireren door een passage over het ijzeren tijdperk in de Metamorphoses (1.127-149) van Ovidius.¹²¹⁵

Een opmerkelijke afwijking in T'lof van Rethorica van de gangbare traditie is de positieve presentatie van de god Momus, die in de visie van Visscher Rethorica als zijn plaatsvervangster op aarde heeft aangesteld (vs. 103-108). Normaliter werd deze god van de kritiek, die uiteindelijk deswege ook van de Olympus verbannen werd, in Visschers tijd zeer negatief als een onredelijke criticaster neergezet (zie ook de annotatie).¹²¹⁶ Er waren echter ook auteurs die, in het voetspoor van Lucianus, hem positief als een voorvechter van de waarheid waardeerden. Die zienswijze was te vinden in de vijftiende-eeuwse satire Momus o il principe van Leon Battista Alberti en in de uit dezelfde eeuw daterende fabel Alithia van Pandolfo Collenuccio, waarin Momus optreedt als strijder voor de Waarheid en uiteindelijk met haar huwt. Visscher vertaalde deze tekst als de Strijdt tusschen Waerheyt en Schijn, die hij ook onderbracht bij de ‘tepel-wercken’ (Te.[5]; zie verder aldaar).¹²¹⁷ Collenuccio zal dus zeker als een bron voor zijn positieve benadering van Momus gediend hebben. Maar ook een denker als Erasmus kan nog aan deze beeldvorming hebben bijgedragen. In zijn adagium ‘Momo satisfacere’ (‘Momus tevredenstellen’; nr. 1.5.74)¹²¹⁸ vraagt hij zich namelijk af of er wel een nuttiger (klassieke) god is dan die van de kritiek, Momus.¹²¹⁹

Er zijn nog andere elementen die wijzen op verwantschap met het gedachtengoed van Erasmus. De notie van de vrije rhetorica die tirannen vermag te kritiseren (vs. 91-96) weerklinkt ook in een van diens Apophthegmata, waar Erasmus het gezegde van de orator Demosthenes behandelt dat zij die het volk willen overheersen de welsprekendheid verwaarlozen. Ze willen namelijk niet met woorden overtuigen, maar dwingen met geweld.¹²²⁰ Een ander opvallend kenmerk in Visschers betoog is de prominente plaats voor het paradoxale concept van de goddelijke wijsheid versus de wereldse dwaasheid. Zoals Christus zich met Zijn kruisdood voor de verlossing van ons allen opofferde, zo trekt Rethorica de narrenkap aan en verdraagt de spot van de mensen ten einde ze ware wijsheid bij te brengen (vs. 157-162). Deze paradox van de christelijke nar werd het meest uitgebreid door Paulus aan de orde gesteld in zijn eerste brief aan de Korintiërs (onder meer 1 Kor. 1:18-2:5; 3:18-19; 4:10). Begin zestiende eeuw heeft Erasmus deze paradox op magistrale wijze gestalte gegeven in zijn Lof der Zotheid (1511), waarin Zotheid zelf tegen het einde (paragraaf 65) haar optreden rechtvaardigt met een beroep op bijbelse autoriteiten als Paulus, Christus en ook Lucas.¹²²¹ Ook bij andere humanisten, bijvoorbeeld bij Melanchthon en diens leerling Matthäus Delius, is de notie van de paulinische dwaasheid terug te vinden, maar de identificatie van rhetorica als instrument van (religieuze) kennisoverdracht met juist dit concept zoals hier bij Visscher lijkt toch vrij uitzonderlijk.¹²²²

Visschers Lof van Rethorica blijkt dus opgebouwd uit een mengeling van zowel traditionele als van soms zelfs zeer opmerkelijke elementen van uiteenlopende herkomst, die alle tezamen uiteindelijk tot een lofdicht met een heel eigen karakter geleid hebben.

De laatste decennia heeft dit literairtheoretische betoog inmiddels de nodige aandacht van de onderzoekers gekregen, met name ook omdat Visschers tekst niet zo eenduidig te interpreteren bleek te zijn. Marijke Spies nam het voortouw en beschouwde Visschers Lof binnen het kader van het paradoxale lofdicht.¹²²³ De tekst blijkt namelijk nauw verbonden met een zestal van dergelijke lofdichten uit de kring van de Amsterdamse rederijkerskamer De Eglentier, waarvan de samenhang naast onderlinge verwijzingen eveneens blijkt uit een aantal gemeenschappelijke kenmerken: onderwerpen die men eigenlijk niet als prijzenswaardig beschouwt (gevangenis, een blauwtje lopen); een paradoxaal, ironisch karakter; een strikt argumenteel en gering ‘literair’ karakter en een uniforme strofische structuur met hetzelfde rijmschema. Binnen het Nederlandstalige literaire aanbod van die tijd nemen ze een bijzondere plaats in.¹²²⁴ De vraag is of T'lof van Rethorica, aangezien het een onderwerp van veel serieuzer aard heeft, ook als een paradoxaal lofdicht aangemerkt kan worden. Aanvankelijk heeft Spies daar ontkennend op geantwoord en het gekarakteriseerd als de theoretische grondslag voor deze lofdichten en, in een ruimer kader, voor een rhetorisch-argumentele opvatting van poëzie.¹²²⁵ Later heeft zij deze mening genuanceerd. Ook T'lof zelf is een paradoxaal lofdicht, zij het van een uitzonderlijke orde, op metaniveau, vanwege het abstracte onderwerp. Daarbij gaat zij uit van wat de rhetorische theorie onder ‘paradoxaal’ verstaat, namelijk argumenten aanvoeren voor een serieuze, ware stelling, die echter niet strookt met de algemene opinie. En iets dergelijks geldt zeker ook voor rhetorica in de door Visscher gepropageerde zin, te weten de kritische onthulster van waarheid.¹²²⁶ Alleen al de argumenten van de tegenstanders van rhetorica die Visscher een voor een weerlegt, wijzen op haar problematische status.

De visie van Spies op Visschers T'lof van Rethorica werd niet door iedereen gedeeld. Ze valt - ten einde de verschillende standpunten helder tegenover elkaar te krijgen - als volgt samen te vatten: het gaat om een serieus te nemen, paradoxaal lofdicht, waarin een lans gebroken wordt voor de kritische rede (in haar functie als onthulster van de waarheid) als essentie van de welsprekendheid; daarbij is sprake van een gelijkschakeling tussen rhetorica en poëzie;¹²²⁷ als zodanig vormt het lofdicht dan ook de theoretische grondslag voor een rhetorisch-argumentele opvatting van poëzie zoals de Amsterdamse kamer De Eglentier die was toegedaan, in contrast met een muzisch-fictionele benadering, die rhetorica en dichtkunst niet als één beschouwt en waarvan met name Jan van Hout in Leiden de exponent was.¹²²⁸ Schenkeveld-van der Dussen ziet Visscher, onder verwijzing naar Q.1.1 als een sprekend voorbeeld, als representant van een ‘niet-idealistische poetica’, waarin geen ruimte is voor ‘hoogdravende uitspraken over goddelijk-geïnspireerde poëzie’. T'lof daarentegen roept volgens haar een heel ander beeld op, wat ze verklaart doordat Visscher hier niet zijn gewone manier van schrijven toepast. Ze beroept zich hierbij op de door hem gebruikte term ‘Rethorijckelijck’ (vs. 24), zonder overigens aan te geven hoe ze deze precies interpreteert. Voor haar is T'lof ook een paradoxaal lofdicht, maar in een andere opvatting dan die van Spies. Volgens Schenkeveld wil Visscher hier juist betogen dat het prijzen van rethorica een dubieuze zaak is, waarbij ze tevens constateert dat Visscher dan wel erg hardhandig de spot drijft met de goddelijke inspiratie.¹²²⁹ Mocht de interpretatie van Schenkeveld juist zijn, dan slaat Visscher hier inderdaad een uiterst cynische toon aan waar het gaat om goddelijke inspiratie en de daarmee samenhangende waarheid. Moet ‘Rethorijckelijck’ hier werkelijk negatief geïnterpreteerd worden? Naar mijn mening moet die term bij Visscher naar alle waarschijnlijkheid op twee manieren geduid worden (zie ook de annotatie bij vs. 24), namelijk als ‘op de manier van de rederijkers’ en als ‘volgens de regels van de rhetorica’. Gezien Visschers voorliefde voor woordspelingen en meerduidigheid ligt dat zeker voor de hand. Bovendien blijkt hij beide technieken in T'lof van Rethorica toe te passen. Zoals we hiervoor zagen gebruikt hij veel traditionele elementen uit rederijkersteksten om rhetorica te prijzen. Daarnaast blijkt de opbouw van zijn lofdicht tevens een schoolvoorbeeld van rhetorische argumentatie, zoals die gebruikelijk was voor de lof op een ars met alle daarbij behorende onderdelen.¹²³⁰ Roemer Visscher lijkt met deze Lof juist een staaltje van zijn kunnen in beide tradities te hebben willen geven dat inhoudelijk wel degelijk serieus moet worden genomen, ondanks de toonzetting zo nu en dan - waarover hierna nog meer. In dit verband zij er bovendien op gewezen dat de Rederijck-kunst (1587), de theoretische verhandeling over de rhetorica van de Amsterdamse kamer De Eglentier, meteen na de deugd als tweede voorbeeld van zaken waarover men zich binnen het genus demonstrativum lovend kan uitlaten de welsprekendheid noemt.¹²³¹ Die plaatsing van de welsprekendheid, direct na de deugd, is veelzeggend. Zoals bekend is Roemers naam voor altijd met de trivium-uitgave van De Eglentier, waarvan de Rederijck-kunst als laatste deel verscheen, verbonden, omdat hij een van de dialoogsprekers is in het eerste deel ervan, de aan de grammatica gewijde Twe-spraack (1584). Al met al lijkt het onwaarschijnlijk dat Visscher zich van deze positieve indicaties zou distantiëren en dat zijn intentie hier in T'lof uiteindelijk niet serieus zou zijn.

Ook Van Stipriaan en Koppenol hebben kanttekeningen geplaatst bij de interpretatie van Spies.¹²³² Van Stipriaan is de mening toegedaan dat Visscher het begrip ‘rhetorica’ op een renaissancistische manier gebruikt door haar een instrument te laten zijn om de kritische vermogens te scherpen. Spies zou evenwel te weinig oog hebben gehad voor de inzet van poëtische en rhetorische middelen als paradox en scherts en zich te zeer concentreren op de belering via argumentatie. Hij is er dan ook niet van overtuigd dat Visscher hier stelling neemt ten gunste van een rhetorisch-argumentele opvatting van poëzie als zodanig. Wel deelt hij de mening dat de dichtkunst ook voor Visscher uiteindelijk tot juiste en belangwekkende inzichten kan leiden. Net als Van Stipriaan ziet Koppenol in T'lof geen pleidooi voor een poëzieopvatting in ciceroniaanse, betogende zin, terwijl hij anderzijds eveneens benadrukt dat Visscher de hogere waarde van de dichtkunst zeker niet ontkent. Koppenol legt veel nadruk op de ironische toon en op de stijlbreuken binnen het gedicht, en komt tot een soortgelijke conclusie als Van Stipriaan, namelijk dat Visscher juist via poëtische middelen, door hemzelf als ‘boertelijck schryven’ aangeduid, een dieper inzicht in en kennis van deugd wil bewerkstelligen. Roemer Visscher zou dan ook minder ver van de muzisch-fictionele literatuuropvattingen van dichters als Jan van Hout afstaan dan wel wordt gesuggereerd.¹²³³ Moser op haar beurt signaleerde een tweedeling in T'lof. Het eerste deel ziet zij als een parodie op de traditionele lof van de rederijkers op rhetorica, waarmee Visscher van deze opvattingen afstand zou nemen. In het tweede, serieuze deel zou Visscher dan zijn eigen visie op de dichtkunst verwoorden, namelijk wijsheid verspreiden door middel van ‘boertelijck schrijven’.¹²³⁴ Deze tweedeling, waarvoor noch de gronden noch de gedachte locatie van het omslagpunt goed duidelijk worden, doet mijns inziens onvoldoende recht aan de coherentie van Visschers betoog.

Aan uiteenlopende meningen dus geen gebrek. Vooral de ironische toon en het lastige begrip ‘paradox’ met zijn uiteenlopende interpretaties lijken daaraan debet te zijn. Wat wilde Visscher werkelijk zeggen? Al die elementen van ironie en paradox zijn onmiskenbaar aanwezig, net als een doorwrochte rhetorische opbouw en inhoudelijke componenten als de kritische waarheidsfunctie van de rhetorica en haar status als afgeleide van de goddelijke waarheid. Hoe valt een en ander te rijmen? Wellicht kan een tweetal factoren ons iets meer houvast geven. Zoals Visscher in zijn tekst aangeeft (vs. 151-156) maken dichters een ontwikkeling door. Hun eerste probeersels zijn liefdesgedichten, dan baseren ze zich op wereldse denkers om tot slot, met Rethorica, de echte, op de Schrift gebaseerde waarheid te smaken.¹²³⁵ Aldus opgevat zou een door Rhetorica geïnspireerd en geleid dichterschap juist de hoogste vorm van dichterlijk vermogen zijn, die pas na verloop van tijd én de nodige oefening bereikt wordt. Een zelfde gedachte lijkt trouwens ten grondslag te liggen aan een van de ‘quicken’ (Q.7.1; zie ook aldaar), waar Visscher op complimenten van Spiegel aan zijn adres over zijn kwaliteiten als dichter op badinerende toon stelt dat oude narren de beste zijn. Het heeft er echter alle schijn van dat Visscher hier wil zeggen dat dichters met de jaren aan zeggingskracht winnen. In verband met dit alles lijkt ook de plaatsing van T'lof binnen de Brabbeling niet zonder betekenis. Het opent namelijk de laatste sectie gedichten van Roemers eigen hand, in hoofdzaak bestaande uit leerdichten met een paradoxaal karakter. Zo bezien zijn de voorafgaande secties met epigrammen, raadsels, sonnetten, elegieën en ‘van alles wat’ het werk van een dichter in ontwikkeling, die nog niet aan het ware dichterschap, met Rethorica als leidsvrouwe, is toegekomen.

En de tweede factor die het geheel zo typisch ‘Visscheriaans’ en tevens zo verwarrend maakt is zijn overtuiging dat men door ‘boertelijck’ (schertsend) te schrijven meer bereikt dan door fanatiek te disputeren (vs. 142-143). Visscher betoont zich daarmee, zoals gezegd, een aanhanger van het horatiaanse adagium dat er niks op tegen is om lachend de waarheid te zeggen. Tegelijkertijd schaart hij zich met deze werkwijze in de traditie van paradoxale argumentaties, die destijds bij de humanisten in zwang was en waarvan de voorbeelden steevast al in de rhetorische schoolboekjes te vinden waren.¹²³⁶ En hoe ironisch, schertsend of paradoxaal ook verpakt, de onderliggende boodschap was serieus bedoeld en stond ten dienste van de waarheid. En in 't geval van T'lof houdt die in dat de volgroeide dichter zich laat leiden door Rethorica in de hoedanigheid zoals die in deze lofzang omschreven wordt.

In de verzen 121-122 is in de redactie Br² een markering voor dubbelrijm aangebracht die in Br¹ ontbreekt. Deze aanpassing is een indicatie voor de zorgvuldigheid waarmee de uitgave van Br² werd voorbereid.

1201 Zie voor een uiteenzetting over deze interpretatie alhier par. I.3.1.6.

1202 Visscher moet aan deze spelwijze belang gehecht hebben. Hij veranderde zelfs in een van Spiegels gedichten ‘Rhetorijcker’ in ‘Rethorijcker’ (zie Sp.[1].18). De variant ‘rethorica’ komt frequent voor in de relevante citaten in het WNT (dl. 12.4, kol. 720-722).

1203 Hetzelfde rijmschema komt voor in een zestal samenhangende paradoxale lofdichten, waarover hierna meer, uit de kring van de Amsterdamse rederijkerskamer De Eglentier, waarvoor Visschers T'lof van Rethorica als een theoretische grondslag beschouwd kan worden, zie: Spies, ‘“Ick moet wonder schryven”’, p. 47. Porteman/Smits-Veldt (Een nieuw vaderland, p. 146) geven een bondige samenvatting van T'lof.

1204 Moser (De strijd voor rhetorica, p. 118-119) signaleert in het eerste gedeelte van het gedicht een opsomming van gemeenplaatsen die de rederijkers sedert lange tijd gebruikten om de lof van de rhetorica te bezingen.

1205 In het oorlogsjaar 1944 legt Overdiep (‘Roemer Visscher’, p. 408-409) door middel van cursivering in zijn weergave van dit lofdicht extra nadruk op juist het verzet tegen tirannen en op de notie ‘vrij’.

1206 Volgens Van der Laan (dl. 1, p. XXVII) legt Visscher juist op het nut van de dichtkunst de nadruk.

1207 Een beschouwing over de in rederijkerskringen zeer gangbare visie over rhetorica als een gave Gods, meer specifiek van de Heilige Geest, in: Moser, De strijd voor rhetorica, p. 71-78, met enkele citaten uit Visscher op p. 75. Zie ook: Spies, ‘Developments’, p. 73-74.

1208 Fleurkens, Stichtelijke lust, p. 151; idem, ‘Zonder tekenen van droefheid’, p. 39-40.

1209 Porteman/Smits-Veldt, Een nieuw vaderland, p. 251.

1210 Porteman/Smits-Veldt, Een nieuw vaderland, p. 251.

1211 ‘Ridentem dicere verum quid vetat?’. Geciteerde Nederlandse vertaling in: Horatius, Satyrae, p. 11.

1212 Voor de lofprijzingen van de rederijkers op rhetorica, zie: Moser, De strijd voor rhetorica, passim, met als bijlage een ruime selectie van deze teksten. Voor Visschers plaats binnen deze traditie aldaar p. 118-119. Zie ook: Spies, ‘Developments’, p. 73-75, 87.

1213 Spies, ‘“Ick moet wonder schryven”’, p. 49; idem, ‘The Amsterdam chamber’, p. 114-115. Er waren overigens ook andere progymnasmata in omloop, zoals die van Hermogenes, maar vooral Aphthonius werd veel gebruikt, zie: Fleurkens, Stichtelijke lust, p. 87; Spies, ‘The Rhetoric of Ronsard's “Hymne de l'Or”’, p. 9.

1214 Polydore Vergil, On discovery 1.8.4-5 (p. 94-95). Voor de relatie met de tekst van Visscher, zie: Spies, ‘The Amsterdam chamber’, p. 115; idem, ‘Rhetoric and civic harmony’, p. 67.

1215 Spies, ‘Rhetoric and civic harmony’, p. 70-71.

1216 In een andere hoedanigheid figureert Momus als ‘kunstbarbaar’ in rederijkersteksten, zie: Moser, ‘Mozes en Momus’, p. 220. Voor zover valt na te gaan verscheen Momus als kunstbespotter overigens pas in 1598 op het rederijkerstoneel, zie: Colleman, ‘“Waer met nu [...]”’, p. 113-115.

1217 Ook in de inleiding tot de Brabbeling komt Visscher met een soortgelijke positieve presentatie van Momus, in confrontatie met Zoylus als de ongefundeerde criticaster. Momus komt elders bij Visscher ook nog voor in Q.2.1, vs. 3 en in ‘sinnepop’ 3.45. Op beide plaatsen wordt hij meer neutraal gepresenteerd in zijn functie van kritisch beoordelaar. In die ‘sinnepop’, geheten ‘Mocht dat schien’, wordt gerefereerd aan een embleem van Hadrianus Junius waarin Momus moet beslissen wie van de goden Neptunus, Pallas en Vulcanus het nuttigste ding ter wereld vervaardigde, respectievelijk een paard, een huis en een mens. Momus kritiek gold met name Vulcanus die verzuimd had in de borst van de mens een opening te maken om daardoor de geheimen van het hart waar te nemen.

1218 Zie voor een vertaling in het Nederlands: Erasmus, Spreekwoorden. Adagia, p. 101-103.

1219 Het meest uitvoerig over de traditie van de positieve benadering van Momus in relatie tot deze passage bij Visscher is: Spies, ‘Rhetoric and civic harmony’, p. 67-68. Zie verder: idem, ‘“Ick moet wonder schryven”’, p. 48; idem, ‘The Amsterdam chamber’, p. 115; idem, ‘Developments’, p. 87; idem, ‘De voordelen van een blauwtje’, p. 59.

1220 Spies, ‘“Ick moet wonder schryven”’, p. 48; idem, ‘The Amsterdam chamber’, p. 115; idem, ‘De voordelen van een blauwtje’, p. 59. Erasmus behandelt Demosthenes in boek 4 van zijn Apophthegmata (aldaar nr. 2, nieuwe nummering [1280]), zie: Opera omnia, dl. 4.4, p. 367.

1221 Voor een identificatie van alle door Zotheid gebezigde citaten, zie: Erasmus, Lof der Zotheid, p. 170-171.

1222 In haar studies over deze tekst heeft Spies meerdere malen aandacht besteed aan deze paulinische paradox, het meest uitvoerig in: ‘“Ick moet wonder schryven”’, p. 48-49; ‘Rhetoric and civic harmony’, p. 68-71; zie verder: ‘The Amsterdam chamber’, p. 116; ‘Developments’, p. 87; idem, ‘De voordelen van een blauwtje’, p. 57-60. Van Stipriaan (Leugens en vermaak, p. 199) interpreteert deze passage in eerste instantie vanuit de behoefte van de dichter om via een ludiek spel, met paradoxen, raadsels en wat dies meer zij, betekenissen en bedoelingen te verhullen. Hij erkent wel de paulinische en erasmiaanse achtergrond van een en ander.

1223 Spies, ‘“Ick moet wonder schryven”’, met name p. 47-50, met reprises en aanvullingen in: ‘The Amsterdam chamber’, p. 113-116; ‘Developments’, p. 87-88; idem, ‘De voordelen van een blauwtje’, p. 59-60; ‘Rhetoric and civic harmony’, p. 65-71.

1224 Spies, ‘“Ick moet wonder schryven”’, p. 44-47. De auteurs zijn Coornhert (initiatiefnemer in 1567), Visscher, Spiegel en Bredero. Drie van deze paradoxale lofdichten zijn in de Brabbeling opgenomen (Te.[2], Te.[4] en Sp.[2.18]).

1225 Spies, ‘“Ick moet wonder schryven”’, p. 47-50.

1226 Spies, ‘Rhetoric and civic harmony’, p. 60-62, 65-66. Voor de specifieke zestiende-eeuwse visie op de ‘paradox’ als een serieuze aangelegenheid inzake een stelling die de algemene opinie voor onwaar houdt maar wel waar is en die men tevens met ironie en in een flexibele stijl van serieus naar licht kan presenteren, zie eveneens: Spies, ‘The rhetoric of Ronsard's “Hymne de l'Or”’, p. 11.

1227 Dezelfde opvatting onder andere bij Matthijs de Castelein in zijn Const van rhetoriken (1555), zie: Spies, ‘“Ick moet wonder schryven”’, p. 50; idem, ‘Rhetoric and civic harmony’, p. 66-67.

1228 Voor de literair-theoretsche oppositie tussen ‘Amsterdam’ en ‘Leiden’, zie onder andere: Spies, ‘Developments’, p. 84-88; Koppenol, Leids heelal, p. 150-155, 162-168.

1229 Schenkeveld-van der Dussen, ‘Het probleem van de goddelijke inspiratie’, p. 185-186. Over Visschers afkeer van gewichtigdoenerij over zijn dichterschap, zonder inspiratie van goden, muzen en wat dies meer zij, zie: idem, ‘Roemer zonder roemerij’, p. 234, 239-240.

1230 Een analyse van de rhetorische structuur in: Spies, ‘The Amsterdam chamber’, p. 114-115.

1231 Spiegel, Twe-spraack, p. 193.

1232 Van Stipriaan, Leugens en vermaak, p. 195-196, p. 302, n. 54 (alwaar een uitwerking van zijn bezwaren tegen Spies); Koppenol, Leids heelal, p. 163-165 (tevens met een samenvatting van de tot dan gevoerde discussie). Het voornemen van beide auteurs om gezamenlijk hun visie op T'lof nader uit te werken (Koppenol, o.c., p. 164, n. 294) heeft nog geen vervolg gekregen.

1233 Abrahamse (Het toneel van Theodore Rodenburgh, p. 8-9) neemt deze visie van Koppenol over.

1234 Moser: De strijd voor rhetorica, p. 118-119; ‘Een half pond Mariken’, p. 66.

1235 Ook Spies (‘The Amsterdam chamber’, p. 115) signaleerde deze ontwikkeling die de dichter doormaakt.

1236 Spies, ‘“Ick moet wonder schryven”’, p. 45, 49.

Annotaties

1	een cleyn dingh: iets onbeduidends; eenichsins aerdich: enigermate gevat, spits van geest (mogelijk ook: enigermate bedreven (?). Het WNT (dl. 1, kol. 554-557, i.v. ‘aardig’) geeft een
	dergelijke interpretatie niet, maar op grond van de basisbetekenis ‘goed in zijn soort’ zou men binnen deze context ook aan ‘een zekere mate van bedrevenheid bezittende’ kunnen denken)
2	dat cleyne ... is: dat wat geringe lof verdient
3	haest: al gauw; hijt: hij het; vercieren: inkleden, te berde brengen
4	uyt mijn sinne: van mijn verstand beroofd
6	Datmen ... manieren: dat men op geen enkele manier geheel naar verdienste prijzen kan
7	Dan: maar; voort: verder
8	En spinnen ... draet: metafoor voor: van een verheven, hoogwaardige zaak iets eenvoudigs maken
9	Om dat: opdat; jonsticheyt: gunstige gezindheid; brenghen te werck: verwezenlijken
10	Teghen haer: jegens haar (= Rethorica, vs. 14)
11	door ghejaecht: snel doen vervliegen; lust: plezier (en gezien de context: op school bij het onderwijs in de rhetorica. Vergelijk ‘Clerck’ in de zin van ‘leerling’ in vs. 12)
12	hy was: of hij was; Clerck: leerling
13	rechten: juiste
16	jonst: genegenheid
17	Nel ofte Tiet: vrouwennamen waarmee men blijkbaar weinig indruk kon maken. Voor de voornaam Tiet, die Visscher vaker toepaste (zie Q.1.28), wordt de negatieve waardering bevestigd door Q.1.38, vs. 1-2. Hij blijkt namelijk negatieve connotaties opgeroepen te hebben (WNT 17.1, kol. 19-21)
18	ghesellen: makkers, kameraden (bedoeld zijn mensen die zich net als Visscher zelf bezig hielden met Rethorica c.q. Poesis (vs. 14). Of hij zich hier aanvankelijk alleen tot de leden van zijn eigen Amsterdamse rederijkerskamer De Eglentier richtte valt uit de tekst niet op te maken. In gedrukte vorm wordt het bereik van deze poëticale overwegingen in feite onbegrensd)
19	Ick ... mede: ik denk dat u dat niet doet en zo zou dat ook voor mij zijn
21	dat elck sy blijckelijck: wat voor een ieder duidelijk zij (namelijk dat de benaming Rethorica of Poesis (vs. 14) eigenlijk niet uitmaakt)
22	achten al die voor: al degenen als [...] beschouwen; Sophisten: lieden die met slimme drogredenen hun gelijk proberen te halen
24	loven: infinitief, behorend bij ‘wil ick’ (vs. 20); Rethorijckelijck: op de manier van de rederijkers (zie: WNT 12.4, kol. 727 onder meer op basis van dit citaat. Gezien de weldoordachte rhetorische opbouw van dit lofdicht (zie de inleiding) kan waarschijnlijk ook aan een ruimere interpretatie van ‘Rethorijckelijck’ gedacht worden, namelijk: ‘volgens de regels van de rhetorica, de welsprekendheid’)
25	verselschapt: vergezelt
27	in rotsen, in ryen: bij het reizen en trekken, bij het (in snel tempo) onderweg zijn (‘rotsen en rijden’ was een destijds gangbare combinatie, zie: WNT 13, kol. 1408, 1455)
28	Jonghers en Maechden: jongemannen en jonge meisjes; isse my een eere: strekt ze me tot eer
29	noch immer soo seere: ook evenzeer
30	eenicheyt: eenzaamheid, alleenzijn
31	Mnemosine: Mnemosyne (klassieke mythologie), personificatie van het geheugen, baarde uit een verbintenis met oppergod Zeus negen dochters, de muzen; u Dochteren al: al uw dochters (de muzen)
32	Parnasso: de Parnassus, een berg in Griekenland, verblijfplaats van de muzen en hun aanvoerder Apollo
33	Bespoeyt: besproei; uyt de Fonteyn ... ghetreden: uit de bron (de Hippocrene of hengstebron, gewijd aan de muzen en dé symbolische bron van dichterlijke inspiratie) ontstaan door een hoefslag van (het gevleugelde paard) Pegasus
34	Stuwt: laat opwellen
35	merckelijck: op duidelijke wijze; der sinnen gloet: wat de geest bezielt
36	Rethorices lof: het lof van Rethorica; lofwaerdich: op een prijzenswaardige manier; verbreden: verkondigen, verbreiden
37	op het ronste: ronduit, zonder omwegen
38	alleen: als enige
39	Daermen: waar men; recht: op de juiste manier
40	mach: kan
42	recht: terecht; hier onder duycken: hiervoor (= Rethorica) onderdoen
45	langhwylich: langdurig; hooren: aanhoren
46	lichtende claerheyt: schitterend licht (ook andere rederijkers stelden Rethorica zelf als een ‘licht’ voor, zie: Moser, De strijd voor rhetorica, p. 165-166)
50	plompe verstant: domme verstand; verwurghen: verstikken
51	voort: daarna; voort ... verghetelheyt: dezelfde frase is te vinden in het begin van de inleiding tot de Brabbeling (aldaar p. 3, r. 5-6)
52	recht yvere colen: waarachtig vurige kolen (metafoor voor de waarachtige dichterlijke inspiratie, zeer waarschijnlijk zelfs zoals die van God afkomstig is. De gebruikte formulering lijkt namelijk ingegeven door Jesaja 6:6-7, waar een engel de onreine lippen van Jesaja met gloeiende kool beroert om deze te zuiveren. Het gaat in elk geval om een vorm van inspiratie die tegengesteld is aan die welke zich baseert op het menselijk vernuft, zoals omschreven in de volgende verzen 53-54)
53	vier des vernufts: vuur van het menselijk inzicht (gebaseerd op de eigen rede en niet op Gods wijsheid en derhalve beperkt of onjuist, zie: WNT 20.1, kol. 1680)
54	Promethei: Prometheus (genitivus) (Prometheus (klassieke mythologie) trotseerde oppergod Zeus en stal voor de mensen het vuur, dat Zeus hen wilde onthouden, uit de godenhemel); verwaende vermetelheyt: zelfingenomen hovaardigheid
56	ghebroet: broedsel
57	voor en nae: onophoudelijk; smert: smart
58	Onghelijck: anders dan; ontrusten: onrustig maken
59	Voort: verder; onlusten: tegenzin
60	Arent: arend, adelaar; t'onverteerlijck hert: het onverteerbare hart; Als de Arent ... hert: verwijzing naar de straf die Zeus aan Prometheus oplegde omdat deze de godenhemel het vuur ontstal ten bate van de mensen (vs. 54). Prometheus werd aan een rots geketend waar een adelaar hem overdag zijn lever kwam uitpikken die vervolgens 's nachts weer aangroeide. Deze dagelijkse kwelling hield aan totdat Prometheus uiteindelijk verlost werd. Visscher kiest hier, zoals overigens ook elders (Tu.7, vs. 4), voor het hart als orgaan in plaats van voor de lever, wellicht omwille van het rijm
63	Astrologia: in deze opsomming van de vrije kunsten of artes liberales noemt Visscher hier in de plaats van de traditioneel daartoe behorende astronomie de astrologie. Omdat hij behoefte had aan onderwerpen met negatieve aspecten zal hij tot deze opvallende keuze gekomen zijn. Overigens ontbreekt in zijn overzicht de geometrie. Deze omissie is te verklaren uit de beschikbaarheid van slechts zes versregels in deze strofe voor zeven vrije kunsten; loghens: leugens; neeringhe: bedrijf, manier van doen
64	grauwen: snauwen
65	niet: niets; stameren: gebrekkig spreken; bauwen: onhebbelijke geluiden maken
66	Dan: maar
67	ghepasseert: doorgetrokken hebbende
68	roode Meyr: Rode Zee
69	vaersen: verzen
70	Deuteronomii: Deuteronomium, een van de boeken van het Oude Testament; beschreven: geschreven
74	Rethorijckelijck: op de wijze van de rhetorica; sanck: zong
75	soet: aangenaam van klank
76	Wort ghepresen: namelijk David (vs. 73) van die: door hen die; dees const: deze kunst (= Rethorica); willen bedelven: onder de grond willen begraven; Wort ... bedelven: met de nodige ironie worden hier diegenen te kijk gezet die David, die zo ‘Rethorijckelijck’ (vs. 74) Gods lof weet te zingen, prijzen en dat terwijl ze zelf de rhetorica uit de wereld willen laten verdwijnen
77	hem selven: zichzelf
78	Dat eens goet is: wat eens goed is (= in dit geval David, vs. 73)
79	of leest: van leest
80	schijn: gedaante (= verzen)
81	sonderlinghen in-val: buitengewone ingeving; rasenden Gheest: in vervoering zijnde geest
82	Sulcx: zodanig; Poeten: hier waarschijnlijk de dichters uit lang vervlogen en, gezien de tot nu toe genoemde namen, bijbelse tijden, in contrast met de meteen hierna genoemde, volop actief zijnde rederijkers
83	eensdeels: in zekere zin; een volcxken doch: toch één volkje
84	Die daer zijn: die (betrekkelijk voornaamwoord, verwijzend naar ‘de Poeten en de Rethorijckers’, vs. 82) er zijn; hebben gheweest: zijn geweest
85	Dattet de Romeynen: dat de Romeinen het (= mijn opvatting dat rhetorica en poëzie hetzelfde zijn); verstaen: opgevat
86	haer schou plaetsen ... dick: hun theaters met dikke muren
87	nae eysch, tot des consts gheleghenheyt: volgens de eisen die de aard van die kunst stelt
88	Veronensers: inwoners van Verona (vermaard vanwege zijn Romeinse amfitheater); ginghen op desen baen: begingen deze weg
89	Nimis: Nîmes (stad met een goed bewaarde Romeise arena, tevens amfitheater)
90	haer goede gheneghenheyt: hun welwillende gezindheid (jegens het toneel)
91	consten: vrije kunsten of artes liberales (met uitzondering van de geometrie genoemd in vs. 61-66); machmen: kan men; nomen: noemen
93	uytroept: luidkeels van zich laat horen; voor: ten behoeve van (de mensen in)
94	straffe ghesetten: strenge wetten
95	Steecken: al blazende laten horen
97	Woude: zou [...] willen; t'kindeken: de context biedt onvoldoende houvast om dit begrip, net als Rethorica bedoeld als symbool voor de waarheid, precies te duiden. Het woord roept associaties op met het kindje Jezus en dat sluit aan bij de goddelijke oorsprong die Visscher aan Rethorica toeschrijft (zie vs. 47, 52-54, 56, 66). Bovendien wordt Rethorica even verderop (vs. 157-162) in een cruciale passage met Jezus Christus vergeleken. Zoals Hij, mens geworden, de kruisdood verdroeg, zo moet Rethorica de spot van de wereld verdragen om haar ware wijsheid te kunnen leren (zie ook de inleiding). Het begrip zou echter ook kunnen staan voor het onschuldige kind als zodanig, dat, net als de dwaas volgens een zeer gangbaar concept van destijds en nog steeds, zelfs spreekwoordelijk de waarheid spreekt (WNT 7.2, kol. 2970; Harrebomée, Spreekwoordenboek, dl. 1, p. 214; Stoett, Nederlandsche spreekwoorden, nr. 1145)
98	haest: gauw
99	Daer: waar; nae: naar; met nechtich begeeren: met heftig verlangen (negatief bedoeld)
100	Wyven: vrouwen; haer: hun; smyten: slaan
101	Cramers: kooplui; beschyten: bedriegen
102	Hoe ... scheeren: de meest waarschijnlijke interpretatie is de meest letterlijke: ‘hoe zouden de apen (= de bedriegers, de onbetrouwbaren) de schapen (= de eerlijke, oprechte mensen) kaal scheren’. Een andere mogelijkheid is een variant op het spreekwoord ‘de aap scheren’ (zich aanstellen, komedie spelen, waarbij het werkwoord ‘scheren’ staat voor ‘doen alsof’, ‘spelen voor’, WNT 14, kol. 482). In dat geval zou de interpretatie zijn: ‘hoe zouden de apen (= de bedriegers, de onbetrouwbaren) doen alsof ze schapen (= eerlijke, oprechte mensen) waren’. In beide gevallen gaat het om het bedriegen van eerlijke mensen door oneerlijke lui
103	Momus: god van de kritiek (klassieke mythologie), die gevraagd en ongevraagd de goden op de Olympus zijn scherpe oordeel liet horen, wat uiteindelijk tot zijn verbanning leidde. Doorgaans wordt Momus negatief beoordeeld als personificatie van onredelijke kritiek en bedilzucht, maar Visscher waardeert hem juist positief als degene die in de hoge sferen van de klassieke godenhemel de waarheid dient en die Rethorica heeft aangesteld als zijn waardige plaatsbekleedster op aarde (zie ook de inleiding); Hemel: klassieke godenhemel
104	der schijn Goden pleyten: de geschillen van de schijngoden (uit de klassieke mythologie); te berechten: een eindoordeel te vellen
105	bedillen mach: zich op vittende wijze kan bezighouden met; dese cluchten: deze bedrieglijke (aardse) aangelegenheden (zoals bijvoorbeeld in de vorige strofe omschreven; zie WNT 7.2, kol. 4396-4397 voor negatieve betekenismogelijkheden van ‘klucht’)
107	Ghestelt: aangesteld; Stadthoustere van waerden: eerbiedwaardige plaatsvervangster
108	spruyt: komt voort; schijns-volck: mensen die de voorkeur geven aan de schijn boven de waarheid (de volgende strofen specificeren wie daartoe behoren); moghen: kunnen
109	teghen: in strijd met
110	voor: boven
111	door gonst: voor gunsten (financieel of anderszins)
112	haer: hun; Schriftuere: de Heilige Schrift; dryven: doen voorkomen
113	primum mihi (Latijn); eerst ik
114	Taelmans: advocaten
116	op eenendertich ... tellen: eenendertig procent rente rekenen
117	voor goet: als goed
118	loghens: leugens; knoopen: tot stand brengen
119	Jordens: onnozelaars (de mansnaam Jorden komt in de Brabbeling meerdere malen voor om specifiek de bedrogen echtgenoot te typeren, zie annotatie bij Q.2.32, vs.7); om ghelt: voor geld; haer: hun
120	Voort die: verder zij die; haer troude Wyven: hun echtgenotes (eigenlijk: hun getrouwde vrouwen); met andere besparen: door middel van andere vrouwen ontzien (namelijk door zelf buitenechtelijke omgang met andere vrouwen te hebben en aldus hun eigen echtgenoten de echtelijke plichten te ‘besparen’)
121	Die: zij die
122	Broeders: uit de context valt niet af te leiden of het hier mannen in het algemeen betreft of meer specifiek kloosterlingen; Sint Jobs trappen getelt hebben: een venerische aandoening hebben opgelopen (?) (plausibele suggestie in het WNT 7.1, kol. 308. Sint-Job werd beschouwd als de patroon van de lijders aan geslachtsziekten en diverse uitdrukkingen waarin zijn naam voorkomt hebben betrekking op dergelijke aandoeningen, zie aldaar)
123	dees const: namelijk Rethorica; af: door
124	bevleckt: bezoedeld
125	te met: meteen; haer ghebreecken: hun tekortkomingen; ondeckt: openbaart
126	Dan: maar; pryselijck: prijzenswaardig; dat van dese: wat door dezen
127	Cicero: Marcus Tullius Cicero (106-43 v. Chr.), invloedrijk Romeins staatsman, filosoof, auteur, redenaar en advocaat. Hij schreef onder andere belangrijke standaardwerken op het gebied van de rhetorica. In 63 v. Chr. ontmaskerde hij als consul een samenzwering van Catilina (vs. 128), die zelf vergeefs naar het ambt van consul had gestreefd, tegen de Romeinse Republiek. Hij deed dat via een viertal fameuze toespraken, de Catilinarische redevoeringen, waarvan met name de eerste nog altijd gezien wordt als een schoolvoorbeeld van rhetorisch vermogen; daer door: daardoor (namelijk de vijandigheid van Catilina, vs. 128)
128	van: door; Catilina: Lucius Sergius Catilina (108-62 v. Chr.), bereidde in 63 v. Chr. een staatsgreep tegen de Romeinse Republiek voor die door Cicero aan het licht werd gebracht (zie annotatie vs. 127). Zijn medestanders werden ter dood veroordeeld en gewurgd. Catilina zelf kon vluchten en stierf begin 62 in een veldslag
129	Leet: verdroeg; standachticheyt: standvastigheid
130	Als: toen; Octavius: Gaius Julius Caesar Octavianus Augustus (63 v. Chr.-14 n. Chr.), geboren als C. Octavius. In 27 v. Chr. verleende de Senaat, na een jarenlange machtsstrijd, hem de alleenheerschappij over het Romeinse Rijk, tegelijk met de titel Augustus (Verhevene). Het wordt zelfs voorgesteld alsof men hem deze macht opdrong; van: door; verheven: tot de hoogste macht verheven
131	Vraechde: vroeg [hij]; wat quaets: welk kwaad
132	aendachticheyt: hier: toewijding
130-132	Als Octavius ... aendachticheyt: tot nu toe is het niet gelukt om deze uitspraak aan Octavius / Augustus te koppelen of daarvoor een door Visscher gebruikte bron te traceren. Wel zijn er uit
	de klassieke periode verwante gevleugelde woorden van anderen bekend en wellicht heeft Visscher die, abusievelijk, met Octavius in verband gebracht. Zo reageerde de Griekse filosoof Antisthenes (ca. 446-366 v. Chr.), toen hij door schurken geprezen werd, met de uitspraak: ‘Ik ben doodsbenauwd dat ik iets slechts heb gedaan’. En toen hij te horen kreeg dat velen hem prezen, vroeg hij zich af: ‘Wat heb ik dan voor verkeerds gedaan?’ (Diogenes Laërtius, Leven en leer van beroemde filosofen, 6.5 en 6.8). Ook de Atheense staatsman Phokion (ca. 402-ca. 318 v. Chr.) zat, toen hij de bijval van het volk voor zijn standpunt verwierf, met de vraag of hij misschien iets verkeerds gezegd had (Plutarchus, Moralia, 188 A, Phocion 4). Al deze uitspraken zijn in populaire bronnen als de Apophthegmata en de Adagia van Erasmus terug te vinden, terwijl daar een soortgelijke uitspraak van Octavius / Augustus ontbreekt (Apophthegmata 4, sub Phocion 3; Apophthegmata 7, sub Antisthenes 19 en 31; Adagia 3.1.32)^1237
133	Orphei: Orpheus' (genitivus; klassieke mythologie). Met zijn lier wist Orpheus het verharde gemoed van mensen mild te stemmen, wilde dieren en ook de onbezielde natuur (letterlijk) in beweging te brengen en zelfs de heersers van de onderwereld zo te roeren dat ze hem toestonden zijn echtgenote Eurydice uit het dodenrijk weg te voeren, wat uiteindelijk mislukte door Orpheus' ongeduld; t'woeste volck: de nog ongeciviliseerde mensen
134	Rethorices: Rethorica's; soet luydende: aangenaam klinkende
135	waer in ... leyt: waarin de werkelijke waarde van het leven gelegen is
136	regheren: besturen; redelijck: op een verstandige manier
137	vredelijck: in vrede
138	oordeelen: beoordelen
139	Dit: lees: Rethorica als instrument van waarheid; rechten Dedalo: oprechte Daedalus (klassieke mythologie). Daedalus bouwde voor de Kretenzische koning Minos een labyrint om de Minotaurus, een mensenverslindend monster met een stierekop en menselijke romp en ledematen, te herbergen. Hij bracht de koningsdochter Ariadne op het idee om haar geliefde Theseus (zie annotatie vs. 141) met een draad de weg in en uit dat labyrint te laten vinden. Naast de verwijzing naar de Daedalus uit de klassieke mythologie, die als zodanig een gefantaseerd personage is, zou met de frase ‘vanden rechten Dedalo’ ook nog een ‘echte Daedalus’ bedoeld kunnen zijn, die dan de ware beoefenaar van de rhetorica personifieert en die mensen uit de doolhof van de hypocrisie weet te leiden
141	Minotaurissche ypocrisy: het huichelachtige en misleidende geheel van het labyrint rond de Minotaurus (zie ook vs. 139), waaruit men niet kon ontkomen. Elk jaar verslond het monster zeven jongens en zeven meisjes uit Athene totdat de held Theseus hem doodde en er vervolgens in slaagde om met behulp van de draad van Ariadne uit die doolhof te ontsnappen; verschoren: vernietigen
142	te werck brenghende: tot stand brengend, bereikend; boertelijck schryven: schertsende manier van schrijven (vergelijk het advies van Horatius in zijn Satirae 1.1.24 om lachend de waarheid te zeggen, ‘ridentem dicere verum’)
143	hertneckich: hardnekkig
144	verstandighe: deskundige; Doctoren: geleerden
145	Dan: maar; groote belantaernde kaersen: ‘grote lichten’ (letterlijk: ‘grote, van lantaarns voorziene kaarsen’. Visscher doelt hier op de geleerde ‘Doctoren’ uit vs. 144. Tegelijk speelt hij met de destijds gangbare uitdrukking ‘een grote lantaarn zonder licht’ voor iemand met weinig verstand in verhouding tot zijn postuur, WNT 8.1, kol. 1079-1080; Stoett, Nederlandsche spreekwoorden, nr. 1332)
146	Rethorijckers: rederijkers; haer vaersen: hun verzen
147	Poetelijcke droomen: dichterlijke fantasieën; cluchten: dwaasheden; fabulen: fabels
148	haer: hen (= de rederijkers, vs. 146); Datse: wat ze (= de critici van de rederijkers, vs. 145-147)
149	t'exempel: het voorbeeld; haer Meester: hun Meester (= Jezus Christus); naer: na
150	jae by parabulen: zelfs door middel van parabels
151	niet: niets; stichten: maken
152	Proeven: proberen; haer vleughels: hier: hun pennen (?)
153	voort: vervolgens; Wet der natueren: destijds regelmatig gehanteerd ethisch concept, met als belangrijkste leefregel ‘behandel anderen zoals je zelf behandeld wilt worden’. Dit uitgangspunt is gebaseerd op de wetmatigheden in de wereld om de mens heen, de ‘natuur’, en niet op de Schrift. Die brengt Visscher hierna (vs. 156) ter sprake als ultieme basis voor Rethorica en haar beoefenaars
154	draf: eigenlijk: afvalproduct van graan en dergelijke waaruit men onder andere bier brouwt, ook wel: bezinksel van een vloeistof. Hier gebruikt als metafoor voor: voedingsbodem van mindere kwaliteit (voor voedselmetaforen bij de rederijkers, zie: Moser, De strijd voor rhetorica, p. 182-183); haer: hun; mach versaden: kan verzadigen
155	leytse: voert ze
156	der Schriftueren: van de Heilige Schrift
157	Ghelijck als: precies zoals; d'eenighe Soon ... Vader: Jezus Christus, zoon van God de Vader
158	alle gader: allemaal
159	Om dat: opdat; vry: verlost
160	draecht: verdraagt; sy: Rethorica
161	Treckt de cap aen: zet de narrenkap op; ghewillich: vrijwillig; sot: dwaas
162	al: heel; wijs te maken: hier letterlijk en in positieve zin bedoeld, niet met de bijgedachte aan ‘iemand iets op de mouw spelden’, waarbij ‘wijs’ tevens opgevat dient te worden als zich baserend op de goddelijke wijsheid (zie annotatie vs. 161-162)
161-162	Treckt ... te maken: Visscher beroept zich hier op een concept dat Paulus aan de orde stelt in zijn eerste brief aan de Korintiërs, namelijk de wijsheid Gods tegenover die van de wereld. Het komt erop neer dat de wijsheid van de wereld dwaasheid is in de ogen van God en wie wijs (in navolging van God dus) wil worden die moet (in de ogen van de wereld) dwaas worden (onder andere 1 Kor. 3:18-19). Dit nu is precies wat Visscher hier adviseert. Ook de twee prenten die de Brabbeling opsieren dragen deze zienswijze uit. Op beide staat een man met een narrenstok in de hand en op één prent draagt de man tevens een narrenkap (zie de commentaar alhier bij het voorwerk van de Brabbeling, ter hoogte van Br^2 p. [9]). De meest bekende uitwerking van deze paradoxale oppositie tussen wijsheid en dwaasheid is natuurlijk de Lof der Zotheid van Erasmus, die zich overigens ook op de desbetreffende passages bij Paulus beroept (zie ook de inleiding alhier)
163	gierighe: hebzuchtige
164	u Afgoden: uw afgoden (aardse verlangens en behoeften die in wezen niet relevant zijn, zoals materieel bezit en sexuele lust); t'eenighen daghen: op enig moment
166	hebt: bezit; zijt arm: [maar] bent arm; begeerende lust: begerig verlangen (dat ontevreden stemt omdat men steeds meer wil)
167	Hy weynich, is rijck: hij (= de dienaar van Rethorica, zoals voorgestaan door Visscher, dus zich oriënterend op de goddelijke waarheid) [bezit] weinig, [maar] is rijk; ghenoeghende rust: innerlijke rust die tevreden is met wat men heeft
168	wassen: groeien
169	Dan sy: Maar zij (= Rethorica)
171	spreucken: opmerkenswaardige zegswijzen; te vercieren haers redens glans: de glans van hun betoog te verfraaien
172	afmalen: afschilderen; Alle dingh ... afmalen: de frase heeft betrekking op het rhetorische begrip evidentia (iets levendig voor ogen stellen om meer indruk op de lezer te maken, zie: Jansen, Decorum, p. 214)
173	daer toe: daarenboven
174	Noch hier en boven: en daar nog bovenop; Lauren crans: lauwerkrans (onderscheidingsteken, onder meer voor begenadigde dichters)
175	Swaer: lastig te dragen; der vraten: van de vraatzuchtigen
176	der gierighen: van de hebzuchtigen; gulden: gouden
177	dalende ter Hellen: die in de hel doet zinken
178	Licht: gemakkelijk te dragen; const: lees: Rethorica; verlast: belast
179	des waerheyts gast: de gast van de waarheid (bijstelling bij ‘deucht’)
180	lichte: onbezwaarde (vanwege morele tekortkomingen)
181	Sy: lees:Rethorica; clare spieghel: heldere spiegel (als hulpmiddel om tot inzicht te komen); leecken: niet zo goed ontwikkelden
183	ghebidt: rij tanden; mennen: in het gareel te houden
184	de Ghemeente: het kerkvolk; af: van
185	daer [...] doorschout: waardoor [...] doorziet
186	spore: aansporing; nae: naar
187	den kinderen: voor de kinderen
188	jonghers: jongelingen; sprakelijckheyt: spraakzaamheid
189	solacelijck overdencken: troostrijke bezinning; oude bedaechden: mensen van hoge leeftijd
190	soo eerlijcken ... noemen: zo'n eerzaam tijdverdrijf als men maar kan noemen
191	bogaert: boomgaard
192	reghel: richtlijn
193	over: gedurende
194	Mey: mei was het traditionele tijdstip waarop de nieuwe huur van land, huizen en dienstboden inging, derhalve ook de tijd om te verhuizen. Vandaar het toenmalige spreekwoord ‘Een vroege mei maken’, wat staat voor met de noorderzon vertrekken (WNT 9, kol. 452); vervaren: naar elders verhuisd
195	Justiti: gerechtigheid; ghevloden: gevlucht
196	van Ypocrisy: door schijnheiligheid
197	slaept ... wanghen: is in een diepe slaap (?) (de uitdrukking doet spreekwoordelijk aan, maar kon als zodanig niet getraceerd worden)
198	Dan: maar; alleen behout noch het velt: laat zich als enige niet uit het veld slaan
193-198	Trouwe ... het velt: de strofe is gebaseerd op een passage over het ijzeren tijdperk in de Metamorphoses (1.127-149) van Ovidius (zie ook de inleiding alhier)
200	Ghy: verwijst naar ‘mijn penne’ (vs. 199); onversaet: nog niet verzadigd
202	Rust: laat rusten; u: uw; ghespleten lip: het gespleten uiteinde van de schrijfpen
203	Scheyter uyt: ‘hou ermee op’ én ‘ga er vandaan’; als: zoals
204	latet: laat het [schip]; legghen: liggen
203-204	Scheyter uyt ... legghen: Visscher gebruikt hier het spreekwoord ‘Hij scheidt eruit als de schipper uit zijne schuit: die laat haar midden in 't water liggen’ (Harrebomée, Spreekwoordenboek, dl. 2, p. 253, 441, helaas zonder bronvermelding), waarmee gezegd lijkt te worden dat iemand midden in een aangelegenheid ermee ophoudt. In dit geval zou het betekenen dat de auteur nog veel meer argumenten tot lof en eer van Rethorica zou kunnen aanvoeren

