Brabbeling (1614)

Studie-uitgave met inleiding, annotaties en commentaar

Het tweede Schock van de Rommelsoo.

Cleyne ghedichten uyt Cato, om op Tafelborden te schryven.

Voor het eerst brengt Roemer Visscher een aantal gedichten samen onder een overkoepelend opschrift waarin hij hun herkomst en functie vermeldt. Om met de herkomst te beginnen: het betreft kleine gedichten, van Cato afkomstig. Voor Visschers tijdgenoten was daarmee meteen duidelijk dat er nu vertalingen van pregnant geformuleerde levenslessen volgden, afkomstig uit de Dicta of Disticha Catonis, een destijds immens populair en alom gebruikt schoolboek.⁹⁴⁸ Gedurende zo'n duizend jaar, van de achtste tot de achttiende eeuw, bekwaamde de Europese jeugd zich met behulp van dit boek in het Latijn en leerde tegelijkertijd mores, goede zeden. Over het ontstaan van deze collectie levenswijsheden is veel onduidelijk. Men neemt tegenwoordig aan dat ze dateert uit de derde eeuw na Christus. Al in het begin werd de naam van Cato aan deze verzameling verbonden, waarmee men doelde op Marcus Porcius Cato Censorius of Maior (234-149), politicus en bekend als gestreng voorvechter van de oud-Romeinse waarden, de virtus. Hoewel Cato, zoals sedert lang duidelijk is, onmogelijk de auteur van deze levenswijsheden geweest kan zijn, blijft zijn naam traditioneel en onlosmakelijk verbonden met dit kleine zedenboekje dat in Europa eeuwenlang een pijler was van de opvoeding tot en het denken over deugd.⁹⁴⁹

De Dicta Catonis zijn verdeeld over vier willekeurig geordende boeken met respectievelijk 40, 31, 24 en 49 - in totaal dus 144 - tweeregelige levenswijsheden.⁹⁵⁰ Zoals gezegd is deze collectie eeuwenlang uiterst populair geweest, in het onderwijs maar ook daarbuiten fungeerde het als een handig en overzichtelijk compendium voor bezinning op ethische kwesties. Daarvan getuigt de rijke én gecompliceerde tekstoverlevering, zowel handschriftelijk als in druk, in het Latijn en in vele volkstalen, zelfs tot aan het IJslands toe.⁹⁵¹ Hoe vanzelfsprekend ‘Cato’ destijds als gemeenschappelijk referentiekader fungeerde, illustreert het volgende voorval. Janus Dousa, een goede bekende van Roemer Visscher,⁹⁵² kon tijdens het beleg van Leiden (1574) in een brief volstaan met slechts één citaat uit de Dicta om zijn afwijzende reactie op voorstellen om de stad over te geven kenbaar te maken.⁹⁵³ Daarmee wist de tegenpartij voldoende. Als humanist in hart en nieren kende Dousa zijn ‘Cato’ natuurlijk via een van de diverse door zijn geestverwanten verzorgde Latijnse edities van de Dicta die in zijn tijd beschikbaar waren. Niemand minder dan Erasmus opende deze reeks in 1514.⁹⁵⁴

In verband met de bewerkingen van Roemer Visscher zullen we ons hier verder concentreren op de Nederlandse tekstoverlevering, die eveneens rijk en gevarieerd is. Helaas is dit complexe geheel nog niet in zijn totaliteit onderzocht.⁹⁵⁵ Het meest uitvoerig werd een veelal wisselend, maar wel samenhangend geheel van Middelnederlandse vertalingen in kaart gebracht, waarvan de vroegste sporen tot circa 1290 zijn terug te voeren. Rond 1500 verscheen dit corpus onder de titel Den duytschen Cathoen te Antwerpen voor het eerst in druk. Tot begin zeventiende eeuw kon men dit cluster vertalingen daarna nog aantreffen in edities van het Baghijnken van Parijs.⁹⁵⁶ De disticha van ‘Cato’ zijn binnen deze groep omgezet in vierregelige strofen, waarbij men soms zo vrij te werk is gegaan dat het problematisch blijkt om een vertaling aan één bepaald dictum te koppelen. Daarnaast waren in de Middeleeuwen nog andere vertalingen beschikbaar. Zo zijn er dicta te vinden in Der leken spieghel (1325-1330) van Jan van Boendale, in Die Dietsche doctrinale (1345), en in de in 1488 voor het eerst in druk verschenen Spyeghel der ionghers van Lambertus Goetman.⁹⁵⁷ Verder zijn er nog fragmenten bewaard van een vertaling gedrukt in Brugge rond 1477 en er is ook nog een, inmiddels onvindbare, Antwerpse incunabel van circa 1490 bekend.⁹⁵⁸

Na Den duytschen Cathoen kwamen in de loop van de zestiende eeuw nog andere, van elkaar verschillende vertalingen van ‘Cato’ van de pers.⁹⁵⁹ In 1519 verscheen te Antwerpen Den grooten Cathoon.⁹⁶⁰ Deze titel blijkt als paraplu te fungeren voor een redelijk omvangrijke verzameling stichtelijke en opvoedende literatuur, deels ook religieus van aard. Zo zijn er spreuken van Salomo in te vinden, levenslessen van Cato aan zijn zoon, en eveneens - in het Latijn - de Dicta Catonis, die vervolgens in proza in het Nederlands vertaald en uitvoerig toegelicht worden. Van geheel andere aard zijn de Catonis disticha moralia (Gent 1541), een schoolboek met de dicta, voorzien van commentaar, in vier talen: Latijn, Grieks, Frans en Nederlands. De Nederlandse versie in tweeregelige strofen is van de hand van Lieven vanden Cruyce (Livinus Crucius). Vijf jaar later, in 1546, verschenen bij dezelfde Gentse uitgever Joos Lambrecht De gulden vertelspraken of sentencien van Cato.⁹⁶¹ Het is een tweetalige uitgave, Frans en Nederlands. Volgens de titelpagina nam uitgever Joos Lambrecht de vertaling voor zijn rekening. Met zijn vertaling in strofen van vier regels sluit hij aan bij de Middeleeuwse traditie. In 1574 verscheen te Antwerpen nogmaals een nieuwe Nederlandse vertaling, nu weer in disticha, als onderdeel van de viertalige uitgave Disticha moralia, nomine Catonis inscripta, met de teksten in het Latijn, Grieks, Frans en Nederlands en aanvullend prozacommentaar.⁹⁶² Bovendien bevindt zich in het Antwerpse museum Plantijn-Moretus een zestiende-eeuws handschrift met de Dicta Catonis in het Latijn en met een interlineaire vertaling in het Nederlands.⁹⁶³

Roemer Visscher schaarde zich met zijn vernederlandsing van vijftien Dicta (Ro.2.1-15) dus in een rijke traditie, maar vergelijking met het merendeel van de in de zestiende eeuw beschikbare Nederlandse vertalingen maakt duidelijk dat hij voor een originele, eigen interpretatie gekozen heeft. Daarbij volgde hij in voorkomende gevallen - een goed voorbeeld is Ro.2.14 - niet de klassieke tekst die we tegenwoordig als de standaardtekst beschouwen, maar de destijds in gebruik zijnde tekst voor de Latijnse school. Ter illustratie zijn bij Ro.2.1 alle geconsulteerde vertalingen naast elkaar gezet.

Naast de herkomst geeft Visscher in het opschrift tevens de functie van deze ‘kleine gedichten uit Cato’ aan: ze zijn bedoeld om op tafelborden te schrijven. We hebben hier dus van doen met wijze spreuken die op eetborden werden aangebracht, een fenomeen dat past in de traditie van destijds om, waar mogelijk, spreuken of opschriften aan te brengen. Op eet- en drinkgereedschap waren rijmen, aldus Van Lennep en Ter Gouw, volstrekt onmisbaar.⁹⁶⁴ Alleen zijn er uit de tijd van de Brabbeling geen borden bewaard gebleven die deze uitspraak materieel zouden kunnen ondersteunen.⁹⁶⁵ Uit de vroegere zestiende eeuw (ca. 1520-1530) is bijvoorbeeld wel een serie van zes houten eetborden overgebleven, beschilderd met profane voorstellingen (een drinkebroer, een bruid, een pantoffelheld en dergelijke), die omcirkeld zijn met korte toepasselijke opschriften op rijm. Blijkens boedelinventarissen moeten dergelijke borden tot in de zeventiende eeuw veel zijn voorgekomen, meestal in reeksen van zes of een veelvoud daarvan, maar er is nauwelijks iets bewaard gebleven.⁹⁶⁶ Aardewerken borden met spreuken zijn pas uit de tweede helft van de zeventiende eeuw overgeleverd. Rond 1660 was men door verbeteringen in het productieproces in staat om porselein van hogere kwaliteit te vervaardigen.⁹⁶⁷ Vanaf deze tijd zijn wel borden met spreuken bewaard gebleven, maar men heeft het blijkbaar niet de moeite waard geacht om dergelijke borden van ouder en kwalitatief minder aardewerk te bewaren.⁹⁶⁸ Het is bovendien de vraag of ze wel bestaan hebben, maar de sectie gedichten voor tafelborden van Visscher en de bewaard gebleven houden borden uit de zestiende eeuw wijzen wel op een bestaande traditie. Of men daarbij in Roemer Visschers tijd naast hout ook van aardewerk gebruik heeft gemaakt, is vooralsnog onduidelijk.

De behouden gebleven porseleinen borden zijn vooral teruggevonden in de provincies Noord- en Zuid-Holland (onder meer te Amsterdam), maar ook daarbuiten. Opmerkelijk is de constatering dat deze redelijk luxueuze borden inderdaad tijdens maaltijden gebruikt werden. Ze vertonen gebruikssporen als (mes)krassen. Veel van deze borden zijn in series van zes, eventueel genummerd, vervaardigd. De teksten varieren van enkelvoudige spreuken tot zesregelige rijmen en ze hebben betrekking op thema's als huwelijk (onder andere de strijd om de broek), feest, gebed, maaltijd en gastvrijheid. Mogelijke bronnen konden daarvoor tot nu toe niet getraceerd worden. In elk geval hebben ze ook geen relatie met het door Roemer Visscher vervaardigde materiaal.

Hoewel er uit Visschers eigen tijd dus geen materieel bewijs voor borden met spreuken is overgeleverd, zijn er wel sterke aanwijzingen dat ze in omloop waren. Ook Visschers eigen werk biedt in dat opzicht nog aanknopingspunten. Zo komt in de Brabbeling twee keer, onder andere in het ‘Tafelrecht’, de gedragsregel voor dat iemand het voor hem bestemde tafelbord bij zich moet houden en niet aan een ander mag voorzetten.⁹⁶⁹ Een dergelijke regel kan zijn ingegeven door het streven om de ordelijkheid aan tafel te bewaren, maar het zou ook te maken kunnen hebben met het feit dat een bord mogelijk voor één bepaald iemand uitgekozen werd, wellicht omdat er een spreuk op stond die men voor hem speciaal van toepassing vond. Hoe een en ander concreet gestalte kreeg, blijft voorlopig onduidelijk. Het zou zelfs kunnen zijn dat spreuken niet permanent, maar afhankelijk van de gelegenheid werden aangebracht.

Deze ‘kleine gedichten om op tafelborden te schrijven’ zijn net als Roemer Visschers raadsels en zijn Sinnepoppen al eens in verband gebracht met de conversatiecultuur van zijn tijd.⁹⁷⁰ Die veronderstelling lijkt alleszins plausibel. Met dergelijke borden kon deze vermaarde gastheer zijn gasten van gespreksstof voorzien, nu eens van meer serieuze, dan weer van meer speelse aard.

948 In de zestiende eeuw was de titel Disticha Catonis, die verwijst naar de tweeregelige strofevorm van deze levenslessen, het meest gangbaar, getuige de vele edities uit die tijd, waaronder die van Erasmus en Scaliger. Tegenwoordig hanteert men liever de titel Dicta Catonis, die ik hier verder zal aanhouden. Deze laatste titel geniet de voorkeur omdat deze naar de inhoud (‘dicta’: uitspraken, gezegden) en niet naar de vorm van het materiaal verwijst, zie: Den duytschen Cathoen, p. 12. Ook de Loeb-editie gebruikt Dicta Catonis, hoewel de inleiding daarentegen meestal rept van Disticha. Het toont aan hoezeer beide titels nog altijd door elkaar gebruikt worden.

949 Een kennismaking met de Dicta Catonis binnen de Nederlandse en ook de Europese traditie biedt de inleiding bij Den duytschen Cathoen; binnen de Europese traditie: Lexikon des Mittelalters, dl. 3, kol. 1123-1126, lemma ‘Disticha Catonis’. Zie ook de aldaar genoemde literatuur.

950 Dit materiaal vormt het standaardcorpus van de Dicta. Aan de verschillende boeken gaan korte introducties in proza vooraf, terwijl tot het meer uitgebreide corpus ook nog éénregelige uitspraken behoren. In verband met de bewerkingen van Roemer Visscher speelt dit alles echter geen rol.

951 De Rynck en Welkenhuysen (De Oudheid in het Nederlands, p. 135) merken op: ‘De uitgaven, commentaren én vertalingen in de diverse landstalen zijn dan ook niet te tellen’.

952 Getuige bijvoorbeeld alhier Q.6.3-5 en Ro.1.61.

953 Brinkman, Dichten uit liefde, p. 188. Dousa citeerde deze woorden uit Dicta Catonis 1.27: ‘Fistula dulce canit volucrem dum decipit auceps’ (‘de fluit klinkt zoet terwijl de vogelaar de vogel misleidt’. Citaat en vertaling in: Den duytschen Cathoen, p. 107). Het dictum ontbreekt in de Brabbeling.

954 De hedendaagse uitgevers van de Dicta Catonis (Loeb-editie, p. 589) onderscheiden vijf verschillende Latijnse edities van dit werk in de zestiende eeuw. Daarbij komen dan nog de verschillende drukken van die edities.

955 Zie: Den duytschen Cathoen, inleiding; Van Buuren, Levenslessen van Cato (een beschouwing over de stand van het onderzoek voor de Nederlanden op p. 17-19); idem, ‘“Der clerken boec [...]”’; Brinkman, Dichten uit liefde, p. 185-188. Bibliografische gegevens in: Geerebaert, Lijst van de gedrukte Nederlandsche vertalingen, p. 94-100; De Rynck / Welkenhuysen, De Oudheid in het Nederlands, p. 134-136 (beperkt tot zelfstandige publikaties van vertalingen door literatoren); Jansen-Sieben, Repertorium [...] artes-literatuur, p. 49. Bijna al deze publikaties verwijzen tevens naar verdere literatuur.

956 De uitgave van Den duytschen Cathoen werd verzorgd door Van Buuren in samenwerking met Lie en Orbán. Voor een overzicht van de beschikbare bronnen zie aldaar p. 18-19; zie ook: Van Buuren, ‘“Der clerken boec [...]”’, p. 76-79.

957 Den duytschen Cathoen, p. 19-21; Van Buuren, ‘“Der clerken boec [...]”’, p. 78.

958 Van Buuren, ‘“Der clerken boec [...]”’, p. 375-376, n. 33.

959 Voor een omschrijvend overzicht, zie: Van Buuren, Levenslessen van Cato, p. 17-25; een opsomming van het materiaal in: idem, ‘“Der clerken boec [...]”’, p. 375-376, n. 33.

960 Ik raadpleegde de editie van 1535.

961 Van deze uitgave is slechts één exemplaar bewaard gebleven (UB-Amsterdam OK 63-5832:2, olim 974 G 6:2). Zie hierover: Boas, ‘Een onbekende Cato-vertaling’.

962 Ik raadpleegde de uitgave Leuven 1577.

963 Van Buuren, ‘“Der clerken boec [...]”’, p. 376, n. 33; voor een afbeelding, zie: Van Buuren, Levenslessen van Cato, p. 35.

964 Het boek der opschriften, p. 347-348. In dit verband wijzen ze trouwens op deze sectie van de Brabbeling en ze citeren Ro.2.16. Hun boek geeft een goede indruk van de voorliefde van destijds om waar mogelijk de meest uiteenlopende objecten te voorzien van opschriften.

965 Ik dank dr. J.D. van Dam, hoofdconservator Ceramiek & Glas van het Rijksmuseum Amsterdam, voor al zijn informatie over dit onderwerp.

966 Stad in Vlaanderen, catalogusnr. 309, p. 517-520.

967 Voor een beschrijving van de stand van zaken met betrekking tot spreukenborden, zie: Hupperetz, ‘Genummerde Delftse spreukenborden’, waarop ik me hier baseer.

968 Het oudste bewaarde bord dateert van 1658, zie: Hupperetz, ‘Genummerde Delftse spreukenborden’, p. 28.

969 Q.3.17, vs. 4; Ro.1.45, vs. 7.

970 Becker, ‘Plaatjes en praatjes’, p. 122.

Annotaties

Cato: Marcus Porcius Cato (234-149), de auteur aan wie destijds de hierna volgende, door Roemer Visscher vertaalde, tweeregelige moraliserende gedichten werden toegeschreven (zie verder de inleiding); Tafelborden: borden bedoeld om, aan tafel gezeten, van te eten; schryven: aan te brengen

Ro.2.1

Aansporing om je stemming (stemmig of vrolijk) aan te passen aan de tijdsomstandigheden. Een wijs iemand schikt zich zonder schande naar de tijd.