1237 Met dank aan mw. dr. T. ter Meer voor haar waardevolle suggesties.

Overlevering

Br^2/1 p. 159 [= 156]-162

Varianten

25	blijschap, Br^2 < blyschap, Br^1
69	van Rethorijcke: Br^2 < vant Rethorijcke; Br^1
73	Harps Br^2 < Her*p*s Br^1
74	vaersen Br^2 < vaerssen Br^1
86	schou plaetsen Br^2 < schou-plaetsen Br^1
96	toegheneghen. Br^2 < toe gheneghen. Br^1
121	gespeelt Br^2 < ghespeelt Br^1; ghelt,, Br^2 < ghelt Br^1
122	getelt,, Br^2 < ghetelt Br^1
153	Philosophi, Br^2 < Philosophij, Br^1
185	doorschout, Br^2 < door schout, Br^1

Editie¹²³⁸

VdL 2, p. 36-42, 93-95

1238 Ter gelegenheid van de aanvaarding door Marijke Spies van haar hoogleraarschap aan de Vrije Universiteit te Amsterdam in 1995 publiceerde uitgeverij AD&L, hors commerce, vier ongeannoteerde exemplaren van T'lof van Rethorica. De tekst werd op basis van het exemplaar UB-Amsterdam 430 G 53 geëditeerd door Wouter Abrahamse; de vormgeving was in handen van Paul Dijstelberge. In 1987 wijdde Annemiek Sterk (Instituut voor Neerlandistiek, Universiteit van Amsterdam) haar doctoraalscriptie D'ongehoirde clanck der Nederlandscher luyten aan Visschers lofzang op de rhetorica.

Literatuur

Overdiep, ‘Roemer Visscher’, p. 408-409; Spies, ‘“Ick moet wonder schryven”’, p. 47-50; Schenkeveld-van der Dussen, ‘Het probleem van de goddelijke inspiratie’, p. 185-186; Koppenol, ‘Een tegendraadse poëtica’, p. 17-18; Spies, ‘The Amsterdam chamber’, p. 113-116; Spies, ‘Developments’, p. 87-88; Spies, ‘1 juli 1584’, p. 180; Spies, ‘Lastige Amsterdammers’, p. 12; Van Stipriaan, Leugens en vermaak, p. 195-196; Abrahamse, Het toneel van Theodore Rodenburgh, p. 8-9; Koppenol, Leids heelal, p. 163-165; Moser, ‘Een half pond Mariken’, p. 66; Spies, ‘Rhetoric and civic harmony’, p. 65-71; Moser, De strijd voor rhetorica, p. 118-119, p. 266-271 (niet geannoteerde tekst); Porteman/Smits-Veldt, Een nieuw vaderland, p. 146-147

Oeuvre

Een uitwerking van het negatieve beeld van rentmeesters in vs. 113 is te vinden in Q.7.9.

Te.[2]
Het Lof van een blaeuwe scheen.

Gedicht met een in eerste instantie enigszins raadselachtig titel, die aangeeft dat het gaat om een lofzang op een blauwe scheen, een begrip dat Visscher overigens telkens weer in de tekst op speelse wijze hanteert. Ten einde duidelijkheid te scheppen over dat wat duistere onderwerp legt de dichter in de tweede strofe (vs. 7-12) de precieze betekenis ervan uit. De blauwe scheen is de afwijzende reactie van een meisje op de avances van haar aanbidder, ofwel het blauwtje dat hij dan loopt. Visschers overwegingen in dichtvorm over dit fenomeen tellen 210 verzen, verdeeld over 35 strofen van zes versregels met het rijmschema AABCCB.

Hoe wonderlijk dat ook lijkt (vs. 3-4), de dichter wil beweren dat een blauwtje een prijzenswaardig iets is. Hij voert daartoe tal van argumenten aan, maar met de essentiële overwegingen opent hij zijn betoog (vs. 13-30). Doordat een blauwtje waarheid en zekerheid verschaft, verdrijft het onzekere gevoelens als hoop en twijfel. Daarnaast geeft een blauwtje aan degene die ermee geconfronteerd wordt de nodige levenswijsheid waarmee men, zoals uit het vervolg zal blijken, zijn voordeel kan doen. Een blauwtje voorkomt bovendien narigheid, zoals de schade en schande die men in jeugdige onbedachtzaamheid over zich af kan roepen, getuige bijvoorbeeld Paris. Als Helena hem had afgewezen dan zou Troje niet verwoest zijn.

Deze aspecten worden vervolgens nader uitgewerkt. Zo blijkt het zeer moeilijk om een geschikte echtgenote te vinden en een afwijzing behoedt voor een foute keuze, zoals een vrouw die de baas in huis wil spelen. En in het zeldzame geval dat men toch een goede echtgenote gevonden heeft, dan is ze ofwel zwanger of heeft een kwaaltje. Zonder echtgenote is men bovendien bevrijd van de plichten om voor een gezin te zorgen; men kan in dat geval ongestoord doen waar men zin in heeft. Door een blauwtje herkrijgt de verliefde ziel haar rust en het kan zelfs heilzaam zijn voor de ziel als zodanig, namelijk wanneer de afgewezene besluit in een klooster in te treden. Bovendien gaat het liefdesbedrijf met veel leugens gepaard - vleien met zoete woordjes - en een blauwtje leert vervolgens hoe weinig die waard zijn. Al met al geeft een blauwtje inzicht in de ander - de moeilijk te doorgronden vrouwen (vs. 141) - én in zichzelf (vs. 144).

Na alle lof voor het blauwtje volgt ter hoogte van vers 157 een verrassende wending in het betoog. De dichter laat namelijk weten dat hij het huwelijk geenszins wil laken. Hij beschouwt het als een genezende pleister die iemands wil, die op het terrein van de liefde bij de opgelopen blauwtjes onmachtig is gebleken, tot rede brengt. Bovendien dragen opgelopen blauwtjes positief bij aan het huwelijk. Het levert namelijk betere echtgenoten op die minder behoefte hebben om zich los te wrikken uit de huwelijksband en om de bloemetjes buiten te zetten. Daarbij weet een goede echtgenote haar man aan zich te binden en hem - na alle inspanningen bij het zoeken van een partner - tot rust te brengen. Immers, wat men met moeite verwerft, dat koestert men (vs. 186).

Uiteindelijk prijst de dichter dus het huwelijk, door God ingesteld en zowel geluk brengend als nuttig voor de mens (vs. 189), boven het door hem zo geprezen blauwtje (vs. 187-188). Hij maakt echter één kanttekening (vs. 190-192): als hij niet degene kan krijgen die hij wil, dan aanvaardt hij dat vanuit de overweging dat er erger kwaad mee voorkomen wordt. Ergo: een huwelijk met een minder gewenste partner is af te raden vanwege de grotere risico's die het in zich draagt.

Tot slot wordt het hele betoog afgerond en onderstreept door twee strofen vol kernachtige spreuken (vs. 193-204), door de humanisten van destijds beschouwd als samenballingen van wijsheid en gewaardeerd vanwege hun argumentele kracht.¹²³⁹ Ze leren dat iedereen wel eens bot vangt of tegenslag ondervindt, maar dat zoiets iemand toch ten goede komt omdat het inzicht en wijsheid genereert.

Visscher betitelt zijn lofzang op een blauwtje als een ‘wonder-sproock’ (vs. 4), waarmee hij deze meteen karakteriseert als een paradoxaal lofdicht, bedoeld om een ware stelling te bewijzen die evenwel in strijd is met het algemeen gevoelen. Met de term ‘wonder-sproock’ verwijst Visscher, naast andere overeenkomsten in de openingsregels, naar Coornhert, die haar voor het eerst gebruikte in diens Lof van de ghevanghenisse, eveneens een paradoxaal lofdicht, dat dateert uit 1567.¹²⁴⁰ Zoals hiervoor in de inleiding bij T'lof van Rethorica al is aangegeven behoort Het Lof van een blaeuwe scheen tot een reeks samenhangende paradoxale lofdichten, naast Visscher geschreven door Coornhert, Spiegel en Bredero. Formuleerde Visscher in zijn Lof van Rethorica zijn visie op de functie van de rhetorica, in zijn Blaeuwe scheen laat hij zien wat hij op een lastig terrein als de bewijsvoering van een paradoxale stelling vermag. Analyse van de argumentele opbouw van deze tekst toont aan dat Visscher trouw de richtlijnen toepast zoals die door de eigen Amsterdamse kamer De Eglentier in de beste humanistische traditie geformuleerd waren in haar handleiding voor de rhetorica, de Rederijck-kunst (1587).¹²⁴¹

Het gedicht opent, vanzelfsprekend, met het exordium (strofe 1, vs. 1-6) dat interesse en welwillendheid bij de lezer moet opwekken. De propositio, een bondige formulering van de te verdedigen stelling, volgt in strofe 2 (vs. 7-12). De daarop volgende strofen 3-5 (vs. 13-30) bevatten de divisio, een onderverdeling van de stelling in verschillende aspecten (geen twijfel door een blauwtje, wel wijsheid maar geen narigheid). Nadat eerst een voorlopige conclusie geformuleerd is in strofe 6 (vs. 31-36) volgt de eigenlijke argumentatie die bijna de hele rest van het gedicht beslaat (strofe 7-34, vs. 37-204). Het blijkt een vernuftige en gevarieerde argumentatie pro en contra, opgebouwd uit bevestigingen van de stelling (confirmationes) en weerleggingen van tegenwerpingen (refutationes), waarin Visscher er zelfs in slaagt om zijn lof op het blauwtje te laten uitmonden in een beargumenteerde voorkeur voor het huwelijk, waarvoor het lopen van een blauwtje een goede basis blijkt te zijn. Kort en bondig wordt het lange betoog in één strofe (nr. 35, vs. 205-210) afgesloten in de peroratio.

In dit paradoxale lofdicht volgt Visscher dus vaardig de algemene rhetorische richtlijnen zoals die onder andere in de Rederijck-kunst waren vastgelegd. Daarnaast sluit het aan bij de voorkeur van de humanisten voor dit genre en bij hun onderwijstraditie waarin ruimschoots aandacht was voor rhetorische argumentatieoefeningen pro en contra, bijvoorbeeld voor of tegen het huwelijk, waarvoor de nodige modellen in omloop waren. Door niet alleen de kwaliteiten van de blauwe scheen, maar ook die van zijn tegenpool de verliefdheid in het pendantgedicht T'lof van de Mutse spitsvondig te beargumenteren toont hij zijn affiniteit met een en ander en draagt hij in concreto de educatieve idealen van De Eglentier uit.¹²⁴² Daarbij is het wel opmerkelijk dat deze twee lofdichten over zo tegengestelde onderwerpen uiteindelijk allebei tevens een lofprijzing van het huwelijk blijken te zijn.

Er zijn enkele bescheiden sporen van de receptie van Het Lof van een blaeuwe scheen. Zo heeft men, in het begin van de zeventiende eeuw in de omgeving van De Eglentier, de intentie gehad om de tekst in een verzamelhandschrift op te nemen (zie rubriek ‘Overlevering’). En zogezegd te Amsterdam maar wellicht te Antwerpen verscheen in 1635 een pamflet De blauwe scheen dat Frederik Hendrik bespot als de geflipte minnaar van Brabant. Voor wie de relatie met Roemer Visschers gedicht over dat onderwerp mogelijk ontgaan was, gold de volgende mededeling: ‘Ghetrocken uyt de Brabbelinghe van Roemer Visscher’.¹²⁴³

De varianten tussen Br^2/1 en Lm hebben hoofdzakelijk betrekking op spelling, interpunctie en gebruik van hoofdletters. Toch doen zich ook redactionele varianten voor die wijzen op aanpassingen in de tekst voor de editie 1614. Zo is er her en der voor andere woorden gekozen. In vers 71 bijvoorbeeld werd de ‘buik’ een ‘rug’ en in vers 201 krijgt de schaatsenrijder geen ‘slagen’ meer te verduren maar ‘smakken’.¹²⁴⁴ Naast varianten als een woordje meer of minder en soms ook een iets gewijzigde zinsbouw¹²⁴⁵ zijn er bovendien enkele rectificaties uitgevoerd, onder meer in vers 40. Daar werd echter de juiste mythologische naam ‘Danaus’ vervangen door de bijna identieke, maar onjuiste variant ‘Danaes’, die elders (J.5, vs. 1) ook voorkomt en betrekking heeft op Danaë. Verwarring ligt bij zulke verwante naamsvormen voor de hand. In vers 163 werd de vrijer, deze keer wel terecht, veranderd in een vrijster.¹²⁴⁶ Tot slot doet de meest opmerkelijke bijzonderheid zich voor in de titel van dit gedicht in de redactie Lm, waar Roemer Visschers initialen een zeer prominente plaats hebben gekregen. En dat terwijl de auteur van T'loff vande mutse niet bekend heette te zijn. Het is een van de doorzichtige aanwijzingen in deze Leidse uitgave om de auteur ervan, wellicht zelfs voor de iets minder goed ingewijden, te onthullen.¹²⁴⁷

1239 Spies, ‘De voordelen van een blauwtje’, p. 66; idem, ‘Hier is gheen Helikon [...]’, p. 19-21.

1240 Voor een analyse van de argumentatie in Coornherts lofdicht, zie: Spies, ‘Coornherts “Lof”’; meer specifiek voor de term ‘wonder-sproock’: Spies, ‘“Ick moet wonder schryven”’, p. 44; idem, ‘De voordelen van een blauwtje’, p. 56.

1241 Ik baseer me op een uitvoerige rhetorische analyse van deze tekst in: Spies, ‘De voordelen van een blauwtje’, p. 60-67.

1242 Uitvoeriger gegevens over het humanistische onderwijs in de rhetorica en hun eigen bemoeienissen met het paradoxale lofdicht zijn te vinden in de inleiding bij Te.[1]. Zie verder: Spies, ‘“Ick moet wonder schryven”’; idem, ‘De voordelen van een blauwtje’.
Van der Laan (dl. 1, p. XXXVII; dl. 2, p. 95) verwijst nog naar twee gedichten voor en tegen de liefde van Ronsard (‘Cartel contre l'amour’, ‘Autre cartel pour l'amour’) als soortgelijk werk. Van een verdere overeenkomst dan aansluiting bij de pro- en contratraditie en de liefde als onderwerp is echter geen sprake (Ronsard, Oeuvres, dl. 2, p. 254-256).

1243 Porteman/Smits-Veldt, Een nieuw vaderland, p. 499.

1244 Zie verder: vs. 102: ‘goede’ > ‘groote’; vs. 104: ‘menich’ > ‘veel’; vs. 153: ‘vermorst’ > ‘vermuft’; vs. 155: ‘nae een’ > ‘op eer’; vs. 174: ‘nemen’ > ‘draghen’; vs. 182: ‘vreuchden vreuchdelijck’ > ‘vreuchde jeuchdelijck’; vs. 197: ‘buyten boort’ > ‘over boort’; vs. 207: ‘u’ > ‘het’.

1245 Vs. 33, 55, 64, 77, 108, 154, 170, 175, 181, 194. Opmerkelijk is verder nog het uiteindelijke weglaten van ‘blinde’ in de frase ‘verminde blinde ooghen’ (vs. 95) en het twee keer gebruiken van ‘eerste’ in de laatste redactie van vers 116 om dat aspect te benadrukken.

1246 Correcties in de interpunctie werden nog uitgevoerd in vs. 68 en 97.

1247 Zie verder over de ‘anonieme’ Leidse uitgave par. I.2.2.

Annotaties

Titel	blaeuwe scheen (passim): blauwtje, afwijzing door een meisje dat men het hof maakt
1	loose: bedrieglijke
2	Wonder: iets wonderbaarlijks; cooct: bekokstooft; in domme ... sinne: in het onervaren, onnadenkende gemoed van de jeugd
4	wonder-sproock: opzienbarende, controversiële uitspraak, paradox
6	rustighe: flinke
7	Dan: maar; is te seggen: wil zeggen
9	waen: ongefundeerde verwachting; dat twijfel doet derven: die de twijfel laat verdwijnen
10	op een ... gheleyt: op een verkeerde persoon heeft gericht
11	claer bescheyt: duidelijk antwoord
14	is behanghen: gepaard gaat
15	T'welck: wat
16	door weygherens claerheyt: door de duidelijkheid van de afwijzing
17	waen: ongefundeerde verwachting
18	Dat: wat; ghepresen: om geprezen te worden
19	Die: wie
20	druck: verdriet
21	wroet: zwelgt; sotte: dwaze
22	vroet: verstandig
23	in reden stellen: tot rede te brengen
24	Dat: wat
25	notelijc quaet: noodzakelijke (= niet te ontlopen) kwaad
26	jonckheyt: jeugd; deur onbedachten raet: vanwege onbezonnen voornemens
27	moeyten: verdrietelijkheden; hen comt bestryen: hen komt bestoken
28	Paris, Helena: de Trojaanse koningszoon Paris werd op een gegeven moment aangewezen tot scheidsrechter in de twist tussen de godinnen Hera, Pallas Athene en Aphrodite over de vraag wie van hen de mooiste was. Ze probeerden Paris voor zich te winnen met fraaie beloften. Hij koos voor Aphrodite die hem de liefde van de mooiste sterfelijke vrouw beloofde en daarbij de naam liet vallen van Helena, de echtgenote van Menelaos, koning van Sparta. Paris schaakte haar en dit leidde uiteindelijk tot de oorlog om Troje en de verwoesting van deze stad; zijn scheen ghestoten: een blauwtje gelopen; schoone: mooie
29	De huysen ... op een na: als Helena Paris had afgewezen, zou Troje niet verwoest zijn. Alleen het huis van Paris zou dan niet zijn voortgezet vanwege gebrek aan nageslacht
30	lustich: aangenaam; lyen: lijden
31	zijns cranckheydts gront: de oorzaak van zijn ziekte; seyt: vertelt
32	conste: bekwaamheid
33	Loontmen: beloont men; croonen: waardevolle muntstukken van zilver of goud; ducaten: waardevolle gouden munten; vaerdich: prompt (bijwoord)
34	danck: vriendelijke afwijzing; spijt: afwijzing vol hoon
37	mocht: zou [...] kunnen; vinnen: vinden
39	hert: hart; mocht: zou [...] kunnen
40	Danaes [sic] ghebroet: Danaus' nakomelingschap (en niet die van Danaë, zoals hier abusievelijk gesuggereerd wordt), bekend als de Danaïden (klassieke mythologie). Vanwege onderlinge spanningen weigerde Danaus zijn vijftig dochters met de vijftig zoons van zijn broer Aegyptus te laten trouwen. Onder druk stemde hij uiteindelijk toch toe, maar hij gaf al zijn dochters een dolk om daarmee hun bruidegom in de huwelijksnacht te doden. Op één na voerden ze die opdracht uit. Alleen Hypermnestra spaarde het leven van haar echtgenoot Lynceus. De overige zussen moesten als eeuwigdurende straf in de onderwereld water scheppen in een bodemloos vat
41	een maer nauwelijcx: amper één (= Hypermnestra)
42	een heet hangh-yser ... tasten: een hachelijke aangelegenheid (spreekwoordelijke uitdrukking, zie: WNT 5, kol. 2096; Harrebomée, Spreekwoordenboek, dl. 2, p. 283, dl. 3, p. 217)
43	locken: gaan
44	goedertieren: zachtaardig; eel: (zedelijk) hoogstaand van karakter
45	sinnelijck: verstandig
46	Wijf: vrouw
47	dat gheeft my wonder: dat vraag ik me verwonderd af
48	slordighe: slonzige; snarre: bitse; quade: lastige; Wijven: vrouwen
49	zijn scheen te stoten: een blauwtje te lopen; deurt loopen vlytich: bij het ijverig rondlopen [op zoek naar een partner]
50	Wijf: vrouw; quaet: lastig; snar: bits; spytich: nukkig
51	darf segghen: 't waagt om te zeggen; liecht als een Wachter: spreekwoord, verwijzend naar de omgekochte wachters bij het graf van Jezus die na Zijn verrijzenis de leugen verspreidden dat Jezus' discipelen Zijn lijk gestolen hadden (Mat. 28:11-15; zie: WNT 24, kol. 508)
53	Gaet siet: ga kijken; pot-spijs: etenswaar die gekookt wordt
54	schreyt: huilt; Jan gaet achter: Jan ga naar achteren (namelijk om in het achterhuis, waar het woongedeelte is, voor de huishouding te zorgen. In de winkel aan de voorkant neemt de echtgenote de honneurs waar (vs. 52-54). De opdracht aan Jan is tevens een woordspeling met een ‘Jan Ga-achter’, een vent van niks (WNT 7.1, kol. 186))
56	So: dan; niet: niets; moeten: mogen; dat: wat
57	buyten: synoniem van ‘ruilen’ en vaker in combinatie met dat woord gebruikt
58	gantsch: helemaal
59	speelnoot: makker; brenghen in: binnenbrengen
60	knorren: mopperen
61	eens ja: één keer ja (tegen een vroegere makker om binnen in huis te komen, zie vs. 59); qua vel: boze wijf; baren: tekeergaan
62	al soud ... varen: ook al zou ik naar de hel gaan
63	soo wel: net zo goed; voocht: baas (in de huishouding)
64	kaelgat: kale neet; luysbos: luizenkop; t'zijn ... clappen: het zijn mijn duiten die rammelen (dus: ik ben degene die het geld heeft ingebracht)
65	Sal ... ghelden: als ik mee moet betalen; soo: dan; mee snappen: ook mijn zegje doen
66	En is ... dan uyt: en ook al is het huis van u, maak dan dat je wegkomt
67	al: helemaal; somen daer luttel vint: zoals men er weinig vindt
68	nu: nu eens; dan bevrucht: dan weer zwanger; met kint: (opgezadeld) met een (pasgeboren) kind
69	Soo: dan; moeten van haer sy zijn: van haar zijde mogen wijken
70	steenende: zacht kermend
71	crieck: achterste
72	Denckt: bedenk
73	Hy is niet verwachtende: hem staat niet te wachten; t'schreyen: het huilen
74	Maerten: dienstboden; Knapen: knechten; goedt: bezit
75	brouwen: bereiden van allerlei, ook warme, dranken; smeulen en smoken: synoniemen voor ‘op een zacht vuur doen braden of smoren’
76	peris: wederhelft, partner; met: mee; fluys: bepaald type kaartspel, maar ook kaartspel in het algemeen (gezien de context lijkt het waarschijnlijk dat de kaartmetafoor tevens dubbelzinnig bedoeld is: ‘ook al heeft hij geen wederhelft, hij komt sexueel toch wel aan zijn trekken’)
77	t'huys: in huis
78	opgaet: opengaat; roockt zijn coocken: rookt zijn keuken; Daer zijn beurs ... coocken: spreekwoordelijke uitdrukking waarmee men in feite aangeeft dat degene die betaalt te eten heeft (WNT 7.1, kol. 2589; Harrebomée, Spreekwoordenboek. dl. 1, p. 52). Hier zal men dit gezegde in iets ruimere zin moeten interpreteren: ‘wie betaalt kan zijn (ook sexuele) behoeften bevredigen’
79	een: één; die crijcht haest de cost: die komt gauw genoeg aan zijn kostje
80	voor meer: [om] voor meer [monden]; de blaeuwe scheen verlost: daarvan verlost een blauwtje
81	nae: naar; Daerom ... nae de bal: positieve variant van het spreekwoord dat men de kolf niet naar de bal moet werpen, ofwel dat men het spel niet gewonnen moet geven, ook wel dat men in materiële zin niet alles op het spel moet zetten. Hier wordt juist het tegenovergestelde beweerd: iemand zonder verplichtingen jegens anderen kan zich in zijn bestedingen risico permitteren
82	vaert: gaat
83	Naet wederkeeren ... niet: zijn verlangen staat er niet zo naar om terug te keren
84	soo waechtet al: dan beweegt alles; Want als ... waechtet al: spreekwoordelijke uitdrukking, meestal gebruikt om de armoede aan te geven van iemand die niets meer bezit dan wat hij op of om het lijf heeft. Als zo iemand opspringt dan beweegt zijn hele bezit. Het spreekwoord kan
	bovendien van toepassing zijn, zoals in dit geval, op iemand die geen banden met of verplichtingen jegens anderen heeft (WNT 24, kol. 593-594; Verdenius, ‘Als ik opspring’)
85	bevrijt datmen: behoedt ervoor dat men; mach worden: het risico loopt te worden
86	Bock ... Jorden: allemaal synoniemen voor een bedrogen echtgenoot
88	alst hem lust: als hij er zin in heeft
91	hopent Vryer: jongeman op vrijersvoeten die hoop koestert
92	t'clinckgat: het gat in een deur om iets als een pen of een touwtje door te laten waarmee men de klink van buitenaf omhoog kan halen; ringh vander deuren: deurklopper
93	naem: goede naam
94	dancken: afslaan van de avances; de sotheyt: die dwaasheid; dooghen; dulden
95	verminde: verliefde
96	crijcht weder: herkrijgt; naem: goede naam; met: samen met; eerste: aanvankelijke
97	dancken van haer: afwijzen door haar; t'hert dede doolen: het hart van slag maakte
98	Beschermt ... coolen: beschermt de handen tegen de hete kolen (lees: ‘zorgt ervoor dat men zijn vingers niet brandt aan de al te vurige liefde’)
99	met ghewelt: met kracht
100	rasery: razernij
101	hert: hart
102	danck van Lief: afwijzing door de aanbedene; luste: genoegen
103	menich: menigeen
104	in een Clooster loopen: naar een klooster gaan
105	Daerse: waar ze
106	Versaken: doen afstand van: schoone: mooie
107	Een: één
108	werckt: bewerkstelligt
109	Martha: prototype van de nijvere huisvrouw, gebaseerd op Lucas 10:38-42. Ze was net als Maria van Bethanië een zus van de door Jezus uit de dood opgewekte Lazarus. Van dit zusterpaar vertegenwoordigt Maria het contemplatieve leven (vs. 113) en Martha het actieve bestaan; woelen: hard werken; ghesint: geneigd
110	te besorghen heeft: in het onderhoud moet voorzien van; Wijf: vrouw
111	oorsaeck van: aanleiding tot
112	Vryer: jongeman op vrijersvoeten; aflaet: zijn pogingen opgeeft; deur hope cranck: vanwege weinig hoop
113	Maria: personificatie van het niet actieve, beschouwende bestaan (zie vs. 109). Jezus gaf de voorkeur aan Maria boven haar zuster Martha, omdat zij (Maria) naar Hem luisterde in plaats van net als Martha te redderen. Jezus liet Zijn voorkeur blijken met woorden die Visscher hier overneemt (vs. 113-114; Luc. 10:42), namelijk dat Maria het goede deel had uitgekozen; danck: zin
114	uytvercoren: uitgekozen
115	Lief: aanbedene; troost: positieve beantwoording van zijn gevoelens jegens haar; derf: durft
116	ten eersten: meteen; van: door; beslaghen: als echtgenoot geaccepteerd
117	goetduncken twijffelijck: gevoelens van twijfel
118	dorst ick: als ik [...] durfde; troost ontfaen: een positieve reactie op mijn toenaderingspogingen krijgen
119	hooger: in een hoger milieu; gevrijt: naar iemands hand gedongen; ick ... gedaen: dan had ik daar beter aan gedaan
120	gherijffelijck: voordelig
121	haer Lief: hun aanbedene
122	soot is, ... wesen: zoals het is, maar zoals het zou kunnen zijn
123	manierlijck: welgemanierd, ook in de zin van zedig; schoon: mooi
124	Voort: verder
125	te wesen: om te zijn
126	haer scheenen stoten: een blauwtje lopen; dat ... wonder: dat wekt hun verbazing op
127	Veel prysens ... hovaerdich: veel lof prikkelt het hoogmoedige hart
128	Meenen dattet: [zij] menen dat het; zijt al: zij het allemaal
129	hooren nae Liefs: luisteren naar des aanbidders
130	schoon: mooi; laelijck: lelijk
131	smaelijck: onbeschoft
132	al sou u herte: ook al zou uw hart
133	sommighe ... verhoogen: sommige [meisjes]die zich daardoor niet verheven voelen
134	versierde loghen: opgesmukte leugen
135	Betalen: [zij] belonen; goede: vriendelijke; eenen soeten praet: zoete praatjes
137	En stoot ... seer dick: en loopt dan dus zeer vaak een blauwtje
138	Tot dat ... verstaet: totdat hij precies weet hoe het met dergelijke aangelegenheden gesteld is
139	na oude wennisse: naar oude gewoonte
140	doort ondervinden: door ondervinding; kennisse: inzicht
141	seer diep zijn te delven: heel moeilijk te doorgronden zijn
142	ontydich vleyen: ongepaste vleierij
144	leertse: leert ze [= de blauwe scheen]; hem selven: zichzelf
145	verwinner: overwinnaar; verwonnen: overwonnen
146	rosen hoet: van rozen gevlochten krans, gedragen als eerbewijs of als tooi, ook door jongemannen en dan in het bijzonder nog vrijers of bruidegoms (WNT 13, kol. 1545-1546; zie ook Te.[4], vs. 108). De context hier combineert beide aspecten. De rozenhoed is een eerbewijs voor de overwinnaar in de liefdesstrijd; voor: als
148	Die zijn ... verliesen: wie zichzelf overwint bij het verlies van zijn aanbedene
149	hoetken van biesen: dorre, van biezen gevlochten krans, een ‘onderscheidingsteken’ behorend bij tegenslag in de liefde (WNT 6, kol. 786; zie ook Q.3.18, vs. 1; Te.[4], vs. 108)
151	Hoe: op welke grond; Vryers: jongemannen op vrijersvoeten; so: zulke
152	zijt teycken van eere: zij het ereteken (= de blauwe scheen, vs. 150); Dat zijt ... bedecken: figuurlijk bedoelde en destijds vaker toegepaste wijze van uitdrukken om aan te geven dat men het blauwtje dat men gelopen heeft camoufleert (WNT 7.2, kol. 5859), door namelijk de opgelopen ‘blauwe scheen’ met een kous te bedekken
153	houdent: het beschouwen; vermuft: door de liefde van hun helder oordeel beroofd; ghecapte heylicheyt: met een kap bedekt (in dit geval dus een kous) teken van heiligheid. (De uitdrukking roept in eerste instantie associaties op met de monnikskap als teken van zedige heiligheid, maar is hier juist bedoeld om haar aan het oog te ontrekken, zoals uit het vervolg valt op te maken. Degenen die zogenaamd pretenderen met deze ‘kap’ zedigheid te bedekken zijn echter van hun helder oordeel beroofd (want ‘vermuft’). Daarom moeten we hier in tweede instantie zeker ook aan de zotskap denken. Er wordt natuurlijk geen zedigheid bedekt gehouden, maar schaamte voor een opgelopen blauwtje)
154	schimp: hoon; nijt: afgunst
155	schieten: hun pijlen richten; vermaert: die aanzien geniet
156	blijftet verburghen: blijft het (= de blauwe scheen) verborgen; om: omwille van; veylicheyt: een gevoel van veiligheid
158	Sanct of Sanctin: (mannelijke of vrouwelijke) heilige (van de blauwe scheen)
159	heerlijckheyt: vertoon
160	Dan tis: maar het [= het huwelijk] is; playster: pleister; heelt: geneest
161	onder reden ... macht: de machteloze wil onder de rede
162	des scheens blaeuwe begeerlijckheyt: de bedrieglijke begeerte behorend bij een blauwtje
163	Vryster: meisje van huwbare leeftijd; te verhopen: te verwachten
165	uyt het nest: als ze pas uit het nest komen (namelijk rechtstreeks uit het ouderlijk huis en zonder de nodige levenservaring)
166	kooten: de bloemetjes buiten zetten^1248; tijt: jonge jaren
167	doort stoten ... quijt: door een blauwtje te lopen raakt men veel dwaze streken kwijt
168	opt eerst: in een vroege periode (van iemands leven); opt lest: op het einde
169	van: door; bestruijft: afgewezen
170	eerst: voor de eerste keer; is ghehuijft: de kap is opgezet
171	dickmael: dikwijls; bant: de band waarmee de valk met de valkenier verbonden is
172	die zijn scheen ... ghewoon: ‘wie gewend is zijn scheen te stoten’ én ‘wie gewend is een blauwtje te lopen’
173	weet vant loon: kent de beloning
174	hem: zich; stroocken: aaien, liefkozen
175	schoon: al; Wijf: vrouw; banden: banden die hem in zijn vrijheid belemmeren
176	Loopt: gaat uit
178	die zijn ... heeft: wie een blauwtje gelopen heeft
179	by nacht: als het donker is; al sat: helemaal beu
181	Bysonder soo: in het bijzonder als; deuchdelijck: deugdzaam
182	Sijn herte ... jeuchdelijck: zijn hart houdt zij door middel van vreugde jong
183	alle ander: alle andere (meisjes, vrouwen)
184	is sy: betekent zij
185	moeyten: inspanning; ghewent: verkeerd
186	dat: wat; arbeyt: inspanning, moeite; met minne: met vredig genoegen (het betreft een vaste uitdrukking met als betekenis ‘in vrede’, ‘met genoegen’ (WNT 9, kol. 748). Gezien de context zou Visscher hier wellicht ook een meer letterlijke interpretatie bedoeld kunnen hebben, namelijk ‘met liefde’); beseten: als bezit gekoesterd
187	Dan: maar
188	veel meer: veel hoger
189	van: door; de menschen: voor de mensen; salich: gelukkig makend; nut: nuttig
190	mach: kan
191	Soo: dan
192	quader: groter onheil; beschut: afgeweerd
194	altijt gheen: niet altijd
195	Vogelaer: vogelvanger; om niet: tevergeefs; spreen: uitspreiden
196	Pyper: fluitspeler; altemet: zo nu en dan; discoort: vals
198	goet ghesel: prima vent
199	waer: handelswaar; verstant: inzicht
200	naerstich: ijverige
201	smacken: valpartijen
202	Scheepbreeckinghe: schipbreuk
203	voordachter: meer weloverwogen
204	Scheen stoten: een blauwtje lopen; Vryer: jongeman op vrijersvoeten
205	rustich: manmoedig
206	lustich: opgewekt
207	soo: dan; op spreken: iets over te zeggen hebben
208	dat: wat
209	die t'sop ... smaeckt: destijds gangbaar spreekwoord, gebruikt om aan te geven dat wie iets ondervonden heeft weet wat het te betekenen heeft (WNT 14, kol. 2528; Harrebomée, Spreekwoordenboek, dl. 2, p. 281)
210	een speltken by steken: destijs gebezigde uitdrukking om aan te geven dat men voorstelt om over een bepaald onderwerp op te houden. Over de eigenlijke achtergrond van dit spreekwoord zijn verschillende visies in omloop. Volgens Visscher in zijn ‘sinnepop’ 1.13 heeft het te maken met de gewoonte om aan de zijkant van een brandende kaars een speld te steken. Zodra die er
	uitviel moest iemand die voortdurend alleen aan het woord was zijn mond houden. Een andere verklaring wijst op de gewoonte om een speldje in een boek te steken op de plaats waar men ophield (Harrebomée, Spreekwoordenboek, dl. 2, p. 287, dl. 3, p. 337; WNT 14, kol. 2690)

1248 In zijn recensie van dit deel van de editie Van der Laan suggereert Brands (p. 101) ‘aan de boemel gaan’ in reactie op de interpretatie ‘lichtmissen’ door Van der Laan (dl. 2, p. 96), dat zoveel betekent als ‘zich overgeven aan losbandigheid’.

Overlevering

Br^2/1 p. 163-169; Lm p. 13-24 (B3r-C4v)

In de Staatsbibliothek te Berlijn bevindt zich een Nederlands verzamelhandschrift (Ms.germ.qu.154) met onder andere toneelsteksten van Hooft en Spiegels Numa. In de inhoudsopgave op de eerste bladzijde staat onder meer vermeld: ‘Noch een gedicht van de blauwe scheen door R.V.’. Deze woorden zijn echter doorgeschrapt en de tekst ontbreekt in het handschrift.¹²⁴⁹ Het betreft een verzameling teksten die te relateren is aan de Amsterdamse kamer De Eglentier en die werd aangelegd in het begin van de zeventiende eeuw.¹²⁵⁰

1249 Gegevens ontleend aan: Kalff, ‘Een nieuw handschrift van Hooft’, p. 261.

1250 Tuynman, ‘De const van rhetorike’, p. 15-16; Hooft, Lyrische poëzie, dl. 2, p. 154, sub 2-3, p. 171, sub 5. Het jongste gedicht van Hooft in dit verzamelhandschrift dateert uit 1605.

Varianten

Titel	Het Lof Br^2/1 < t'Loff Lm; blaeuwe scheen. Br^2/1 < Blaeuwe Scheen, door R.V. Lm
1	Wonderlijck Br^2/1 < Wonderlick Lm; zijne Br^2 Lm < zyne Br^1; loose minne: Br^2/1 < lose minnen, Lm
2	cooct Br^2/1 < koockt Lm; joncheyts sinne: Br^2/1 < jonckheyts sinnen, Lm
3	voortstellen, Br^2 < voort stellen: Br^1, voort stellen, Lm
4	ick Br^2/1 < ic Lm; wonder-sproock Br^2/1 < wonder spreuck Lm, beweeren, Br^2/1 < beweeren Lm
5	blaeuwe scheen Br^2/1 < Blaeuwe Scheen Lm (idem: vs. 7, 15, 22, 25, 72, 80, 85, 120, 150, 159, 164, 198, 206); prysen Br^2/1 < prijsen Lm; begeeren, Br^2/1 < te begheeren Lm
6	rustighe lustighe Br^2/1 < lustighe rustighe Lm
8	uyt legghen, Br^2/1 < uytleggen: Lm
9	Tis afsnyding Br^2/1 < T'is affsnijdinghe Lm; hoop Br^2/1 < hoop, Lm; waen, Br^2/1 < waen Lm; twijfel Br^2/1 < t'wijffel Lm; derven: Br^2 < derven; Br^1, derven Lm
10	Liefd Br^2/1 < lieffd'Lm
11	bescheyt, Br^2/1 < bescheyt Lm
12	Lief nimmermeer Br^2/1 < Lieff nummer Lm
13	hope, Br^2/1 < hope Lm; verlanghen, Br^2/1 < verlangen, Lm
14	met sorch Br^2/1 < mit sorghe Lm; altijt Br^2/1 < altijdt Lm; behanghen, Br^2/1 < behangen, Lm
15	alderbest Br^2/1 < alder best Lm; ghenesen; Br^2/1 < genesen: Lm
16	Wantse Br^2/1 < Want sy Lm; twijffel door weygherens Br^2/1 , t'wijfel deur weygerings Lm
17	toont Br^2/1 < thoont Lm; waerheyt, Br^2/1 < waerheyt. Lm
18	Dat Br^2/1 < Dat de Lm; toont, Br^2/1 < toont Lm; ghepresen? Br^2/1 < gepresen? Lm
19	Liefden Br^2/1 < lieffden Lm; ghehadt ongheluck, Br^2/1 < gehadt ongeluck, Lm
20	blyschap, Br^2/1 < blijschap, Lm
21	menschen: Br^2 Lm < menschen; Br^1
23	ghemoet, Br^2/1 < gemoet. Lm
24	redelic Br^2/1 < redelick Lm; maect, Br^2/1 < maeckt Lm; wenschen? Br^2 Lm < wenschen*?* Br^1
25	voort notelijc quaet, Br^2/1 < voor nootelijck quaet Lm
26	deur Br^2/1 < door Lm
27	hen comt bestryen: Br^2/1 < hem comen bestrijen: Lm (Br^2/1 heeft een abbreviatuur voor het persoonlijke voornaamwoord (‘hē’), terwijl Lm op dezelfde plaats ‘hem’ heeft staan. Toch is voor ‘hen’ gekozen, omdat het begrip ‘jonckheyt’ (vs. 26), waarop het betrekking heeft, hier meer als een collectief functioneert waarbij men geneigd is aan een meervoud te denken)
29	na, Br^2/1 < na. Lm
30	lyen? Br^2/1 < lijen? Lm
31	Siecken Br^2 < siecken Br^1 Lm; cranckheydts Br^2/1 < cranckheyts Lm
32	brenght Br^2/1 < brengt Lm; door Br^2/1 < deur Lm; gesontheyt, Br^2/1 < ghesontheyt, Lm
33	Loontmen die Br^2/1 < Loontmen Lm; vaerdich? Br^2/1 < vaerdich: Lm
34	blaeuwe scheen Br^2/1 < Blaeuwe Scheen, Lm; of spijt, Br^2/1 < off spijt Lm
35	Vryers van d'eeuwighe Br^2/1 < Vrijers vande eeuwighe Lm
36	prysens Br^2/1 < prijsens Lm
37	vragen, soumen Br^2/1 < vraghen, soudmen Lm; vinnen, Br^2/1 < vinnen Lm
38	Vrouwe Br^2/1 < vrouwe, Lm
39	s'Mans Br^2/1 < s'mans Lm; verheughen Br^2/1 < verheugen, Lm; ontlasten? Br^2 Lm < ontlasten; Br^1
40	Dochters Br^2/1 < dochters Lm; Danaes [sic; zie inleiding en annotatie] ghebroet, Br^2/1 < Danaus gebroet Lm
41	nauwelijcx ghevonden Br^2/1 < naulijcx gevonden Lm
42	ist Br^2/1 < isset Lm; hangh-yser Br^2/1 < hangyser Lm
43	T'sal Br^2/1 < T'zal Lm; locken Br^2 < locken, Br^1, lucken Lm; de meesten deel, Br^2/1 < den meestendeel, Lm
44	Lief Br^2/1 < Lieff Lm; verstandich Br^2/1 < verstandich, Lm
45	Ghetrou Br^2/1 < Getrou, Lm; sinnelijck, Br^2/1 < sinnelick, Lm; salse Br^2/1 < sal sy Lm; blyven: Br^2/1 < blijven. Lm
46	Wijf Br^2/1 < wijf Lm; Man bysonder, Br^2/1 < man bysonder: Lm
47	gheeft Br^2/1 < geeft Lm
48	lelijcke, slordighe, snarre, Br^2/1 < leelijcke, slordige, snarre Lm; Wyven? Br^2/1 < wijven? Lm
49	scheen Br^2/1 < Scheen Lm; stoten deurt loopen vlytich, Br^2/1 < stooten deur t'lopen vlijtich, Lm
50	cryghen Br^2/1 < crijghen Lm; Wijf Br^2/1 < wijf Lm; snar Br^2/1 < snarre Lm; spytich, Br^2/1 < spijtich, Lm
51	darf segghen, houdt Br^2/1 < derff seggen, hout Lm; mondt, Br^2/1 < mont, Lm; Wachter, Br^2/1 < wachter, Lm
52	Coopluy Br^2/1 < coopluy Lm
54	Het kint Br^2/1 < T'kint Lm; schreyt, Br^2/1 < schreijt, Lm
55	Sijt Br^2/1 < Zijt Lm; goet, Br^2/1 < goet Lm; al Br^2/1 < all Lm
56	So Br^2 < Soo Br^1 Lm; moeten doen Br^2/1 < moeten Lm
57	coopen, of Br^2/1 < coopen oft Lm; in buyten of Br^2/1 < int beuyten off Lm
58	En Br^2/1 < End' Lm; gantsch Br^2/1 < gansch Lm; haren Br^2/1 < haeren Lm
59	ouden Br^2/1 < oude Lm
60	kyven Br^2/1 < kijven, Lm
61	eens ja, Br^2/1 < eens, jae Lm; qua Br^2/1 < quae Lm; baren, Br^2/1 < baeren, Lm
62	seytse Br^2/1 < zeytse Lm; al soud Br^2/1 < all soude Lm; inde Hel,, varen, Br^2/1 < inden hel,, vaeren, Lm
63	droncke Br^2/1 < droncken Lm
64	kaelgat, Br^2/1 < caelgat Lm; schyven die Br^2/1 < schijven die daer Lm
65	ghelden, Br^2/1 < gelden Lm; mee Br^2/1 < mede Lm
67	somen Br^2/1 < soo men Lm
68	sieck zijn, Br^2 Lm < sieck, zijn [sic] Br^1; of Br^2/1 < off Lm
69	oogenblick Br^2/1 < ooghenblick Lm; sy,, Br^2/1 < zy,, Lm
70	steenende Br^2/1 < stenende, Lm; Lief Br^2/1 < Lieff Lm; so Br^2/1 < soo Lm
71	rug, Br^2 < rugh, Br^1, buyck, Lm; crieck, Br^2/1 < crieck: Lm
72	Denckt Br^2/1 < Denct Lm; loopt, Br^2/1 < loopt Lm
73	t'schreyen Br^2/1 < t'schreijen Lm; van de Br^2 < vande Br^1 Lm; kinderen: Br^2 < kinderen; Br^1, kinderen, Lm
74	Maerten Br^2/1 < maerten Lm; Knapen Br^2/1 < knapen Lm; goedt Br^2 < goet Br^1 Lm; verminderen: Br^2 < verminderen; Br^1, verminderen Lm
75	smoken: Br^2/1 < smoocken: Lm
76	peris Br^2/1 < peris, Lm; met Br^2/1 < mit Lm
77	comt is hy wellecoom t'huys, Br^2/1 < comt, hy is willecoom thuys: Lm
78	opgaet, Br^2 < op gaet, Br^1 Lm; coocken. Br^2/1 < koocken. Lm
79	eet, Br^2/1 < eet Lm
80	sorghen, Br^2/1 < sorghen Lm
81	colf Br^2/1 < kolff Lm; bal: Br^2/1 < ball: Lm
83	Naet wederkeeren verlanght Br^2/1 < Nae t'wederkeeren verlangt Lm; niet: Br^2/1 < niet, Lm
84	opspringht, Br^2 < op springht, Br^1, opspringt Lm; al. Br^2/1 < all. Lm
85	worden, Br^2/1 < worden Lm
86	Koeckoeck, Haneray, Br^2/1 < coeckcoeck, haveraey, Lm; Jorden, Br^2/1 < jorden. Lm
87	Jalousy Br^2/1 < jalousij Lm; ghedachten: Br^2/1 < gedachten. Lm
88	s'avonts Br^2/1 < t'savonts Lm; lust, Br^2/1 < lust Lm; slapen Br^2/1 < slaepen Lm
89	sorch tot den Br^2/1 < sorghe totten Lm
90	goe Br^2/1 < goede Lm; rustighe Br^2/1 < rustige Lm
91	hopent Vryer Br^2/1 < hoopende Vrijer Lm
92	t'clinckgat, Br^2/1 < t'clinkgat, Lm; de ringh Br^2/1 < den ring Lm; deuren, Br^2/1 < deuren; Lm
93	door Br^2/1 < deur Lm; blyheyt: Br^2/1 < blijheyt: Lm
94	doort dancken Br^2/1 < deur t'dancken Lm; dooghen, Br^2/1 < dooghen Lm
95	Worden Br^2/1 < Werden Lm; verminde Br^2/1 < verminde blinde Lm
96	vryheyt. Br^2/1 < vrijheyt. Lm
97	(die t'hert Br^2/1 < die t'hart Lm; doolen) Br^2 < doolen, Br^1, doolen Lm
98	de brandende Br^2/1 < die brandende Lm
99	ghewelt op den Br^2/1 < gewelt opten Lm
100	Reynicht Br^2/1 < Reijnicht Lm; rasery, Br^2/1 < rasernij, Lm
101	onrustighe hert Br^2/1 < onrustige hart Lm; bly: Br^2/1 < blij: Lm
102	Lief Br^2/1 < lieff Lm; groote Br^2/1 < goede Lm
103	Lief brenght Br^2/1 < lieff brengt Lm; wanhopen, Br^2/1 < wanhoopen, Lm
104	veel Br^2/1 < menich Lm; Clooster Br^2/1 < clooster Lm
105	Daerse door Br^2/1 < Daer sy deur Lm; vernielen: Br^2/1 < vernielen, Lm
106	Versaken Br^2/1 < Versaecken Lm; Liefde Br^2/1 < lieffde Lm; Vrouwen, Br^2/1 < vrouwen, Lm
107	God Br^2 < Godt Br^1 Lm; betrouwen: Br^2 Lm < betrouwen; Lm
108	Lief Br^2/1 < lieff Lm; oock salicheyt Br^2/1 < dan oock zalicheyt Lm; Zielen. Br^2/1 < zielen. Lm
109	ghesint, Br^2/1 < gesint, Lm
110	Man Br^2/1 < man Lm; Wijf Br^2/1 < wijf Lm
111	verloren: Br^2/1 < verlooren: Lm
112	Vryer Br^2/1 < Vrijer Lm; aflaet Br^2/1 < afflaet Lm; hope cranck: Br^2/1 < hoope cranck, Lm
113	Maria, al Br^2/1 < Maria (al Lm; teghen Br^2/1 < tegen Lm; danck, Br^2/1 < danck) Lm
114	uytvercoren. Br^2/1 < uytvercooren. Lm
115	Vryer Br^2/1 < Vrijer Lm; Lief Br^2/1 < Lieff Lm; gheen Br^2 < geen Br^1 Lm; derf Br^2/1 < derff Lm
116	eerste Lief Br^2/1 < Lief Lm; beslaghen, Br^2/1 < beslagen, Lm
117	Sijn Br^2/1 < Zijn Lm; ghequelt Br^2/1 < gequelt Lm; twijffelijck, Br^2/1 < t'wijfelick; Lm
118	denckt, Br^2/1 < denckt Lm; vraghen, ick sou Br^2/1 < vragen, k'sou Lm
119	D'ander, Br^2/1 < D'ander Lm; gevrijt Br^2/1 < gevrijt, Lm; gedaen: Br^2/1 < ghedaen: Lm
120	ooc Br^2 < oock Br^1 Lm; gherijffelijck. Br^2/1 < gerijffelick. Lm
121	Lief Br^2/1 < Lieff Lm
122	seggende Br^2 < segghende Br^1 Lm; soot is, Br^2/1< soo't is Lm; soot Br^2/1 < soo't Lm; wesen, Br^2/1 < wesen: Lm
123	lieffelijck, manierlijck, Br^2/1 < liefflick, manierlick, Lm; bysonder: Br^2 < bysonder; Br^1, bysonder, Lm
124	Voort Br^2/1 < Voorts Lm; Mensch Br^2/1 < mensch Lm
125	Coninginne, Br^2/1 < Coninginne: Lm
126	scheenen stoten, Br^2/1 < scheen stooten, Lm; gheeft Br^2/1 < geeft Lm
127	prysens Br^2/1 < prijsens Lm; hert Br^2/1 < hart Lm
128	dattet Br^2/1 < dat het Lm
129	Liefs Br^2/1 < Lieffs Lm
130	Denckende, Br^2/1 < Denckende Lm; laelijck, Br^2/1 < leelick, Lm
131	vriendelijck, Br^2/1 < vriendelick, Lm; smaelijck: Br^2/1 < smeelick, Lm
132	sou Br^2/1 < soud Lm; herte breken. Br^2/1 < harte breecken. Lm
133	verhoogen, Br^2 Lm < verhooghen, Br^1
134	loghen, Br^2/1 < loogen, Lm
135	Betalen Br^2/1 < Betaelen Lm; eenen soeten Br^2/1 < een soete Lm
136	sijn Br^2 < zijn Br^1 Lm; eyghen Br^2/1 < eygen Lm
138	neeringh Br^2/1 < neringe Lm
139	blaeuwen scheen Br^2/1 < Blaeuwe Scheen Lm; geloopen, na Br^2/1 < geloopen nae Lm
140	gheeft doort ondervinden Br^2/1 < geeft deur t'ondervinden Lm; kennisse, Br^2/1 < kennisse Lm
141	Vrouwen ghedachten Br^2/1 < vrouwen gedachten Lm
142	door ontydich vleyen, Br^2/1 < deur ontijdich vleijen Lm
143	schreyen: Br^2/1 < schreijen: Lm
145	De verwinner Br^2/1 < Die verwinner, Lm
146	rosen Br^2/1 < roosen Lm
148	selven Br^2/1 < zelven Lm; Liefs verliesen, Br^2/1 < Lieffs verliesen Lm
149	ghecroont Br^2/1 < gecroont Lm; hoetken Br^2/1 < hoeyken Lm
151	zijn Br^2/1 < sijn Lm; Vryers Br^2/1 < Vrijers Lm; so Br^2 < soo Br^1 Lm
152	zijt Br^2/1 < sy't Lm; cous Br^2/1 < kous Lm
153	vermuft Br^2/1 < vermorst Lm; ghecapte Br^2/1 < gecapte Lm
154	Om dat Br^2/1 < Om Lm; nijt zijn Br^2/1 < nijt, zijnde Lm; aert, Br^2/1 < aert Lm
155	op eer Br^2/1 < nae een Lm; vermaert: Br^2 Lm < vermaert; Br^1
156	blijftet verburghen Br^2/1 < blijft het verborghen Lm
158	Of Br^2/1 < Off Lm; Sanct of Sanctin Br^2/1 < Sant off Santinne Lm
159	heerlijckheyt: Br^2 < heerlijckheydt; Br^1, heerlickheyt: Lm
160	tis Br^2/1 < t'is Lm; playster Br^2/1 < plaester Lm
161	Buyghende Br^2/1 < Buygende Lm
162	scheens Br^2/1 < Scheens Lm; begeerlijckheyt. Br^2/1 < begeerlickheyt. Lm
163	heeft Br^2/1 < heeeft [sic] Lm; Vryster Br^2/1 < Vrijer Lm; verhopen, Br^2/1 < verhoopen Lm
164	Man Br^2/1 < man Lm
165	nest: Br^2 Lm < nest; Br^1
166	toch Br^2/1 < doch Lm; tijt: Br^2 < tijt; Br^1, tijt, Lm
167	doort Br^2 < Doort Br^1, Deur Lm; stoten vande scheen Br^2/1 < t'stooten van de Scheen Lm
168	tis Br^2/1 < t'is Lm
169	Lief Br^2/1 < Lieff Lm
170	wilden Valck Br^2/1 < wilde valck Lm; is ghehuijft, Br^2/1 < wert gehuijft, Lm
171	die Br^2 < Die Br^1 Lm
172	scheen Br^2/1 < Scheen Lm; stoten Br^2/1 < stooten Lm; ghewoon, Br^2/1 < gewoon, Lm
173	vant loon: Br^2/1 < van t'loon, Lm
174	streelen Br^2/1 < streelen, Lm; draghen Br^2/1 < nemen Lm
175	een jonghman Br^2/1 < de jongman Lm; Wijf, Br^2/1 < wijff, Lm; geen Br^2 Lm < gheen Br^1
177	Lief, Br^2/1 < lieff, Lm
178	scheen ghestoten Br^2/1 < Scheen gestooten Lm; moe Br^2/1 < moed Lm
179	dat Br^2 < Dat Br^1 Lm; jaghen Br^2/1 < jaeghen Lm; nacht, Br^2/1 < nachte Lm; sat, Br^2/1 < zat, Lm
180	t'huys eten, Br^2/1 < thuys eeten, Lm; Wijf. Br^2/1 < wijff. Lm
181	Bysonder Br^2/1 < Bysonderlick Lm; sy Br^2/1 < zy Lm
182	Sijn herte Br^2/1 < Zijn hart Lm; sy Br^2/1 < zy Lm; vreuchde jeuchdelijck, Br^2/1 < vreuchden vreuchdelijck, Lm
183	door Br^2/1 < deur Lm; ander Br^2/1 < anderen Lm; vergheten, Br^2/1 < vergeten, Lm
184	Vant Br^2/1 < Van Lm; loopen, Br^2 < loopen Br^1, t'loopen, Lm; ent, Br^2/1 < endt, Lm
185	Sijn moeyten wort door Br^2/1 < Zijn moeyte wert deur Lm; ghewent: Br^2/1 < gewendt: Lm
186	dat Br^2 < Dat Br^1 Lm; vercregen Br^2/1 < vercreghen Lm; minne Br^2/1 < minnen Lm; beseten. Br^2 Lm < beseten Br^1
187	blaeuwen scheen Br^2/1 < Blaeuwe Scheen Lm; prijsen soo Br^2 Lm < prysen so Br^1
188	Of Br^2/1 < Off Lm; huwelijcken Br^2/1 < houwelicke Lm
189	God Br^2 Lm < Godt Br^1; inghestelt, de Br^2/1 < ingestelt, den Lm; salich Br^2/1 < zalich Lm
190	cryghen Br^2/1 < crijghen Lm
191	my selven Br^2/1 < mijn selven, Lm; swyghe stil: Br^2/1 < swijghe stil, Lm
192	denckende Br^2 < Denckende Br^1 Lm; wort Br^2/1 < wert Lm
193	Schutter Br^2/1 < schutter Lm; mis: Br^2 Lm < mis; Br^1
194	Visscher vanght Br^2/1 < visscher en vangt Lm; gheen Br^2/1 < geen Lm; vis: Br^2 Lm < vis; Br^1
195	Vogelaer Br^2/1 < vogelaer Lm; spreen: Br^2 Lm < spreen; Br^1
196	Pyper Br^2/1 < pijper Lm; discoort: Br^2 Lm < discoort; Br^1
197	Zeeman Br^2/1 < zeeman Lm; over Br^2/1 < buyten Lm; boort. Br^2 < boort, Br^1, boort: Lm
199	op de Br^2/1 < opte Lm; den Coopman Br^2/1 < de coopman Lm; verstant: Br^2 Lm < verstant; Br^1
200	Boer Br^2/1 < boer Lm; Lant: Br^2 < lant: Br^1 Lm
201	smacken Br^2/1 < slaghen Lm; Ryer Br^2/1 < rijder Lm
202	Scheepbreeckinghe Br^2/1 < Schip-brekinghe Lm; Stuermans Br^2/1 < stuyrmans Lm
203	Crijchsluy Br^2/1 < crijchsluy Lm
204	stoten Br^2/1 < stooten Lm; Vryer Br^2/1 < Vrijer Lm; wijs. Br^2 Lm < wijs Br^1
205	Vryers Br^2/1 < Vrijers Lm; wel Br^2/1 < wel, Lm
206	lustich, Br^2/1 < lustich. Lm
207	het Br^2/1 < u Lm; kan Br^2/1 < can Lm; spreken, Br^2/1 < spreken. Lm
208	laeckt, Br^2/1 < laeckt. Lm
209	die Br^2 < Die Br^1 Lm; gheproeft Br^2 Lm < geproeft Br^1; smaeckt: Br^2/1 < smaeckt. Lm
210	Tis Br^2/1 < T'is Lm; speltken Br^2/1 < spelleken Lm; steken. Br^2/1 < steecken. Lm

Correctie

61	vel,, < vel, Br^2, vel,, Br^1 Lm (herstel van het dubbelrijm, in navolging van Br^1 en Lm en tevens naar analogie met vs. 62)
75	brouwen, < vrouwen, [sic] Br^2, brouwen, Br^1 Lm (basis voor correctie, mede op basis van de context)

Editie

VdL 2, p. 43-50, 95-96

Literatuur

Verdenius, ‘Als ik opspring’ (over vs. 84); Spies, ‘De voordelen van een blauwtje’ (met niet geannoteerde tekst op p. 68-74)

Oeuvre

In Q.3.18 is in uiterst beknopte vorm ook de notie te vinden over de positieve uitwerking van het lopen van een blauwtje, namelijk een grotere mate van bedachtzaamheid. Het verderop in de afdeling ‘tepel-wercken’ geplaatste T'lof van de Mutse (Te.[4]), waarin de verliefdheid alle lof krijgt toegezwaaid, is een pendantgedicht van deze lof op een blauwtje.

Varia

Vs. 64: in een verwante context gebruikt een lastige, bazige echtgenote in Sp.[1].7 (vs. 8) dezelfde formulering om aan te geven dat zij het geld heeft ingebracht, namelijk dat het haar schijven zijn die klappen.

Te.[3]
Een Visschers praetjen.

Gedicht over een visser die luistert naar de naam Zieuwert Visscher, een naam met een knipoog (zie annotatie vs. 1) die tevens associaties oproept met de achternaam van de auteur. Het Visschers praetjen telt 112 gepaard rijmende verzen, waarin Visscher geregeld de rijmklank in het midden van de eerste regel van het volgende rijmpaar laat terugkeren, het zogeheten rime batelée (AAaBBb enz.).¹²⁵¹ Met dit rijmpatroon past Visscher een traditionele, dan zelfs al wat ouderwets aandoende, rederijkersvorm toe, die uiting gaf aan hun voorliefde voor rijmschoonheid en die populair was in het zestiende-eeuwse toneel. Onder meer Jan van Hout, Lauris Jansz en Coornhert gebruikten deze rijmsoort in hun spelen.¹²⁵²

Zieuwert Visscher zit 's avonds laat alleen in het donker voor zijn lage hutje op een hoger gelegen plek langs de Zuiderzee (mogelijk zelfs in Amsterdam, zie annotatie vs. 2) te overwegen wat hij tegen zijn aanbedene zal zeggen, als hij daartoe de kans krijgt, om haar zijn lijden kenbaar te maken en om haar, zoals uit het verdere verloop van de tekst valt op te maken, te vermurwen. Terwijl Visscher daar in zijn eentje zit te piekeren, zijn al zijn maats, zo suggereert de tekst (vs. 4-9), druk doende met hun eigenlijke werk, het vissen. Een merkwaardig gegeven op dat late uur van de dag, wanneer de sterren aan de hemel staan (vs. 20) en de vissen slapen (vs. 18). Zijn makkers, blijkt verderop, zijn dan ook niet echt aan het vissen, maar druk in de weer om meisjes te strikken voor een avontuurtje. De metafoor van het vissen was destijds zeer gangbaar voor pogingen om leden van het andere geslacht voor zich in te palmen, en ook voor geslachtsdaad als zodanig.¹²⁵³

Na de introductie volgt in de eerste persoon de smeekbede die Zieuwert voor zijn wrede Elsgen (vs. 13) bedenkt. Hij begint met te stellen dat haar ongenaakbaarheid hem slapeloos maakt. Om indruk op haar te maken memoreert hij welke meisjes eerder wél voor hem vielen. Voor de goede verstaander zijn bij hun reputatie overigens her en der wel wat vraagtekens te plaatsen. Daarnaast geeft hij hoog op over het feit dat de meisjes hem waarderen om het plezier dat hij weet te brengen en om zijn liedjes. Maar, vraagt hij zich af, wat baat hem dat als Elsgen voor hem op de loop gaat?

Vervolgens brengt hij het geschenk in herinnering dat hij haar toestuurde, een zootje vis (vs. 40), en hij probeert Elsgen te paaien door haar nog meer vis in het vooruitzicht te stellen. Ook hier is het voor de goede verstaander duidelijk dat het eigenlijk allemaal niet zoveel voorstelt, ondanks de suggestie van mogelijke vondsten van parels en purperslakken (vs. 48-51). Het gaat om typische geschenken uit zijn eigen vissersnering, die Zieuwert bovendien deels nog bij een ander vandaan haalt (vs. 45). Iets dergelijks geldt eveneens voor een geschenk dat buiten de visserij valt, namelijk de wollen stof, fijn als zijde (vs. 53), die Zieuwert voor Elsgen laat maken. De wol daarvoor blijkt hij eerder ook van een ander gekregen te hebben (vs. 57-60).

Nu Elsgen ook hierdoor niet onder de indruk raakte - ze wees de geschenken af en luisterde niet (vs. 63-65) - confronteert Zieuwert haar met de vraag of dat te maken heeft met het feit dat hij slechts een eenvoudige, simpele ziel is, een schipper van een kleine schuit (vs. 69-70). Dan moet ze zich wel realiseren dat haar rijke oom ook zo begonnen is. Of ergert Elsgen zich aan het feit dat schele Neel (vs. 74) erover opschept dat ze Zieuwert menige nacht heeft binnengelaten en dat hij haar dikwijls bloemen meebracht? Hij heeft haar echter nooit bemind en ook niet het hof gemaakt, en als dat niet waar is, dan moge de zee zich tegen hem keren (vs. 80-83).

Vervolgens blijkt dat Zieuwert voornemens is, als vlucht uit zijn verdriet, om daar te gaan varen waar nog nooit iemand gevaren heeft. Meteen daarna realiseert hij zich dat dit voornemen op een dwaling van het verstand berust. De liefde kun je niet ontlopen, omdat ze altijd bij je is en met je meegaat het graf in (vs. 94-95). Dit brengt Zieuwert op het idee om dan maar van de dijk te springen en zichzelf te verdrinken om aldus zijn hart, dat van slag is, te bedaren en zijn brandende liefde te koelen. Hij verzoekt de zeegodinnen hem dat te vergunnen.

In aansluiting op deze wanhoopsdaad blikt Zieuwert nog in de toekomst. De stuurlui van binnenvarende schepen zullen de mannen aan boord op deze plek van rampspoed wijzen met de waarschuwing om het voorbeeld van die visser niet te volgen. Immers: wie zich aan een ander spiegelt, spiegelt zich zacht (vs. 108). Met deze gevleugelde woorden besluit Zieuwert zijn betoog.

Ter afsluiting van het Visschers praetjen vertelt de dichter dat niemand deze jammerklacht vol dwaze wensen kon aanhoren en dat het meteen daarna weer dag begon te worden.

Wat Zieuwert betreft is er dus sprake geweest van een slapeloze en tevens vruchteloze nacht. Ook uit zijn eigen betoog valt dat al wel af te leiden, want een enkele keer onderbreekt hij zijn argumentatie met aanwijzingen dat Elsgen aanstalten maakt om weg te lopen (vs. 38, 52). Elsgen had dan ook weinig reden om van Zieuwerts smeekbede onder de indruk te raken. Het hele betoog draait om Zieuwert zelf en nergens valt er ook maar een woord van waardering of bewondering voor zijn aanbedene te beluisteren. Wat Zieuwert over zichzelf te berde brengt blijkt vervolgens voor de goede verstaander ook niet zoveel voor te stellen. Zijn geschenken zijn prozaïsch (vis en wol) en voor een deel afkomstig van anderen. En ook zijn eerdere sporen op het liefdespad wekken weinig vertrouwen.