Roemer Visscher vertaalt zijn bron, Dicta Catonis 1.7,⁹⁷¹ vrij getrouw, zij het dat hij op één essentieel punt afwijkt, namelijk bij de hoedanigheden waarin men zich aan de tijd dient aan te passen. Waar de bron spreekt over toegeeflijk of standvastig zijn (‘Clemens et constans’, vs. 1) naar gelang de zaak het vereist, daar spreekt Visscher over het aanpassen van de stemming (stemmig of opgewekt) aan de tijdsomstandigheden.⁹⁷² Wellicht heeft deze wijziging van doen met de situatie waarin deze levensles moest functioneren, namelijk ten behoeve van een tafelend gezelschap waarvoor de juiste stemming natuurlijk een cruciaal gegeven is. Mogelijk heeft Visscher dit advies dan ook bewust gekozen als openingsgedicht voor zijn reeks bewerkingen van de wijze lessen van Cato.

Visschers vertaling heeft geen verwantschap met eerdere Nederlandse versies van dit dictum. Hoe een en ander zich tot elkaar verhoudt moge blijken uit het volgende overzicht, te beginnen met het samenhangende geheel van Middelnederlandse vertalingen dat rond 1500 onder de titel Den duytschen Cathoen in druk verscheen.⁹⁷³ De tekst luidt daar als volgt:

Eenradich ende sachte
Soutstu sijn in dijn gedachte.
Hi is sot die sijn ghepeyns
Die lieden seit hier ende ghens.⁹⁷⁴

Den grooten Cathoon (1519) opteert voor een omschrijving in proza:

Ghy sult volstandich zijn in allen dinghen alst tijt en stont is, ende alsoo den tijt dat eyschet alsoo wel in voorspoet als in teghenspoet, want die wise mach ende weet hem te verantwoorden sonder sonde alst tijt ende stondt is. Want altemet een van noode [heeft] dat hij sachte is, ende altemet stranghe ende rijp van wesen.⁹⁷⁵

Lieven vanden Cruyce respecteert in de Catonis disticha moralia (1541) de oorspronkelijke vorm van het dictum en komt met een vertaling van twee regels:

Zijt zomtijts stranghe, zomtijts goedertiere,
De wyze verandert wel zijn maniere.⁹⁷⁶

Joos Lambrecht geeft vijf jaar later in De gulden vertelspraken (1546) echter weer de voorkeur aan de oudere traditie van een vertaling in vier regels:

Zijd sterc van zinn' en zaecht daer by,
Naer dat den tijd gheleghen zy,
Want zomtijds wel de wize man
Zijn zeden en wezen keeren can.⁹⁷⁷

Als laatste wijzen we hier op de Nederlandse vertaling - nu weer een distichon - in de viertalige Disticha moralia, voor het eerst verschenen in 1574. Deze luidt als volgt:

Dijn woorden en wercken schickt na den tijt,
Somtijtt goederhande, ander tijt straffer sijt.⁹⁷⁸

Het overzicht maakt één ding duidelijk. Alle vertalingen hebben, net als die van Roemer Visscher, een heel eigen karakter.

971 Eerdere bronvermelding in: De Rynck, Op de snaren van Apollo, p. 330, 445.

972 Destijds weken de beginwoorden van de Latijnse schooltekst enigszins af van de klassieke tekst, zie: Den duytschen Cathoen, p. 51. In plaats van ‘Clemens et constans’ (toegeeflijk en standvastig) heeft de schooltekst ‘Constans et lenis’ (standvastig en zacht). Voor Visschers vertaling heeft deze variant echter geen betekenis.

973 Voor de eerdere Nederlandse traditie zie de inleiding alhier.

974 Den duytschen Cathoen, p. 112, nr. 5; zie verder de verwijzingen sub nr. I.7 op p. 204.

975 Den grooten Cathoon (ed. 1535), fol. 49r.

976 Catonis disticha moralia, fol. B6v.

977 De gulden vertelspraken, fol. A7v.

978 Disticha moralia (ed. 1577), fol. 9v.

Annotaties

1	Statich: stemmig; soo ... eyscht: zoals de tijd het verlangt

Overlevering

Br^2/1 p. 120

Bron
Dicta Catonis 1.7⁹⁷⁹

Clemens et constans, ut res expostulat, esto:
temporibus mores sapiens sine crimine mutat.

979 De Dicta Catonis worden geciteerd naar de Loeb-editie.

Ro.2.2

Aansporing om de last van de armoede geduldig te dragen. Immers, men is naakt ter wereld gekomen.

Vrij getrouwe vertaling van Dicta Catonis 1.21,⁹⁸⁰ zij het dat Visscher de volgorde van de regels heeft omgekeerd. Er is geen verwantschap met eerdere Nederlandse vertalingen van dit dictum.⁹⁸¹

980 Eerdere bronvermelding in: VdL 1, p. 184; De Rynck, Op de snaren van Apollo, p. 330, 445.

981 Zie voor de geraadpleegde bronnen de nadere uitwerking onder Ro.2.1.

Overlevering

Br^2/1 p. 120

Editie

VdL 1, p. 91, 184

Bron
Dicta Catonis 1.21

Infantem nudum cum te natura crearit,
paupertatis onus patienter ferre memento.

Ro.2.3

Aansporing om niet al te bang te zijn voor het laatste uur. Wie de dood vreest, verliest de levensvreugde.

Dit advies over een juiste houding tegenover de dood is een combinatie van twee disticha uit de Dicta Catonis (1.22 en 2.3).⁹⁸² Beide adviseren om geen vrees voor de dood te hebben, om vervolgens te concluderen dat men daardoor verliest wat het leven aangenaam maakt. Er is verder geen verwantschap met eerdere Nederlandse vertalingen van deze dicta.⁹⁸³

982 Eerdere bronvermelding in: VdL 1, p. 185; De Rynck, Op de snaren van Apollo, p. 330, 445 (alleen Dicta Catonis 2.3).

983 Zie voor de geraadpleegde bronnen de nadere uitwerking onder Ro.2.1.

Annotaties

1	leste: laatste
2	vrucht: vreugde (op basis van de bronnen valt in eerste instantie aan ‘vreugde’ denken, maar de gebruikte bewoording roept ook associaties op met het begrip ‘vrucht des levens’, dat betrekking heeft op het eeuwige leven (WNT 23, kol. 1110), maar waaronder men in profane zin ook de levensvreugde zou kunnen scharen)

Overlevering

Br^2/1 p. 120

Varianten

1	alte Br^2 < al te Br^1

Editie

VdL 1, p. 91, 185

Bronnen
Dicta Catonis 1.22

Ne timeas illam quae vitae est ultima finis:
qui mortem metuit, quod vivit, perdit id ipsum

Dicta Catonis 2.3

Linque metum leti; nam stultum est tempore in omni,
dum mortem metuas, amittere gaudia vitae.

Oeuvre

Een overeenkomstige houding ten opzichte van de vrees voor de dood in Q.1.4 (vs. 16) en in Ro.1.65 (vs. 27), die beide gebaseerd zijn op Martialis 10.47 (vs. 13).

Ro.2.4

Advies om door een juiste omgang met bezit geen gebrek te lijden. Het is goed mogelijk om te sparen en tegelijkertijd voldoende te eten. Het is dus enerzijds niet nodig om zich het geld letterlijk uit de mond te sparen, anderzijds moet men het geld ook niet over de balk gooien. Wie met verstand te werk gaat is in staat om zowel te sparen als voldoende te eten.

Tot twee keer toe adviseren de Dicta Catonis (1.24 en 1.39) over de juiste omgang met bezit en in beide gevallen komen de adviezen er op neer om vooral spaarzaam met bezit om te gaan zodat men, in mindere tijden, geen gebrek hoeft te lijden. Dictum 1.24 raadt aan om wat men verworven heeft spaarzaam te gebruiken opdat niets zal ontbreken. Men moet altijd doen alsof men over een en ander niet de beschikking heeft, dan bewaart men wat er is.⁹⁸⁴ Het andere epigram (1.39) beveelt aan om zich liever wat moeite te getroosten om datgene wat men verworven heeft te bewaren. Immers, wanneer werk niets oplevert neemt de menselijke behoefte toe. Beide dicta dringen dus vooral op, zelfs wat moeizame, spaarzaamheid aan, terwijl Visscher juist benadrukt dat spaarzaamheid en de bevrediging van normale menselijke levensbehoeften elkaar niet hoeven uit te sluiten. Zijn advies is dus minder restrictief dan die in de Dicta Catonis. Er is verder geen verwantschap met eerdere Nederlandse vertalingen van beide dicta.⁹⁸⁵

984 Een Nederlandse vertaling in: Den Duytschen Cathoen, p. 72.

985 Zie voor de geraadpleegde bronnen de nadere uitwerking onder Ro.2.1.

Annotaties

1	niet en ghebreckt: niets ontbreekt
2	mach: kan; sat: voldoende

Overlevering

Br^2/1 p. 120

Varianten

1	ghebreckt, Br^2 < ghebreeckt, Br^1

Bronnen
Dicta Catonis 1.24

Ne tibi quid desit, quod quaesisti, utere parce;
utque, quod est, serves, semper tibi desse putato.

Dicta Catonis 1.39

Conserva potius, quae sunt iam parta, labore:
cum labor in damno est, crescit mortalis egestas.

Ro.2.5

Aansporing om, wanneer men in staat is om iemand zonder enig verder nadeel te helpen, dat onverwijld te doen. Zo'n handelwijze levert namelijk voordeel op. Het advies klinkt in de gekozen fomulering (‘winst’, vs. 2) tamelijk materialistisch, maar de achterliggende gedachte is dat men door goed te doen welwillendheid jegens zichzelf oproept. Ofwel: wie goed doet, goed ontmoet.

De Dicta Catonis bevatten een soortgelijk advies (4.8). Wat je kunt geven, geef dat kosteloos aan wie er om vraagt. Want op de juiste manier je bezit gebruikt te hebben is als winst te beschouwen. Ten opzichte van deze tekst kent Visschers bewerking slecht één opvallend verschil. Waar de Dicta spreken over kosteloos (‘gratis’, vs. 1) iets van je bezit ter beschikking stellen en dus vooral de ontvanger in gedachten hebben, daar legt Visscher meer de nadruk op het eventuele nadeel voor de schenker. De gift moet ‘sonder scha of schant’ (vs. 1) kunnen. Het zou echter kunnen zijn dat deze inhoudelijke variant bij Visscher vooral veroorzaakt is door de noodzaak om binnen het korte bestek van twee regels tot goede rijnwoorden (‘schant / hant’) te komen. Ook de aansporing tot haast ontbreekt in de Dicta. Er is verder geen verwantschap met eerdere Nederlandse vertalingen van dictum 4.8.⁹⁸⁶

986 Zie voor de geraadpleegde bronnen de nadere uitwerking onder Ro.2.1.

Annotaties

1	Moocht: kunt
2	voor de hant: die voor het grijpen ligt, die ophanden is

Overlevering

Br^2/1 p. 120

Bron
Dicta Catonis 4.8

Quod donare potes gratis concede roganti;
nam recte fecisse bonis in parte lucrorum est.

Ro.2.6

Advies om geen argwaan te koesteren. Gevoelens als vrees en wantrouwen betekenen een dagelijkse dood.

Deze raad met betrekking tot de argwaan is ontleend aan dictum 4.43 uit de Dicta Catonis.⁹⁸⁷ Dat opent met een soortgelijke aansporing als bij Visscher om zich te hoeden voor argwaan. De daarop volgende argumentatie is in de Dicta Catonis wat uitvoeriger dan bij Visscher. Volgens de oorspronklijke bron moet men zich ver houden van argwaan om niet voor altijd ellendig te zijn, want de dood is het meest geschikt voor degenen die vrezen en argwaan koesteren. Visscher comprimeert die overwegingen in vers 2: vrees en argwaan betekenen een dagelijkse dood. Er is verder geen verwantschap met eerdere Nederlandse vertalingen van dit dictum.⁹⁸⁸

987 Eerdere bronvermelding in: De Rynck, Op de snaren van Apollo, p. 330, 445.

988 Zie voor de geraadpleegde bronnen de nadere uitwerking onder Ro.2.1.

Annotaties

1	quaet vermoeden: argwaan
2	vermoeden: wantrouwen

Overlevering

Br^2/1 p. 120

Bron
Dicta Catonis 4.43

Suspectus cave sis, ne sis miser omnibus horis;
nam timidis et suspectis aptissima mors est.

Ro.2.7

Aansporing om behulpzaam te zijn bij het verbergen van de schande van een vriend, teneinde het verdriet te voorkomen dat men hem zou bespotten.

Dit advies is gebaseerd op dictum 2.7 van de Dicta Catonis, waarbij zich het merkwaardige verschijnsel voordoet dat het juist tegenovergesteld geformuleerd is. Om het verschil goed uit te laten komen geef ik het dictum eerst volledig in het Nederlands: ‘Denk eraan dat wat jou beschaamt wijselijk voor de gezellen te verbergen, opdat niet velen laken wat jou als enige mishaagt’.⁹⁸⁹ Het gaat er dus om om eigen schande te verbergen en zo het misprijzen van velen te voorkomen. Roemer Visscher nu adviseert juist niet om de eigen schande maar wel die van een vriend te bedekken om hem zo voor de spot van anderen te behoeden. Dit is op zich een merkwaardige accentverschuiving, maar ze wordt beter verklaarbaar door het gegeven dat in elk geval in de Middeleeuwen de eerste versregel van dictum 2.7 anders vertaald werd dan tegenwoordig. Doorgaans beschouwde men ‘socios’ als object bij ‘pudeat’, wat leidde tot deze vertaling: ‘Denk eraan wijselijk te verbergen datgene wat de gezellen beschaamt’.⁹⁹⁰ Het is zeer goed mogelijk dat Visscher die eerste regel ook op deze manier geïnterpreteerd heeft en vervolgens de tweede regel daarmee in overeenstemming heeft gebracht. Joos Lambrecht deed in diens vertaling in De gulden vertelspraken (1546) iets soortgelijks. Hij vertaalde aldus:

Heild wizelic zo dat betaemt
Van dies hem u ghezelle schaemt,
Het magh hem helpen als ghijt zwijght,
Dat hy voir tvolc gheen schand' en crijght.⁹⁹¹

Afgezien van deze basale overeenkomst bij de interpretatie van dit dictum staan beide vertalingen los van elkaar. Ook met andere eerdere Nederlandse vertalingen bestaat geen directe verwantschap.⁹⁹²

989 Vertaling geciteerd naar: Den duytschen Cathoen, p. 80.

990 Den duytschen Cathoen, p. 80.

991 De gulden vertelspraken, fol. B6v.

992 Zie voor de geraadpleegde bronnen de nadere uitwerking onder Ro.2.1.

Annotaties

1	decken: verbergen
2	schouwen: voorkomen (eigenlijk een variante vorm van ‘schuwen’); sou gecken: de spot zou drijven

Overlevering

Br^2/1 p. 120

Bron
Dicta Catonis 2.7

Quod pudeat, socios prudens celare memento,
ne plures culpent id quod tibi displicet uni.

Ro.2.8

Aanbeveling om zich niet te laten kwellen door de voorspoed van degenen die deze niet verdienen. De afrekening blijkt namelijk achteraf te komen, want: het lot verheft de slechten onder ons om hen vervolgens veel lager te kunnen laten neerkomen.

Dit advies is een vrij getrouwe weergave van Dicta Catonis 2.23, dat aanraadt om zich niet te ergeren aan onverdiend succes. Fortuna begunstigt de slechteriken om hen te kunnen overweldigen. Er is verder geen verwantschap met eerdere Nederlandse vertalingen van dit dictum.⁹⁹³

993 Zie voor de geraadpleegde bronnen de nadere uitwerking onder Ro.2.1.

Annotaties

1	Der ... voorspoet: de voorspoed van degenen die hem niet verdienen
2	T'gheluck ... vellen: het lot verheft de verdorvenen om [ze] lager te doen vallen

Overlevering

Br^2/1 p. 120

Varianten

2	laegher Br^2c < langher Br^2, lagher Br^1

Bron
Dicta Catonis 2.23

Successu indignos noli tu ferre moleste:
indulget Fortuna malis, ut vincere posset.

Ro.2.9

Als je lang, sterk en gezond wilt leven, dan moet je lekkere hapjes vaak laten staan. Matig eten is dus het parool.