Zieuwerts vruchteloze klacht is een bewerking van de tweede ecloge uit de Piscatoria van Jacopo Sannazaro, voor het eerst gepubliceerd te Napels in 1526.¹²⁵⁴ Van Sannazaro (ca. 1457¹²⁵⁵-1530), die zowel in het Latijn als in het Italiaans schreef, is wel gezegd: ‘Wellicht de meest Vergiliaanse onder de in het Latijn schrijvende dichters van zijn generatie is geweest de Napolitaan Jacopo Sannazaro’.¹²⁵⁶ Ten opzichte van de Bucolica van zijn grote voorbeeld Vergilius veroorloofde hij zich een speelse innovatie door enkele Latijnse gedichten in het pastorale genre niet in herderskringen te situeren maar binnen het vissersmilieu. Zijn varianten op dit vertrouwde materiaal kregen destijds de nodige waardering, onder andere van Erasmus, Du Bellay, Julius Caesar Scaliger en, later, Vossius.¹²⁵⁷ Andere auteurs raakten geïnspireerd door deze innovatie en al vrij snel zijn er ook referenties naar Sannazaro's teksten te vinden, maar integrale bewerkingen, zoals door Roemer Visscher, doen zich minder voor. Namen in dit verband zijn die van Camões en Belleau, die beiden net als Visscher in elk geval ook de tweede ecloge van Sannazaro bewerkten.¹²⁵⁸ Deze opvallende voorkeur voor juist deze tekst kan samenhangen met de kwaliteit ervan. Scaliger beschouwde hem als verreweg de beste van Sannazaro's ecloge's.¹²⁵⁹ Voor Roemer Visscher zullen tevens de associaties hebben meegespeeld die deze visserspastorale opriep met zijn eigen achternaam.

Visscher volgt het patroon van Sannazaro's tweede ecloge ‘Galatea’ getrouw maar slaagt er door een klein aantal ingrepen in om zijn bewerking een heel eigen karakter te geven. Het belangrijkste verschil is wel dat iemand die met zijn versie geconfronteerd wordt in eerste instantie niet zal vermoeden dat deze in de pastorale traditie thuishoort. Veelzeggende reminiscenties naar dit genre zoals de typerende eigennamen, die Sannazaro wél gebruikt, zijn verdwenen. De afhoudende Galatea wordt het ‘wreede Elsgen’ (vs. 13)¹²⁶⁰ en de ik-figuur zelf verandert van Lycon in Zieuwert. Ook de overige eigennamen zijn heel anders van atmosfeer. Zo verandert de echtgenote van de rijke Amyntas (‘divitis uxor Amyntae’, vs. 19) in de ‘Weduw’ van Jan cuyf' (vs. 27). Terzijde zij hier overigens opgemerkt dat het bij Visscher de weduwe en niet de echtgenote van een ander was die blijkbaar wel iets in de ik-figuur zag. Dit maakt de versie van Visscher iets minder gewaagd. Ook mythologische referenties verdwijnen bij Visscher, tenzij het over voor een vissersgedicht vanzelfsprekende fenomenen als de zeegod Neptunus (vs. 34) en zeenimfen of -godinnen gaat (vs. 81, 98). Bij Visscher moet Glaucus (Sannazaro, vs. 53-54), een eenvoudige visser die volgens de klassieke mythologie de status van zeegod verwierf, plaats maken voor de zeer welvarende oom van Elsgen (vs. 72-73), die ook als simpel vissertje begonnen is. Een ander voorbeeld: bij Visscher is de wind simpelweg de wind (vs. 19), waar Sannazaro spreekt over de bries van Zephyrus (‘Zephyri [...] aura’, vs. 13).

Sannazaro situeert deze ecloge nadrukkelijk in zijn eigen woonplaats Napels door middel van zeer specifieke topografische aanduidingen, zoals Aenaria (het eiland Ischia nabij Napels, vs. 21) en Misenum in de baai van Napels (vs. 30). Hij verwijst zelfs naar zijn eigen villa (‘Mergelline’, vs. 3). Roemer Visscher verplaatst het geheel naar Holland, ergens aan de Zuiderzee (vs. 3), waarbij Amsterdammers bij vage plaatsaanduidingen als ‘hooghen oort’ (vs. 2) en ‘den hooghen dijck’ (vs. 30) mogelijk aan locaties binnen hun eigen stad gedacht zullen hebben (zie de annotaties aldaar). Ook elders past Visscher de tekst aan aan Hollandse omstandigheden. Bij hem slapen de vissen (vs. 18) in plaats van voor deze contreien exotische zeedieren als dolfijnen en haaien (‘orcas et maxima cete // Somnus habet’, Sannazaro, vs. 11-12). Ook de vis die Elsgen wordt toebedacht is typisch Hollands van aard. Een zootje vis (vs. 40) komt in de plaats van oesters uit Misenum (‘Ostrea Miseni’, vs. 30) en karpers, brasems, snoeken, spiering en pos (vs. 46-47) vervangen de zee-egels (‘echinos’, vs. 33). Ook de streken waar de wanhopige visser wil gaan rondzwerven krijgen bij Visscher een ander accent. Zo verdwijnen bij hem de verzengende zandwoestijnen van Libië (‘Libyae rapidas [...] harenas’, Sannazaro, vs. 67), terwijl er bijvoorbeeld papegaaietongen uit Indië (vs. 89) te voorschijn komen.

Ondanks al die verschillen in sfeertekening doen zich ook opvallende overeenkomsten voor. Er is sprake van zeer verwante formuleringen op cruciale momenten in het verhaal. Zieuwert vraagt zich bij een omslagpunt in zijn overwegingen af ‘Maer wat doe ick?’ (vs. 84), een nagenoeg letterlijke vertaling van ‘Heu quid agam?’ (vs. 62).¹²⁶¹ Op een gegeven moment noemt Sannazaro binnen dezelfde context zowel een zeeman als een visser (respectievelijk ‘navita’, vs. 63, en ‘Piscator’, vs. 64). Visscher handhaaft dat opvallende onderscheid in de overeenkomstige passage (vs. 86). Ook komen bij Sannazaro herhalingen voor die Visscher overneemt. Een voorbeeld is de herhaling van ‘veracht’ (vs. 36-37). Ook Sannazaro maakt in de overeenkomstige passage van dezelfde stijlfiguur gebruik (‘tantum’, vs. 26-27).¹²⁶²

Roemer Visscher veroorlooft zich ten opzichte van zijn bron her en der een uitweiding, waardoor zijn bewerking aanzienlijk meer verzen telt (112 versus 86). Zo ontbreken bij Sannazaro meteen al in de inleiding de passage over het boeten van de netten (vs. 8-9) alsmede de indicaties betreffende de sombere gemoedsgesteldheid van de visser (Visscher vs. 10-12; Sannazaro vs. 7). Een ander opmerkelijk voorbeeld doet zich voor naar het einde toe. Visscher vond een expliciete moralisatie daar blijkbaar gepast (wie zich aan een ander spiegelt, spiegelt zich zacht, vs. 108), terwijl Sannazaro het aan de lezer overlaat om dergelijke conclusies te trekken.

Visscher zal voor zijn vertaling geen gebruik hebben gemaakt van de versie van Belleau, die de nodige afwijkingen van de tekst van Sannazaro vertoont. De tekst van Belleau verscheen voor het eerst in de editie 1572 van diens Bergerie, waar ze binnen het kader van een raamvertelling deel uitmaakt van de tweede dag van deze bundeling van tekstmateriaal.¹²⁶³ Bij Belleau telt de klacht van de visser 148 verzen in gepaard rijm, maar een verdere verfraaiing daarvan, zoals het rime batelée bij Roemer Visscher, ontbreekt. Belleau verwerkte in zijn tekst substantiële gedeelten uit Sannazaro, maar vulde die aan met eigen passages. Zo gaat bij hem aan de eigenlijke klacht van de visser een inleidend gedeelte van 26 verzen vooraf, waarin de personificatie van de armoede, Dame Pauvreté, wordt toegesproken en geprezen om haar positieve invloed op het menselijk leven omdat ze de mensen dwingt de handen uit de mouwen te steken en zich in te spannen om hun omstandigheden te verbeteren. Niets van dat alles is bij Sannazaro of Visscher te vinden. Dat geldt ook voor de uitgebreide overpeinzingen van Belleaus visser over de gevarieerde en zijns inziens inventieve vistechnieken die hij hanteert. Door die afwisseling met eigen tekstgedeelten vormt de versie van Belleau een minder coherent geheel dan die van Sannazaro en van Visscher.¹²⁶⁴ Ten opzichte van die twee auteurs zijn nog andere verschillen te noemen. Zo blijft de visser bij Belleau bijvoorbeeld een anoniem personage en de passage over de collega-vissers die 's nachts wél aan het vissen zijn ontbreekt bij hem. Een ander opmerkelijk verschil doet zich voor aan het einde van de tekst. Bij Sannazaro en Visscher breekt de dag aan, terwijl bij Belleau daarentegen de nacht valt. Sommige verschillen kunnen samenhangen met het karakter van Belleaus tekst. Er is aanleiding om te veronderstellen dat de visser eigenlijk een zelfportret van Belleau is en dat hij via deze omweg uitdrukking wilde geven aan zijn frustraties jegens een hem blijkbaar onvoldoende welwillend tegemoet tredende dame van stand die hij het hof probeert te maken.¹²⁶⁵ Dit zou een verklaring kunnen zijn voor een gegeven als de veel luxere aard van de geschenken, kostbare juwelen en parfum, die de aanbedene bij Belleau van de visser ontvangt. Al deze verschillen maken het onwaarschijnlijk dat Visscher voor zijn Visschers praetjen te rade is gegaan bij Belleau, temeer omdat hij de tekst van Sannazaro zelf zoveel recht doet.

Tussen Br² en Br¹ doen zich slechts weinig en minimale varianten voor. Wel werd in Br¹ de aanduiding voor het gebruik van binnenrijm door middel van een dubbele komma zorgvuldiger uitgevoerd (zie ‘Correcties’).

1251 In 34 van de 56 rijmparen heeft Visscher deze rijmvorm toegepast. Het rime batelée doet denken aan het binnenrijm maar daarvan is sprake wanneer twee of meer beklemtoonde lettergrepen binnen één versregel op elkaar rijmen. Bij het rime batelée is dat niet het geval omdat het rijmwoord binnen in de regel niet rijmt op een woord in dezelfde regel, maar een herhaling is van het rijm in de voorafgaande verzen.

1252 Een overzicht met verdere literatuurverwijzingen in: Koppenol, Leids heelal, p. 261.

1253 Tot lering en vermaak, nr. 46, p. 187-189; zie ook: WNT 21, kol. 1167.

1254 Eerdere bronvermelding in: VdL 2, p. 131-133.

1255 Als geboortejaar worden ook 1456 en 1458 genoemd.

1256 Huygen, ‘Enige opmerkingen over Jacopo Sannazaro’, p. 77.

1257 Zie voor een overzicht van de receptie van dit werk van Sannazaro de inleiding van Mustard in: Sannazaro, The Piscatory Eclogues, p. 16-26.

1258 Voor de navolging van Sannazaro, zie: Sannazaro, The Piscatory Eclogues, p. 26-53 (aldaar Camões p. 42-43; Belleau p. 45-46).

1259 Sannazaro, The Piscatory Eclogues, p. 80; Perosa/Sparrow, Renaissance Latin Verse, p. 143.

1260 Kalff (‘Wouter Verhee’, p. 150-151) gebruikt deze voornaam als aanknopingspunt voor een mogelijke nadere invulling van Visschers biografie. Hij probeert naar aanleiding van een op dat moment (1885) in Hamburg berustend verzamelhandschrift op naam van Wouter Verhee, met daarin een epigram dat zinspeelt op de voornaam van Roemer Visscher (p. 148), na te gaan of beiden mogelijk met elkaar bekend zijn geweest. Elsgen zou dan betrekking kunnen hebben op Lysbeth Pauw, de latere echtgenote van Verhee, naar wier hand Visscher dan eveneens gedongen zou hebben. Het is uiterst speculatief - Kalff onderkent dat - en met de huidige kennis van de herkomst van deze tekst (Sannazaro) zijn dergelijke biografische interpretaties niet te handhaven.

1261 Vergelijk ook Visscher vs. 90 (‘Dan wat segh ick?’) met Sannazaro vs. 70 (‘Quid loquor infelix?’). Alleen het ‘ongelukkige’ (‘infelix’) ontbreekt bij Visscher.

1262 Vergelijk ook Visscher vs. 66 (‘dat is, jae dat is’) met Sannazaro vs. 49 (‘Hoc est, hoc’ (dat is, dat)).

1263 Belleau, La Bergerie, p. 189-194 (tekst), 334-337 (commentaar).

1264 Zie voor de relatie met Sannazaro en de aan hem ontleende tekstgedeelten: Monga, ‘Les Eclogae piscatoriae de Sannazar et les Pescheries de Belleau’, p. 14-18. Volgens Monga (p. 15) is er sprake van ‘différences fondamentales’; Belleau, La Bergerie, p. 334-337; Sannazaro, The Piscatory Eclogues, p. 45-46.

1265 Belleau, La Bergerie, p. 334, 336.

Annotaties

1	als: toen; Zieuwert: minder gangbare mansnaam, waarschijnlijk gekozen vanwege de associaties die hij oproept met het woord ‘zeewaarts’, dat destijds zowel ‘zeewaarts’ kon betekenen, de kijkrichting van Zieuwert zoals uit de volgende regels blijkt, als ook ‘aan de zeezijde’, de plaats waar Zieuwert zich bevindt (WNT 27, kol. 1528-1529); van leden moe en mat: moe van lijf en leden
2	den hooghen oort: eigenlijk: hooggelegen, vooruitstekende punt aan het water. Amsterdammers van destijds zullen hier gedacht hebben aan een in het IJ uitstekende landpunt even ten westen van hun stad die met dezelfde naam werd aangeduid.^1266 De exacte locatie is te vinden op een in 1575 door Joost Jansz in opdracht van Alva vervaardigde kaart, bekend als de ‘Caerte van Noorthollant’ (overgeleverde uitgaven uit 1608 en 1613, zie: Historische plattegronden [...] Amsterdam, dl. 1.[1], plgr. 16, dl. 1.[2], p. 26-27; Bakker/Schmitz, Het aanzien van Amsterdam, p. 63, afb. 3; Geschiedenis van Amsterdam, dl. 1, p. 20-21; Ter Gouw, Geschiedenis van Amsterdam, dl. 5, p. 95 (met een vindplaats bij Hooft)). Vanaf deze standplaats kon Zieuwert Visscher niet echt op de Zuiderzee (vs. 3) uitkijken, maar op het IJ dat in de Zuiderzee uitmondt; laghe hutte: klein schamel huisje
3	Daer: waar; in't plat: in de vlakte; zuyer Zee: Zuiderzee; mocht beoogen: kon aanschouwen
4	toogen: trokken
5	moghen: kunnen
6	bestricken: vangen; haer: hun; deurluchtighe: opengewerkte
7	haer: hun
8	neerstigher: ijverige
9	Haer: hun; want: visnet
10	Dan: maar; druck: droefenis
11	als: voor het geval dat; mocht vryen: het hof mocht maken
12	te ontdecken: bekend te maken; heymelijck lyen: verborgen lijden
13-14	ghy moocht ... Met: u kunt zich niet druk maken om
14	hooren: luisteren
15	Nae: naar; achtende als wint: als een futiliteit beschouwend
16	soo: als; blint: onder water gelegen (bijvoeglijke bepaling bij ‘clippen’)
17	ellint: ellende
18	met slaep bevracht: in een zware slaap
21	Dan: maar; verhalende: uiteenzettend
22	malende: aan het doordraaien in mijn hoofd
23	palende: buitensluitend; heel: helemaal; hert: hart
24	moocht: kunt (in de zin van: ‘het niet van zichzelf kunnen verkrijgen’); smert: smart
25	Rochestert: Roggestaart (naam van een visser); achte my gheen schuyf: beschouwde me niet als iets om af te schuiven^1267
26	vande: door de; spytige Duyf: jaloerse Duyf (Duyf wordt hier gepresenteerd als een eigennaam, maar met de bedoeling om associaties op te wekken met een vrouwspersoon. Daarbij blijft het onduidelijk hoe dat beeld verder ingevuld moet worden. ‘Duif’ kan staan voor een argeloos meisje, wat hier slecht van toepassing is, maar de betekenis ‘vrouw van lichte zeden’ is pas in de achttiende eeuw geattesteerd (WNT 3.2-3, kol. 3561). Anderzijds was de term ‘duifhuis’ al in de zestiende eeuw in de bekenis van ‘bordeel’ in gebruik (Heestermans e.a., Erotisch woordenboek, p. 47). Gezien de context moeten we wellicht toch aan een vrouw van wat lichter allooi denken)
27	cuyf: hier gebruikt als eigennaam voor een man vanwege het binnenrijm met ‘Duyf’ (vs. 26), maar destijds ook wel gebruikt als beeldspraak voor het mannelijke lid via de lichaamsbeharing aldaar (Heestermans e.a., Erotisch woordenboek, p. 101, 182 (met een Amsterdams citaat uit 1640))
28	Al: ook al; maet: hier: vriendin (Zieuwert gebruikt hier een term die vooral ook bij matrozen onderling in zwang was, zie: WNT 9, kol. 54)
30	den hooghen dijck: langs de Zuiderzee kan op verschillende plaatsen sprake zijn van een ‘hoge dijk’. In de Amsterdamse situatie beschermde de Hogendijk het gebied ten westen van de stad. Hij liep naar Sloterdijk (Ach lieve tijd, p. 573-574) en dus ook in de richting van ‘den hooghen oort’ (vs. 2), de plaats waar Zieuwert Visscher zich in de ogen van Amsterdammers bevonden zal hebben
33	in den eersten: op de eerste plaats; groot van stam: van hoge afkomst
34	reeckenen: van oordeel zijn; haer: hun; Neptuno: Neptunus, de god van de zee (klassieke mythologie); quam: afstamt
35	al wasse gram: ook al was ze verwoed; macht: groot vermogen
36	Dan: maar; van: door
37	sulcx hopen: zoiets willen
38	gaet lopen: op de loop gaat
39	alleen: als enige; t'nopen: de prikkeling; vierich: vurig (bijvoeglijke bepaling bij ‘Liefde’)
40	de zood: een kleine hoeveelheid gevangen vis
42	mach ick comen weer: als ik nog eens [bij u] terug mag komen
43	ginsen veer: ginds verderop
44	tienen: tenen; vis-karen: houders, een soort kisten, om gevangen vis in leven te houden
45	hoecken: (vis)haken
47	pos: bepaald soort vis, destijds als een lekkernij beschouwd en onder andere veel in het IJ gevangen (WNT 12.2, kol. 3557-3559); alsoo veel: net zoveel
49	vinnen: vinden
50	Daer: waar
51	slacken ... cramosye: slakken die binnenin karmozijnrood van kleur zijn (purperslakken); cramosye: karmozijnrood
52	Waer: waarheen; lijt: sta ... toe; vrye: het hof maak
53	Wol: wollen stof; sye: zijde; daer de coleur ... gheleyt: waar de kleurstof (van de purperslakken, vs. 51) op zal worden aangebracht
54	t'uwen besten: ten behoeve van u; bereyt: klaargemaakt
55	Daer: waar; me: mee
56	schuym van witheyt: witgekleurd schuim (naar alle waarschijnlijkheid wordt hier zeeschuim bedoeld. Bij Sannazaro (vs. 41) is op deze plaats sprake van wol die zachter is dan het schuim van de zee (‘Lana maris spumis quae mollior’)); by is te gelijcken: mee is te vergelijken
57	uyt goeder jonst: uit vriendelijke welwillendheid
58	tot vereeringh van de const: als blijk van waardering voor de kunstvaardigheid (van Zieuwert Visscher als zanger, zie vs. 60)
59	op't ronst: zonder verdere omwegen; hout dat tot een danck: neem dat aan als een dankbetuiging
62	weder: wederom; nae der Liefden aert: zoals in de liefde gebruikelijk
63	tsaert: zachtmoedig (hier cynisch bedoeld. Zie voor de betekenissen en de herkomst van ‘saart’: WNT 14, kol. 7); om dat ... verloren: opdat ik ten onder zou gaan
64	Hebtse: hebt ze (= de geschenken van Zieuwert)
65	Om dat: opdat
67	Loopt wech ... swermen: maak je uit de voeten en ga samen met je kunstige vermogen rondzwerven (Visscher maakt niet expliciet duidelijk voor wie deze aansporing bedoeld is, in tegenstelling tot Sannazaro, bij wie de visser Lycon de muzen (‘Camenae’, vs. 49) sommeert om weg te gaan omdat Galatea zijn jammerklachten versmaadt. Zieuwerts aansporing om samen met de ‘conste’ te gaan rondzwerven zal voor hemzelf bedoeld zijn en is in overeenstemming met het vervolg van zijn betoog, waarin hij zich voorstelt te gaan varen waar nog nooit iemand gevaren heeft); conste: in dit geval met name het vermogen om een overtuigende smeekbede richting de afwijzende geliefde op te stellen, al dan niet vergezeld van zang (voor Zieuwerts prestaties op dat terrein zie vs. 58-60)
71	niet: niets; hoecken: vishaken
72	Denckt: bedenk
74	steurt ghy u: bent u verstoord; blaten: opscheppen
75	inghelaten: binnengelaten
76	Seecker: werkelijk (bijwoord); te vryen: het hof te maken
77	haer ... roemen: zich ... erop beroemen; Vrysters: jonge meiden
78	dick: dikwijls
80	inde wint: wind tegen
81	Nimphen: waternimfen; moet hebben peys: in vrede zal leven
83	coom: terechtkom; soo: als; loghen: leugens
84	Mijn sin heb ick ghestelt: ik heb er mijn zinnen op gezet
86	Daer: waar
87	Daer: daarheen; voort beswaren vant verdriet: voor de drukkende last van het verdriet
88	Voor den duyvel in Noorwegen; variant op het spreekwoord ‘De duivel voere hem in Noorwegen’ (Harrebomée, Spreekwoordenboek, dl. 1, p. 164); in: naar (2x); gehuchten: oorden
89	Papegays tonghen: papegaaietongen werden gezien als een exclusieve lekkernij
90	Dan: maar; mach: kan; dus dwalen: zo van slag raken
91	palen: gebieden; over: voorbij
93	schout: ontwijkt; hetten: hitte
95	goet ronds: eerlijk gezegd (hier eigenlijk als stopwoord gebezigd ten behoeve van het binnenrijm, zie ook: WNT 5, kol. 373-374); werden: worden
96	t'woede hert: het heftig tekeergaande hart; laven: geven waaraan het behoefte heeft
98	mijnder ghedincken: mij in gedachten houden
99	gracy schincken: barmhartig de gunst verlenen
100	minne: liefde
101	hooren: hoort; een deel: een aantal
102	van Oosten: uit het oosten (zowel de streken ten oosten van de Nederlanden, in het bijzonder Noord-Duitsland en de Oostzeelanden, destijds ook Oostland genoemd, als ook het verre oosten, gezien de opmerking over Indië (vs. 89))
103	Compange: hoge achterste deel van een schip
105	Dout op: duw tegen; roer: eigenlijk de roerpen waarmee men het roer aanstuurde dat zich onder het wateroppervlak bevindt; hout ... wal: houd koers naar de wal aan stuurboordzijde (= de rechterkant)
106	leydt: ligt; gront: bedding, diepte onder water; daer: waar; misval: ongeval
107	al: allemaal; doch: toch; houden wachte: oppassen
108	Die: wie; hem: zich (2x)
109	sotte: dwaze
110	verhaelde: sprak [...] uit; daer: waar
111	Mochten:: konden
112	begont te daghen: begon het dag te worden

1266 Van der Laan (dl. 2, p. 96) veronderstelde dat de Sint-Anthonisdijk bedoeld werd, maar die liep ten oosten van Amsterdam.

1267 Op basis van dit citaat als enige vindplaats geeft het WNT (dl. 14, kol. 1135) als betekenis ‘geen zier, geen sikkepit’. Binnen deze context schept deze interpretatie verwarring. Zieuwert Visscher wil namelijk indruk maken op zijn afhoudende vlam Elsgen door de meisjes te noemen die eerder weg van hem waren. En met ‘gheen schuyf’ wil hij juist aangeven dat Rochesterts dochter hem helemaal niet als een mannetje van niks zag.

Overlevering

Br^2/1 p. 170-173

Varianten

16	soo Br^2 < so Br^1
28	maet: Br^2 < maet; Br^1
55	prijcken, Br^2 < prijcken Br^1
72	soecken Br^2 < soeck [sic] Br^1
75	nacht: Br^2 < nacht; Br^1
80	God Br^2 < Godt Br^1
88	duyvel Br^2 < Duvel Br^1
103	schreeuwen, Br^2 < schreewen, [sic] Br^1
106	leydt Br^2 < leyt Br^1; misval, Br^2 < mis val, Br^1
108	spieghelt, Br^2 < spieghelt Br^1; sachte. Br^2 < sachte Br^1
110	menschen Br^2 < menschen, Br^1

Correcties

In de onderstaande verzen werd in navolging van Br¹ en tevens naar analogie met vergelijkbare plaatsen elders in Br² de aanduiding door middel van een dubbele komma voor het rime batelée hersteld.¹²⁶⁸ Er zijn geen correcties uitgevoerd in de versregels waarin deze buitengewone rijmvorm in zowel Br² als Br¹ ongesignaleerd bleef (vs. 24-25 ‘uyt de smert // Rochestert’; vs. 26-27: ‘Duyf // cuyf’; vs. 90-91: ‘dwalen // palen’).

5	moghen,, < moghen, Br^2, moghen,, Br^1
19	sacht,, < sacht, Br^2, sacht,, Br^1
21	wee,, < wee, Br^2, wee,, Br^1
51	binnen,,in < binnen,in Br^2, binnen,,in Br^1
61	lanck,, < lanck, Br^2, lanck,, Br^1

1268 Zie de inleiding alhier voor het specifieke patroon van het rime batelée.

Editie

VdL 2, p. 51-54, 96, 131-133

Bron
Sannazaro Piscatoria ecloge 2¹²⁶⁹
Galatea.

Forte Lycon vacuo fessus consederat antro
Piscator qua se scopuli de vertice lato
Ostentat pelago pulcherrima Mergelline.
Dumque alii notosque sinus piscosaque circum
Aequora collustrant flammis aut linea longe
Retia captivosque trahunt ad litora pisces,
Ipse per obscuram meditatur carmina noctem:

‘Immitis Galatea, nihil te munera tandem,

Nil nostrae movere preces? verba irrita ventis
Fudimus et vanas scopulis impegimus undas.
Aspice, cuncta silent, orcas et maxima cete
Somnus habet, tacitae recubant per litora phocae,
Non Zephyri strepit aura, sopor suus umida mulcet
Aequora, sopito conivent sidera caelo;
Solus ego (ei misero) dum tristi pectore questus
Nocte itero, somnum tota de mente fugavi,
Nes tamen ulla meae tangit te cura salutis.
At non Praxinoe me quondam, non Polybotae
Filia despexit, non divitis uxor Amyntae,
Quamvis culta sinu, quamvis foret alba papillis.
Quin etiam Aenaria (si quicquam credis) ab alta
Saepe vocor; solet ipsa meas laudare Camenas
In primis formosa Hyale cui sanguis Iberis
Clarus avis, cui tot terrae, tot litora parent
Quaeque vel in mediis Neptunum torreat undis.
Sed mihi quid prosunt haec omnia, si tibi tantum
(Quis credat, Galatea?) tibi si denique tantum
Displiceo? si tu nostram crudelis avenam
Sola fugis, sola et nostros contemnis amores?
Ostrea Miseni pendentibus eruta saxis
Mille tibi misi, totidem sub gurgite vasto
Pausilypus, totidem vitreis Euploea sub undis
Servat adhuc; plures Nesis mihi servat echinos
Quos nec vere novo foliis lentiscus amaris
Inficit aut vacuae tenuant dispendia Lunae.
Praeterea mihi sub pelago manus apta legendis
Muricibus; didici Tyrios cognoscere sucos
Qouque modo plena durent conchylia testa,
Quid refugis? Tingenda tibi jam lana paratur
Qua niteas superesque alias, Galatea, puellas,
Lana maris spumis quae mollior. Hanc mihi pastor
Ipse olim dedit, hanc pastor Melisaeus, ab alta
Cum me forte senex audisset rupe canentem,
Et dixit, “Puer, ista tuae sint praemia Musae,
Quandoquidem nostra cecinisti primus in acta”.
Ex illo in calathis servavi, ut mittere possem.
Sed tu (ne qua mihi superet spes, ne qua futuri
Condicio, Galatea) manum mihi dura negasti.
Hoc est, hoc, miserum quod perdidit. Ite Camenae,
Ite procul; sprevit nostras Galatea querelas.
Scilicet (exiguae videor qoud navita cymbae,
Quodque leves hamos nodosaque retia tracto)
Despicis. An patrio non hoc quoque litore Glaucus
Fecerat, aequoreae Glaucus scrutator harenae?
Et nunc ille quidem tumidarum numen aqaurum.
Sed nec (quae nimium vel me sic falsa fatigat)
Fabula te moveat Lydae, licet illa puellis
Jactet nescio quas mihi se misisse corollas;
Non me Lyda tamen, non impulit, aequora testor
Nereidasque omnes. Si fallo, naufragus illas
Experiar salsosque bibam sub gurgite fluctus.
Heu quid agam? Externas trans pontum quaerere terras
Jam pridem est animus, quo numquam navita, numquam
Piscator veniat; fors illic nostra licebit
Fata queri. Boreae extremo damnata sub axe
Stagna petam et rigidis numquam non cana pruinis
An Libyae rapidas Austrique tepentis harenas,
Et videam nigros populos Solemque propinquum?
Quid loquor infelix? an non per saxa, per ignes,
Quo me cumque pedes ducent, mens aegra sequetur?
Vitantur venti, pluviae vitantur et aestus,
Non vitatur amor; mecum tumuletur oportet.
Jam saxo meme ex illo demittere in undas
Praecipitem jubet ipse furor. Vos o mihi Nymphae,
Vos maris undisoni Nymphae, praestate cadenti
Non duros obitus saevasque exstinguite flammas.
Scilicet haec olim, veniens seu litore curvo
Cajetae, seu Cumarum navalibus altis,
Dum loca transibit, raucus de puppe magister
Hortatus socios “Dextrum deflectite” dicet
“In latus, o socii, dextras defectite in undas;
Vitemus scopulos infames morte Lyconis”’.

Talia nequiquam surdas jactabat ad auras

Infelix piscator et irrita vota fovebat,
Cum tandem extremo veniens effulsit ab ortu
Licifer et roseo perfudit lumine pontum.

1269 Geciteerd naar: Sannazaro, The Piscatory Eclogues, p. 61-63; voor een andere geannoteerde uitgave (vs. 1-55, 83-86), zie: Perosa/Sparrow, Renaissance Latin Verse, p. 144.

Te.[4]
T'lof van de Mutse.

Gedicht dat blijkens de titel bedoeld is als een lofzang op een alledaags voorwerp als de muts. Het moet om iets aangenaams (vs. 4), goeds en lovenswaardigs (vs. 6) gaan, maar het hoe en wat laat de dichter voorlopig in het ongewisse. Voor zijn lof gebruikt hij in totaal 211 verzen, verdeeld over 34 strofen van zes versregels met het rijmschema AABCCB. De laatste strofe (35) telt één versregel meer (rijmschema AABCCBB).¹²⁷⁰

De dichter geeft aan dat hij voornemens is iets te gaan beweren dat in strijd is met de opvatting van alle filosofen (vs. 5), maar van hulp van de muze daarbij is hij evenwel niet gediend (vs. 7). Hij doet voor bijstand juist een beroep op jongelui van beiderlei kunne en allerlei ambachtslieden zoals schoenmakers en borduurwekers en ook muzikanten, die blijkbaar wel in staat zijn om aan de lof op de muts bij te dragen (strofe 2-3, vs. 7-18).

In strofe vier (vs. 19-24) wordt de nieuwsgierigheid van de lezer over de ware aard van de muts eindelijk bevredigd met een uitleg over de precieze betekenis ervan. Het gaat om een neiging vol begeerte om zich de lijfelijke omgang met een vrouw te verwerven. Ze is aangeboren (van nature aanwezig, vs. 22) en prikkelt de jonge zinnen tot het liefdesspel ten einde de mensheid voor uitsterven te behoeden. Visscher laat het bij deze omschrijving en geeft geen overkoepelend equivalent voor de ‘muts’. Het is duidelijk dat hij aan het fenomeen ‘verliefdheid’ denkt, waarbij aangetekend dient te worden dat hij daar nadrukkelijk de sexuele lustgevoelens bij betrekt.¹²⁷¹

Het argument ten gunste van muts - in de hoedanigheid van hét instrument voor de instandhouding van het menselijk geslacht - wordt nader uitgewerkt (vs. 25-36). De muts (met haar voortplantingsdrift) voorkomt gebrek en de ondergang van de wereld, en iedereen met gezond verstand zal zich inspannen om dergelijke zaken te voorkomen. De muts is het tegengestelde van het kwaad, zoals een moordenaar die mensen ombrengt.

Vervolgens (strofe 7-8, vs. 37-48) wordt stilgestaan bij het uiterst dwaze gedrag van de mutsdragers (vs. 38), de verliefden, dat tegen hen én de muts pleit. Dit bezwaar weerlegt de ik-figuur met het tegenargument dat een goed einde - in dit geval het huwelijk - een goede aanloop impliceert. Eind goed, al goed. Ook in de strofe daarna (vs. 49-54) wordt dat nog eens benadrukt. Verliefdheid baant het pad voor het huwelijk, dat net zo noodzakelijk voor instandhouding van het leven is als eten en drinken. Daarom zijn beide prijzenswaardig, ook al gaat er wel wat dwaasheid met verliefdheid gepaard. Op het juiste moment dwaas zijn, is immers de grootste wijsheid (vs. 54).

Dit adagium biedt de gelegenheid om de wijsheid en haar beoefenaren alle grond onder de voeten weg te halen (vs. 55-72, zie ook vs. 5). Wijsheid heeft niet het vermogen om zoons voort te brengen, terwijl al haar beoefenaren juist voortkomen uit een dwaasheid als de muts. Ergo: de muts is de vader van de wijsheid (vs. 57)!¹²⁷² Ook inhoudelijk slaan de filosofen de plank mis met allerlei tegenstrijdige uitspraken over de muts zoals dat ze een lieve last (vs.64), een vrijwillige slavernij (vs. 65) enzovoort zou zijn. Twee tegengestelden, zoals azijn en suiker, geven juist een goed product, een smakelijk zuur (vs. 70). Daarom moet ook de muts goed zijn.

De argumentatie ten gunste van de muts wordt voortgezet met een beroep op haar oorsprong (vs. 73 e.v.). God heeft, met het scheppen van Eva als gezellin voor Adam, de behoefte aan de omgang met vrouwen in de menselijke aard ingebracht. Bovendien heeft Hij geboden dat de man zijn vader en moeder zal verlaten om zich aan zijn echtgenote te binden en zich te vermenigvuldigen. Tegen zo'n argument, dat elke dwaasheid van verliefden verontschuldigt, valt toch niets in te brengen? Daarenboven, vaak wordt beweerd dat God noch de natuur ook maar iets zonder doel maken. Als dat waar is, geldt dat dus ook voor fenomenen als zinneprikkeling en de aantrekkelijke manier van doen van vrouwen (vs. 85 e.v.). Dergelijke gaven moeten, in navolging van de ouders, benut worden en wel binnen het huwelijk waarvoor de muts, als basis van de liefde, een absolute voorwaarde is. Zonder liefde gedijt geen huwelijk.

Ook voor de instandhouding van een huwelijk blijft de muts een onmisbare factor, aangezien ze ruzie voorkomt en daarentegen vrede en eensgezindheid bewerkstelligt (vs. 103-114). Daarom overstijgt deze vrede stichtende dwaasheid (de muts) de wijsheid die getwist veroorzaakt (doordat geleerde geesten van mening verschillen). Het eerste voert tot rijkdom en overvloed; het tweede tot gewapende strijd (vs. 115-120).

Op dit punt aangeland (vs. 121) beschouwt de dichter zijn bewijsvoering dat de muts goed en prijzenswaardig is als voltooid, maar door middel van voorbeelden wil hij nog laten zien dat de muts voor haar trouwe dienaars de vrees voor hel, duivel en dood verjaagt, hen wijsheid schenkt en hulp in de nood. Een hele waslijst met indrukwekkende exempelen passeert vervolgens de revue. Ze zijn ontleend aan de bijbel, ridderromans, vaak aan de klassieke mythologie en een keer zelfs aan Boccaccio's Decamerone. Een aparte strofe (vs. 157-162) ter illustratie van de krachtige vermogens van de muts is gewijd aan de metamorfosen die ze bij verliefde figuren uit de klassieke mythologie bewerkstelligde om hen hun lusten te kunnen laten botvieren. Zo veranderde Jupiter naar gelang de omstandigheden in een stier, een zwaan, een arend of nog wat anders (vs. 157-159). Bij de mensen vermag ze iets dergelijks niet (strofe 28, vs. 163-168), maar de muts zorgt er wel voor dat men met een positief gekleurde blik minder fraaie hoedanigheden bekijkt. Ze verandert een grauwe huid in een mooi blank velletje (vs. 167).

Ook de volgende strofen illustreren de positieve zaken die de muts onder de mensen teweegbrengt. Ze inspireerde tot grootse poëzie (Tibullus, Propertius, Ovidius, vs. 169-174). Ze brengt vreugde en vrede in de wereld (dat laatste als vorsten na een oorlog een huwelijk sluiten, vs. 175-180). Vooral verliefde jongelingen lijken baat bij de muts te hebben (vs. 181-186). Ze maakt hen onverschrokken, zet ze aan het dichten en scherpt hun geest. Ze stimuleert daarnaast de muziekbeoefening en de danskunst (vs. 187-192). Ook bewerkstelligt ze positieve veranderingen in mensen (vs. 193-198). Zo laat ze een zwaarmoedig iemand vrolijk zingen. En voor allerlei soorten mensen heeft de muts een positieve functie (vs. 199-204), zoals een klok die de vrijsters graag doet wachten.

Na al deze argumenten ten gunste van de muts komt de dichter tot de afronding van zijn betoog en hier gebeurt iets merkwaardigs (vs. 205-211). Hij haalt zijn argumentatie onderuit met de mededeling dat hij het verkopen van praatjes (‘brillen’ die de blik vertekenen, vs. 208) moe is. Een mogelijke verklaring voor deze omslag komt hierna ter sprake. Verder vraagt hij om verontschuldiging voor eventuele tekortkomingen en tot slot richt hij zich, voor het eerst in het gedicht, rechtstreeks tot zijn beminde, met de mededeling dat dit dan het einde is. Deze slotregel bevat een zeer sexueel getinte woordspeling met ‘einde’, een woord dat ook als aanduiding voor het mannelijk geslachtsorgaan in gebruik was. Die tournure mag op zijn minst opmerkelijk genoemd worden, maar bij nadere beschouwing sluit ze wel aan bij de strekking van het betoog. Dat poneerde de verliefdheid als belangrijkste middel voor de instandhouding van het menselijk geslacht en vanuit het mannelijke standpunt van de dichter gezien is zijn eigen geslachtsdeel daarbij het voornaamste instrument. Het spelletje met ‘einde’ past dus in het geheel.

Kort samengevat stoelt het betoog op de volgende overwegingen. Verliefdheid is onmisbaar bij de instandhouding van het menselijk geslacht en een noodzakelijke voorwaarde voor het huwelijk. God en de natuur, twee onverdachte hoedanigheden, hebben deze neiging in de mens ingebracht. De dwaasheid waarmee verliefdheid wel eens gepaard wil gaan, wordt geheiligd door het goede doel waar ze toe leidt, het huwelijk.

In het begin van het gedicht (vs. 4-6) laat de dichter weten, zoals we zagen, dat hij iets gaat prijzen dat in strijd is met de opvatting van alle filosofen. Daarmee geeft hij aan dat zijn uiteenzetting thuishoort binnen het genre van het paradoxale lofdicht, dat een ware stelling verkondigt die contrair is aan het algemeen gevoelen. Andere voorbeelden bij Visscher zijn diens Lof van Rethorica en Het Lof van een blaeuwe scheen en net als daar weet hij ook in de Mutse met verve en kundigheid zijn betoog op te bouwen.¹²⁷³ Hij trekt de aandacht met een opvallende opening, definieert zijn onderwerp, voert argumenten, ondersteund door de nodige voorbeelden, aan ten gunste van zijn stelling en hij gaat in op mogelijke bezwaren van tegenstanders (het dwaze gedrag van verliefden, vs. 37 e.v.) en pareert die. Hij weet zelfs de indrukwekkende opponenten tegen de muts, de filosofen, elke grond onder de voeten vandaan te halen. De muts is namelijk de vader van alle wijsheid (vs. 57), omdat de wijsgeren allemaal (fysiek) daaruit voortspruiten!

Dit pendantgedicht van Het Lof van een blaeuwe scheen sluit aan bij de humanistische rhetorische traditie, op haar beurt gevoed door onderwijs waarin men ruimschoots aandacht besteedde aan rhetorische argumentatieoefeningen pro en contra.¹²⁷⁴ De kunst was om zowel valide argumenten voor als tegen iets te bedenken, zoals ook Visscher in beide gedichten gepoogd heeft te doen, maar zoals we al constateerden kwalificeert hij aan het einde van de Mutse zijn betoog als het verkopen van praatjes. Hij zal zich gerealiseerd hebben dat sommige argumenten, hoe steekhoudend gebracht ook, tegelijkertijd nogal gezocht aandoen. Een goed voorbeeld is wederom dat van de verliefdheid als vader van de wijsheid en dus haar bestaansreden. Hoe vernuftig geredeneerd ook - in fysieke zin dan - iedereen realiseert zich dat dit geen steekhoudend argument is om de filosofie als zodanig te desavoueren. Waarschijnlijk doelde Visscher op dergelijke trouvailles toen hij met zijn relativerende kwalificatie van praatjes ofwel brillen verkopen (vs. 208) kwam. Hij moet een bepaald speels plezier hebben gevonden in de uitdaging om, liefst steekhoudende, argumenten te verzinnen inzake twee zo tegengestelde onderwerpen als de verliefdheid en het blauwtje dat men kan lopen. En zijn de bedachte redeneringen soms wat minder serieus te nemen, ze getuigen altijd nog van argumenteel vernuft dat de bedenker zelf het nodige genoegen moet hebben verschaft.

Ondanks die knipoog lijkt het betoog in essentie serieus bedoeld te zijn, namelijk waar het gaat om de verliefdheid als basisvoorwaarde voor een goed huwelijk én voor de verdere instandhouding ervan. Daarbij zij verder nog opgemerkt dat het gekozen perspectief dat van de man is.

De varianten tussen Br^2/1 en Lm betreffen voor het merendeel spelling, interpunctie en het gebruik van hoofdletters. Daarnaast is er sprake van redactionele varianten die in een aantal gevallen de indruk wekken veroorzaakt te zijn door aanpassingen in de tekst ten behoeve van de editie 1614. Zo is er soms voor andere woorden gekozen. In vers 27 bijvoorbeeld werd ‘beletten’ vervangen door ‘beschutten’ en de nog steeds vertrouwde formulering ‘haet en nijt’ (vs. 177) moest wijken voor het veel minder vertrouwde ‘kyvage hateringh’.¹²⁷⁵ Soms is er sprake van een woordje meer of minder, zoals in vers 98 waar Lm heel expliciet spreekt over ‘sotheyt vande Muts’ terwijl Br^2/1 volstaan met ‘de Mutse’.¹²⁷⁶ Een opmerkelijke plaats in dit verband doet zich voor in vers 204. In Br^2/1 staat daar dat verliefdheid stof om over te dichten oplevert voor rederijkers in het algemeen, terwijl Lm dat rendement slechts weggelegd ziet voor de jongeren onder hen. Ook de zinsbouw werd soms aangepast. Het kan gaan om kleine ingrepen zoals het wegwerken van een klassieke naamval (vs. 161) of van de dubbele ontkenning (vs. 45, 99, 139)¹²⁷⁷ tot wat meer ingrijpend veranderde formuleringen.¹²⁷⁸ Een zeer opmerkelijke bijzonderheid doet zich verder nog voor in de titel van dit openingsgedicht in de redactie Lm, waar Roemer Visschers initialen, net als in het geval van Het Lof van een blaeuwe scheen, een zeer prominente plaats hebben gekregen. En dat terwijl de auteur van T'loff vande mutse niet bekend heette te zijn. Het is een van de doorzichtige aanwijzingen in deze Leidse uitgave om de auteur ervan, wellicht zelfs voor de iets minder goed ingewijden, te onthullen.¹²⁷⁹

De gelijkenis tussen de woorden ‘Muts’ en ‘Muse’ heeft tot enige verwarring geleid. In vers 7 stuurt de dichter de ‘Muse’ weg, maar de redactie Lm had daar in eerste instantie ‘Muts’ staan. De fout werd aldaar via de lijst van errata gerectificeerd. Het tegenovergestelde doet zich voor in vers 19, waar de fundamentele vraag gesteld wordt wat verliefdheid is. Alle redacties hebben daar de correcte vorm ‘Mutse’, met uitzondering van juist de allerlaatste redactie Br². Opmerkelijk genoeg werd deze blunder daar niet bij de errata genoteerd. Uit dit openingsgedicht van de redactie Lm werden trouwens relatief veel fouten in de lijst van errata aldaar gesignaleerd, in totaal vier. Ze werden allemaal hersteld in Br^2/1.¹²⁸⁰ Deze opvallende zorg voor corrupte plaatsen in de tekst van Lm zou eveneens een indicatie kunnen zijn van grotere betrokkenheid van Roemer Visscher bij de samenstelling van de Leidse bundel dan wat het boek wil prijsgeven. Buiten de lijst van errata om werden verder nog fouten uit de redactie Lm hersteld in vers 9 (‘draghen’ > ‘deghen’) en vers 64 (‘En’ > ‘Een’).

1270 Die extra versregel ontbreekt in het pendantgedicht over de blauwe scheen (Te.[2]).

1271 Een sprekende illustratie van de associatie van het begrip ‘muts’ met sexuele lust is Rembrandts prent Het Franse bed. Daarop is een copulerend paar in een hemelbed afgebeeld. De meest in het oog springende bedstijl is afgedekt met een gevederde muts, die het centrale object van de afbeelding vormt. Volgens De Jongh (De Jongh/Luijten, Spiegel van alledag, nr. 57, aldaar p. 284) zou deze strofe uit Visschers gedicht vanwege het verwante gedachtengoed als onderschrift bij Rembrandts prent niet hebben misstaan.

1272 Ook T'lof van Rethorica stelt de relatie tussen wijsheid en dwaasheid met nadruk aan de orde (aldaar vs. 157-162).

1273 Zie de inleidingen aldaar voor nadere gegevens over het paradoxale lofdicht en de argumentele structuur.

1274 Zie verder de inleiding bij Te.[2].

1275 Zie verder: vs. 59: ‘swarte’ > ‘sware’; vs. 70: ‘guer’ > ‘suer’; vs. 75: ‘Als’ > ‘Doe’; vs. 86: ‘En’ > ‘Om’; vs. 130: ‘ghegheven’ > ‘toe ghestopt’; vs. 166: ‘wonder wel’ > ‘uyter maten wel’; vs. 167: ‘wit’ > ‘blanck’; vs. 205: ‘achter landt’ > ‘over lant’.

1276 Zie verder: vs. 19, 24, 38, 74, 108, 110, 115, 124, 162, 169, 184.

1277 Andersoortige varianten van beperkte aard in: vs. 40, 42, 51, 88, 91, 98, 102, 138, 146, 193, 196, 201.

1278 Vs. 62, 134, 171, 174.

1279 Zie verder over de ‘anonieme’ Leidse uitgave par. I.2.2.

1280 Buiten het al genoemde vers 7 betreft het de verzen 133, 197 en 206.

Annotaties

Titel	Mutse (passim): verliefdheid (destijds zeer gangbaar in deze specifieke betekenis, zie: WNT 9, kol. 1280; een nadere omschrijving van dit begrip alhier in vs. 19-24; zie verder Q.3.18, vs. 1)
1	wel op: aansporing om tot actie te komen, ‘Kom op’; ons kat heeft jongen: grappige motivatie als aansporing tot vrolijkheid (WNT 7.1, kol 1780, op basis van dit citaat. Een variante uitdrukking: ‘Onze hond heeft welpen’)
2	behoefde: behoorde
3	verstanden wyselijck: wijze verstanden (in de zin van het vermogen om, in dit geval wijs, te denken)
4	een soete neeringhe: een aangenaam iets om zich mee bezig te houden (bepaling bij ‘Muts’)
5	Teghen ... leeringhe: in tegenspraak met de opvatting en leer van alle filosofen
6	prysselijck: lovenswaardig
7	van u: door u; gehulpen: geholpen
8	aertige: aanminnige; wulpen: minzieke (jonge)mannen
9	te deghen: goed; wicken: te overwegen
10	speelluy: muzikanten; Mutsdraghers: verliefde mannen
11	t'sal ... profijt: 't zal u voordelig zijn
12	sticken: stukken
13	spiegelblasers: makers van spiegelglas; cammesagers: vervaardigers van kammen (waarbij men de tanden uitzaagde); huyve braysters: breisters van haarnetjes
14	snyders: kleermakers; linden naysters: naaisters van linnen
15	vinders ... cleeren: bedenkers van nieuwe modes in kleding
16	Peerl-stickers: parelstikkers; ghereet: vol bereidwilligheid
17	Passement-wevers: wevers van versiersels voor kleding; brenght al by: voer alles aan
18	vermeeren: vermeerderen
19	begheerlijcke ghenegenheyt: begerige neiging
20	Met: door; alle gheleghenheyt: elke mogelijkheid
21	t'gebruyc: (toestemming tot) bijslaap, sexuele omgang (WNT 4, kol. 511; Heestermans e.a., Erotisch woordenboek, p. 55); waerde: geliefde
22	Deur natuere beweghende: door aangeboren neiging [...] prikkelend
24	verhoeden: lees: te verhoeden; het menschelijck ... verderven: het uitsterven van het menselijk geslacht
26	Wetende ... ghebreck: in het besef dat het uitsterven een tekort (aan middelen van bestaan) zou veroorzaken
27	Sal: lees: of hij zal; om sulcx te beschutten trachten: pogen om iets dergelijks af te weren
28	most: zou moeten
29	Ten dede: zonder; port [...] aen: aanzet tot
30	Isse: Is ze (= de verliefdheid); alle gheslachten: de hele mensheid
32	gheacht voor: gezien als
33	na: volgens; des scherprechters: van de beul
34-35	De Mutse ... kinderen: de verliefdheid, in overweging nemend dat de mensen in aantal verminderen, is een begeerte om naakte (?) (eigenlijk ‘met blote voeten’) kindertjes voort te brengen
36	Contrary: het tegendeel
37	mocht: zou kunnen
38	ontsinnighe tieren: waanzinnigen tekeergaan
39	in hippelen of gaen: bij het dansen en lopen
40	ooch wincken: betekenisvolle blikken met de ogen geven; hant duwen: het handenspel spelen met de geliefde; cussen de clinck: het kussen van de klink van de deur van de geliefde gold als een uiting van zware verliefdheid (vergelijk Te.[2], vs. 92)
41	gheen soo sotten dinck: niets zo dwaas
42	Soot ... gheboodt: als de liefste het opdroeg; worde van hem: zou door hem [...] worden
43	middel en beginsel: midden en begin
44	soo: als
45	toontmen ... Clercken: laat men niet aan domme klerken zien (de betekenis van deze formulering is niet geheel duidelijk. Wellicht wordt ermee bedoeld dat domme mensen niet in staat zijn om
	halverwege het (goede) eindresultaat te doorzien van activiteiten waarbij men in een eerdere fase vraagtekens kan zetten, zoals het dwaze gedrag van verliefden dat uiteindelijk leidt tot het gewaardeerde instituut van het huwelijk, zie vs. 46-48)
46	Vryers: jongemannen op vrijersvoeten; de Mutse draghen: verliefd zijn
47	haer: hun
48	Ten houwelijck: tot een huwelijk; haer sotte wercken: hun dwaze activiteiten
49	immer: altijd; van noot: noodzakelijk
50	Tot nootdruft des levens: als noodzakelijke voorwaarde voor de instandhouding van het leven
51	recht: terecht; datmen ... seyt: dat men daar vol lof over spreekt
52	stroyt: effent
53	sotheyt: dwaasheid
54	Op bequame tijt: op het juiste moment; sot: dwaas; meeste: grootste; Op bequame ... wijsheyt: variant op het adagium ‘Dulce est desipere in loco’ (Het is heerlijk om op zijn tijd dwaas te doen) van Horatius (Carmina 4.12.28)
55	Alder wysen ... boon: de wijsheid van alle wijzen is geen greintje waard
56	haer: hun
57	Dan: maar; bequame malheydt: doelmatige dwaasheid
56-57	Al haer wijsheyt ... Vader: een zelfde overweging in Erasmus' Lof der zotheid 11
58	cadetten: ‘geesten’
59	Al: allen; Aristoteles broeck: destijds gebruikte schertsende benaming voor de door de doctoren in de theologie aan de Leuvense universiteit gedragen mantelkap, die leek op een met de pijpen over de schouders naar voren hangende broek (WNT 3.1, kol. 1474); sware: zwaarmoedige, melancholieke (door het vele denkwerk)
60	Die: wie; allegader: allemaal
61	Laetse: laat ze (= degenen die de verliefdheid laken, vs. 60); datse: wat ze
62	gheneughelijck: aangenaam
63	rasende: woedende
64	hope: goede toekomstverwachting; vracht: last
65	willighe: vrijwillige; macht: vermogen (om die wil ten uitvoer te brengen)
67	graeu: grijs
68	van passen: juist voldoende
70	Edick: azijn
71	weecke: zachte
72	quaet: slecht; dan: maar
74	natuere: aangeboren zinnelijke neiging, paarzucht; daer toe: namelijk: tot verliefdheid; dringhen: dwingen
75	Doe: toen; maet: geliefde
77	waerde: geliefde
78	werckt: bewerkstelligt; quaet: wat slecht is
79	begeven: verlaten
80	het lieve Wijf aencleven: zich binden aan de lieve echtgenote
79-80	Daer en boven ... aencleven: Gen. 2:24
81	te wassen: in aantal toe te nemen
82	neuswyse: kritische vitters; soo ... loech: als u in de knel zit
83	reden: bewijsvoering; crachtich: steekhoudend
84	ontschuldighen: verontschuldigen
85	cloecke verstanden: grote geesten
86	Om: wegens; ghemeene: algemeen gangbare
87	om sus: zonder doel
88	de prickelende leden: de lichaamsdelen die ons sexueel stimuleren
89	aentreckende seden: aantrekkelijke eigenschappen
90	ghevonden: uitgevonden
91	steken: prikkelen
92	sonder ghebruyck: zonder dat het tot daadwerkelijk praktiseren komt
93	t'Paes-bort: voorwerp dat tijdens de katholieke eredienst rondging om gekust te worden bij de symbolische uitwisseling van de vredeskus tussen Christus en Zijn gelovigen (‘Paas’ is afgeleid van het Latijnse ‘pax’ (vrede). De hier genoemde vorm van kussen dient als pendant van die in vers 90)
94	Neen seker: absoluut niet; sy: verwijst naar de lustopwekkende factoren in vs. 88-90; doen ons [...] vermaen: sporen ons [...] aan
96	Ons pont niet begraven: wat ons van nature gegeven is niet ongebruikt laten; stellen te wercke: aan het werk zetten
97	T'welck ... ghebenedijt: wat gebeurt door het huwelijk waarover God Zijn zegen uitspreekt
98	niet waert ... mijt: helemaal niets waard is (een ‘mijt’ is een muntstuk van geringe waarde)
99	machmen ... huys: kan men niet goed als echtelieden bij elkaar wonen
100	eensdeels: in zekere zin
101	Als die ... verblent: wanneer ze (= de verliefdheid) de ogen van de (ene) geliefde blind maakt voor de gebreken van de (andere) geliefde
102	T'fondament gheschaert: als de fundering gescheurd is; deuch: deugt; niet een cruys: voor geen sikkepit (‘kruis’ verwijst naar een veel gebruikt muntteken)
103	sult: moet; geknocht: voltrokken (eigenlijk: ‘geknoopt’)
104	zijn heylich avondt ... volwrocht: zijn taak volbracht heeft (eigenlijk is ‘heiligavond’ de avond voorafgaande aan een kerkelijke feestdag, een tijdstip waarop men niet meer hoefde te werken. Dit leidde ook tot een betekenisverschuiving naar ‘werktijd’, ‘taak’, die hier is toegepast, zie: WNT 6, kol. 462-463)
105	nut: van nut; de ghehoude persoonen: voor de getrouwde mensen
107	Soo: dan
108	vercieren: [ze] tooien; met doorne croonen: symbolische bekroning van een slechte echtelijke relatie (bij een huwelijkssluiting was het gebruikelijk dat de bruid een kroon of krans als hoofdtooi droeg, WNT 8.1, kol. 345. Ook elders refereert Visscher (Te.[2], vs. 146, 149) aan dergelijke hoofdtooien, waarbij het gebruikte materiaal (rozen, biezen) de symbolische vertaling is van de mate van succes in de relationele sfeer)
109	Daer: waar; verachtingh: veronachtzaming
110	Suermuyl en Pruyler: personificaties van mensen met een slecht humeur (vergelijk het hedendaagse ‘zuurpruim’); dick: dikwijls
111	Crackeelken: personificatie van iemand die graag ruzie maakt; over: door; bast: schreeuwt
112	daerse: waar ze (= de verliefdheid); in eenen doen: in dezelfde staat
114	ghetast: betast
115	Soo veel: zoveel als; archeyt listich: geslepen boosaardigheid
116	Passeert: overtreft; vreed makende sotheyt: vredestichtende dwaasheid; twistich: twist veroorzakende (bepaling bij ‘wijsheyt’ (zie ook vs. 119); doelt op de meningsverschillen tussen geleerden onderling)
117	nutter: nuttiger; bequamer: meer passend
121	ghenoech: voldoende
122	waerdich ghepresen: waard om te prijzen
123	willen: [wij] willen; exempelen: voorbeelden
124	Datse: dat ze (= de verliefdheid); van: voor; Datse ... doot: vergelijkbare formulering in J.7, vs. 18
125	ter noot: in de nood
127	Jacob: Jakob, een van de oudtestamentische aartsvaders, moest zijn oom Laban zeven jaar dienen om diens jongste dochter Rachel (vs. 129) tot vrouw te krijgen. Na afloop bleek men hem echter op een bedrieglijke manier de oudste dochter Lea toegestopt te hebben (vs. 130). Pas na nogmaals zeven jaar trouwe dienst gaf Laban hem de begeerde Rachel tot vrouw (Gen. 29:15-30); trouwelijck: getrouw
131	Liet hem niet verdrieten: maakte hem niet te bitter gestemd
133	van Amadis: over Amadis. Amadis de Gaule was de centrale figuur van een destijds geliefde verzameling fantasierijke, galante en avontuurlijke ridderromans in proza. Elders (J.3, vs. 10) kwalificeert Visscher deze literatuur als een ‘heerlijke leugen’. Pas na veel moeilijke avonturen lukte het Amadis om zijn geliefde Oriana (vs. 135) tot de zijne te maken
134	feyten van wapenen: wapenfeiten
136	zijn lijf ... ghestelt: zijn leven in gevaar gebracht
138	Ten exempel: als een voorbeeld; Eelmans: edellieden
139	Orpheus: Orpheus (klassieke mythologie) geldt als de dichter en musicus bij uitstek. Hij daalde af in het dodenrijk om zijn gestorven geliefde echtgenote (vs. 140), Eurydice, te verlossen uit de handen van Pluto (vs. 141), de heerser aldaar. Door de magische werking van zijn muziek verwierf hij zich toestemming. Orpheus verspeelde echter zijn kansen - en verloor Euridyce voor altijd - door tegen de afspraak in vóór het verlaten van het dodenrijk naar haar om te kijken; Hel: onderwereld, dodenrijk
140	lossen: verlossen
141	ontschaeckt: ontrukt
142	Leander: Leander (klassieke mythologie) zwom elke nacht de Hellespont over om zijn geliefde, de priesteres Hero, te ontmoeten; dochtet: vond het; arbeyt: moeite
143	Alle: elke; nae: naar
144	heel Moeder naeckt: helemaal poedelnaakt
145	Pelops: Pelops (klassieke mythologie) wist Hippodamea als echtgenote te verwerven door haar vader te verslaan bij een wagenrennen met paarden, waarbij deze verongelukte, en niet door middel van een truc met gouden appels, zoals hier wordt gesuggereerd (vs. 145-147). Dat overkwam Atalante, die beroemd was om haar snelheid en zich niet aan een man wilde binden. Slechts aan wie van haar met hardlopen wist te winnen zou ze zich geven. Alle kandidaten moesten deze uitdaging met de dood bekopen. Alleen Melanion of Hippomenes wist haar tijdens de wedloop te misleiden door gouden appels, een geschenk van de liefdesgodin Aphrodite, op haar pad te strooien. Atalante raapte ze op en verloor zodoende; van gierigher aert: begerig van aard
146	gulden: gouden; ghetoeft: tegengehouden, belemmerd
147	Dies: op grond waarvan; tot: als
148	Acontius: Acontius (klassieke mythologie) wierp zijn geliefde in de tempel van Artemis een appel toe met het opschrift ‘Ik zweer bij Artemis dat ik Acontius zal huwen’. Zijn aanbedene pakte de appel op, las wat erop stond en kon toen op straffe van meineed geen ander huwelijk meer aangaan; treecken: bedriegerijen
150	stout: kloekmoedig
151	Chymons: Chymon (Cimon(e)) is de hoofdpersoon uit een van de novellen van Boccaccio (5.1). Hij is een buitengewoon knappe, maar domme en onbeschaafde jongeman. Door de liefde wordt hij geprikkeld om zichzelf in alle opzichten te ontwikkelen en te beschaven. De door Visscher gehanteerde schrijfwijze is conform die van Coonhert in diens vertaling van de Decamerone (50 lustige historien; 1564)^1281; verweckt: doen ontwaken
152	te voren: voordien; plompaert: domkop; begeckt: voor de gek gehouden
153	Soo haest: zodra; Ifigene: het zeer mooie jonge meisje (Efigenia) waardoor Chymon (vs. 151) uit zijn domme en onbeschaafde lethargie wordt gewekt; int groen: op het moment dat Chymon
	Ifigene voor het eerst ontwaart ligt zij volgens Coornherts vertaling te slapen in een bosje in het groene gras
154	Dies: daardoor
155	Hanterende ... t'Hof: druk in de weer met boeken, wapens, en vaak hoofse kringen bezoekend (Chymon werd als zoon van de rijkste inwoner van het koninkrijk Cyprus vanwege zijn domme boersheid door zijn vader naar een dorp verbannen om daar op het land te werken. Dat beviel hem prima. Door de liefde geprikkeld deed Chymon vervolgens alle mogelijke moeite om zich te beschaven en bezocht daartoe ook de beste kringen)
156	lust: verlangen (naar een vrouw); arbeyt: inspanning; doet wel spoen: zet aan tot spoed
157	Jupiter: de oppergod Jupiter of Zeus (klassieke mythologie) nam bij zijn liefdesavonturen diverse schijngestalten aan om zijn echtgenote Juno (Hera) te misleiden of om zijn doel te bereiken; deedse: deed ze (= de Mutse); Stier: schijngestalte van Jupiter bij de roof van Europa
158	Swaen: schijngestalte van Jupiter bij de geslachtsgemeenschap met Leda; Arent: schijngestalte van Jupiter bij de ontvoering van de zeer schone jongeling Ganymedes naar de Olympus
159	In de ghedaente ... stellen: ze (= de Mutse) deed hem de gedaante van Amphitreon aannemen; Amphitreon: echtgenoot van Alkmene. Jupiter nam zijn gedaante aan om gemeenschap met Alkmene te kunnen hebben
160	Mercurium: Mercurius (ook: Hermes; klassieke mythologie); constse: kon ze (= de Mutse); Bocx huyt: bokkehuid (bij zijn pogingen om Penelope, vooral bekend als de echtgenote van Odysseus, te verleiden nam Mercurius de gedaante van een bok aan. De vrucht van dit contact was Pan, die daar onder andere bokkepoten aan overhield, zie: Lucianus, Deorum dialogi (Godengesprekken), 2(22), aldaar onder de naam Hermes)
161	Apollo: Apollo (ook: Phoebus; klassieke mythologie) bedroog Isse in de gedaante van een herder (Ovidius, Metamorphoses 6.124); wesen: gedaante; aentrecken: aannemen
163	schijntse: schijnt ze (= de Mutse); crachtich: namelijk in het bewerkstelligen van gedaantewiselingen
164	altemet: van tijd tot tijd; tis ... schijn: in een menselijke gedaante
165	Bock sonder hoornen: bok zonder hoorns (metafoor voor een geile man, zie: WNT 4, kol. 905); Esel sonder staert: domkop (omdat verliefdheid iemand van zijn gezonde verstand kan beroven)
166	Dan: maar
167	swarte: grauwe, donkere; schoon: mooi
168	graeuwe: grijze; schoone: mooie
169	Tibullus: Albius Tibullus (Latijns dichter, ca. 55 v. Chr.-19 v. Chr.). In zijn poëzie komt het wel en wee van de liefde ruimschoots aan bod; Propertius: Sextus Propertius (Latijns dichter, 47(?) v. Chr.-15(?) v. Chr.). Liefdeslyriek vormt het hoofdbestanddeel van zijn werk; gulden: gouden
170	schoone vaersen: mooie gedichten
172	Ovidius: Publius Ovidius Naso (Latijnse dichter, 43 v. Chr.-17/18 n. Chr.); draghende ... jonste: de verliefdheid zeer welgezind zijnde
173	der minnen conste: de Ars amatoria, een handboek over de kunst hoe iemand het hof te maken. Het maakte veel opgang. De eerste Nederlandse vertaling dateert van 1564
174	Dies: om welke reden
176	ellendighe: beklagenswaardige; ghestadige: aanhoudende
177	kyvage: gekijf; hateringh: gekibbel; mede: eveneens
178	bedurven: te gronde gericht; verwoet: heftig woedende (bijvoeglijke bepaling bij ‘Oorloch’)
179	al de saeck: de hele situatie; haest goet: snel in orde
180	pays: pais (synoniem voor ‘vrede’)
181	die u draecht: die verliefd is (eigenlijk: ‘die u (de muts) draagt’)
182	Stout: fier
183	Ter wapen vroom: onverschrokken in de strijd; luchtich; opgewekt; rat ter hant: bijdehand in zijn optreden
185	spelen: toneelspelen
187	slaen op: tokkelen op; Herpen: harpen; chyters: citers
189	Daer toe: bovendien; op de mate: in de maat
190	allemande: bepaald soort dans; voor de vuyst: zonder enige voorbereiding, voor de vuist weg
191	passemede: dans van Italiaanse oorsprong, eigenlijk betekenend ‘een pas en een halve’; treen: tredsgewijs uitvoeren; op de passen juyst: precies op de pas
192	Lustighe: fraaie; galjaerde: van oorsprong Italiaanse dans waarbij om de maat een sprong gemaakt wordt
193	Den Vrecken: de gierigaard; spelen de gilde: de losbol uithangen (destijds gangbare spreekwoordelijke uitdrukking, zie: WNT 4, kol. 2363-2364)
195	aertich: gevatte; haest: in korte tijd; molick: houten klaas, sufferd
197	slordigert: sloddervos; Jan de Backer: een pronker, iemand die met zijn kleding indruk wil maken^1282
200	gaern: graag
201	Kanne-kijckers: drinkebroers (het was ook een geijkte spotnaam voor rederijkers, in vs. 204 als rijmwoord gebruikt)
202	renten: bron van inkomsten; daer ... generen: waarmee de koppelaars in hun levensonderhoud voorzien; Coppelaers: huwelijksmakelaars, maar ook: hoerenwaarden
203	des nyders hert: het hart van een jaloers iemand; verteren: vertederen
205	Om de ... slachten: om niet op de marskramers te lijken; achter landt: door het land heen
206	Haer waer: hun handelswaar
208	brillen vercoopen: vertellen van fabeltjes; al: helemaal
209	Sonder ghelt: zonder dat er geld mee gemoeid is; gheven de huyskens toe: de brillekokers erbij leveren (uitbreiding van het spreekwoord ‘brillen verkopen’ (vs. 208), zie: WNT 6, kol. 1243)
210	Kijckt door de vingher: zie het door de vingers (aan het einde van de Brabbeling verbeeld in de prent ‘Quaeso’); bid: vraag; gheen fauten acht: let op geen fouten
211	daer gy na wacht: [het einde] waar u op wacht (zinspeling op een andere betekenismogelijkheid van ‘einde’, namelijk ‘mannelijk lid’, zie: WNT 3.2-3, kol. 4024)

1281 Sluijter/Spaans (‘Door liefde verstandig’, met name p. 88) wijzen op de beperkte verspreiding van het Cimon-motief binnen de Nederlandse traditie in het begin van de zeventiende eeuw in woord (alleen Hooft en Visscher) en beeld (zie ook: Van Stipriaan, Leugens en vermaak, p. 166, 231 (sub V.1), 290 (n. 28)). Hoewel Sluijter en Spaans aandacht besteden aan de rijke drukgeschiedenis van Coornherts vertaling (p. 76-77) verdisconteren ze die niet in hun conclusie over de bekendheid van dit motief in de vroege zeventiende eeuw. De oogst blijkt aanzienlijk minder schaars wanneer we ons realiseren dat er in 1614 al vijf drukken van die vertaling in omloop waren (1564, 1583, 1597, 1607, 1612), zie: Boccaccio in Nederland, nr. 25-29 (p. 25-26). De Antwerpse uitgave van 1583 staat daar vermeld als ‘alleen bibliografisch bekend’. Ze staat geregistreerd in de catalogus van de Staatsbibliothek te Berlijn (http://staatsbibliothek-berlin.de; signatuur Xr 1672).

1282 Het WNT (dl. 2.1-2, kol. 890) citeert deze passage als bewijsplaats voor referenties aan Jan de Bakker (1499-1525), de eerste protestant die in Holland vanwege zijn geloofsopvatting ter dood werd gebracht, in Den Haag. Toch is de andere betekenismogelijkheid van deze persoonsaanduiding, namelijk ‘pronkertje’ of ‘fat’ (WNT 7.1, kol. 184-185), hier beter op haar plaats. Het gaat in deze strofe immers om het vermogen van de verliefdheid om in mensen aan hun aard tegengestelde eigenschappen te bewerkstelligen en voor een sloddervos is een pronker de perfecte pendant.

Overlevering

Br^2/1 p. 173-182 (in beide drukken ontbreken de paginanummers 178 en 179, terwijl pagina 177 genummerd is als 197.¹²⁸³ Waarschijnlijk hangen deze onregelmatigheden met elkaar samen); Lm p. 1-12 (A1r-B2v)

1283 Zie ook par. I.2.3.2.

Varianten

In Br² ontbreekt de spatie ter aanduiding van het begin van een nieuwe strofe tussen vers 138 en 139.