Dit leefadvies is te herleiden tot Dicta Catonis 2.28.⁹⁹⁴ De strekking is hetzelfde, maar de gekozen formulering is zo algemeen gehouden dat deze zowel op gezondheid als in ruimere zin op welzijn als zodanig betrekking kan hebben. ‘Cato’ begint met in het algemeen te stellen dat degene die sterker wil worden matig of zuinig moet zijn, zonder daarbij specifiek aan te geven in welk opzicht. Dit uitgangspunt wordt vervolgens ondersteund door het adagium dat men slechts weinig schuldig is aan het genot maar veel aan het welzijn of de gezondheid. Het Latijnse ‘salus’ (vs. 2 ‘saluti’) staat beide betekenissen toe. Roemer Visscher heeft dit dictum dus op de consumptie van voedsel betrokken. Ook in andere Nederlandse vertalingen komt die specifieke interpretatie wel voor, hoewel alle vertalingen ook in dit geval verder niet onderling verwant zijn.⁹⁹⁵ Als voorbeeld geef ik de vertaling uit de Disticha moralia, voor het eerst verschenen in 1574:

Op dat ghy te ghesonder sijt, en wilt u niet verladen,
Met spijs of dranck teenigher tijt, oft sy sullen u schaden.⁹⁹⁶

994 Eerdere bronvermelding in: VdL 1, p. 185.

995 Zie voor de geraadpleegde bronnen de nadere uitwerking onder Ro.2.1.

996 Disticha moralia (ed. 1577), fol. 25v.

Annotaties

2	beetgen: hapje; dick: dikwijls; besyden: naast

Overlevering

Br^2/1 p. 120

Editie

VdL 1, p. 91, 185

Bron
Dicta Catonis 2.28

Fortius ut valeas, interdum parcior esto:
pauca voluptatis debentur, plura saluti.

Varia

Sp.[1].19 bevat een overeenkomstig advies om matig te eten ter bevordering van geestelijke en lichamelijke gezondheid.

Ro.2.10

Wie in staat is om uit het verleden op te maken wat komen gaat, die weet zijn weetje.

Aan deze constatering ligt Dicta Catonis 2.27 ten grondslag, zij het dat de uitwerking van Visscher verschilt. Waar de Dicta aansporen om zowel het verleden in ogenschouw te nemen als naar de toekomst te kijken, daar prijst Visscher degene die zulks doet. Vervolgens constateert hij wat plompverloren dat zo iemand zijn weetje weet. De Dicta daarentegen verduidelijken hun aansporing door te eindigen met een verwijzing naar de Romeinse god (bedoeld is Janus met zijn twee gezichten) die naar beide kanten (voor- en achteruit) kijkt. Roemer Visscher houdt dus de essentie van het dictum vast, maar kiest een eigen invalshoek. Met eerdere Nederlandse bewerkingen is verder geen relatie aanwijsbaar.⁹⁹⁷

997 Zie voor de geraadpleegde bronnen de nadere uitwerking onder Ro.2.1. Zie ook nog: Van Buuren, ‘“Der clerken boec [...]”’, p. 75.

Annotaties

1	merckt: opmerkt, waarneemt

Overlevering

Br^2/1 p. 121

Bron
Dicta Catonis 2.27

Quod sequitur specta quodque imminet ante videto:
illum imitare deum, partem qui spectat utramque.

Ro.2.11

Aansporing om iets wat je beloofd is niet met zekerheid al aan iemand anders in het vooruitzicht te stellen. Als reden wordt vervolgens opgegeven dat men de schuld niet op een ander mag schuiven. De onuitgesproken achterliggende gedachte is dat men slechts dan beloftes mag doen als men zeker weet dat men ze zelf kan inlossen. Iets toezeggen op basis van een onzekere belofte van een ander is uit den boze en iemand moet altijd zelf zijn eigen verantwoordelijkheid nemen.

Deze levensles over de onzekerheid van beloftes is gebaseerd op Dicta Catonis 1.13. Daarbij doet zich het probleem voor dat er van de eerste regel twee versies in omloop zijn: de ‘klassieke’ huidige standaardtekst en een variant die sedert de Middeleeuwen op de Latijnse scholen gebruikt werd.⁹⁹⁸ Visschers versie nu sluit aan bij die Latijnse schooltekst. Hij geeft daarvan een nogal letterlijke vertaling, hertaald naar hedendaags Nederlands: ‘Wat je beloofd is, beloof dat aan niemand anders zeker’.⁹⁹⁹ In de ‘klassieke Cato’ luidt deze regel daarentegen: ‘Koester geen vaste hoop op wat jou is beloofd’.¹⁰⁰⁰ De tweede regel is in beide redacties hetzelfde: ‘Betrouwbaarheid is daarom zeldzaam, omdat velen zoveel beweren’. Deze overweging keert bij Visscher niet terug. Hij stelt er een andere voor in de plaats, namelijk dat je niemand anders met schuld mag belasten. Daardoor wijkt hij zowel van de klassieke standaardtekst als van de Latijnse schooltekst af. Ook in de geraadpleegde eerdere Nederlandse vertalingen komt een dergelijke schuldopvatting niet voor.¹⁰⁰¹ Waar die redacties de spreekwoordelijk met de belofte verbonden schuld bij de anderen leggen (die veel zeggen zonder hun woorden uiteindelijk na te komen),¹⁰⁰² daar stelt Visscher juist dat je moet vermijden dat die schuld elders komt te liggen. Hij stelt de eigen verantwoordelijkheid voorop.

998 Voor deze tekstvarianten, zie: Den duytschen Cathoen, p. 59-60.

999 Vergelijk de Nederlandse vertaling in Den duytschen Cathoen (p. 59): ‘Beloof (een ander) niet enig ding dat jou als zeker beloofd is’. Ook eerdere Nederlandse vertalingen interpreteren in die zin (zie de geraadpleegde bronnen bij de nadere uitwerking onder Ro.2.1). Een andere mogelijke vertaling van deze frase is: ‘Beschouw iets dat je beloofd is niet als zeker’. Voor deze optie heeft Visscher niet gekozen. Mijn dank gaat uit naar dr. J. Bloemendal die me behulpzaam was bij de interpretatie van de verschillende redacties.

1000 Vertaling aangereikt door dr. J. Bloemendal. Vergelijk ook de vertaling in de Loeb-editie: ‘Think not hopes built on promises are sure’. In Den duytschen Cathoen (p. 59-60) komt men tot een wat afwijkende vertaling: ‘Geef [een ander] geen vaste hoop op hetgeen jou is beloofd’.

1001 Zie voor de geraadpleegde bronnen de nadere uitwerking onder Ro.2.1.

1002 Met uitzondering van de Nederlandse vertaling in de Disticha moralia (ed. 1577, fol. 10v), waar het aspect over het veel zeggen en weinig waar maken helemaal achterwege blijft: ‘Dat u een ander heeft belooft ter goeder trouwen, // Belooft dat niemant el, mannen nochte vrouwen’.

Annotaties

1	vast toe segghen: met zekerheid beloven

Overlevering

Br^2/1 p. 121

Bron
Dicta Catonis 1.13 (klassieke standaardtekst)

Spem tibi polliciti certam promittere noli:
rara fides ideo est, quia multi multa loquuntur.

Dicta Catonis 1.13 (Latijnse schooltekst)¹⁰⁰³

Rem tibi promissam certam promittere noli:
Rara fides ideo quia multi multa loquuntur.

1003 Geciteerd naar: Den duytschen Cathoen, p. 59.

Ro.2.12

Advies om bij mogelijke schade aan het eigen bezit niet al te zeer te treuren, maar om juist tevreden te zijn met wat men behouden heeft.

Deze raad lijkt een combinatie van twee lessen uit de Dicta Catonis. Het meest verwant is dictum 4.35 dat aanbeveelt om niet over gestolen goederen te treuren maar om, wanneer er tenminste nog iets is overgelaten, zich liever daarover te verheugen. De formulering komt sterk overeen met die van Visscher, maar waar ‘Cato’ over diefstal spreekt, daar heeft Visscher het in meer neutrale zin over schade aan iemands bezit. Daarom zou vanuit die optiek dictum 3.11 voor Visscher ook wel meegespeeld kunnen hebben. Dat behandelt de situatie wanneer inkomen en goederen niet meer zijn wat ze voorheen waren. Leef in dat geval, zo luidt het advies, tevreden met wat de tijd te bieden heeft. Visschers versie staat in elk geval los van eerdere Nederlandse bewerkingen van beide dicta.¹⁰⁰⁴

1004 Zie voor de geraadpleegde bronnen de nadere uitwerking onder Ro.2.1.

Annotaties

1	goet: bezit; rouwen: bedroeven

Overlevering

Br^2/1 p. 121

Bronnen
Dicta Catonis 4.35

Ereptis opibus noli maerere dolendo,
sed gaude potius, tibi si contingat habere.

Dicta Catonis 3.11 (ter vergelijking)

Rebus et in censu si non est quod fuit ante,
fac vivas contentus eo quod tempora praebent.

Ro.2.13

Retorische vraag aan het adres van een sterfelijk iemand die meent zijn voorspoed te kunnen bouwen op de dood van een ander. Waarop vertrouwt hij nou helemaal, wordt hem voorgehouden. De achterliggende gedachte blijft onuitgesproken omdat ze voor zich spreekt, namelijk dat men vertrouwt op zoiets onzekers als het menselijk bestaan.

Deze vraag is ingegeven door Dicta Catonis 1.19: ‘Omdat het ons toebedeelde leven onzeker en broos is, moet je voor jezelf niet hopen op de dood van een ander’.¹⁰⁰⁵ In plaats van een retorische vraag zoals bij Visscher gaat het hier om een aansporing, terwijl bovendien de uitgangspunten expliciet worden aangegeven. Daarentegen ontbreekt de notie van voorspoed waar Visscher wel naar verwijst (‘weelde’, vs. 2). Roemer geeft dus een eigen invulling aan dit dictum. Die staat bovendien los van eerdere Nederlandse bewerkingen ervan.¹⁰⁰⁶

1005 Naar de Nederlandse vertaling in: Den duytschen Cathoen, p. 70.

1006 Zie voor de geraadpleegde bronnen de nadere uitwerking onder Ro.2.1.

Annotaties

1	betrout: vertrouwt
2	weelde: weelderige voorspoed; bout: bouwt

Overlevering

Br^2/1 p. 121

Bron
Dicta Catonis 1.19

Cum dubia et fragilis nobis sit vita tributa,
in morte alterius spem tu tibi ponere noli.

Ro.2.14

Aansporing om de ondoorgrondelijkheden van God en de hemel niet na te speuren. Omdat de mens sterfelijk is, moet hij zich richten op de vergankelijke, aardse zaken.

Dit advies is een vrij getrouwe bewerking van Dicta Catonis 2.2. Daarvan bestaan twee Latijnse versies, waarbij de eerste versregel verschilt. Die luidt in de klassieke tekst (de basis voor de huidige standaardtekst): ‘Probeer niet erachter te komen of er goden zijn en of zij de hemel besturen’.¹⁰⁰⁷ Deze frase heeft dus betrekking op het heidense meergodendom. In de latere Latijnse schooltekst is deze aansporing omgebogen in de richting van het christelijke monotheïsme: ‘Laat na de geheimen van god te onderzoeken en wat de hemel is’.¹⁰⁰⁸ Het is duidelijk dat Visscher voor de eerste versregel de meer christelijke Latijnse schooltekst als bron heeft gebruikt. De laatste regel is in beide redacties identiek, en Visscher vertaalt die bijkans letterlijk. Met eerdere Nederlandse bewerkingen van dit dictum is verder geen relatie aanwijsbaar.¹⁰⁰⁹

1007 Deze vertaling is geciteerd naar: Den duytschen Cathoen, p. 14.

1008 Sedert de Middeleeuwen heeft men zich de nodige moeite getroost om de Dicta Catonis met hun wereldse ethiek in te passen binnen een christelijk kader. Dat realiseerde men vooral via begeleidende commentaren, zoals Hazelton (‘The Christianization of “Cato”’) heeft aangetoond. Zie verder:Den duytschen Cathoen, p. 13-16; Van Buuren, ‘“Der clerken boec [...]”’, p. 71-74.

1009 Zie voor de geraadpleegde bronnen de nadere uitwerking onder Ro.2.1.

Annotaties

1	Laet: laat na; bespien: verkennen, naspeuren
2	Dewijl: omdat; sterffelijcke dingen: vergankelijke, aardse zaken

Overlevering

Br^2/1 p. 121

Varianten

2	sterffelijcke dingen Br^2 < sterflijcke dinghen Br^2

Bron
Dicta Catonis 2.2 (klassieke standaardtekst)

An di sint caelumque regant, ne quaere doceri:
cum sis mortalis, quae sunt mortalia cura.

Dicta Catonis 2.2 (Latijnse schooltekst, vs. 1)¹⁰¹⁰

Mitte arcana dei, caelumque inquirere quid sit.

1010 Geciteerd naar: Catonis disticha moralia, fol. C8r.

Ro.2.15

Aansporing om datgene wat men bezit of verwerft ook te gebruiken. Men moet niet arm leven om rijk te sterven.

Aan dit advies ligt Dicta Catonis 4.16 ten grondslag,¹⁰¹¹ maar Visscher geeft er een eigen wending aan. Zijn bron raadt aan om verworven rijkdommen te gebruiken en de naam van gierigaard te vermijden. Immers: wat heeft rijkdom voor zin, als je altijd als arme te midden van je overvloed leeft?¹⁰¹² Vergeleken met deze tekst lijkt Visscher het geheel binnen een wat meer levensfilosofisch kader te plaatsen. Hij laat het aspect van de gierigheid volledig achterwege, maar geeft wel het advies om bezit dat je hebt te gebruiken in plaats van moedwillig armoede te lijden. De brontekst doet dat vanuit een praktische motivatie, namelijk dat rijkdom anders geen zin heeft. Visscher op zijn beurt argumenteert vanuit de menselijke sterfelijkheid en de gevolgen daarvan voor bezit. Hij stelt dat het geen zin heeft om rijk te sterven na een armoedig bestaan, waarbij de overweging dat men zijn bezit toch niet in de dood kan meenemen zal hebben meegespeeld. Tijdens het leven diende men daarvoor een zinvolle bestemming te vinden. Met eerdere Nederlandse bewerkingen van dit dictum is verder geen relatie aanwijsbaar.¹⁰¹³

1011 Eerdere bronvermelding in: VdL 1, p. 185.

1012 Een overeenkomstige Nederlandse vertaling in: Den duytschen Cathoen, p. 99-100.

1013 Zie voor de geraadpleegde bronnen de nadere uitwerking onder Ro.2.1.

Annotaties

1	hebt: bezit; werven: verwerven

Overlevering

Br^2/1 p. 121

Editie

VdL 1, p. 91, 185

Bron
Dicta Catonis 4.16

Utere quaesitis opibus, fuge nomen avari:
quid tibi divitiae, si semper pauper abundes?

Opschrift: Boertighe.

Dit tussenkopje staat aan het begin van een verzameling van dertien grappige gedichtjes van twee regels (Ro.2.16-28) die bedoeld waren om op tafelborden te schrijven.¹⁰¹⁴

1014 Zie voor meer informatie over deze specifieke functie de inleiding bij het begin van deze afdeling, vóór Ro.2.1.

Annotatie

Boertighe: grappige

Ro.2.16

Tweeregelig gedicht waarin de aangesprokene fijntjes onder de neus gewreven krijgt dat zijn neus niet zo rood zou zijn als hij niet meer gedronken dan gelezen had.

Onder de Dicta Catonis is er ook een (2.21) die overmatig drankgebruik aan de orde stelt. De benadering wijkt echter zodanig af van die van Roemer Visscher dat van enige verdere relatie tussen beide teksten geen sprake kan zijn.¹⁰¹⁵ Op deze manier stelt ‘Cato’ drankmisbruik aan de orde: ‘Wat je door te drinken misdoet, vergeef dat jezelf niet; want de wijn heeft geen enkele schuld, maar de misstap ligt bij de drinker’.¹⁰¹⁶

1015 Van der Laan (dl. 1, p. XXXV) geeft voor Ro.2.1-16 een algemene verwijzing naar de Dicta Catonis als bron. Voor de nummers 1-15 is dat correct; de verwijzing voor Ro.1.16 zal een vergissing zijn.

1016 Dicta Catonis 2.21: ‘Quae potus peccas ignoscere tu tibi noli; // nam crimen vini nullum est, sed culpa bibentis’. De Nederlandse vertaling is geciteerd naar: Den duytschen Cathoen, p. 81.

Overlevering

Br^2/1 p. 121; idem p. 65 (Q.5.6)

Oeuvre

Nagenoeg identiek aan Q.5.6. In vers 1 staat daar ‘ghedroncken,’ en in vers 2 ‘die soude’ in plaats van ‘en sou’.