Titel	T'Lof van de Mutse. Br^2/1 < t'Loff der Mutse, door R.V. Lm
1	jongen, Br^2/1 < jonghen; Lm
2	behoefde Br^2/1 < behoeffde Lm; tonghen, Br^2/1 < tongen, Lm
3	wyselijck: Br^2/1 < wijselick, Lm
4	segh Br^2/1 < segghe Lm; de Br^2/1 < den Lm; neeringhe, Br^2/1 < neringhe, Lm
5	Teghen Br^2/1 < Teghens Lm; meyningh Br^2/1 < meningh Lm; leeringhe, Br^2/1 < leringhe, Lm
6	wenschelijck, behaechelijck, goet Br^2/1 < wenschelick, behaechlick, goet, Lm; prysselijck. Br^2/1 < prijselick. Lm
7	Muse, Br^2/1 < Musen, Lm^c, Muts, Lm; ic Br^2/1 < ick Lm; gehulpen, Br^2/1 < ghehulpen: Lm
8	aertige Br^2 < aertighe Br^1, aerdighe Lm; Meyskens, Br^2/1 < Meyskens Lm; jonge wulpen, Br^2/1 < jonghe Wulpen, Lm
9	t'lof van de Muts Br^2/1 < t'loff vande Mutse Lm; deghen wicken, Br^2/1 < draghen [sic] wicken: Lm
10	speelluy Br^2/1 < Speelluy, Lm; Mutsdraghers Br^2 < Mutsdragers Br^1, Muts-draghers Lm; verblijt, Br^2/1 < verblijt: Lm
11	Schoenmakers, Br^2/1 < Schoenmaeckers, Lm; profijt: Br^2/1 < profijt, Lm
12	Mutse Br^2/1 < Muts Lm; sticken. Br^2/1 < stucken. Lm
13	spiegelblasers, cammesagers, huyve braysters, Br^2/1 < spiegel-blasers, camme-zagers, en huyve-breysters, Lm
14	couse-makers, snyders Br^2/1 < cousse-makers, snijders, Lm; linden naysters, Br^2/1 < linne neysters, Lm
16	Peerl-stickers, borduer-werckers, Br^2/1 < Paerlstickers, borduyrwerckers Lm; toch Br^2/1 < doch Lm
17	Passement-wevers, brenght al Br^2/1 < Passementwevers brengt all Lm
18	t'lof van de lofwaerdighe Br^2/1 < tloff vande loffwaerdighe Lm
19	Wat Br^2/1 < Maer wat Lm; Een Br^2/1 < een Lm; begheerlijcke Br^2 < begeerlijcke Br^1, begeerlicke Lm; ghenegenheyt, Br^2 < gheneghenheyt, Br^1, gheneghentheyt Lm
20	gheleghenheyt, Br^2/1 < gheleghentheyt Lm
21	t'gebruyc Br^2/1 < t'ghebruyck Lm; Vrouwe Br^2/1 < vrouwe Lm
22	natuere beweghende Br^2/1 < natuyre bewegende Lm; sinnen, Br^2/1 < sinnen Lm
23	werck, Br^2/1 < werck Lm
24	Om Br^2/1 < Om te Lm; het menschelijck Br^2/1 < t'menschelick Lm
25	Werelt Br^2/1 < werelt Lm; of geck, Br^2/1 < off geck Lm
26	Wetende Br^2/1 < Weetende Lm
27	beschutten Br^2/1 < beletten Lm
28	Werelt Br^2/1 < werelt Lm; vergaen, Br^2/1 < vergaen Lm
29	huwelijck Br^2/1 < houwelick Lm
30	wenschelijck Br^2/1 < wenschelick Lm
31	door Br^2/1 < deur Lm; Mensch Br^2/1 < mensch Lm
32	Moordenaer snoot? Br^2/1 < moordenaer snoot, Lm
33	gestraft na Br^2/1 < ghestraft naer Lm; Wet Br^2/1 < wet Lm; scherprechters Br^2/1 < scherprichters Lm
34	aensiende, Br^2/1 < aensiende Lm; verminderen, Br^2/1 < verminderen Lm
35	begeerte Br^2/1 < begheerte Lm; telen Br^2/1 < teelen Lm
36	Contrary vant quaet, Br^2/1 < Contrarij van t'quaet Lm; prysens Br^2/1 < prijsens Lm
37	Iemant Br^2/1 < Iemandt Lm; manieren, Br^2/1 < manieren Lm
38	Muts draghers, Br^2/1 < Mutsdraghers, Lm; tieren, Br^2/1 < menschen tieren? Lm
39	in hippelen of Br^2/1 < int huppelen, int Lm
40	ooch wincken, hant duwen, en Br^2/1 < oochwincken, hantdouwen, int Lm
41	Werelt Br^2/1 < werelt Lm
42	Soot de Liefste gheboodt, het worde van hem gedaen. Br^2/1 < Zoot de lieffde gheboot, t'werde van hen ghedaen. Lm
43	middel Br^2/1 < midden Lm; beginsel Br^2/1 < t'beginsel Lm; al Br^2/1 < all Lm; doet, Br^2/1 < doet Lm
44	goet: Br^2/1 < goet, Lm
45	half Br^2/1 < halff Lm; werck, Br^2/1 < werck en Lm; geen Br^2/1 < gheen Lm; Clercken: Br^2/1 < clercken. Lm
46	Vryers, Br^2/1 < Vryers Lm
47	nacht Br^2/1 < nacht, Lm; Lief Br^2/1 < Lieff Lm
48	houwelijck Br^2/1 < houwelick Lm; al Br^2/1 < all Lm
49	immer Br^2/1 < immers Lm; seer Br^2/1 < zeer Lm; noot, Br^2/1 < noot Lm
50	water Br^2/1 < water, Lm
51	af lof Br^2/1 < van loff Lm; seyt? Br^2/1 < zeyt? Lm
52	wantse Br^2/1 < want sy Lm; pat, Br^2/1 < padt. Lm
53	mee vermenght, Br^2/1 < me vermengt, Lm
54	sot Br^2/1 < sott Lm
55	wysen Br^2/1 < Wijsen Lm
56	Soon, Br^2/1 < zoon, Lm
57	dees Br^2/1 < dese Lm; malheydt Br^2/1 < malheyt Lm; alle wijsheydts Vader, Br^2/1 < alder wijsheyts vader: Lm
59	broeck Br^2/1 < brouck Lm; sware Br^2/1 < swarte Lm; setten, Br^2/1 < setten: Lm
60	des Br^2/1 < der Lm
61	datse Br^2/1 < watse Lm; sy Br^2/1 < zy Lm
62	Te segghen, dan dattet Br^2/1 < Dan dat het Lm; gheneughelijck Br^2/1 < gheneuchelick Lm
63	dwalingh, Br^2/1 < dwalinghe, Lm; blyheyt, Br^2/1 < blijheyt, Lm
64	Een hope Br^2/1 < En [sic] hoop Lm; sorghen, Br^2/1 < sorghe, Lm; lieflijcke Br^2/1 < lieffelicke Lm
65	slaverny, Br^2/1 < slavernie, Lm; goe Br^2/1 < goede Lm
67	swert menght Br^2/1 < swart mengt Lm; Schilder graeu, Br^2/1 < schilder graeu: Lm
68	vermenght Br^2/1 < vermengt Lm; cout Br^2/1 < coud Lm; laeu, Br^2/1 < laeu: Lm
69	proefde, Br^2/1 < proeffde Lm; soet,, is, Br^2/1 < soet is: Lm
70	gheeft Br^2/1 < geeft Lm; smakelijck suer, Br^2/1 < smaeckelicke guer: Lm
71	kalck Br^2/1 < calck Lm
72	Muts Br^2/1 < Mutse Lm; quaet,, Br^2/1 < quaet, Lm; goet,, Br^2/1 < goet Lm
73	Almachtich, Schepper Br^2/1 < almachtich, schepper Lm; aller Br^2 Lm < alder Br^1
74	Heeft Br^2/1 < Heeft ons Lm; natuere Br^2/1 < natuyre Lm
75	Doe Br^2/1 < Als Lm
76	sou Br^2/1 < soud Lm; rouwen, Br^2 < rouwen. [sic] Br^1, rouwen Lm
77	gheselschap Br^2/1 < gheselscap Lm; Vrouwen, Br^2/1 < vrouwen: Lm
78	Muts Br^2/1 < Mutse Lm; zijn, Br^2/1 < zijn: Lm
79	Daer en boven Br^2/1 < Daerenboven Lm; geboden Br^2/1 < gheboden Lm; begeven, Br^2/1 < begheven Lm
80	Moeder, Br^2 < Moeder Br^1, moeder, Lm; het lieve Wijf Br^2/1 < t'lieve wijf Lm
81	Werelt Br^2/1 < werelt Lm; vermenichvuldighen, Br^2/1 < vermenichvuldighen. Lm
82	neuswyse Br^2/1 < neuswijse, Lm
83	ghenoech? Br^2/1 < ghenoech Lm
84	Muts-draghers Br^2/1 < Mutsdraghers Lm
85	Is Br^2/1 < Ist Lm; cloecke Br^2/1 < cloucke Lm
86	Om Br^2/1 < En Lm; ghemeene Br^2 < gemeene Br^1, ghemeen Lm; spreecwoort Br^2 < spreeckwoort Br^1, spreekwoort Lm
87	God Br^2/1 < Godt Lm; de natuere geen Br^2/1 < Natuyre gheen Lm; dingh Br^2 < ding Br^1, dinck Lm; sus, Br^2/1 < sus; Lm
88	dan de Br^2/1 < die Lm; leden? Br^2/1 < leden, Lm
89	seden? Br^2/1 < zeden, Lm
90	lieflicken Cus? Br^2/1 < lieffelicke kus? Lm
91	de Br^2/1 < een Lm; steken Br^2/1 < steecken Lm; paert Br^2/1 < peert Lm; sporen? Br^2/1 < spooren? Lm
92	ghebruyck Br^2/1 < t'ghebruyck Lm; becoren? Br^2/1 < bekooren? Lm
93	t'Paes-bort Br^2/1 < t'paesbort Lm; inde Kercke? Br^2/1 < inder kercke? Lm
94	seker, Br^2/1 < zeker: Lm; vermaen, Br^2/1 < vermaen Lm
95	ghedaen, Br^2/1 < ghedaen Lm
96	wercke. Br^2/1 < wercken: Lm
97	T'welck Br^2/1 < Twelck Lm; doort houwelijck Br^2/1 < deur t'houwelijck Lm
98	de Mutse Br^2/1 < sotheyt vande Muts Lm; is Br^2/1 < waer Lm; mijt: Br^2 < Mijt: Br^1, mijt, Lm
99	Liefden Br^2/1 < liefde en Lm; gheen goedt Br^2/1 < geen goet Lm
100	Liefden fondament, Br^2/1 < lieffden fondament Lm
101	verblent, Br^2/1 < veerblent: [sic] Lm
102	T'fondament gheschaert, deuch t'bouwen Br^2/1 < Als t'fondament gescheurt is, dooch t*'*bouwen Lm
103	geknocht, Br^2 < gheknocht, Br^1, gheknocht Lm
104	Muts Br^2/1 < Mutse Lm; zijn Br^2/1 < sijn Lm; avondt Br^2/1 < avont Lm
105	ghehoude persoonen: Br^2/1 < ghehouwede personen; Lm
106	Want Br^2/1 < want Lm; zijn Br^2/1 < sijn Lm
107	twist ende tweedracht, Br^2/1 < twist, haat, en tweedracht Lm
108	vercieren Br^2/1 < verchieren Lm; hoofden Br^2/1 < hooffden Lm
109	verachtingh Br^2/1 < verachtinghe Lm
110	Comt Suermuyl en Pruyler Br^2/1 < Daer comt zuyrmuyl, en pruylert Lm
111	Crackeelken Br^2/1 < crackeeltghen Lm; het huys Br^2/1 < thuys Lm; bast: Br^2/1 < bast; Lm
113	bed, Br^2/1 < bedde, Lm; gheeft Br^2/1 < geeft Lm
114	langh Br^2/1 < langhe Lm; borsten Br^2/1 < borstgens Lm
115	is, Br^2/1 < is Lm; archeyt Br^2c/1 < acheyt Br^2, de archeyt Lm
116	vreed makende Br^2/1 < vrede-makende Lm
117	menschen Br^2/1 < mensche Lm; bequamer, Br^2/1 < bequamer: Lm
118	overvloedich: Br^2/1 < overvloedich, Lm
119	Wijsheyt Br^2/1 < wijsheyt Lm; bloedich: Br^2/1 < bloedich, Lm
121	bewesen, Br^2/1 < bewesen Lm
122	is Br^2/1 < is, Lm; ghepresen: Br^2/1 < ghepresen, Lm
124	de vreese Br^2/1 < vreese Lm; van Hel, Duyvel Br^2/1 < voor hel, duyvel, Lm; doot: Br^2/1 < doot, Lm
125	Wijsheyt Br^2/1 < wijsheyt Lm; hulp Br^2/1 < hulpe Lm; noot, Br^2/1 < noot Lm
126	al Br^2/1 < all Lm
127	deed Br^2/1 < dede Lm; trouwelijck, Br^2/1 < trouwelijck Lm
128	Jaer Br^2/1 < jaer Lm; cryghen Br^2/1 < crijghen Lm; houwelijck, Br^2/1 < houwelijk Lm
129	Sijn Ooms Br^2/1 < Zijns ooms Lm; Ragel, Br^2/1 < Rachel Lm; jonghste gheboren: Br^2/1 < jongste gheboren. Lm
130	toe ghestopt Br^2/1 < ghegheven Lm; door Br^2/1 < duer Lm
131	noch, Br^2/1 < noch Lm
132	Jaer, Br^2/1 < jaer Lm; cryghen Br^2/1 < crijghen Lm; uytvercoren. Br^2/1 < uytverkooren. Lm
133	Ist waer Br^2/1 Lm^c < Al ist Lm; Amadis Br^2/1 < Amadijs Lm; gheschreven? Br^2/1 < gheschreven, Lm
134	zijn door hem bedreven? Br^2/1 < heeeft [sic] hy bedreven Lm
135	Oriane Br^2/1 < Oryane Lm; Lief Br^2/1 < Lieff Lm; behaghen? Br^2/1 < te behaghen, Lm
136	ghestelt? Br^2/1 < ghestelt, Lm
137	of Br^2/1 < off Lm
138	Ten Br^2/1 < Tot Lm; Eelmans Br^2/1 < Eedelmans Lm
139	heeft Br^2/1 < en heeft Lm; inde Hel, Br^2/1 < inden hel Lm
140	Lief Br^2/1 < lieff Lm; snaren spel, Br^2/1 < snaeren spel Lm
141	had ontschaeckt. Br^2 < had ontschaeckt, Br^1, hadde ontschaekt: Lm
142	wesen, Br^2/1 < wesen Lm
143	Liefste ghepresen, Br^2/1 < lieffste ghepresen Lm
144	Moeder naeckt. Br^2 < Moeder naeckt, [sic] Br^1, moedernaeckt. Lm
145	Hippodame, Br^2/1 < Hippodamie Lm; gierigher aert, Br^2/1 < gieriger aert Lm
146	Appelen ghetoeft den snellen Br^2/1 < appelen vertoeft haer snelle Lm
147	loopen Br^2/1 < lopen Lm; ghewonnen. Br^2 < ghewonnen, Br^1, ghewonnen: Lm
148	desghelijcx Br^2/1 < desgelijcx Lm; treecken, Br^2/1 < treecken Lm
149	Sijn Lief Br^2/1 < Zijn lieff Lm; trou Br^2/1 < trouw Lm; spreken: Br^2/1 < spreken. Lm
153	Ifigene Br^2/1 < Iphigenie Lm; groen: Br^2 < groen; Br^1, groen, Lm
154	wijsheyts Br^2/1 < wijsheyt Lm; corte Br^2/1 < corter Lm
155	Boecken, Br^2/1 < boecken, Lm; t'Hof Br^2/1 < t'hoff Lm
157	De Br^2/1 < Den Lm; Stier, Br^2/1 < stier, Lm
158	Swaen, Br^2/1 < swaen, Lm; Arent, Br^2/1 < arent, Lm; dier, Br^2/1 < dier: Lm
159	Inde ghedaente Br^2/1 < Inden gedaente Lm; Amphitreon Br^2/1 < Amphitruo Lm; stellen, Br^2/1 < stellen: Lm
160	Bocx Br^2/1 < bocx Lm; huyt Br^2 Lm < huijt Br^1; bedecken, Br^2/1 < bedecken: Lm
161	Apollo het wesen Br^2/1 < Apollinem t'wesen Lm; Herder aentrecken, Br^2/1 < herder aentrecken: Lm
162	langh Br^2/1 < lanck Lm; vertellen. Br^2/1 < te vertellen. Lm
164	altemet, tis Br^2/1 < altemet (tis Lm; schijn, Br^2/1 < schijn) Lm
165	Bock Br^2/1 < bock Lm; Esel Br^2/1 < esel Lm; staert, Br^2/1 < staert. Lm
166	sy kan Br^2/1 < zy can Lm; uyter maten wel, Br^2/1 < wonder wel Lm
167	swarte Br^2/1 < lelijcke zwarte Lm; huyt Br^2 Lm < huijt Br^1; blanck Br^2/1 < wit Lm
168	graeuwe, Br^2/1 < graeuwen Lm; schoone swarte Br^2/1 < schoonen swarten Lm
169	Tibullus Propertius met Br^2/1 < Tibullus, Propertius, met haer Lm
170	schoone vaersen door de Muts Br^2/1 < schoon veerssen deur d'Muts Lm
171	Die Br^2/1 < Diemen Lm; zijn Br^2/1 < acht om Lm; gouden letteren Br^2/1 < gulden letters Lm; schryven: Br^2/1 < schrijven. Lm
173	daer door Br^2/1 < daerdoor Lm; conste, Br^2/1 < Konste. Lm
174	Dies zijn naem Br^2c/1 < Dies naem Br^2, Sulcx dat hun namen Lm; sal blyven. Br^2/1 < sullen blijven. Lm
175	lofwaerdighe Mutse, oorsprongh alder Br^2/1 < loffwaerdighe Mutse onspronck [sic] aller Lm
176	Werelt Br^2/1 < werelt Lm; ghestadige Br^2/1 < ghestadighe Lm
177	kyvage hateringh Br^2/1 < haet en nijt, Lm; mede, Br^2/1 < mede: Lm
178	t'Lant Br^2 < t'Landt Br^1, t'lant Lm; Oorloch Br^2/1 < oorlooch Lm
179	huwelijck Br^2/1 < houwelijck Lm; saeck Br^2/1 < saecke Lm
180	brenght deur Br^2/1 < brengt door Lm; weder Br^2/1 < weer Lm
181	jonghelingh Br^2/1 < jonghelinck Lm; draecht, Br^2/1 < draecht Lm
182	cloeckmoedich, Br^2/1 < clouckmoedich, Lm
183	wapen Br^2/1 < wapenen Lm; luchtich, Br^2/1 < luchtich Lm; hant, Br^2/1 < hant; Lm
184	dichten Refereynen Rondelen, Br^2/1 < dichten, refereynen en rondeelen, Lm
185	Balladen, Liedekens Br^2/1 < balladen, liedekens, Lm; spelen: Br^2/1 < spelen; Lm
187	Herpen, Chyters Br^2/1 < herpen, cijthers, Lm; Luyten, Br^2/1 < luyten, Lm
188	Cromhorens, Schalmeyen Br^2/1 < cromhoorns, schalmeyen, Lm; Fluyten, Br^2/1 < fluyten; Lm
190	allemande Br^2/1 < almande Lm
191	passemede Br^2/1 < passemese Lm; passen Br^2/1 < passe Lm
192	galjaerde Br^2/1 < gailliarde Lm
193	Den Vrecken Br^2/1 < Een vrecke Lm; gilde, Br^2/1 < ghilde, Lm
194	Voghel Br^2/1 < voghel Lm
195	aertich geest Br^2/1 < aerdich gheest Lm
196	Den slaperighen Luyaert cont Br^2/1 < Een slaeperighe luyaert cunt Lm
197	slordigert Br^2/1 < slordighert Lm^c, slordigher Lm; Backer, Br^2/1 < backer, Lm
198	vrolijck. Br^2/1 < vrolick. Lm
199	Vryers Br^2/1 < Vrijers Lm; lantaern, Br^2/1 < lanteern; Lm
200	de Vrysters Br^2/1 < d'Vrijster Lm; gaern, Br^2/1 < gaern; Lm
201	En een Br^2/1 < Een Lm; om Br^2/1 < van Lm; Kanne-kijckers, Br^2/1 < kannekijckers; Lm
202	renten Br^2/1 < rente Lm; hen Br^2/1 < hem Lm; Coppelaers Br^2/1 < coppelaers Lm; generen, Br^2/1 < gheneeren; Lm
203	nyders hert Br^2/1 < nijders hart Lm; verteren: Br^2/1 < verteeren; Lm
204	Matery om Br^2/1 < Materie om te Lm; Rethorijckers. Br^2/1 < jonghe Rethorijckers. Lm
205	Cramers Br^2/1 < cramers Lm; slachten, Br^2/1 < slachten Lm; achter landt loopen, Br^2/1 < over lant lopen, Lm
206	prysende, Br^2/1 < prijsende Lm^c, prijsen Lm
207	So Br^2/1 < Soo Lm; ghedacht: Br^2/1 < ghedacht, Lm
209	ghelt, Br^2/1 < gelt, Lm; toe: Br^2/1 < toe. Lm
210	door Br^2/1 < deur Lm; fauten Br^2/1 < faulten Lm
211	t'eynt Lief, Br^2/1 < t'eyndt Lieff, Lm; gy na Br^2/1 < ghy nae Lm

Correcties

19	Mutse? < Muse? Br^2, Mutse? Br^1 Lm (herstel van onjuist woordgebruik op basis van Br^1 en Lm)
207	heb ick < heb Br^2, heb ick Br^1 Lm (terugplaatsing van het ontbrekende onderwerp op basis van Br^1 en Lm)

Editie

VdL 2, p. 55-61, 96-98

Oeuvre

Het eerder in de afdeling ‘tepel-wercken’ geplaatste Lof van een blaeuwe scheen (Te.[2]), waarin het lopen van een blauwtje alle lof krijgt toegezwaaid, is een pendantgedicht van deze lof op de verliefdheid.

Te.[5]
Strijdt tusschen Waerheyt en Schijn.

Gedicht, gewijd aan de strijd tussen Waerheyt en Schijn. Met 266 versregels is dit het langste gedicht uit de Brabbeling. Het is in principe opgebouwd uit strofen van elf regels met als rijmschema ABABBCCDCDD. Alleen de laatste strofe (nummer 24) wijkt daarvan af (ABABBCCDC+EFGF). Na versregel negen verandert het rijmschema hier omwille van wat wel een substrofe genoemd zou kunnen worden. Ook is er ineens sprake van binnenrijm en verschil in regellengte. Dit wordt veroorzaakt doordat het einde van het gedicht bestaat uit de aanhaling van een opschrift over Waerheyt, waarover later meer.

Waerheyt en Schijn hebben altijd grote vijandschap ten opzichte van elkaar gekoesterd en dat ten nadele van velen, die zij voor zich probeerden te winnen. De twee opponenten beriepen zich op hun hemelse afkomst en waren mooi van uiterlijk, waardoor men gemakkelijk misleid werd. Hun legerscharen verschilden in alle opzichten. Die van Schijn was groter in omvang, terwijl Waerheyt kon beschikken over kwalitatief betere krijgslui. Schijn poogde mensen naar zich toe te lokken door ze ostentatief zaken als rijkdom, aanzien en macht voor te spiegelen, Waerheyt bood slechts een gesloten kistje waarin de zaligheid opgeborgen was.

Bekwame mannen hadden zich menigmaal omwille van het algemeen welzijn beijverd om vrede tussen beide partijen te bewerkstelligen, maar zonder succes. Daarom is uiteindelijk besloten om door middel van een veldslag het pleit te beslechten. Daarvoor werden de volgende condities vastgesteld. Men zou op een afgesproken dag op een open, vlak veld bij elkaar komen. Elk mocht zich wapenen (in manschappen en uitrusting) naar vermogen en beide partijen zouden samen een rechter aanwijzen om het eindoordeel te vellen. De overwonnene zou verbannen worden, de overwinnaar een lauwerkrans ontvangen. Als plaats van handeling werd tot het Sonne-velt besloten en na enige aarzeling kozen beide partijen eensgezind voor Hercules als rechter.

Op de dag van de strijd, een zondag, trokken beide legers naar het slagveld. Ze waren zeer tegengesteld aan elkaar, zoals een uitvoerige beschrijving van hun uitdossing, hun samenstelling uit verschillende maatschappelijke groeperingen en hun wapentuig laat zien. Ook in de strijd zelf opereerden beide legerscharen verschillend en Momus, de personificatie van de scherpe kritiek, onderscheidde zich daarbij als dé kampioen van Waerheyt.

Uiteindelijk werd Schijn bij zonsondergang, toen haar troepen verstrooid en gevlucht waren, voor Hercules gebracht. Om haar status te bewaren probeerde ze hem zo te paaien dat hij haar bij zich zou willen houden. Waerheyt echter eiste haar verbanning conform de overeenkomst. Vervolgens sprak Hercules luid en duidelijk zijn oordeel uit. Hij kende Waerheyt de lauwerkrans toe en sprak de uitdrukkelijke wens uit dat ze altijd in zijn nabijheid zou blijven, in de godenhemel dus. Tevens schonk hij haar als bruid aan Momus, die het zo dapper voor Waerheyt opnam. Schijn daarentegen verbande hij naar de mensenwereld, waar ze zich door geen enkel uiterlijk kenmerk maar alleen door haar eigen scherpzinnigheid zou mogen onderscheiden.

Onder de waarzeggers ontstond gemor over het aangekondigde huwelijk van Waerheyt met Momus, want ze voorspelden dat daar Haet uit zou voortkomen. Voor Urania, de wijste van de negen muzen die zich ook allemaal onder de legerschare van Waerheyt bevonden, was die kritiek aanleiding om van zich te laten horen. Zij liet weten het huwelijk juist toe te juichen en deelde mee dat de muzen al lang geleden Haet aan Schijn hadden gekoppeld, terwijl ze Waerheyt en Momus tot de hemel verheven hadden. Daar wordt ter ere van Waerheyt een tempel gebouwd, voorzien van een overduidelijk gouden opschrift betreffende Waerheyt. Ze spreekt hoog noch laag naar de mond en ze veracht het geblaat van spot en jaloezie dat niets voorstelt.

Dit berijmde relaas over de strijd tussen Waerheyt en haar opponent Schijn is een vrij getrouwe weergave van een prozatekst van Pandolfo Collenuccio (1444-1504), diens Alithia.¹²⁸⁴ Een van Visschers raadsels (Ra.14) is eveneens gebaseerd op werk van deze humanistisch georiënteerde Italiaanse jurist en auteur van zowel Latijnse als Italiaanse teksten.¹²⁸⁵ Alithia (‘Waarheid’) is de derde van Collenuccio's vier Apologi of morele fabels, Latijnse prozateksten opgedragen aan Ercole d'Este, hertog van Ferrara, en voor het eerst gezamenlijk gepubliceerd in 1511. Eerder verscheen, ergens in de periode tussen 1495 en 1500, een nu uiterst zeldzame, afzondelijke uitgave van deze tekst.¹²⁸⁶

Zoals reeds aangegeven volgt Visscher zijn bron vrij getrouw, maar zeker niet slaafs. Het eerste verschil doet zich meteen bij het begin voor. Collenuccio volstaat in de titel met de naam van de hoofdpersoon, maar laat zijn tekst wel voorafgaan door een argumentum, een zeer korte samenvatting, waarin hij trouwens veel nadruk legt op de rol van Momus. Visscher volstaat met een titel, maar formuleert die uitvoeriger zodat meteen duidelijk is waar de tekst in wezen om gaat.

De meeste verschillen die zich voordoen hebben betrekking op een meer of mindere mate van uitvoerigheid bij het formuleren, op aanpassingen aan lokale omstandigheden en soms ook op nadere preciseringen of inkleuringen. Een opvallend voorbeeld van grotere uitvoerigheid bij Roemer Visscher doet zich bijvoorbeeld voor in de opsomming van de typen mensen die tot de aanhang van Schijn - Vanitas bij Collenuccio - behoren. Bij Visscher (vs. 91-110) zijn dat er een kleine veertig, terwijl Collenuccio (r. 42-45) met minder dan de helft ervan volstaat. Bij hem ontbreken onder andere de kwakzalvers (Visscher vs. 94), alsmede de kasteleins, hoerenwaarden en drinkebroers (Visscher vs. 101). Ook de oproerige predikanten (Visscher vs. 95) komen niet bij Collenuccio voor, maar zij zouden wel eens een echo kunnen zijn van diens letterknechten (‘legulei’, aldaar r. 43). Ook de ambachtelijke schare die Waerheyt volgt telt bij Visscher meer geledingen dan bij Collenuccio. Bij hem moet Alithia het stellen zonder wijngaardeniers, veeboeren en vissers (Visscher vs. 156-159).¹²⁸⁷

Dezelfde passage laat trouwens een mooi voorbeeld zien van Visschers aanpassingen ten behoeve van de couleur locale.¹²⁸⁸ Onder de volgelingen van Waerheyt bevinden zich ook bouwmeesters en in tegenstelling tot Collenuccio geeft Visscher expliciet aan welke nuttige werken ze verrichten. Ze beschutten de landen met sluizen, molens en dijken (vs. 160-161). Een opmerkelijke toevoeging in dit verband is ook die van de burgerij, de ‘derde staet’ (vs. 39), als deelnemer in het overleg om tot een oplossing in het conflict tussen Waerheyt en Schijn te komen. Bij Collenuccio wordt dat afgehandeld door alleen een raad van aanzienlijken (‘concilio procerum’, r. 20). Heel vertrouwd Nederlands is ook de variatie op een spreekwoord als ‘Door een dubbele huik kunnen zien’ (vs. 219), een passage waarvoor bij Collenuccio geen equivalent voorhanden is.

Visscher maakt ter sturing van zijn lezers bij tijd en wijle meer gebruik van kwalificerende aanduidingen dan Collenuccio. Zo voorziet hij elk middel waarmee Schijn mensen voor zich tracht te winnen van een niet mis te verstane nadere bepaling (vs. 26-28), zoals deerniswekkende wellust, waar Collenuccio volstaat met een opsomming zonder meer (aldaar r. 14-15). Ook noemt Visscher bijvoorbeeld de gezichten van de krijgslui van Schijn mismaakt (vs. 203), een kwalificatie die bij Collenuccio niet te vinden is. Daarnaast sluit Visscher een enkele keer een strofe af met een pregnante levenswijsheid in de vorm van een sententie of een spreekwoord (vs. 55, 165), zonder dat zijn brontekst daar aanleiding toe geeft.¹²⁸⁹

Ook op inhoudelijk niveau doen zich een enkele keer veranderingen voor.¹²⁹⁰ Zo heet de plaats waar de slag plaatsvindt bij Collenuccio Sideropolis (r. 27) ofwel IJzerstad, waar bij Visscher sprake is van het Sonne-velt (vs. 58). Er is gesuggereerd dat Visscher het Griekse woord mogelijk niet goed herkend heeft en dat associaties met daarop lijkende Latijnse termen (‘sidera’ (gesternten, zon) en ‘polus’ (hemelpool)) hem op Sonne-velt hebben gebracht, maar erg waarschijnlijk lijkt dat toch niet.¹²⁹¹ De zon die met haar stralende licht niemand de kans geeft om zich of iets te verbergen was een gangbaar symbool voor de waarheid. Niet voor niets voert Waerheyt dan ook de zon in haar vaandel (vs. 123). Nu gaat het in deze tekst om de positie van de waarheid als zodanig, die via een fysieke strijd bevochten moet worden. Bij de condities voor dat gevecht legt Visscher iets meer dan Collenuccio het accent op een zo eerlijk mogelijke gang van zaken. Alleen hij noemt de hoedanigheden waaraan het strijdperk moet voldoen (vs. 47): vlak, open en niet via hinderlagen in te nemen. Belicht door de zon heeft niemand op zo'n terrein de mogelijkheid om door middel van listen de tegenstander te benadelen. Sonne-velt is vanuit die optiek dan ook een veel zinvollere benaming dan IJzerstad. Bovendien leert een andere passage dat Visscher bewust namen veranderde. Bij Collenuccio wordt Vanitas voorafgegaan door Fastus (Hoogmoed) en Suadela (Overreding) (r. 40); bij Visscher nemen Waan en Zelfbehagen (vs. 87-88) hun plaats in.

Een klein, maar wellicht betekenisvol punt van verschil doet zich voor in de wapenrusting van Waerheyt. In haar linkerhand heeft ze bij Collenuccio meerdere ‘codices’ (r. 60); bij Visscher daarentegen slechts één boek (vs. 131). In beide teksten ontbreekt verdere elke suggestie welke geschriften Waerheyt als schild gebruikt, maar het ene boek bij Visscher doet toch aan de bijbel denken ondanks het feit dat we hier met een volledig profaan geheel uit het klassiek mythologische tijdperk van doen hebben.

De grootste afwijking ten opzichte van Collenuccio doet zich helemaal aan het einde van de tekst voor. Collenuccio meldt daar dat de hemel de tempel van Alithia, van de Waarheid, genoemd wordt (r. 126-127), terwijl Visscher ter harer ere daar een tempel laat bouwen (vs. 259). In beide gevallen wordt het geheel van een goed leesbaar opschrift voorzien, bij Roemer Visscher zelfs in goud (vs. 262). Beide opschriften nu zijn totaal verschillend. Roemer Visscher maakt er een vierregelig lofdicht van, overduidelijk inzake de kwaliteit van Waerheyt die niemand, hoog noch laag, naar de mond spreekt en neerkijkt op het ijdele geblaat van spot en jaloezie. Collenuccio daarentegen beperkte zich tot één woord, ‘Susquedeque’ (r. 129), waarvan de interpretatie binnen deze context problematisch is. De eigenlijke betekenis van dit bijwoord is ‘op en neer’, maar het werd eigenlijk vooral spreekwoordelijk gehanteerd om allerlei betekenisgradaties van onverschilligheid uit de drukken: ‘min of meer’, ‘om het even’, ‘het stelt niks voor’ enzovoort.¹²⁹² Een dergelijke duiding zet echter het hele relaas over de strijd tussen Alithia en Vanitas op losse schroeven. Of zal Collenuccio meer aan de grondbetekenis van ‘susquedeque’ gedacht hebben - en dan mogelijk in de zin van ‘boven en onder’ - om aan te geven dat Alithia zowel in de hemel als op aarde de voornaamste is? In elk geval heeft Visscher deze dubbelzinnigheid niet willen handhaven en voor een eenduidige oplossing gekozen.

De varianten tussen de redacties Br² en Br¹ betreffen alleen kleine verschillen in spelling en interpunctie. Opvallend is dat juist in de titel twee varianten voorkomen. In vers 78 heeft Br² een minimale, maar storende zetfout (‘schilden’), terwijl Br¹ de correcte vorm (‘schillen’) heeft. Via de lijst van errata in Br² werd deze onzorgvuldigheid alsnog rechtgezet. Dat signalement geeft aan welke waarde men hechtte aan een correcte tekst.

1284 Deze bron werd voor het eerst gesignaleerd door: Arens, ‘P. Collenuccio's Alithia’. Daardoor is de observatie van Te Winkel (De ontwikkelingsgang, dl. 3, p. 108) over deze tekst als ‘éénig onder zijne gedichten als allegorie en bijna éénig als ernstig van het begin tot het eind’ achterhaald. Van der Laan (dl. 1, p. XXXVII) en Overdiep (‘Roemer Visscher’, p. 407-408) beschouwden Visschers bewerking nog als origineel werk en als een belangrijk getuigenis van diens waarheidsliefde. Hoewel we inmiddels weten niet met een originele tekst van doen te hebben, moet instemming met de inhoud ervan hebben meegespeeld bij de keuze. Een en ander moet ons er echter ook van weerhouden om al te nauwe relaties te leggen met het rumoer dat in Amsterdam aan de Alteratie van 1578 voorafging (VdL 1, p. XVII; Overdiep p. 408), wanneer er spake is van ‘Oproerighe Predicanten’ en ‘Disputerende ketters’ (vs. 95-96). Deze groeperingen komen weliswaar niet in de brontekst voor maar zijn te algemeen om ze te koppelen aan een specifiek moment in de geschiedenis.

1285 Voor uitvoeriger gegevens over Collenuccio zie de inleiding bij Ra. 14.

1286 Collenuccio, Opere. Vol 2. Operette morali, p. 343-344. Latere gezamenlijke uitgaven verschenen in 1526 en 1547. Het enige bekende exemplaar van de separate uitgave van Alithia bevindt zich in het Vaticaan.

1287 Andere elementen die alleen bij Visscher voorkomen zijn: het vlakke, open strijdperk (vs. 47), overigens een extra nadruk op de eerlijkheid van de strijd; de versiering van de omhulsels van Vanitas met zinspreuken en puntdichten (vs. 77) of het buffelleer als materiaal voor haar wapens (vs. 80). Ook in de positieve hoedanigheden van Momus is Visscher wat uitvoeriger (vs. 210-220).

1288 Ook Arens (‘P. Collenuccio's Alithia’, p. 155) signaleerde enkele van deze afstemmingen ‘op eigen land en tijd’.

1289 Het toevoegen van moralisaties aan vertalingen kwam vaker voor. Coornhert deed het bijvoorbeeld in zijn vertaling van de Decamerone van Boccaccio (1564), zie: Van Stipriaan, Leugens en vermaak, p. 80.

1290 Naast de hier te noemen voorbeelden zij nog gewezen op een verschil in de kwalificatie van de uitmonstering van Vanitas/Schijn. Bij Visscher is ze niet veel mooier dan het apengeslacht (vs. 85), waar Collenuccio het in dezelfde passage heeft over een Grieks uiterlijk (‘ad graecanicam ferme speciem’, r. 39-40).

1291 De suggestie is afkomstig van Arens (‘P. Collenuccio's Alithia’, p. 155-156). Hij houdt de mogelijkheid open van een bewuste aanpassing van dit allegorische begrip, maar acht het onwaarschijnlijk.

1292 Erasmus geeft in een van zijn Adagia (1.3.83) een goed inzicht in deze spreekwoordelijke toepassing van ‘susquedeque’. Met dank aan prof. dr. Chr. Heesakkers voor deze suggestie.

Annotaties

Omwille van de duidelijkheid hebben alle begrippen die betrekking hebben op een personificatie in de annotaties een hoofdletter gekregen, zoals Waen in vers 87.