Ro.2.17

Tweeregelig gedicht, gebaseerd op een woordspeling met de betekenismogelijkheden van ‘lubben’. Een anonymus krijgt de vraag voorgelegd of hij zo vet is omdat hij gelubd is. Men lubt een haan immers ook om hem beter te laten groeien. Het spel in dit specifieke gedicht met het homoniem voor ‘castreren’ en, in de vorm van het voltooid deelwoord, ‘met plooien versierd zijn’ kon men blijkens het voorwoord van T'Loff vande mutse destijds wel waarderen.¹⁰¹⁷ Een andere aanwijzing in die richting is het gegeven dat dit gedicht twee keer in Brabbeling voorkomt, namelijk nogmaals in de afdeling Quicken (1.13). Bovendien gebruikte Visscher de woordspeling ook nog in twee andere gedichten (Q.4.23 en Q.7.42).¹⁰¹⁸

Zoals gezegd staat dit distichon twee keer in de Brabbeling, en wel in ongeveer identieke vorm. De enige redactionele variant is te vinden aan het einde van vers 1, waar het onderhavige gedicht ‘te bet’ heeft, terwijl Q.1.13 volstaat met ‘bet’. Deze laatste variant nu moest volgens de lijst van errata in Br¹ vervangen worden door ‘te bet’. Deze correctie werd voor Q.1.13 in Br² echter niet uitgevoerd.¹⁰¹⁹ Hier in Ro.2.17 hebben zowel Br² als Br¹ de versie die Roemer Visschers voorkeur had, die met ‘te bet’.

In tegenstelling tot Br^2/1 richt Lm zich niet tot een anonymus maar tot ene Hans (vs. 2), een voornaam die wellicht gekozen werd vanwege de klankassociatie met ‘Haen’ (vs. 1). Door de naam Hans weg te laten kreeg dit epigram een algemeen karakter. Bij gebruik als spreuk op een tafelbord was dat bovendien wel zo praktisch, want dan kon het betreffende bord aan elke fraai uitgedoste man voorgezet worden zonder dat hij ook nog Hans hoefde te heten.

1017 Aldaar p. [9] (§5r); zie verder alhier de commentaar bij deze passage.

1018 Ook elders hanteerde men destijds dezelfde woordspeling. Zo trok een naaister te Oudewater in de zeventiende eeuw de aandacht van het publiek met dit vers: ‘Ik ben gelubd aan hals en handen. // Lubben dragen is geen schande. // Lubben dragen is de manier zo dan. // Maar geen wijf houdt van een gelubde man.’ Geciteerd naar: Hageman, Kelken van hout, p. 55, nr. 120. Hageman maakte een selectie uit de Koddige en ernstige opschriften op luyffels etc. (1682-1700), bijeengebracht door Jeroen Jeroense (pseudoniem van Hieronymus Sweerts).

1019 Zie aldaar de rubriek ‘Varianten’.

Annotaties

1	lubt: castreert; om dat: opdat; te bet: zoveel te beter
2	ghelubt: ‘met lubben (geplooide halskragen en manchetten) getooid’, én met de bijgedachte aan ‘gecastreerd’, getuige de meteen volgende vraag of de aangesprokene daarom zo vet is. Men castreerde hanen om ze beter vet te kunnen mesten

Overlevering

Br^2/1 p. 121, idem p. 14 (Q.1.13); Lm p. 62 (2H3v)

Varianten

1	Haen Br^2/1 < haen Lm; groeyen Br^2/1 < groyen Lm; te bet, Br^2 < te bet Br^1, bet; Lm
2	ghelubt, zijt Br^2 < ghelubt zijt Br^1, ghelubt, Hans, zijt Lm

Oeuvre

Nagenoeg identiek aan Q.1.13. Variante verwerkingen van dezelfde woordspeling in Q.4.23 en Q.7.42.

Ro.2.18

Gedicht waarin de ik-persoon een niet nader genoemd iemand aanspreekt en hem kwalificeert als ‘goet ronts’ (vs. 1). Die kwalificatie is op de aangesprokene van toepassing omdat hij dikwijls ‘by my’ (vs. 2) te vinden is. Al met al levert dat in eerste instantie een vrij duistere constatering op, want wat hebben ‘goet ronts’ en ‘by my’ hier bij gebrek aan nadere tekstuele context te betekenen? Buiten de tekst zijn er echter nog een paar aanknopingspunten. Roemer Visscher schreef dit epigram dat bestemd was om als spreuk op een tafelbord te fungeren. De frase ‘by my’ zal dan ook zeker verwijzen naar de gastheer en dichter Roemer Visscher zelf en in het verlengde daarvan kan ‘goet ronts’ geïnterpreteerd worden in de zin van kwalificaties als ‘rondborstig’ en ‘ongeveinsd’, eigenschappen die voor Visscher belangrijk waren. Zo opgevat is het gedichtje een compliment aan het adres van de aangesprokene. Roemers voorliefde voor het woordenspel indachtig, valt het aan te nemen dat hij nog andere betekenisassociaties heeft willen oproepen. De voornaam Roemer brengt de roemer als wijnglas in gedachten en in dat verband krijgt ‘goet ronts’ ineens een heel andere betekenis, namelijk ‘gesteld op iets wat rond (als in dit geval de kelk van een roemer) is’. Voortbordurend op de betekenis ‘gesteld op iets dat rond is’, zou men de frase ‘by my’ ook nog kunnen zien als een referentie naar het tafelbord zelf. In het ene geval is de aangesprokene dan een liefhebber van een goed glas, in het andere van een lekkere hap. Door zijn meerduidigheid bood dit epigram in elk geval ruimschoots gespreksstof en dat nu was zeker een functie van een goede spreuk voor een tafelbord.

Annotaties

1	goet ronts: ‘rondborstig’, ‘ongeveinsd’ én ‘gesteld op iets ronds (mogelijk een roemer, een wijnglas met een grote ronde kelk, of een tafelbord)’ (naar analogie van constructies zoals we die tegenwoordig nog kennen in ‘goedgeefs’ en ‘goedlachs’ en waarin ‘goed’ de betekenis heeft van ‘gesteld op’, ‘zeer genegen tot’, zie: WNT 5, kol. 300-301); dy: u
2	veeltijt ... my: dikwijls tref ik u aan bij mij, in mijn nabijheid; my: verwijst wellicht naar de dichter én gastheer Roemer (Visscher) én naar de roemer als wijnglas, mogelijk ook naar een tafelbord

Overlevering

Br^2/1 p. 121

Editie

VdL 1, p. 91, 185

Ro.2.19

De aangesprokene wordt voorgehouden dat hij zijn gezicht vol met puisten als rode edelstenen alle dagen met zich mee moet dragen. Anders zou het immers verrotten of bederven. De pointe van deze overweging blijft nogal raadselachtig, maar krijgt iets meer contour door Q.4.49, waarvan de laatste twee regels (vs. 5-6) verwant zijn aan dit epigram. Deze ‘quick’ gaat over een zekere tegenstrijdigheid in het handelen van ene Wynant. Al zijn kostelijke schoonheden ontziet hij door ze niet te gebruiken. Maar zijn gezicht met al zijn versieringen (‘ghekarbonckelde datten’, vs. 5) - hier gaat de ‘quick’ aansluiten bij het onderhavige epigram - draagt hij daarentegen alle dagen met zich mee. Anders zou het immers maar verrotten of bederven. De strekking lijkt uiteindelijk te zijn dat men fysieke onvolkomenheden, zogenaamde ‘schoonheden’, niet ontlopen kan.

Annotaties

5	aensicht: aangezicht; vol ghekarbonckelde datten: bezaaid met puisten als karbonkels (rode edelstenen)
6	alle daechs: elke dag; of t'sou vermatten: anders zou het verrotten, bederven

Overlevering

Br^2/1 p. 121

Oeuvre

Dit epigram is qua formulering verwant aan de laatste twee versregels van Q.4.49 (vs. 5-6).

Ro.2.20

De aangesprokene krijgt de wat merkwaardige vraag voorgelegd of zijn ledematen en handen zo beven vanwege het vele aalmoezen verstrekken om godswil. Tussen het een en het ander lijkt immers weinig verband te bestaan. Waarschijnlijk moet de pointe gezocht worden in de meerduidigheid van de frase ‘geven om godswil’. Als we die namelijk interpreteren als ‘zich iets gelegen laten liggen aan de wil van God’, dan worden bevende ledematen vanwege de confrontatie met zo'n grootse uitdaging beter verklaarbaar.

Annotaties

1	leden: ledematen
2	van veel ... gheven: ‘door uit liefde voor God veel aalmoezen te verstrekken’ én ‘door u veel gelegen te laten liggen aan Gods wil’

Overlevering

Br^2/1 p. 121

Ro.2.21

De aangesprokene krijgt een overweging aangaande de naastenliefde voorgelegd. Hij, de aangesprokene, wil de zorg voor de armen niet achterwege laten, en dat nu is de reden waarom de ongelovigen de christenen willen verdrijven. Deze redenering doet merkwaardig aan en binnen deze beperkte context is het bovendien lastig om de achterliggende gedachtegang precies te duiden. Waarom zouden de ongelovigen de christenen willen verdrijven? Maken de ongelovigen dermate aanspraak op de verstrekkingen van de naastenliefde dat ze de rechthebbende christelijke behoeftigen daarbij verdringen, of is de strekking dat men in het algemeen de christelijke opdracht tot naastenliefde als bezwaarlijk ervaart en daarom liever wat minder christelijk en wat meer ongelovig is? Deze laatste interpretatie lijkt het meest waarschijnlijk.