1	Hier voormaels: eertijds, in het verre verleden; veede: vijandschap
2	ydel: lege (zonder innerlijke waarde; passim); gedragen: gekoesterd
3	wijt spreede: ver verbreidde
4	bejaghen: verkrijgen
5	diet ... waghen: die met haar in zee wilden gaan
6	Hebben: hebben [ze, namelijk Waerheyt en Schijn]; al die werelt: heel de wereld; tot elcx schaed: ten nadele van iedereen; aen den dans: aan het twisten (WNT 3,2-3, kol. 2287)
7	slechte: eenvoudige; van cleyne macht: met weinig invloed
9	haer: zich; verdervende: ten ondergang voerende
10	met reden: door de rede
12	afcomste: afstamming; ader: oorzaak
13	roemde: beroemde zich erop
14	Juppiter: Jupiter, de oppergod in de klassieke mythologie; ook bekend als Zeus; Dis: god van de onderwereld en als onderaards heerser ook de god van de rijkdom die de aarde in de vorm van gewassen en metalen voortbrengt; ook bekend als Hades of Pluto. Hoewel niet gezegd wordt welke personificatie zich op welke godheid beroemt, ligt de veronderstelling voor de hand dat Schijn zich als een afstammelinge van Dis, de god van de rijkdom, beschouwt
15	schoon: mooi, dan: maar; starende: [naar schoonheid] starende
16	t'schimmeren: het schitteren (van uiterlijk schoon in zijn algemeenheid)
17	heyrcracht: legermacht; daer ... wijck: die elk van beiden tot steun diende
18	als: alles; verscheyden: verschillend
19	Des Schijns volck: de legerschare van Schijn; veel meer int tellen: veel groter in aantal
21	Des Waerheyts: bepaling bij ‘Crijchsluy’ (vs. 20); veel geschicter in ordonnancy te stellen: [waren] veel meer geschikt om in slagorde op te stellen
22	vrome: dappere; versochte: ervaren
23	prysen: de prijzen als beloning bij een overwinning; in allemans ... bloot: open en bloot voor ieders ogen uitgestald
24	seker schynende heerlick: waarlijk veel luister uitstralend
25	liep [...] toe: kwam [...] op af; met ghewelt groot: in groten getale
26	elck is begeerlick: voor iedereen begerenswaardig is
27	Moeyelicke: lastig te verwerven; deerlick: deerniswekkende (bepaling bij ‘Wellust’)
28	Regeeringe van Rijcken: bestuur over staten
30	van louter gout ghesleghen: uit puur goud door drijfwerk vervaardigd
31	orientael: oosterse (beschouwd als de mooiste); constenaers list: het vernuft van kunstenaars (als contrast met de pure schoonheid van de wel gebruikte edelstenen)
32	Daer: waar; so: zoals
33	Luttel menschen: aan weinig mensen; van weynich: door weinigen
34	Bequame mannen ... saken: mannen, bekwaam om grote zaken aan te pakken
35	benaersticht: zich beijverd
36	doorluchtighe: verheven
37	ghemeen profijt: algemeen belang
38	niet eene mijt: geen zier (een ‘mijt’ is een muntstuk van zeer weinig waarde)
39	t'samen gherockt: bij elkaar gekomen; d'Edeldom: de adel; derde staet: derde stand (= de burgerij)
40	vande: over de
41	Van ginsen en weder: heen en weer; syen: kanten
42	door ghemeenen raet: met algemeen goedvinden
44	slach: veldslag; t'ongheneselick lit: het niet te genezen deel (van de samenleving)
45	haer: hun (Waerheyt en Schijn)
46	bestemden: vastgestelde
47	onbelaechelick: niet door middel van hinderlagen in te nemen
48	haer stercken: zich versterken; soo ... mach: zoals ze dat het allerbeste vermag
49	vryen: niet door regels ingeperkte
50	so: zoals; haer [...] weeren: zich [...] verweren
51	haers geschils: voor hun geschil, twist; ordonneren: aanwijzen
52	elcks bemindere: ieders aanhanger
53	verwonnen: overwonnenen; ghebannen: verbannen; t'haerder oneeren: tot hun schande
54	Lauren Crans: lauwerkrans; verwindere: overwinnaar
55	Des eens ... hindere: het voordeel van de een, is het nadeel van de ander
56	Nae dat: aangezien; haer: hen; behaechelijck was: aanstond
57	des slachs: van de veldslag; beteyckent: bepaald
58	Tot Sonne-velt: op het Sonne-velt (de brontekst heeft ‘Sideropolis’ ofwel ‘IJzer-’ c.q. ‘Zwaardstad’; zie verder de inleiding); van den Rechter ... was: wat de rechter betreft was elk [van beiden] nogal traag
59	haers herten gront: zijn diepste overtuiging
60	Dan noch ... mont: maar toch besloten [ze] eenstemmig
61	Hercules: dé held uit de klassieke mythologie, fameus vanwege zijn fysieke kracht die hem in staat stelde twaalf schier onmogelijke opgaven (‘werken’) te verrichten. Door zijn heldendaden werd hij tevens een toonbeeld van deugdzaamheid en doorzettingsvermogen. Ook in de navolgende versregels worden hem morele kwaliteiten toegedicht
62	van Monster dwinghen: in het bedwingen van monsters
63	graeuheyt: grijsheid
64	wedersegghen: tegenspraak; vernaemste: meest vermaarde
65	versocht: bedreven
66	waren: leefden, bestonden
67	Doe: toen; haer: hun; te velde sloeghen: naar het slagveld lieten gaan
68	wesende: zijnde; bestemde: vastgestelde
69	by: aan toe
70	gheciert: opgesierd
71	volghers: volgelingen; crijt: strijdperk
72	omhangen: omhulsels; claer oochsienlijc blinckende: op een duidelijk zichtbare wijze helder schitterend
73	flitteren: flikkeren; was minckende: pijn deed
74	laberintighe: ingewikkelde
75	Verschildert: beschilderd; Troinges: tronies (portretten); nae t'leven winckende: bijna levensecht (bepaling bij ‘Troinges’; eigenlijk: ‘naar het leven knipogend’)
76	ghetapisseerde sticken: stukken tapisseriewerk (geweven voorstellingen zoals in tapijten)
77	devysen: zinspreuken; quicken: puntdichten
78	schillen van boomen: boomschors
79	van papier ghepapt: van (door middel van pap of stijfsel) aan elkaar vastgeplakt papier; fraykens bereyt: fraai vervaardigd
81	properkens: op een keurige manier; omme gheleyt: rondom belegd
82	coleurkens: kleurtjes; over ghespreyt: overdekt
83	gheschildert: beschilderd; geblancket: de huid witgemaakt met behulp van blanketsel
84	schoone: mooie
85	Niet veel ... bloot: de vergelijking van de schoonheid van Schijn met die van apen spreekt niet in haar voordeel. Apen werden als lelijk beschouwd, getuige alleen al het aantal desbetreffende spreekwoorden; bloot: bepaling bij ‘t'Apen gheslacht’. Vooral het blote achterwerk van apen was een belangrijke factor in de negatieve kijk op deze dieren
86	Dus: aldus; ghemaeckte tret: gekunstelde pas
87	waens bedriechelijcke macht snoot: de bedrieglijke, boosaardige (leger)macht van Waan
88	achter aen: daarachter; selfs behaechelijcke pracht groot: de grote pracht van Zelfbehagen
89	Voort: verder; swarmende hopen: in verering om haar heen zwermende scharen (‘zwermen’ kan zowel ‘rondzwermen’ en dergelijke betekenen als ‘vereren’. Beide betekenissen spelen hier mee)
90	wonder lust: buitengewoon genoegen
92	Geboort-schryvers: waarzeggers die het tijdstip van iemands geboorte als uitgangspunt nemen; hantkijckers: waarzeggers die uitgaan van de lijnen in iemands hand, handlezers
93	Voorspraken: pleitbezorgers; pleytsac: zak waarin zich de processtukken bevinden
94	Dreck-roerders, piskijckers: spottende benamingen voor kwakzalvers, afgeleid van hun onderzoekstechnieken (voor de goede geneesheer zie vs. 154); Alcumisten: alchemisten
95	Sophisten: personen, behendig in het aanvoeren van drogredenen
96	al wel: allemaal goed
97	haer: hun
99	meest: bijna; oude en nieuwe Poweten: voormalige en huidige dichters
101	Waerden: kasteleins; Roffianen: hoerenwaarden; kannekijckers: drinkebroers
102	Schoon praten: mooipraters; panlickers: tafelschuimers, parasieten
103	Snorckers: blaaskaken; coppeldrayers: koppelaars
104	Beyermans: klokkenluiders; speelluy: muzikanten
105	Aessack-speelders: goochelaars; Guychelaers: kunstenmakers; aertighe: vindingrijke
106	Jan de backers: pronkertjes (zie ook Te.[5], vs. 197); roockmakers: druktemakers, mogelijk ook: bedriegers (WNT 13, kol. 1285 (‘rookmaker’), kol. 1287 (‘rookverkooper’); overvlieghers: oplichters (eigenlijk: mensen die zich rechten toeëigenen die hen niet toekomen of die zich anders voordoen dan ze zijn)
107	prachers: schooiers; onder luyaerts Regiment: behorende tot het regiment van de luiaards
108	Heydens: zigeuners
109	ontrent: in de buurt
111	Superstitie: Bijgeloof; hindertocht: achterhoede
112	ghespoocken: spookverschijningen; onvermaende gheesten: geesten die men niet moet oproepen (?), boze geesten (?) (suggesties WNT 10, kol. 2115. Men zou ook nog kunnen denken aan geesten die niet tot de orde geroepen zijn en zich dus ongecontroleerd kunnen gedragen)
114	Colrysters: heksen; weermaecksters, van donderende veesten: heksen die stormen kunnen opwekken uit knetterende scheten (tevens zinspeling op het destijds ook al gangbare spreekwoord ‘Van een veest (of scheet) een donderslag maken’)
115	ontallijcke opinien: talloze eigenzinnige opvattingen; devote beesten: vrome mensen die hun verstand niet gebruiken
116	ydel buycken: leeghoofden
117	Dan: maar; gheweeren tot verlacken: wapentuig om [de vijand] te verschalken (dat als oneervol beschouwd moet worden in tegenstelling tot zwaarden en spiezen, vs. 114); by nacht: 's nachts
118	Herpoen-ysers: ijzeren, van weerhaken voorziene werptuigen, vooral gebruikt voor de (wal)visvangst; voet-anghels: ijzeren voorwerpen met meerdere punten, waarvan er altijd een naar boven steekt wanneer ze op de grond geworpen worden, zoals kraaiepoten. Ze dienen om ongewenste personen de doorgang te beletten; lymtacken: takken, ingesmeerd met vogellijm en bedoeld om vogels te vangen; vuyl: weerzinwekkend (bepaling bij ‘lymtacken’)
119	stricken: strikken, eigenlijk bedoeld om dieren of vis te vangen; hoecken: vishaken; vallen: apparaten om dieren te vangen, waarbij een deksel of deurtje dichtslaat; cubben: cilindervormig vistuig
120	hant ghetuyl: handgereedschap
121	Uyl: als nachtroofvogel symboliseert de uil hier degenen die in het donker, en dus in het geniep, hun tegenstander belagen
122	voerde: leidde; wackere armeye: bekwame legerschaar
123	Son: de zon is het traditionele symbool voor de waarheid, omdat ze met haar licht alles onthult; claerlijck: helder (bijwoord)
125	grootdadich: groots in hun daden; eenpaerlijck: eensgezind
126	bequaem: geschikt
127	haer: hun; stout: fier (bepaling bij ‘borsten’)
129	ontdeckt: onbedekt
130-131	Stellende [...] bewaert: beschermend
130	onbeschroomt: onverschrokken; luchter handen: linkerhanden; bout: fier (bepaling bij ‘handen’)
133	ghepronck: opsmuk
134	Dan: maar; cruyn: bovenste punt; huyfken: haarband; binnen: binden
135	uytnemende: buitengewoon
136	lietse haer: liet ze (= Waerheyt) zich; inde: binnen in de
137	Naersticheyt: IJver
138	hubsch: fier van gestalte
139	den dach: het zonlicht; schoon: mooi
139-140	waer door [...] was deurlichtich: waar [...] doorheen scheen
141	vrolijck: blijmoedige; ghesternde croon: met sterren bezaaide kroon
142	schichtich: snel (om zich heen ziende; bepaling bij ‘oogen’)
143	claer: helder; deursichtich: de dingen doorziende
144	fluysterende: stralend glanzend
145	claer: helder; uyt gheschoten: naar buiten geworpen
146	ghemeente: gemeenschap van mensen
147	gansch toeghesloten: helemaal dichtgeknepen
148	Overste: aanvoerder
149	gheschicktheyt: gepaste geordendheid; bequamelijck: toegerust voor hun taak
150	Daer aen: daarna; betamelijc: handelend in overeenstemming met de waardigheid van hun ambt (bepaling bij ‘Wet-gevers’)
151	eelste: edelste
152	voornamelijc: hoog in aanzien staande
153	Lansknechten: soldaten; eet: eed
154	die bekent ... cracht: die bekend zijn met de kracht van de natuur (in tegenstelling tot de kwakzalvers in vs. 94)
155	noch: bovendien; dat u ... gheven: wat u beslist zal verbazen
156	Veel: velen; bouwen: bebouwen
157	eenlijck: eenzaam
160	pracktijck: manier van werken
162	vinders: uitvinders; consten nut en waert: nuttige en waardevolle kundigheden, zaken
163	deuchdelijck: deugdzaam, ook in de zin van: braaf, tevreden; Waer door ... rijck: Collenuccio citeert hier uit de Aeneis (6.663) van Vergilius, ‘inventas et qui vitam excoluere per artes’ (‘zij die het aards bestaan verbeterden met kunst of kennis’, in de vertaling van d'Hane-Scheltema)
164	altsamen: allen tezamen; verclaert: tot [...] uitgeroepen
165	Sulck: zo; Vrou: vrouw des huizes; Maert: dienstbode
166	vermenghde haer: mengde zich; wondere frayicheyt: verbluffende sierlijkheid
167	der neghen Goddinnen: van de negen muzen (klassieke mythologie); eerlijck: achtenswaardig, eerbaar (bepaling bij ‘Goddinnen’)
168	cuysche gayicheyt: zedige opgewektheid (?)
169	slachoorden weerlijck: wereldse slagorden
170	Beswaert: belast; deerlijck: deerniswekkend (bepaling bij ‘letsel’)
171	uyterlijc geselschap: zichtbaar aanwezige begeleiding; haer: hen; bevryen: beschermen
172	Orden: geordende legerschare; Momus: god van de kritiek (klassieke mythologie), die gevraagd en ongevraagd de goden op de Olympus zijn scherpe oordeel liet horen, wat uiteindelijk tot zijn verbanning leidde. Doorgaans wordt Momus negatief beoordeeld als personificatie van onredelijke kritiek en bedilzucht, maar in deze tekst wordt hij dermate positief gewaardeerd dat hij als beloning voor zijn inspanningen Waerheyt tot bruid krijgt (vs. 239-240; zie verder de inleiding bij Te.[1])
173	Ghesproten van: voortgekomen uit; Nemesis, Mercurius: Nemesis (godin van de wraak) en Mercurius (onder meer bode van de goden en god van de handel) worden hier in navolging van Visschers brontekst voorgesteld als de ouders van Momus. Traditioneel wordt Momus echter als een zoon van de Nacht (Nox) beschouwd
174	soo: aangezien; deursichtich: de dingen doorziende
175	Verspiende: bespeurende; aenslaghen: aanvalsplannen; ganghe: bewegingen; beslot van rade: raadsbesluit, plan
176	consten: listige trucs; stricken: valstrikken; netten: vangnetten (metafoor voor ‘hinderlagen’); wackerlijck: oplettend
177	versien ... wapen: op zijn eigen manier van wapentuig voorzien
178	d'oorden: de locaties; gheschickt: in orde gebracht; te aenheven: aan te vangen
179	Int aensien van: ten aanschouwe van; gapen: nieuwsgierig toe te kijken
180	Nu: nu dan
182	Inden eersten aenvangh: bij het allereerste begin; loop: aanval
183	Adelbors: jonge krijgslieden, van aanzien en met een leidende functie; voerders: aanvoerders: ydel Schijns hoop: de legerschare van lege Schijn (zie vs. 2)
184	quamen aen prangen: met drang kwamen aanzetten; ras: binnen korte tijd
185	te binden: vast te binden; doots noop: de doodsteek
186	Want de victory ... was: want zij dachten dat de overwinning niet moeilijk te behalen was
187	hooft: aanvoerder; gheslaghen: verslagen
189	vrome Hopluy: onverschrokken bevelvoerders; knechten: soldaten
190	stede: plaats
192	Schijns volck: de schare van Schijn; aenrechte: aanrichtte
193	nae ouder wennisse: naar oude gewoonte
194	schennisse: schande
195	van: door
196	haest: snel; kennisse: inzicht
197	met een: meteen; gheheel verwoet: helemaal vervuld van strijdlust
198	Slaende inden hoop: op de massa inhakkend; grammen moet: vertoornd gemoed
199	veel: velen; deursteken: doorstoken
200	Ghebuylt: builen toegebracht; gheblaert: met blaren bedekt; onsacht wrecken: hardhandig wraak nemen
201	Had lust in: had [hij er] plezier in om; haecken: bepaald soort handvuurwapens; stricken: strikken, eigenlijk bedoeld om dieren of vis te vangen; breken: vernielen
202	grijnsen: mombakkesen; daer: waar; me decken: mee bedekken
203	haer: hun; bachuysen: gezichten
204	elck: aan iedereen; openbaerlijck: publiekelijk
205	scheelt: verschilt; claerlijck: duidelijk (bijwoord)
206	minderen: in aantal afnemen
207	gespoock: aanhoudend spoken; vervaerlijck: schrikwekkend
208	die: voor degenen die; boose wercken: slechte daden; haer ghewissen: hun geweten; hinderen: kwaad doen
209	suffen: sufkoppen
210	was hondert handich: honderd handen had
211	boven maet: bovenmatig
212	Vroom: heldhaftig; gestadich: gestaag; stantachtich: standvastig; neerstich: volijverig
213	Onbeweechlijck: niet van zijn plaats te brengen
214	vry: vrijelijk; t'ghebreck: de tekortkoming
215	Onterchlijck: niet te tergen; onroerlijck: onbeweeglijk; teeder int vermoen: fijngevoelig in het voorvoelen (van kwade bedoelingen van anderen)
216	soo haest: zodra
217	blaffent ghecruys en ghecras: op blaffende toon bij hoog en laag zweren (variante formulering van ‘zweren bij k(r)as en kruis’, zie: WNT 7.1, kol. 1701; 8.1, kol. 283 i.v. ‘kris (I)’, kol. 432 (‘kruisen’))
218	Voelende: aanvoelend; broen: broeden
219	huyck: mantel zonder mouwen; tas: zak; Door een ... tas: variant van het spreekwoord ‘Door een dubbele huik kunnen zien’ (= de ware aard van mensen en dingen doorzien, WNT 6, kol. 1221)
220	ghesproten: voortgekomen
221	Ten laetsten als: tenslotte, toen
222	gheslaghen op de jacht: op de vlucht geslagen [waren]
224	inde teghenwoordicheyt van: nabij; Hercules: eerder in de tekst (vs. 58-66) werd deze klassieke held bij uitstek, onder verwijzing naar zijn grote morele kwaliteiten, door de strijdende partijen aangewezen als rechter in hun conflict
225	van macht: met een machtige positie
226	Daer: waar; gheschiften: schermutselingen (eigenlijk: ‘verdeeldheden’, zie: WNT Aanvullingen 2, kol. 3527); moghen: kunnen
227	soo sy: aangezien zij (= Schijn); beleeft: ‘welgemanierd’ (waar het gaat om uiterlijke schijn) én ‘ervaren’ (waarbij hier ook een zekere mate van gewiekstheid meespeelt)
228	Bad ... ghejont: smeekte [ze] dat haar een dienstverband bij hem zou worden vergund
229	Om in eeren ... onderhouwen: om op een wat bedekte, heimelijke manier haar status in ere te blijven houden
230	nae: volgens
231	Datmense: dan men haar (= Schijn); bannen: verbannen; nae luydt het verbont: volgens de gesloten overeenkomst (vs. 53)
232	Doe: toen; had doen ghebieden: had laten bevelen
233	Roeper: omroeper; ghehoor soude gheven: zou luisteren
234	voor alle de lieden: ten overstaan van al de mensen
236	grootmoedighe: edelmoedige
237	Lauren crans: lauwerkrans (vs. 54); toe schryven: toewijzen
238	begeer: spreek als mijn begeren uit
239	bewaert: beschermd
240	tot: als; bloem der Wyven: parel onder de vrouwen
241	willich bannissement: verbanning waaraan ze volgzaam gehoor zal geven; beswaert: belast
242	Datse: zodat ze; op allemans haert: in ieders huis (bedoeld is ieder huis op aarde. Dat is de verblijfplaats van Schijn na haar verbanning uit de godenwereld)
243	ghemeente: gemeenschap
244	coleuren: (opvallende) kleuren; reyn: smetteloos (bepaling bij ‘cleeren’)
245	rijckheyt: rijkdom
246	Dan ... alleyn: maar slechts alleen door een verstandelijke bewijsvoering (bedoeld is een scherpzinnig gebruik van de geestelijke vermogens)
247	ghecondicht: verkondigd; pleyn: duidelijk (bijwoord)
248	zijn Adel ... aenschouwelijck: de hem omringende adeldom dat als goed beschouwde
249	Soo: toen; mommelen van: mompelen over
250	stonden in groot beswaren: hadden ernstige bezwaren
251	voorseyden: voorspelden; trouwelijck: getrouw
252	Soo verre: in het geval dat
253	Datse: dat zij (= Waerheyt)
254	Urania ... Goddinnen: Urania, de muze onder wie de sterrenkunde ressorteert, wordt hier gepresenteerd als de wijste van de negen muzen; soet: bekoorlijk (bepaling bij ‘Goddinnen’)
255	t'waer ... gebleven: we zouden het nochtans betreuren als het (= het huwelijk van Waerheyt en Momus) achterwege was gebleven
256	Jupiters kinderen: kinderen van Jupiter (de muzen stammen af van oppergod Jupiter, of Zeus in de Griekse mythologie, die hen in negen achtereenvolgende nachten verwekte bij Mnemosyne (het geheugen)); in s'Hemels tinnen: boven in de hemel; vroet: wijs (bepaling bij ‘kinderen’)
257	overlangh: reeds lang; by ydel Schijn gheschreven: aan lege Schijn (zie vs. 2) toegevoegd
259	Daer: waar; Kerck: heiligdom
260	Tytel: opschrift
261	Om datmense: opdat men ze; veer: ver
263	goet rondt: ongeveinsd, openhartig
265	t'ydel ghecrijt: het op niets gebaseerde geblaat; nijt: jaloezie
266	set ... deer: geringschat ze

Overlevering

Br^2/1 p. 182-190

Varianten

Titel	Strijdt Br^2 < Strijt Br^1; Waerheyt Br^2 < Waerheydt Br^1
6	gebracht: Br^2 < gebracht; Br^1
23	ooghen Br^2 < oogen Br^1
25	groot: Br^2 < groot; Br^1
35	vlijt, Br^2 < vlyt, Br^1
38	mijt Br^2 < myt Br^1
48	soo Br^2 < so Br^1
52	elc, Br^2 < elck, Br^1
54	Lauren Br^2 < lauren Br^1
65	ghebruyck Br^2 < gebruyck Br^1; dinghen Br^2 < dingen Br^1
78	schillen Br^2c/1 < schilden Br^2
79	Ja Br^2 < Jae Br^1
83	geblancket, Br^2 < gheblancket, Br^1
88	behaechelijcke Br^2 < behaechelicke Br^1
94	piskijckers Br^2 < pijskijckers [sic] Br^1
122	armeye Br^2 < armeye, Br^1
129	ontdeckt, Br^2 < ondeckt, Br^1
132	snydent Br^2 < znydent Br^1
137	gesellinnen, Br^2 < ghesellinnen, Br^1
144	Die Br^2 < De Br^1
148	bontgenoten, Br^2 < bontghenoten, Br^1
171	uyterlijc Br^2 < uyterlijck Br^1
177	elck Br^2 < elc Br^1
180	gegeven, Br^2 < ghegeven, Br^1
207	gespoock Br^2 < ghespoock Br^1
219	tas: Br^2 < tas; Br^1
244	coleuren Br^2 < colueren Br^1
255	Seyde Br^2 < Seyde, Br^1
261	Om Br^2 < (Om Br^1

Correctie

88	pracht,, < pracht, Br^2/1 (herstel van de interpunctie voor het dubbelrijm dat in de voorafgaande versregel wel gesignaleerd werd en hier slechts met één komma werd aangegeven, waarschijnlijk wegens ruimtegebrek aan het einde van een overvolle versregel)
254	Urania < Uranio Br^2, Urania Br^1 (op basis van Br^1 werd de zeer onwaarschijnlijke variant Uranio voor de muze Urania vervangen)

Editie

VdL 2, p. 62-70, 98-99

Literatuur

Arens, ‘P. Collenuccio's Alithia’.

Bron
Collenuccio Alithia (Apologi quattuor, nr. 3)¹²⁹³

Graves quondam Alithia cum Vanitate inimicitias exer-
cuerat et cum magnis utraque viribus pollere viderentur, in-
gentia insuper praemia iis, qui alterutram partem sequerentur,
ostenderent, universum pene orbem, magno gentium omnium
malo, in se converterant; et non privatos homines modo, sed
et civitates ipsas provinciasque et nationes ad partium studia
incenderant, aliis Alithiam, aliis Vanitatem invocantibus. De
genere primum contentiones ortae sunt, utraque in deos genus
referente: illa Iovem, haec Ditem originis auctorem iactante.
Forma utrique insignis, sed ad quam intuentium oculi persaepe
caligarent. Vires ambabus auxiliarium copiarum clientumque
longe dispares: numero Vanitas, illa robore praestare vide-
batur. Praemia in propatulo Vanitas ostentabat maxima, ad
quae passim praecipites ferri omnes videbantur, divitias, vo-
luptates, honores, regna: Alithia clausam proferebat arculam,
quam sacram vocabat, auro gemmisque fabrefactam, in qua
felicitas sapientum opinione conclusa esset, aegre paucisque
percognita. Tentavere plerique magni atque insignes viri inter
illustres feminas pacem, quod ea res ad publicam salutem
pertinere videretur; id cum non procederet, concilio procerum
indicto reque magnis contentionibus acta, hae tandem patrum
decreto conditiones sunt dictae: ‘Convenirent utraque ad con-
dictam diem, communem sibi iudicem deligerent, exercitum
quantis maxime possent viribus compararent. Arma sibi quisque
pro arbitrio sumeret; pugnam impigre pugnarent, praemia utri-
que pro dignitate essent: relegatio victae, victrici laurea.’ Cum
placuissent conditiones, ad Sideropolin pugnae locus nuncu-
patus est. De iudice diutius agitatum; in Herculem tandem
summo consensu totius rei arbitrium relatum est, qui praeter
quod monstrorum domitor insignis esset atque aetate venera-
bilis, rerum usu quoque ac sapientia per ea tempora sine ulla
dubitatione praecelleret. Cum in campum ad diem dictam (ea
solis fuit) descendissent, operae pretium fuit utriusque cum
ornatum, tum comitatum videre. Vanitati apparatus splendidus,
fulgens et qui oculos quoque praestringeret, vermiculato opere
polymitarioque crustatus, emblematis picturisque oblectans;
armorum (quae coriis arborumque corticibus et papyracea
interdum textura constarent) auratis bracteis et coloribus mille
superficies oblita; ipsa personata enormi facie ad graecanicam
ferme speciem, Fastum pone et Suadelam, quos praeire
iusserat, procedebat. Comitabantur turmatim undique, miro
spectantium plausu, astrologi, genethliaci, chaldaei, chimistae,
impostores, legulei, causidici, sophistae, circulatores, magi,
graeculi, interpolatores, historici (ii praecipue qui viventium
regum texunt historias) et poëtarum plurimi. Tum ignobilior
quaedam augurum coniectorumque turba, adulatorum item
atque ardelionum, et sexcenta huiusmodi sequebantur monstra.
Gigantes etiam quosdam adfuisse fama est. Ultimum claude-
bant agmen, Superstitione duce, phantasmata, lemures,
umbrae, imagines larvaeque multiplices et stolidarum opinio-
num confertissimi cunei. Gladius nulli, nulli clava vel bipen-
nis fuit; arcus tantum, tum nocturna et clancularia passim tela,
hami, fuscinae, decipulae, laquei, harpagones, unci, tendicu-
lae, fisci, viscatae virgulae milleque huiusmodi. Signum illis
bubo fuit.
      Alithia contra generosam ductabat aciem, solis imaginem
insigni vexillo praeferentem, quietam, imperturbatam, torvam,
solido metallo, sive id aurum sive aes sive argentum esset,
instructam. Intecta omnibus capita, thoraces aenei, nudi pedes.
Acutissimus dextram armabat gladius, laevam codices, qui
clypei vice fungerentur, ornabant; adventitio nullo cultu, nisi
quod vittis, quae crines circumnecterent: adamas ad frontis
summum affixus collucebat. Ipsa quadrato incedens agmine,
Fidem inter ac Diligentiam media conspiciebatur: procero
corpore, habitu prope divino, veste candida sed perspicua, per
quam caelo demeans color et membrorum puritas appareret,
fronte hilari, nudis lacertis, stellato vertice, acie oculorum,
qui magni apertique essent, acri claraque, crinibus per cor-
pus omne diffusis, radiorum instar solis omnia collustrantibus,
qui turbae visus hebetarent vulgaresque conspectus eluderent.
Praefecti tribunique miro ordine ac silentio sequebantur; hos
legumlatores populorumque duces, physici quoque et nobilioris
sectae philosophi, iurisconsulti, imperatores militesque fidissimi,
sed et regum optimi et medicorum praestantissimi: quin etiam
(et quod magis mirere) agrorum cultores plurimi et qui pasto-
ralem vivunt vitam. Architecti quoque, machinatores et nobi-
lium artificum cohors, ‘inventas et qui vitam excoluere per
artes’, inter clientes numerabantur. His immixtus suo ordine
venerabilis ac pudicus Musarum chorus, nexis in gyrum vicis-
sim manibus, paeana canens et phalangem lustrans, circumibat.
Impedimenta his nulla, externi comites nulli. Primam tantum
ante aciem Momus, quem Mercurio et Nemesi satum dice-
rent, sublimis ferebatur; atque (ut est oculatissimus deus) ho-
stium consilia, gressus artesque omnes speculabundus observa-
bat. Ad hunc modum cum instructae acies parataeque essent,
magno gentium omnium populorumque spectaculo, dato utrin-
que signo, atrox conseruerunt proelium. Maxime vero circa
principia concursus factus est, antasignanis, qui Vanitatis ordi-
nes ductabant, magno strepitu et dissonis frementium vocibus,
Alithiam petentibus; neque enim difficilem, sublato duce, reli-
quam victoriam putabant. Alithiae praefecti egregiam pro se
quisque navabant operam, sed statariae pugnae persimilem;
verum Momus, strenue pugnando, inter primos terrorem infe-
rebat atque ingenti clamitans voce: - Itane - aiebat - surda
monstra, foedissimae saeculorum pestes, sacrosanctum Alithiae
numen impetitis? - Simulque infestis concurrens armis, captis
caesisque plurimis, tela perfringere, abrumpere, detruncare: et
personas, quibus hostium vultus tegerentur, capitibus demere
gaudebat et palam quid quisquis esset ostendere, ne quis
deinceps Lamiarum terriculamenta pavesceret. Centimanum
hunc fuisse ferunt bellacissimum deum, acrem, constantem,
contemptorem, intrepidum, libere pronunciantem, ad omnem
vani, pravi flasique suspicionem praesentissimi sensus, tenerum
irritabilemque, et qui se quoque diis genitum meminisset.
      Ad extremum, cum ad verperum usque pugnatum esset,
hostes fusi fugatique sunt, Vanitas capta. Ea cum in conspec-
tum venisset Herculis, qui e sublimi suggestu, acerrimi iu-
dicii arbiter, certamen omne spectaverat, blanda et sagax
femina, apud ipsum dari sibi honestum aliquem precabatur
locum: Alithia contra relegari illam ex foedere vel sibi tradi
iure belli deposcebat. Tum Hercules, facto per praeconem
silentio, sonora voce et quam omnis multitudo haurire posset,
in hunc modum verba fecit: - Alithiae, forti feminae meritoque
victrici, lauream deberi denuntio; eam apud me esse in per-
petuum iubeo. Momom illi, quando strenue eius partes tutatus
est, virum trado. Vanitati liberum exilium atque apud vulgus
hospitium esse permitto: vulgus autem non vestis distinguat,
non genus, non honor, non census, sed animus. -
      Haec cum intonuisset Hercules proceresque probassent,
de Alithiae Momique coniugio mussare quidam atque addubi-
tare visi sunt vates, quod ex eo Odium filium parituram esse
quandoque Alithiam presagirent. Tum Urania, Musarum sa-
pientissima, non ideo minus probandum coniugium esse di-
cebat: - Nam et nos - inquit - Iovis filiae, inter Vanitatis
comites Odium vulgo dicavimus, Alithiam vero Momumque
caelo iam pridem sacravimus. - Ex eo templum Alithiae di-
catum: cuius summo fastigio, grandibus plane ac conspicuis
litteris, huius modi titulus insculptus est:

      SUSQUEDEQUE.

1293 Geciteerd naar: Collenuccio, Opere. Vol 2. Operette morali, p. 43-47. Aan de eigenlijke tekst gaat een ‘argumentum’, een zeer beknopte samenvatting van de inhoud, vooraf. Omdat Visscher die niet heeft gebruikt, wordt ze hier verder niet geciteerd. De typografische verschillen in de weergave van de namen zijn niet overgenomen.

Te.[6]
Van den Os op den Esel.

De allerlaatste eigen tekst van Roemer Visscher in de Brabbeling is met geen enkele andere binnen deze bundel te vergelijken. Hij telt 116 paarsgewijs rijmende verzen en heeft als meest opvallende kenmerk dat hij van de hak op de tak springt, of van de os op de ezel zoals de titel aangeeft. Achter die ogenschijnlijke vrolijke chaos lijken echter een weloverwogen samenstelling en bedoeling schuil te gaan. Om die duidelijker geprofileerd te krijgen kan het beste eerst gekeken worden naar de literaire traditie waar deze tekst bij aansluit.

Om te beginnen is er de opvallende titel Van den Os op den Esel. Deze uitdrukking was destijds in het Nederlands zeer gangbaar als spreekwoord en in verwante formuleringen ook in andere talen. Een soortgelijke frase blijkt in de klassieke periode al gehanteerd te zijn.¹²⁹⁴ In Roemer Visschers tijd was ze in verschillende situaties toepasbaar. De twee belangrijkste zijn: achteruitgang in positie of omstandigheden en van de hak op de tak springen, de betekenis die hier aan de orde is.¹²⁹⁵ Daarnaast kon ze ook nog gehanteerd worden voor onstandvastige mensen die steeds iets anders willen.¹²⁹⁶

De Franse variant van ‘Van de os op de ezel’ luidt ‘Du coq à l'âne’ (‘Van de haan op de ezel’) en Marot heeft deze zegswijze gebruikt om er een door hem ontwikkeld nieuw literair genre mee aan te duiden, coq-à-l'âne, met als belangrijkste kenmerk dat de auteur van de hak op de tak springt.¹²⁹⁷ Marot doet dat in paarsgewijs rijmende brieven, variërend van 126 tot 234 verzen. Ze zijn allemaal gericht aan één geadresseerde, zijn vriend Lyon Jamet,¹²⁹⁸ en bevatten scherpe kritiek op de politieke ontwikkelingen en religieuze controversen van zijn tijd.¹²⁹⁹ Zijn scherpe toespelingen zullen voor de ingewijden van destijds weinig geheimen hebben gehad, maar ons ontgaat tegenwoordig helaas het nodige van wat Marot te berde brengt.¹³⁰⁰

Defauxs editie van Marots werk telt in totaal zeven coq-à-l'âne-gedichten, maar ze hebben niet allemaal dezelfde status.¹³⁰¹ Een drietal rijmbrieven werd alleen in handschrift overgeleverd en verscheen pas in moderne edities voor het eerst in druk.¹³⁰² Onder andere in verband hiermee bestaat er voor sommige teksten geen volledige zekerheid wat betreft de toeschrijving aan Marot. Van slechts twee teksten staat zijn auteurschap niet ter discussie en voor twee andere mag die naar alle waarschijnlijkheid worden aangenomen.¹³⁰³ Eén tekst, destijds ook ongepubliceerd gebleven, zou mogelijk zelfs van Rabelais afkomstig kunnen zijn.¹³⁰⁴ Twee van deze gedichten zijn reacties op Marots coq-à-l'âne-schrijfsels door de geadresseerde zelf, Lyon Jamet, en als zodanig behoren ze tot dit corpus marotique. Jamet maakt dat in één geval extra duidelijk door heel gevat de volgorde in de genre-aanduiding te veranderen in ‘de l'Asne au Coq’.¹³⁰⁵

Alvorens de vraag aan de orde te stellen hoe dit gecompliceerde corpus teksten zich verhoudt tot Visschers Van den Os op den Esel wil ik eerst nog ingaan op de mogelijke verwantschap van de coq-à-l'âne met de fatrasie waarvan men bij tijd en wijle gewag maakt.¹³⁰⁶ Bij de fatrasie gaat het in eerste instantie om Franse nonsenspoëzie uit de tweede helft van de dertiende eeuw, gegoten in een zeer vaste vorm. Het betreft gedichten van elf verzen met het rijmschema AABAAB/BABAB, waarbij de eerste zes regels vijf lettergrepen tellen en de laatste vijf regels zeven lettergrepen.¹³⁰⁷ Alleen een citaat kan een goede indruk geven van de absurditeit van dit genre: ‘Een kornetstoot // zat het hart van een donderslag te eten // (dat met azijn was aangemaakt), // toen een dode zalm // de baan van een ster ving // met een vogelknip [...]’.¹³⁰⁸ In latere tijd wordt de aanduiding fatrasie ook gehanteerd voor nonsensicale poëzie die niet gebonden is aan dergelijke strikte vormeisen.¹³⁰⁹ Afgezien van het van de hak op de tak springen hebben beide genres weinig met elkaar gemeen. Omvang en vorm verschillen wezenlijk, zeker in de oorspronkelijke gedaante, en waar de fatrasie elke aansluiting met de realiteit mist, neemt de coq-à-l'âne deze juist als uitgangspunt om haar vervolgens met de nodige satire en kritiek te benaderen. De veronderstelde verwantschap tussen beide genres is dan ook wat vergezocht.¹³¹⁰

Visscher heeft zijn Van den Os op den Esel gemodelleerd naar die coq-à-l'âne-gedichten van Marot.¹³¹¹ Daarbij blijkt hij wel een eigen invulling aan Marots model te hebben gegeven. Op de allereerste plaats heeft hij de opmaak als brief, bij Marot zoals we zagen zelfs gericht aan één bepaalde persoon, achterwege gelaten. Daarmee bereikt Visscher dat zijn os-op-de-ezel-gedicht een veel algemener karakter krijgt. Kijkend naar de inhoud blijkt zich hetzelfde voor te doen. Marot hekelt met name concrete ontwikkelingen op politiek en religieus terrein, terwijl Visscher vooral menselijke (on)hebbelijkheden de revue laat passeren. Opmerkingen over specifieke kwesties die op het moment van schrijven binnen de samenleving spelen zijn bij hem niet te vinden.

Een gevolg van Visschers andere benaderingswijze is dat er slechts weinig tekstuele overeenkomsten met Marot zijn aan te wijzen. Op de volgende plaatsen is er sprake van een meer of mindere mate van verwantschap: de passage over scheiden en de onthoofding op een schavot (vs. 29-30); de frase over de ezels die op muildieren rijden (vs. 33); de regels waarin gespeeld wordt met de betekenismogelijkheden van ‘gheloof’ (vs. 42-43);¹³¹² de constatering dat meer beesten dan alleen geiten onder de kin een grijze baard dragen (vs. 46-47); de opmerkingen over de voorkeur van jonge meisjes, die naar trouw (van hun geliefde) uitzien, voor een echt geschenk in dat opzicht in plaats van een overvloed aan mooie woorden, en de daarop volgende constatering dat er elk jaar een nieuwe mode in kleding is (vs. 54-56). Nogal twijfelachtig is een mogelijke ontlening aan Marot in vers 66, waar sprake is van iemand die in het slijk gevallen is maar die liever in het water terechtgekomen zou zijn. Bij Marot komt een duistere passage voor¹³¹³ over een tresaurier van de koning die zijn malversaties met de dood moest bekopen. Daar valt te lezen: ‘Hier zal begraven liggen, tenzij hij niet opgehangen wordt // of in de zee tuimelt [...]’.¹³¹⁴ De enige overeenkomst tussen beide passages is het in het water of de zee vallen.

Het bronnenoverzicht maakt duidelijk dat Visscher uiteindelijk slechts aan twee coq-à-l'âne-gedichten van Marot - en dan nog in beperkte mate - passages ontleend heeft. Het betreft juist die twee gedichten waarvan Marots auteurschap onomstreden is en die via diverse uitgaven van zijn werk destijds een goede verspreiding kenden.¹³¹⁵ Voor het overgrote gedeelte stoelt Visschers Van den Os op den Esel echter op eigen inventie. Opvallend is dat hij daarbij in zijn tekst regelmatig verwijzingen naar eigen werk opneemt.¹³¹⁶ Dit gegeven zou weleens verband kunnen houden met het begin en het einde van deze tekst. Het gedicht opent namelijk met de opmerkelijke aansporing aan eenieder om zichzelf te spiegelen, gevolgd door de constatering dat er veel zotten zijn (vs. 1). Visscher illustreert dat vervolgens met een welgevulde en afwisselende staalkaart van overwegend menselijke zwakheden, waaronder dus knipogen naar ander eigen werk. Ter afsluiting (vs. 116) meldt de dichter dan droogjes dat degene die zich aan een en ander stoort zichzelf verraadt. Daaraan vooraf gaat een eveneens opvallende en zeer cryptische aansporing, namelijk om de mol te laten delven. Waarschijnlijk moeten we die interpreteren als een verzoek om de dichter Roemer Visscher zijn soms wat confronterende werk te laten doen, dat eruit bestaat om niet altijd even aangename zaken naar boven te halen en daardoor anderen een spiegel voor te houden (zie de annotatie bij vs. 115). Zo bezien legt Roemer Visscher ter afsluiting van zijn eigen werk in de Brabbeling met dit op het eerste gezicht zo chaotische gedicht een poëticale verklaring af over zijn eigen functioneren als dichter. Hij wil niets minder dan anderen met hun dwaasheden een spiegel voorhouden en hij dringt erop aan dat men hem die ruimte gunt. Uiteindelijk blijkt die wirwar van onsamenhangende en vanwege de beperkte context vaak lastig te doorgronden versregels een weldoordachte poëticale constructie, een echt tepel- oftewel knutselwerk. Als zodanig is Van den Os op den Esel daarom een waardige afsluiter van zowel deze afdeling als van het hele eigen tekstgedeelte in de Brabbeling.

Over de datering van deze tekst valt weinig met zekerheid te zeggen, maar er zijn enkele elementen die wijzen in de richting van de woelige periode rond de Alteratie van 1578. Van de genoemde bierschaarste (vs. 24) kan in de jaren daarvoor sprake zijn geweest. Ook de zinspeling op het omwille van de Schrift uit het land verdrijven van mensen (vs. 35) en de vermoedelijke verwijzing naar de Amsterdamse kettervervolger Pieter Pietersz (vs. 48) horen thuis in diezelfde periode. Anderzijds constateert een roomse pastoor dat het gedaan is met het geloof en dat niemand meer wat geeft voor een onzevader of rozenkrans (vs. 42-43). Zo'n verzuchting zal na de Alteratie geslaakt zijn. Al met al geeft dat ook nu weer weinig houvast voor het tijdstip waarop Van den Os op den Esel ontstond. Het zal Visscher er vooral om zijn gegaan om ingrijpende gebeurtenissen die in het collectieve geheugen lagen opgeslagen even de revue te laten passeren.

Tussen de redacties Br^2/1 en Lm doen zich opvallend veel varianten voor die verder gaan dan verschillen in spelling, gebruik van hoofdletters en interpunctie. Regelmatig is er sprake van een iets gewijzigde woordkeuze, zoals ‘dan’ gebruiken in plaats van ‘als’ (vers 61).¹³¹⁷ Maar ook meer ingrijpende veranderingen in zowel de zinsbouw als het woordgebruik treft men aan. Een zeer markante plaats in dit geval is de allerlaatste versregel met varianten van beide soorten (vs. 116). De redactie Lm luidt aldaar: ‘Die dit hoort, en hem stoort,, die quelt hem selven’. In Br^2/1 zien we een andere zinsbouw én een ingreep in de woordkeuze die gevolgen heeft voor de betekenis en een verscherping inhoudt jegens degenen die de dichter hier aanspreekt: ‘Die hem stoort,, als hy dit hoort,, die melt (verraadt) hem selven’. Andere sprekende voorbeelden zijn de keuze voor een andere vrouwennaam in vers 102 (Zanina verandert in Ludewina) en de vervanging van ‘hanteren’ door ‘useren’ in vers 104. In deze passage neemt de dichter het gebruik van vreemde, Franse, woorden op de hak, die hij maar moelijk kan begrijpen. Door uiteindelijk te kiezen voor ‘useren’ dikt hij die laakbare, buitenissige wijze van spreken nog wat aan.¹³¹⁸ Dit alles wijst erop dat Visscher zijn tekst heeft aangepast ten behoeve van de editie 1614. Ondanks alle zorg sloop er in Br² een minimale, maar qua betekenis storende zetfout binnen in vers 81: ‘zijn’ in plaats van ‘fijn’. Via de lijst van errata werd die alsnog hersteld. Deze signalering demonstreert andermaal welk belang Visscher hechtte aan een goede en duidelijke weergave van zijn tekst.

1294 Erasmus bespreekt in zijn Adagia twee varianten: ‘Ab equis ad asinos’ (‘Van paarden naar ezels’; nr. 1.7.29), waarvoor hij verwijst naar de Griekse sofist Procopius, en als tegengestelde formulering: ‘Ab asinis ad boves transcendere’ (‘Van de ezels opklimmen naar de runderen’; nr. 1.7.30), te vinden in de Aulularia van Plautus. Ze hebben betrekking op respectievelijk achter- of vooruitgang in positie of bezit.

1295 WNT 11, kol. 1510. Een samenvattende beschouwing over dit spreekwoord in: Kruyskamp, ‘Van de os op de ezel’. De gangbaarheid van het spreekwoord blijkt ook uit het voorkomen ervan op zestiende-eeuwse verbeeldingen van spreekwoorden, vervaardigd door kunstenaars als Pieter Bruegel de Oude en Frans Hogenberg (diens prent ‘Die blau huicke’). Voor afbeeldingen van beide, zie: Meadow, Pieter Bruegel the Elder's Netherlandish Proverbs, p. 115 (Bruegel, met details op p. 140-141), 98 (Hogenberg).

1296 Deze laatste toepassing wordt alleen genoemd in: Andriessoon, Duytsche adagia, nr. 4.3.

1297 Er is, op grond van bepaalde dateringen, enige discussie geweest of Eustorg de Beaulieu niet als de bedenker van dit genre beschouwd moet worden in plaats van Marot. Die veronderstelling blijkt echter niet te handhaven en ook contemporaine literaire theoretici als Sébillet, Aneau en Peletier brengen dit genre unaniem in verband met Marot. Verhelderend in verband met deze kwestie en over het genre als zodanig zijn: Mayer, ‘Coq-à-l'âne’ en diens inleiding in Marots Oeuvres satiriques, p. 8-14; Defaux in zijn editie van Marots Oeuvres poétiques, dl. 1, p. 701-703. Voor het genre zie verder: Meylan, Épitres du coq à l'âne, p. XIV-XXVII; Kruyskamp, ‘Van de os op de ezel’.

1298 Jamet en Marot moeten in zeer nauwe relatie tot elkaar hebben gestaan. Jamet verzorgde in 1544 Marots begrafenis en schreef ook zijn grafschrift, zie: Marot, Oeuvres poétiques, dl. 1, p. 476.

1299 Zoals uit het navolgende zal blijken is de status van al deze gedichten niet hetzelfde. De hier genoemde gegevens hebben betrekking op het corpus als zodanig, los van de feitelijke status van een afzonderlijk coq-à-l'âne.

1300 Zijn editeur Defaux (Oeuvres poétiques, dl. 2, p. 871) zegt er naar aanleiding van een van deze satirische teksten dit over: ‘On a souvent l'impression, en lisant Marot, qu'il parle un langage codé - un langage qui nous échappe, parce que nous n'en avons pas la clef’.

1301 Marot, Oeuvres poétiques, dl. 1, p. 310-313; dl. 2, p. 86-91, 105-111, 158-164, 165-171, 171-175, 744-747.

1302 Marot, Oeuvres poétiques, dl. 2, 158-164, 165-171, 171-175; zie voor de overlevering respectievelijk p. 939, 943, 946.

1303 Defaux beschouwt de volgende teksten als zeer waarschijnlijk afkomstig van Marot:, Oeuvres poétiques, dl. 2, p. 105-111, 165-171, met de overwegingen voor de toeschrijving op respectievelijk p. 885 en 943. Voor de teksten waarover geen twijfel bestaat, zie aldaar: dl. 1, p. 310-313; dl. 2, p. 86-91.

1304 Marot, Oeuvres poétiques, dl. 2, p. 171-175, met opmerkingen over mogelijk auteurschap op p. 946-947.

1305 Marot, Oeuvres poétiques, dl. 2, p. 158-164 (destijds niet gepubliceerd), 744-747 (destijds wel gepubliceerd); zie voor overlevering en toeschrijving respectievelijk p. 939 en 1338.

1306 Onder andere: Meylan, Épitres du coq à l'âne, p. XX; Zumthor, ‘Fatrasie et coq-à-l'âne’, p. 17; zie voor verdere namen: Mayer, ‘Coq-à-l'âne’, p. 11, n. 7; de inleiding bij Mayers uitgave van Marots Oeuvres satiriques, p. 13. In verband met de Nederlandse traditie: Van Vaeck, Adriaen van de Vennes ‘Tafereel [...]’, p. 853; Porteman/Smits-Veldt, Een nieuw vaderland, p. 427.

1307 Porter, La fatrasie et le fatras (met een editie van de beschikbare teksten); Zumthor, ‘Fatrasie et coq-à-l'âne’; Nies, ‘Fatrasies und Verwandtes’; Rus, ‘Een voorbeeld van middeleeuwse onzin’ (met een Nederlandse vertaling van een aantal teksten).

1308 Geciteerd naar: Rus, ‘Een voorbeeld van middeleeuwse onzin’, p. 148 (aldaar nr. 17, vs. 1-6; in de vertaling is niet gepoogd het rijmschema en het voorgeschreven aantal lettergrepen te handhaven).

1309 Pleij, De sneeuwpoppen, p. 119.

1310 Mayer (‘Coq-à-l'âne’, p. 2; de inleiding bij zijn uitgave van Marots Oeuvres satiriques, p. 13) ziet geen overeenkomst tussen beide genres. Defaux (Oeuvres poétiques, dl. 1, p. 703) beziet de relatie tussen beide genres op een abstracter niveau. Gezamenlijk perspectief is in zijn ogen het thema van de dwaasheid en de opvatting dat een dwaas een wijze een lesje kan leren.

1311 Kalff (Geschiedenis Nederlandsche letterkunde [...] 16de eeuw, dl. 2, p. 353-354, n. 2) verwijst naar het Franse genre in het algemeen als bron; Te Winkel (De ontwikkelingsgang, dl. 3, p. 108) signaleert verwantschap met Marot zonder nadere precisering; Van der Laan (dl. 2, p. 99-102) wijst op overeenkomstige passages bij beide auteurs. Visscher was trouwens niet de eerste Nederlandstalige auteur die een coq-à-l'âne van Marot bewerkte. Den hof en boomgaerd der poësien van Lucas d'Heere (1565) bevat al een dergelijke tekst, gedateerd 1559 (Ed. Waterschoot, p. 82-86). Zie verder voor Nederlandse manifestaties in dit genre: Kruyskamp, ‘Van de os op de ezel’, p. 89-93; Van Vaeck, Adriaen van de Vennes ‘Tafereel [...]’, p. 853. Overigens maakte ook Jan van Hout een van-de-os-op-de-ezel-achtig gedicht, uitgaande van het woord(deel) ‘kap’, waarin zelfs de frase ‘van den esel opten osch’ voorkomt, Prinsen JLz., ‘Bronnen V’, p. 310, vs. 111.

1312 Ze zouden echter ook door eigen werk ingegeven kunnen zijn, zie de annotatie alhier bij vs. 42.

1313 Over de onduidelijkheid van deze passage, zie: Marot, Oeuvres poétiques, dl. 2, p. 869, n. 35.

1314 Voor de passages bij Marot zie de rubiek ‘Bronnen’. Daar zal worden aangegeven om welke verzen bij Visscher het gaat.

1315 Marot, Oeuvres poétiques, dl. 1, p. 310-313; dl. 2, p. 86-91. Een andere tekst die zeer waarschijnlijk van de hand van Marot is (a.w., dl. 2, p. 105-111) was slechts beperkt toegankelijk omdat deze na de eerste uitgave van 1539 in Antwerpen niet meer in latere edities opgenomen werd (a.w., p. 885). De enige andere nog in de zestiende eeuw gepubliceerde coq-à-l'âne uit het ‘corpus marotique’ werd bij uitgave (1534) gepresenteerd als niet afkomstig van Marot en moet worden toegeschreven aan Lyon Jamet (a.w., dl. 2, p. 744-747, 1338). In geen van beide laatstgenoemde teksten doen zich overeenkomsten met Visscher voor.

1316 Ook Van der Laan (dl. 2, p. 99) heeft dit bijzondere aspect gesignaleerd. De desbetreffende referenties zijn in de annotaties vermeld.

1317 Wijzigingen van een dergelijk kaliber komen ook voor in de verzen 12, 16, 26, 27, 35, 51, 55, 59, 64, 70, 72, 74, 93, 98, 101, 106, 107, 109.

1318 Zie verder: de titel en vs. 5, 10, 21, 25, 29, 32, 36, 46, 50, 53, 60, 77, 90, 92, 97, 100, 103, 112. Een bijzondere situatie doet zich overigens voor in vers 57, in een passage over de laatste modetrends. Volgens Lm zijn op dat moment korte lijven en lange broeken in zwang, terwijl het volgens Br^2/1 precies andersom is. Op deze plaats lijken dergelijke kwalificaties wel erg inwisselbaar.

Annotaties

1	spieghel hem selven: spiegele zichzelf; al sotten: een boel dwazen
3	Pitter: mansnaam met ongunstige connotaties (WNT 12.1, kol. 2036-2037; zie ook Q.3.27, vs. 1, de enige andere vindplaats van deze naam in de Brabbeling); heeft ... ghevast: heeft zijn zaterdagse vastenplicht goed vervuld (de zaterdag gold destijds voor de katholieken als vastendag. Uit het vervolg blijkt dat deze zin op twee manieren geïnterpreteerd moet worden. Pitter heeft niet alleen met eten gevast, maar zich ook sexueel onthouden)
4	het taye vel: de (door haar gevorderde leeftijd?) niet meer zo aantrekkelijke echtgenote; opt bed verrast: met een ander in bed betrapt
5	zijn eyeren ... uyt: ‘zijn eieren te voorschijn gaan halen, gaan klaarleggen’ (om het vasten te beëindigen) én ‘zijn eieren in andermans nest gaan leggen’ (overspel plegen; WNT 17.3, kol. 996. Het is deze laatste interpretatie waar het in deze passage over Pitter uiteindelijk om gaat)
6	Vrou mallemoyrock: Mevrouw Zottin (variant van de koppeling ‘mallemerok’, waarschijnlijk ontstaan uit ‘malle marot’ of ‘malle marok’ (malle zot; WNT dl. 9, kol. 151, zie ook aldaar kol. 261). De hier gebezigde variant roept binnen deze context overigens ook nog associaties op met een kwalificatie als ‘potsierlijk uitgedost’. Het begrip komt nog één keer elders in de Brabbeling voor, op een bijzondere plaats. Het is namelijk het allerlaatste woord in de afdeling ‘quicken’ (Q.7.[55], vs. 5, zie verder aldaar))
8	Venus: achter ‘Venus’ moet men een komma denken; Wyven: vrouwen
9	daer: waar; t'Bagijnken: 't begijntje; clater: smet (wegens ongepast gedrag)
10	hout hem: verblijft, houdt zich [...] op
11	wat: waarom; den Otter: de familie Den Otter was een van de grote families in Amsterdam, met posities binnen het stadsbestuur en de clerus. De familienaam is hier gebruikt vanwege de associaties die hij oproept met de visvanger bij uitstek, de otter
12	Pottaert: iemand die zijn geld in een pot spaart, hier waarschijnlijk vooral iemand die als een vrek boven op zijn geld zit^1319; aenslaghen: aanslagen op zijn vermogen
13	dat costelijcke stal: ‘die prijzige stal’ én ‘die verrukkelijke vrouwengestalte’ (de combinatie met ‘hengst’ in de volgende regel doet in eerste instantie aan een paardenstal denken, maar de volgende regels geven ook aanleiding om vooral aan een meer erotische interpretatie van de hier gebruikte sleutelbegrippen ‘stal’ en ‘hengst’ te denken. Voor ‘stal’ komt dan de betekenis ‘gestalte’ of ‘figuur’ in aanmerking)
14	Heynst: ‘hengst’ én ‘wellustige kerel’^1320; Het beste ... buert: zelfs de beste ‘hengst’ komt daar niet in de buurt
15	gheduerich: standvastig; vierich: vurig; in Liefden, vierich: de frase komt in de loop van de zestiende eeuw een enkele keer voor als zinspreuk van een van de twee rederijkerskamers die toen blijkbaar in Amsterdam actief waren. Er is echter nauwelijks iets over bekend. Zie voor een inventarisatie van overgeleverde gegevens: Van Boheemen/Van der Heijden, Retoricaal memoriaal, p. 32, 40 (n. 23), 48, 58, 60. Zie ook: Thönisz, Van sint Jans onthoofdinghe, p. 22 (met deze zinspreuk aan het einde van dit spel uit 1552, vs. 721)
16	Hoe dus grof: waardoor zo'n dikke buik (vanwege zwangerschap); met kint: zwanger
17	Giet op de vis ... gheschuymt: letterlijk: ‘giet vloeistof over de vis, de ketel is schoongemaakt’. De letterlijke betekenis snijdt echter weinig hout en de context geeft aanleiding om aan erotische connotaties te denken. Naar alle waarschijnlijkheid hebben we hier van doen met een beknopte referentie naar uitdrukkingen rond het begrip ‘Sint-Joris' vissop’, zoals ‘Met Sint-Joris' vissop gieten’, die allemaal dienen als omschrijving voor verliefdheid en ook voor de coïtus (WNT 7.1, kol. 442-443; 21, kol. 1090). In het verlengde daarvan moeten we bij ‘ketel’ aan betekenissen als ‘meisje’, ‘vrouw’ en ‘vagina’ denken. Twee lezingen dienen zich aan: ‘Wees verliefd, het meisje is vrij’ of ‘Heb geslachtsgemeenschap, de vrouw (en haar vagina) is beschikbaar’. Waarschijnlijk is de laatse interpretatie bedoeld
18	gater voor de ruymt: gaat er boven ruime overvloed
19	conde hy ... swyghen: kon hij maar zwijgen
20	wat tydingh ... vyghen: wat voor nieuws is er (op zich een destijds gangbare uitdrukking (WNT 21, kol. 599-600), maar de context van overmatige sexuele activiteit wekt op zijn minst de suggestie dat er met deze vraag meer bedoeld wordt. ‘Vijgen’ kon onder andere ook staan voor ‘gezwellen’ of ‘aambeien’ - betekenisvarianten waar Visscher in Q.1.16 mee speelt (zie ook aldaar) - en dan dringt de bijgedachte aan venerische aandoeningen zich hier op)^1321
21	over in t'lant: het landelijke gebied aan de overkant van het IJ (Lm heeft de meer specifieke geografische aanduiding ‘Noorderlant’)
23	dier: duur
24	hadden ... bier: als we slechts bier hadden (mogelijk een verwijzing naar de gevolgen van de maatregelen na 1574 genomen tegen de stad Amsterdam omdat zij trouw bleef aan het Spaanse gezag. Men legde een kordon om de stad waardoor de aanvoer van levensmiddelen en ook bier
	tot stilstand kwam. Zie: Ter Gouw, Geschiedenis van Amsterdam, dl. 7, p. 185-186, 250-251; Van Gelder/Kistemaker, Amsterdam 1275-1795, p. 47-48)
25	houdent met: goede maatjes zijn met; peuselaristen: drinkers van peuzelaar, een licht soort bier
26	Tot Reymkens: in de herberg van Reymke(n) (een herberg met die naam te Amsterdam kon nog niet achterhaald worden)
27	vaen: portie drank, met name bier, meestal vier eenheden groot; stoter: muntstuk ter waarde van twee en een halve stuiver; t'onbyten; een lichte maaltijd, ongeacht het moment van de dag; groot: groten, muntstukken ter waarde van een halve stuiver
28	uyt: leeg; Aef is doot: de kan is leeg (in eerste instantie lijken we hier van doen te hebben met een treurige mededeling over de dood van een vouw, luisterend naar de naam Aaf. Die vrouwennaam in deze gangbare zegswijze is echter een opzettelijke verbastering van ‘avoes’, een gebruikelijke wens wanneer men elkaar toedrinkt, afgeleid van het Franse ‘à vous’. Wanneer Avoes of Aaf dood was, was de kan leeg en kon men niet meer ‘avoezen’ of op elkaars gezondheid klinken, WNT 1, kol. 12)
30	als een ... schavot: van een schavot als daar iemand onthoofd wordt
31	heb: hebbe
32	al: veel; Wat gaender ... weyden: toespeling op de uit de Bijbel afkomstige uitdrukking ‘de schapen van de bokken scheiden’ (Mat. 25:32-33)
33	meeste Esels: grootste ezels, domkoppen; Muylen: muildieren; Ende de meeste ... Muylen: de frase doet denken aan een spreekwoordelijke uitdrukking, maar staat als zodanig alleen bij Harrebomée (Spreekwoordenboek, dl. 1, p. 187), zonder verdere bronvermelding, genoteerd als ‘De ezels rijden daar op muilen’. Muildieren werden als bedaarde en gemakkelijke rijdieren vooral ook door geestelijken gebruikt. Wellicht speelt deze associatie hier ook nog mee als plaagstoot richting de geestelijkheid
34	Heynsten: hengsten; Sint Jobs Heynsten: lijders aan venerische ziekten (WNT 7.1, kol. 308. Sint-Job was onder meer de patroonheilige voor geslachtsziekten); meest: voor het merendeel; lamme guylen: impotente mannen (eigenlijk ‘moeizaam lopende paarden’)
35	om de schrift: ‘vanwege de opgetekende schuld’ (de in eerste instantie opkomende, maar bij verder lezen toch niet bedoelde interpretatie is natuurlijk ‘omwille van de H. Schrift’, een gedachte die in de tweede helft van de zestiende eeuw ten nauwste verbonden was met de actualiteit van de geloofsvervolging. Desalniettemin is de associatie met deze terreur toen natuurlijk wel gemaakt)
36	met haer bevende hant: haar bevende hand stelt de waardin in staat om dubbel te schrijven en aldus de schuldenlast op te voeren (de waardin in Q.1.43 lijdt aan het zelfde euvel)
38	of: als; Meyt: jonge meid; mocht: kon
40	Ocker: mansnaam die in de Brabbeling alleen nog in Sp.[1].3 voorkomt, waarin sprake is van een uitgesproken moederskind; Moer: moeder
42	Het gheloof is uyt: ‘het (roomse) geloof is voorbij’ én ‘er is geen krediet meer’ (soortgelijk woordenspel met de betekenismogelijkheden van ‘geloof’ in Q.4.3 en 58, Q.5.7, Ro.1.16); Paep: pastoor
43	Pater noster (Latijn): onzevader (belangrijkste gebed in het christelijke geloof, ook genoemd in Ro.1.16, vs. 4) of ‘rozenkrans’ (beide interpretaties komen in aanmerking. Het gebed kan als immaterieel iets moelijk als onderpand voor een borg dienen. Anderzijds had een rozenkrans na de uitbanning van het roomse geloof, waarvan hier sprake is, ook weinig waarde meer); borghen: een borg verlenen
44	al te besorghen: allemaal te zorgen
45	pleyten: rechtsgedingen
46	Noch: bovendien; soo: zoals; beesten: lees: wezens die zich beestachtig gedragen
47	grauwen: grijze
48	D'onbekeerde sinte Pouwels: benaming voor een kettervervolger, afgeleid van de apostel Paulus. Vóór diens bekering tot het christelijke geloof was Paulus, toen nog Saulus geheten, actief als fervent achtervolger van christenen, die hij als ketters beschouwde (Hand. 9:1-19a). Deze veelzeggende symbolische benaming verwijst zeer waarschijnlijk naar de bekendste
	Amsterdamse vervolger van hervormingsgezinden Pieter Pietersz (Q.6.10 is in zijn geheel aan deze ‘onbekeerde Pouwels’ gewijd; zie verder aldaar); vervaert: bang
49	derf: durft; knechten: soldaten
50	vaendelen: vendels (afdelingen krijgsvolk die onder één vaandel optrekken)
51	Dan: maar; Visch-teven: viswijven
52	bast: strop; haer: hun
53	West ten Noorden: één kompasstreek noordelijker dan het westen
54	gifte: geschenk
56	snof: mode
57	Vryers: jongemannen; lyven: kledingstukken die de romp bedekken
58	Vrysters: jonge meisjes; huyfkens: hoofdkapjes; doecken: hoofddoeken
59	lubben: geplooide boorden ter verfraaiing van de mouwen
60	Dat: wat; Meester mijn: ‘Meester mijn’, deze eigennaam is mogelijk een woordspeling voor een egoïstisch iemand
62	op brenghen: opdienen; met: onder begeleiding van
63	Daer toe: bovendien
64	mommekens: gemaskerde potsenmakers
65	soetste: aardigste
67	schanck de Mutse: verliefd maakte (Te.[4] is in zijn geheel aan het fenomeen ‘muts’ in de zin van verliefdheid gewijd)
68	gutse: holle beitel; Menich ... gutse: de frase maakt een spreekwoordelijke indruk, maar kon als zodanig niet getraceerd worden. Waarschijnlijk wordt ermee bedoeld dat niet iedereen datgene vindt wat hij zoekt, binnen deze context een meisje. Van der Laan (dl. 2, p. 102) vraagt zich af of ‘gutse’ wellicht een obscene toespeling is, maar er zijn geen andere bronnen om deze veronderstelling te staven
69	Ramp heb: onheil kome over; coppelerse: huwelijksmakelaarster, ook: vrouw die gelegenheid geeft tot het plegen van ontucht
70	Beter by ... ghevlogen: gangbaar spreekwoord, met als betekenis: Het is beter genoegen te nemen met iets gewoons en daardoor rustig te kunnen leven, dan zich moeilijkheden op de hals te halen door te hoog te willen vliegen (WNT 17.3, kol. 44)
71	Wijf: echtgenote
72	hyer: hij er; Man: echtgenoot (zie ook Q.3.11 met eveneens het rijmpaar ‘Jan / man’, waarbij overduidelijk ook gezinspeeld wordt op de sexuele volwassenwording van een man bij zijn huwelijk)
73	zeel: touw
75	Dan: maar; hert: hart
76	Van: over; Vrouw: een vrouw
77	moghen: hebben graag; dick: dikwijls
78	mach ... sien: kijkt niet graag naar vrouwen; queen: man zonder (geijkte) sexuele neigingen (een van de basisaspecten van ‘kween’ is onvruchtbaarheid, bij zowel mens als dier. Het WNT (dl. 8.1, kol. 745) komt op grond daarvan voor deze specieke en uitzonderlijke vindplaats met de betekenis van een man zonder sexuele neigingen. Een andere mogelijkheid is een impotente man (Heestermans e.a., Erotisch woordenboek, p. 104). Gezien de context is men hier in eerste instantie geneigd om aan een homosexueel iemand te denken, maar ‘sodomiet’ was daarvoor de gebruikelijke term. Hoe dan ook gaat het hier om een manspersoon die vanwege zijn sexuele belangstelling onvruchtbaar is, waardoor in elk geval de suggestie van homosexualiteit gewekt wordt. Die gedachte wordt nog versterkt door de volgende versregel (vs. 79) die aangeeft dat het allemaal te bar wordt)
79	pot: kookpot; haest u ... loopt over: zoals hier geformuleerd lijkt het aanvankelijk alsof er tot spoed wordt aangemaand omdat de kookpot aan het overkoken is. Het gaat echter om een gangbare zegswijze om aan te geven dat iets te bar wordt, onder andere in sexueel opzicht (WNT 11, kol. 1870; 12.2, kol. 3687)
80	Marten: mansnaam, echter destijds ook in gebruik als aanduiding voor ‘aap’ (WNT 9, kol. 49-50). Wellicht heeft Visscher deze voornaam gekozen omdat hier het naäpen van rijkdom aan de orde is
81	bordeert: voorziet [...] van een boordsel (ter versiering); crackeel: een op fluweel gelijkende stof
83	ten is al: het is allemaal
84	Musceliaet: muskus, reukstof afgescheiden door mannelijke muskusdieren, een soort hert (ook genoemd in Q.5.21, vs. 2, als middel om stank te verbergen)
85	me belaen: mee beladen
86	vreemt haen: vreemde snoeshaan
87-88	Die seyt ... te mercken: van aandacht van jongemannen voor hun liefjes tijdens de kerkgang is eveneeens sprake in Q.3.1 en Ro.2.35 (van de hand van Spiegel)
88	haer: hun; mercken: letten
89	leus: aanwijzing; winck: gebaar
90	Dat de deur ... clinck: dat zij hem 's avonds welwillend zal bejegenen (spreekwoordelijke uitdrukking, afgeleid van de situatie dat een deur alleen met een klink gesloten is en derhalve gemakkelijk te openen. In liefdesaangelegenheden wordt ermee aangeduid dat een meisje verkering toestaat, wat ze feitelijk kon laten blijken door 's avonds de deur op de klink te zetten, WNT 7.2, kol. 4086-4087)
91	placht: gewoon was te doen; laten in: binnenlaten
92	nae: naar
93	te min: te weinig; eer: eerder
94	Wijf: vrouw; niet dan: alleen maar
96	Meester Cagnaert: het is de vraag of het hier om een bestaand iemand gaat. De eigennaam ‘Cagnaert’ werd gebruikt ter typering van personen die iets betekenden of vooral, zoals hier, dachten te betekenen (WNT 7.1, kol. 1250-1251 i.v. ‘kanjer’ met voorbeelden van uiteenlopende toepassingen). De kwalificatie ‘Meester’ werd vaker met ‘Cagnaert’ gecombineerd ter verhoging van het statusaspect. Hier is die toevoeging zeer functioneel omdat het om een jurist blijkt te gaan (vs. 99). In de Brabbeling komt de naam verder voor in Q.1.57, Q.2.3 (alleen redactie Lm) en Q.3.53; waken: de wacht houden (= het waarnemen van verplichte waakdiensten ten behoeve van de veiligheid van de stad); brief: schriftelijke verklaring die iemand een bepaald voorrecht verleent. Zo konden leden van sommige beroepsgroepen, waaronder advocaten, ‘wachtvrij’ verklaard worden ofwel vrijgesteld van hun schuttersplicht (Knevel, Burgers in het geweer, p. 195), het privilege waar deze passage (vs. 96-100) op zinspeelt. Of een van de geprivilegieerden ooit Cagnaert heette is onbekend. Als spreekwoordelijke uitdrukking betekende ‘een brief hebben’ overigens dat iemand zich het nodige inbeeldt (WNT 3.1, kol. 1324). Deze associatie speelt hier eveneens mee
97	Meesters: meesters in de rechten; verstaet ghy: begrijpt u
98	Die hebben Officien ... stadt: die moeten verplichte taken van stadswege vervullen
99	Hof: gerechtshof, hier zal het Hof van Holland bedoeld zijn; noyt wyser gheboren: nooit [werd een] meer geleerd [iemand] geboren
101	T'een: namelijk de functie van advocaat aan het Hof en de hoge mate van geleerdheid (vs. 99); t'ander: namelijk dat hij nooit een proces verloren heeft (vs. 100. Onuitgesproken blijft de gedachte dat hem dat blijkbaar geen windeieren heeft gelegd, zodat hij wellicht in staat was om vervelende burgerplichten als wachtdiensten (vs. 96) af te kopen)
102	vryen: het hof maken
103	termen: hier: moeilijke woorden; bruycktse: bezigt ze; in't diviseren: bij het praten
104	A la mode de la court: op de wijze van het hof (in deze frase klinkt het eerder genoemde Hof van Holland (vs. 99) na. Tevens karakteriseert ze Ludewina (vs. 102) als een van de ‘meisjes van de courtoisie’, elders in de Brabbeling besproken in Q.7.41 en Ro.1.36; voor een nadere uitwerking van het begrip ‘courtoisie’ bij Visscher zie Q.7.29); useren: handelen
105	te houden de graviteyt: de waardigheid op te houden (in Q.6.27 wordt met dergelijke ‘gravité’ de spot gedreven)
106	is gheseyt: wil zeggen
107	t'huys: naar huis
110	beleefde: welgemanierde; al: allemaal; uyt Den Haech: in Den Haag was zowel het hof van de Oranjes als het Hof van Holland, de hoogste rechterlijke instantie, gevestigd. Op dergelijke kringen en de verfijnde cultuur aldaar wordt in de voorafgaande verzen gezinspeeld (soortgelijke toespelingen op de luxe rond het hof in Den Haag in Q.5.10)
111	meest: merendeels
112	roeren: in beroering brengen
113	kemmen: kammen; mijn hooft ... stoel: me wel op mijn kop geven (destijds gangbaar gezegde, WNT 7.1, kol. 1138)
114	Maert: ‘dienstbode’ én ‘maand maart’
115	laet de Mol delven: de frase maakt een spreekwoordelijke indruk, maar kon als zodanig niet achterhaald worden. Om ze te herleiden tot een bepaald personage^1322 is bij gebrek aan context een hachelijk iets, maar mogelijk heeft de schrijver hier zichzelf op het oog. Met de mol is er, net als eerder met de motten (vs. 108), sprake van een dier dat als lastig ervaren wordt. In het geval van de mol omdat hij aarde omhoog wroet. Wellicht heeft Visscher in zijn laatste eigen tekst in de Brabbeling deze metafoor als een beeld voor zichzelf gebruikt, omdat hij als schrijver graag zo nu en dan de onhebbelijkheden van mensen naar boven brengt en hen ermee confronteert. De zin zou dan geïnterpreteerd kunnen worden als een aansporing om Roemer Visscher net als een mol te laten doen wat zijn werk is, namelijk het opwerpen van irritante obstakels. Aldus gelezen blijkt de hierna volgende slotzin een perfecte aan- en afsluiting: ‘wie zich stoort, als hij dit hoort, die verrraadt zichzelf’. Overigens doet de frase ‘laet de Mol delven’ sterk denken aan de zinspreuk ‘Laet wrueten (wroeten) den mol’ van de Antwerpse rederijker Cornelis van Ghistele (ca. 1510-1573) wiens bijnaam ‘De Mol’ luidde (Vinck-van Caekenberghe, Een onderzoek naar ... Cornelis van Ghistele, p. 8-10). Een verwijzing naar deze Zuidnederlandse rederijker is binnen deze context echter moeilijk verklaarbaar en daarom onwaarschijnlijk
116	hem: zich; melt hem selven: verraadt zichzelf

1319 Van der Laan (dl. 2, p. 100) interpreteert ‘Pottaert’, onder verwijzing naar ‘potdeksel’, als een scheldnaam voor iemand die een meisje trouwt dat zich door een ander heeft laten verleiden. Dit lijkt te vergezocht. Het WNT (dl. 12.2) noemt zowel ‘potdek’ (kol. 3708) als ‘potdeksel’ (kol 3732) in verband met het trouwen van een meisje dat door een ander onteerd of bezwangerd is. Het legt echter geen relatie tussen deze begrippen en ‘potter’. Onder verwijzing naar onder meer dit citaat uit de Brabbeling geeft het WNT als enige betekenis ‘iemand die zijn geld oppot’. Dat lijkt voor deze plaats de meest voor de hand liggende interpretatie, mede vanwege de eerdere vermelding van ‘potten’ in relatie tot geld in vers 2.

1320 Brands vraagt zich in zijn recensie van dit deel van de editie Van der Laan (p. 101) af of er misschien sprake is van een woordspeling met de geslachtsnaam Heins. De context is echter te beperkt om daar iets met zekerheid over te kunnen zeggen.

1321 Dezelfde veronderstelling bij Van der Laan (dl. 2, p. 100).

1322 Brands gaat er in zijn recensie van dit deel van de editie Van der Laan (p. 101) vanuit dat met ‘de Mol’ een bepaald iemand bedoeld wordt, echter zonder verdere suggesties ter zake te doen.

Overlevering

Br^2/1 p. 191-194; Lm p. 25-31 (D1r-D4r)

Varianten

Titel	Van Br^2/1 < Een Ghedicht // ghenaemt // Van
1	spieghel Br^2/1 < spiegel Lm; selven: Wat Br^2/1 < selven, wat Lm; sotten. Br^2/1 < sotten? Lm
2	ghelt, Br^2/1 < gelt, Lm; wilt Br^2/1 < wil Lm
5	Nu mach hy zijn eyeren Br^2/1 < Sijn eyeren die mach hy Lm
6	Vrou mallemoyrock Br^2/1 < vrou Mallemarock Lm; Bruyt, Br^2/1 < bruyt, Lm
7	Bruyloft Br^2/1 < bruyloft Lm; bedrijven. Br^2 < bedryven. Br^1, bedrijven? Lm
8	Venus Br^2/1 < Venus! Lm; Wyven, Br^2/1 < wijven Lm
9	daer t'Bagijnken Br^2/1 < daert bagijnken Lm; clater. Br^2/1 < clater? Lm
10	Visscher die hout Br^2/1 < visscher hout Lm; t'water: Br^2/1 < t'water, Lm
11	den Otter Br^2/1 < de otter Lm
12	Pottaert Br^2/1 < pottaert Lm; beletten, Br^2/1 < wel beletten, Lm
13	dat costelijcke Br^2/1 < het costelicke Lm
14	Heynst; Br^2 < Heynst,; [sic] Br^1, heynst, Lm
15	gheduerich Br^2/1 < gedurich Lm; Liefden, vierich Br^2/1 < liefden, vurich Lm
16	wat? Hoe dus grof? De Dochter Br^2/1 < wat! hoe grof, de dochter Lm
18	gater Br^2/1 < gaeter Lm; ruymt Br^2/1 < ruymt? Lm
19	swyghen. Br^2 < swyghen, Br^1, swijghen. Lm
20	tydingh Br^2/1 < tijding Lm; van de vyghen? Br^2/1 < vande vijghen? Lm
21	t'lant Br^2/1 < Noorderlant Lm; dingh Br^2/1 < ding Lm
22	ghelt, Br^2/1 < gelt, Lm; Coopluy loop. Br^2/1 < coopluy loop: Lm
25	En houdent Br^2/1 < Ende houden Lm; seckte der peuselaristen: Br^2/1 < secte de peuselaeristen: Lm
26	Reymkens Br^2/1 < Reymkens daer Lm; t'ghelt Br^2/1 < zijn gelt Lm
27	geeft Br^2/1 < gheeft Lm; t'onbyten Br^2/1 < en t'ombijten Lm; groot, Br^2/1 < groot: Lm
28	helaes, Br^2/1 < eylaes! Lm; doot. Br^2/1 < doot: Lm
29	Scheyden, scheyden, dat is Br^2/1 < Scheyden scheyden wat is dat Lm; lot. Br^2/1 < lot, Lm
31	Godt Br^2/1 < God Lm; Ziel, Br^2/1 < siel, Lm; zijn ghescheyden, Br^2/1 < sijn ghescheyden. Lm
32	gaender Br^2/1 < sie ick Lm; Schapen Br^2/1 < schaepen Lm; Bocken weyden, Br^2/1 < bocken weyden? Lm
33	Ende Br^2/1 < En Lm; ryden Br^2/1 < rijen Lm; Muylen. Br^2/1 < muylen. Lm
34	Heynsten zijn Br^2/1 < heynsten sijn Lm
35	luy Br^2/1 < luyden Lm
36	Waerdin met haer Br^2/1 < waerdin, sy heeft een Lm
37	stem, Br^2/1 < stem Lm; soude Br^2/1 < sou Lm
38	Meyt Br^2/1 < meyt Lm; vleysch Br^2/1 < vleys Lm; bedwingen, Br^2/1 < bedwinghen, Lm
39	Hoer? Br^2/1 < hoer? Lm
40	Moer: Br^2/1 < moer, Lm
41	Suster Br^2/1 < suster Lm
42	vraghet Paep Br^2/1 < vraget paep Lm
43	op Br^2/1 < opt Lm
44	Man Br^2/1 < man Lm; besorghen, Br^2/1 < besorghen Lm
45	heeft, Br^2/1 < heeft Lm; pleyten. Br^2/1 < pleyten? Lm
46	Noch zijnder Br^2/1 < Daer sijn noch Lm; geyten, Br^2/1 < geyten Lm
47	grauwen Br^2/1 < graeuwen Lm
48	sinte Pouwels Br^2/1 < Sinte Pauwels Lm
49	derf Br^2/1 < darf Lm; slapen Br^2/1 < slaepen Lm
50	vijf of ses vaendelen Br^2/1 < ses of seven vaendel in Lm
51	Dan Br^2/1 < Maer Lm; Visch-teven Br^2/1 < visch-teven Lm; gheschals, Br^2/1 < gheschals Lm
52	gheef Br^2/1 < geef Lm
53	is Br^2/1 < ruyst Lm; wint, Br^2 Lm < Wint, Br^1; is sy Br^2/1 < sy is Lm; Noorden? Br^2/1 < Noorden. Lm
55	dees Meysgens Br^2/1 < de meyskens Lm; trouw begeeren. Br^2/1 < trou begheeren. Lm
56	Jaers Br^2/1 < jaers Lm
57	Vryers draghen Br^2/1 < Vrijers draeghen Lm; langhe lyven, corte Br^2/1 < corte lijven, langhe Lm
58	Vrysters draghen Br^2/1 < Vrijsters draeghen Lm
59	met Br^2/1 < op Lm; kraghen. Br^2/1 < craeghen. Lm
60	Meester mijn Br^2/1 < meester Mijn Lm; weet, dat sal Br^2/1 < weet sal Lm; vraghen, Br^2/1 < vraeghen, Lm
61	dan hy, Br^2/1 < als hy Lm
62	schalmeyen, Br^2/1 < schalmeyen? Lm
63	musijck Br^2/1 < Musijck Lm; choorsang ghesonghen: Br^2/1 < coorsang ghesonghen, Lm
64	Saecht Br^2/1 < Maer saecht Lm; die Br^2/1 < de Lm
65	in't slijck? Br^2/1 < int slick? Lm; allen, Br^2/1 < allen: Lm
66	woude Br^2/1 < wilde Lm; in't Br^2/1 < int Lm
67	Mutse: Br^2/1 < mutse. Lm
68	beytel, Br^2/1 < beytel Lm
69	de coppelerse Br^2/1 < die Coppelersse Lm; bedroghen: Br^2/1 < bedroghen, Lm
70	Uyl geseten, dan Br^2/1 < uyl gheseten als Lm; Valck ghevlogen. Br^2/1 < valck ghevloghen: Lm
71	Wijf, Br^2/1 < wijf, Lm; dan: Br^2/1 < dan? Lm
72	hyer Br^2/1 < hy daer Lm; nu Br^2/1 < nn [sic] Lm; Man, Br^2/1 < man, Lm
73	aen ghebonden, Br^2/1 < aenghebonden Lm; zeel. Br^2/1 < seel. Lm
74	cruysgen Br^2/1 < kruysken Lm; fray Br^2/1 < schoon Lm
75	in't hert Br^2/1 < int hart Lm; draghen. Br^2/1 < draegen. Lm
76	Vrouw Br^2/1 < vrou Lm; claghen, Br^2/1 < claeghen, Lm
77	moghen Br^2 < mogen Br^1 Lm; dick Br^2/1 < met weynich Lm; zijn. Br^2/1 < sijn. Lm
78	Vrouwen Br^2/1 < vrou Lm; zijn. Br^2/1 < sijn. Lm
79	Hola, Br^2/1 < Hola! Lm; over. Br^2/1 < over? Lm
80	schynen, Br^2/1 < schijnen Lm; arm Br^2/1 < armen Lm
81	bordeert Br^2/1 < boordeert Lm; fijn Br^2c/1 Lm < zijn Br^2
82	schijnt het Br^2/1 < schijntet Lm; fluweel, Br^2/1 < fluweel. Lm
83	Seecker Br^2/1 < Seecker, Lm; dat blinckt. Br^2/1 < datter blinckt, Lm
84	Musceliaet, mijn Br^2/1 < musceliaet, my Lm
85	me Br^2/1 < met Lm; zijn. Br^2/1 < sijn. Lm
86	Kosterken Br^2/1 < kosterken Lm; vreemt Br^2/1 < vreemdt Lm; zijn, Br^2/1 < sijn, Lm
87	Vryers Br^2/1 < Vrijers Lm; Kercken Br^2/1 < kercken Lm
88	devocy, Br^2/1 < devotij, Lm; Lief Br^2/1 < Lieff Lm
89	cryghen Br^2/1 < crijghen Lm; winck, Br^2/1 < winck Lm
90	tavont sal staen Br^2/1 < s'avonts staen sal Lm; clinck: Br^2/1 < clinck; Lm
92	Basta, hy Br^2/1 < Bastaert Lm; Meysgen getrout nae zijn Br^2/1 < meysken ghetrout na sijn Lm
93	eer gheseyt Br^2/1 < beter geseyt Lm; ghetelt: Br^2/1 < getelt. Lm
94	Wijf, Br^2/1 < wijf Lm; ghelt, Br^2/1 < gelt, Lm
95	hant, seyde, Br^2/1 < hant seyde Lm; Lief. Br^2/1 < Lieff. Lm
96	Cagnaert Br^2/1 < Caniaert Lm; waken, Br^2/1 < waecken, Lm; brief, Br^2/1 < brieff, Lm
97	doen't ander Meesters, Br^2/1 < doent ander, meester Lm; dat? Br^2/1 < dat, Lm
98	Officien Br^2/1 < officien Lm; vande stadt. Br^2/1 < inde stadt; Lm
99	Advocaet van't Hof, Br^2/1 < advocaet vant Hof Lm; wyser Br^2/1 < wijser Lm
100	Van zijn leven Br^2/1 < Want noyt en Lm; noyt Proces verloren, Br^2/1 < proces verloren: Lm
101	seyt Br^2 Lm < seydt Br^1; self, Br^2/1 < selffs, en Lm
102	Soud' Br^2/1 < Soud Lm; Ludewina vryen, Br^2/1 < Zanina vryen Lm
103	termen bruycktse in't diviseren: Br^2/1 < vreemde termen bruyckt sy int diviseren, Lm
104	court, Br^2/1 < court Lm; useren: Br^2 < useren; Br^1, hanteren, Lm
106	ick, Br^2/1 < ick Lm; wetende Br^2/1 < weetende Lm; dat Br^2/1 < het Lm; gheseyt, Br^2 < gheseyt. Br^1, gheseyt Lm
107	Seg, hout wat Br^2/1 < Seg houdt dat Lm; wilt, Br^2/1 < wilt Lm; t'huys. Br^2/1 < thuys, Lm
109	Die eten Br^2/1 < Sy eeten Lm
111	Boeren, Br^2/1 < boeren, Lm
112	Behalven sommighe, Br^2/1 < Behalve sommighe Lm; wil ick niet Br^2/1 < ick niet wil Lm
113	stoel, Br^2/1 < stoel. Lm
114	Mey Br^2/1 < May Lm
115	ghesont,, t'alder stont,, Br^2/1 < ghesont, t'aller stondt,, Lm; de Mol delven: Br^2/1 < den mol delven. Lm
116	hem stoort,, als hy dit hoort,, Br^2/1 < dit hoort, en hem stoort,, Lm; melt Br^2/1 < quelt Lm

Correctie

24	slechs < *..*echs Br^2, slechs Br^1 Lm (reconstructie onleesbare beginletters op basis van eerdere redacties)

Editie

VdL 2, p. 71-74, 99-102

Literatuur

Kruyskamp, ‘Van de os op de ezel’, p. 89-91.

Bronnen
Marot La Suite de L'Adolescence clementine épître 13¹³²³

(vs. 56 = Te.[6], vs. 33)¹³²⁴
Car ilz ont chevauché la Mulle,
(vs. 76-79 = Te.[6], vs. 54-56)
Et qui plus est, ung bon present
Sert en Amours, plus que babilz.
Et puis la façon des Habitz,
Dedans ung an sera trop vieille.

1323 De tekst verscheen voor het eerst in Les Opuscules et petitz Traictez, gepubliceerd in de periode 1530-1532. Sedert 1533-1534 is hij opgenomen in La Suite de L'Adolescence clementine (Marot, Oeuvres poétiques, dl. 1, p. 397-399, 699).

1324 Een nog dichter bij Visscher aansluitende formulering is te vinden in een coq-à-l'âne van Lyon Jamet: ‘Les asnes chevauchoyent les mulles’ (Marot, Oeuvres poétiques , dl. 2, p. 164, vs. 229). Aangezien deze tekst pas in de negentiende eeuw voor het eerst gepubliceerd werd (a.w., p. 939), is het erg onwaarschijnlijk dat Roemer Visscher zich hierop baseert.

Marot Épîtres 7

(vs. 28-29 = Te.[6], vs. 29-30)

C'est une dure departie

D'une teste, & d'ung eschafault:
(vs. 32-35 = Te.[6], vs. 42-43)

Puis vous sçavez, Pater sancté,

Que vostre grand pouvoir s'efface.
Mais que voulez vous, que j'y face?
Mes financiers sont touts perys:
(vs. 104-105 = Te.[6], vs. 66 (?))

Icy gira, s'il n'est pendu,

Ou si en la mer il ne tombe,
(vs. 132-133 = Te.[6], vs. 46-47)
Et d'aultres bestes, que les Chevres,
Portent barbe grise au menton.