Annotaties

1	De armen te besorghen: voor de armen zorg te dragen; laten blyven: achterwege laten
2	Heydens: ongelovigen; Kerstenen: christenen

Overlevering

Br^2/1 p. 121

Ro.2.22

Deze spreuk voor een tafelbord richt zich tot iemand van blijkbaar nogal royale omvang. Als diens keuken net zo goed van vlees en spek voorzien is als zijn matras, dan hoeft hij zich over een gebrek aan levensmiddelen geen zorgen te maken.

Annotaties

1	coocken: keuken; besorcht van: voorzien van
2	peulu: matras; Soo ... ghebreck: wees dan niet bezorgd over een gebrek aan levensmiddelen

Overlevering

Br^2/1 p. 122

Varianten

2	gheen Br^2 < geen Br^1

Ro.2.23

Gedicht waarin de aangesprokene wordt voorgehouden dat hij meer nog gesteld is op de benedictie dan op de gratie, waarmee gedoeld wordt op de gebeden rond de maaltijd. De benedictie gaat daaraan vooraf; de gratie is de afsluitende dankzegging. Als men dus voorkeur voor de benedictie heeft, dan suggereert dat dat men maar al te graag met de maaltijd wil beginnen. Daarnaast speelt Visscher in dit epigram nog met een andere betekenismogelijkheid van ‘gracy’. Door dit begrip in de eerste versregel in verband te brengen met ‘aensicht’, zal de lezer aanvankelijk aan gratie in de zin van bevalligheid denken om vervolgens te ontdekken dat er toch iets anders bedoeld wordt.

Het samenhangende begrippenpaar ‘gratie’ en ‘benedictie’ is ook wel in spreekwoorden aan elkaar gekoppeld. Uit Roemer Visschers tijd is in elk geval de zegswijze ‘Korte benedictie, lange gracias’ bekend.¹⁰²⁰ De korte benedictie zou ook wel eens een indicatie kunnen zijn voor het verlangen om zo snel mogelijk aan de maaltijd te kunnen beginnen, terwijl de ‘lange gracias’ wijst op de gewoonte om de dankzegging te besluiten met een glaasje achteraf. Daarbij zal dat bewuste glaasje vooral gezorgd hebben voor het rekken van de gratie in haar totaliteit.

1020 Harrebomée, Spreekwoordenboek, dl. 1, p. 47; WNT 5, kol. 597.

Annotaties

1	gracy: ‘bevalligheid’ én ‘dankgebed na de maaltijd’^1021; soo: zoals; aensicht: aangezicht
2	benedijst: gebed voor de maaltijd

1021 Volgens Van der Laan (dl. 1, p. 185) zou ‘gracy’ ook nog het glaasje na het dankgebed betekenen. Uit de door hem aangehaalde bewijsplaatsen (WNT 5, kol. 40, 601) valt dat echter niet met zoveel woorden af te leiden, wél dat het blijkbaar gewoonte was om na de afsluitende dankzegging van de maaltijd (de ‘gratie’) nog een glaasje te drinken (zie ook de inleiding alhier).

Overlevering

Br^2/1 p. 122

Editie

VdL 1, p. 92, 185

Ro.2.24

Bondige uitspraak over iemand die zijn val uitzet om vreemde mezen te vangen. Zo iemand wil bedriegen of bedrogen zijn. Deze overweging is bedoeld als metafoor voor degene die probeert onbekende - lees: ontuchtige - meisjes te verlokken (zie ook de annotaties). Die is ofwel op bedrog uit of vraagt erom bedrogen te worden door iemand met wie hij niet bekend en vertrouwd is en die van lichte zeden is.

Annotaties

1	Die: wie; knip: val (ook overdrachtelijk met de bedoeling om mensen in de (liefdes)val te lokken, zie: WNT 7.2, kol. 4675-4676); vreemde: onbekende, maar ook ‘overspelige’, ‘ontuchtige’; Meesen: mezen (tevens beeld voor iets wat speels en ook licht te verschalken is, zie: WNT 9, kol. 415)

Overlevering

Br^2/1 p. 122

Editie

VdL 1, p. 92, 185

Ro.2.25

Iemand krijgt op een nogal duistere manier de waarschuwing te horen dat hij niet de intentie moet hebben om op te vallen door met veel poeha zaken over ons (het gezelschap om hem heen) te berde te brengen, terwijl hij zelf achter een hooiberg wel een gans zou straffen. Deze laatste constatering roept de nodige vraagtekens op. In elk geval heeft ze een negatieve strekking, die waarschijnlijk erotisch van aard is. Het lijkt erop dat de aangesprokene zelf graag de katjes in het donker knijpt (zie ook de annotaties) en er daarom goed aan doet om over anderen te zwijgen.

Annotaties

1	prijcken: opvallen; om ... blaffen: door op ons af te geven
2	Die: u die; Die ... straffen: de frase maakt een spreekwoordelijke indruk, maar kon als zodanig niet getraceerd worden. Waarschijnlijk moet ze overdrachtelijk en dan in erotische zin geïnterpreteerd worden. De betekenis zou dan kunnen zijn: ‘u die achter een hooiberg wel een meisje (sexueel) te grazen zou nemen’

Overlevering

Br^2/1 p. 122

Ro.2.26

Iemand wordt aangesproken op zijn vaardigheid om kip in eetbare stukken te verdelen, waarna geconstateerd wordt dat hij een en ander niet 's zondags bij de preek geleerd heeft. De spreuk is in elk geval zeer toepasselijk voor een tafelbord.¹⁰²²

1022 Van der Laan (dl. 1, p. 186) suggereert dat dit vers zich richt tot een hervormingsgezinde, die door zijn vraatzucht zijn belijdenis slecht in praktijk brengt. Daarom zou het vers ook dateren van na 1578. Deze interpretatie lijkt erg ver gezocht en de zondagse preek biedt onvoldoende houvast om dat gegeven als hervormingsgezind te bestempelen. Roomse geestelijken voerden immers ook vanaf de kansel het woord. Het is veel aannemelijker dat Visscher zich door de specifieke functie van deze spreuken voor tafelborden heeft laten inspireren en daarbij op de formulering ‘een hoen kunnen breken’ terechtkwam, waarbij het woord ‘preken’ een mooi rijmwoord bleek te zijn. Veel meer dan knipoog naar de desbetreffende gast lijkt er achter dit vers niet gezocht te moeten worden.

Annotatie

1	Hoen: kip; breecken: in stukken verdelen (om het vlees te kunnen eten)

Overlevering

Br^2/1 p. 122

Editie

VdL 1, p. 92, 186

Ro.2.27

Speels gedicht over de paarvorming tussen man en vrouw. Als één en éne (=man en vrouw), met uitsluiting van anderen, samen gepaard zijn, dan toont elk zijn eigen aard. Door de meerduidigheid van ‘gepaard zijn’ (‘een paar vormen’ en ‘paren’, vs. 1) kan die eigen aard zowel in geestelijke als in fysieke zin verstaan worden.

Annotaties

1	Als ... is: ‘als één iemand (= een man) met uitsluiting van anderen met één iemand (= een vrouw) een paar vormt’ én ‘als één iemand (= een man) buiten aanwezigheid van anderen met één iemand (= een vrouw) paart’
2	Toont ... is: [dan] tonen éne en één (= vrouw en man) wat ieders aard is

Overlevering

Br^2/1 p. 122

Editie

VdL 1, p. 92, 186

Ro.2.28

Levensles. Wie bijtijds gebruik maakt van hem ter beschikking staande middelen als bekwaamheid, bezit en echtgenote, die heeft wat op het moment dat hij dat nodig heeft.

Annotaties

1	Die: wie; te tijdt: bijtijds; Const: bekwaamheid; Haef: bezit
2	als ... sou: op het moment dat hij het nodig heeft

Overlevering

Br^2/1 p. 122

Oeuvre

Laatste van de reeks tweeregelige gedichten, bestemd om op tafelborden aan te brengen.

Ro.2.29
Op het oordeel van Paris.

Vierregelig gedicht over het oordeel van Paris (zie ook de annotaties), waarin dat oordeel zelf geëvalueerd wordt. Als aan onbezonnen jeugd de verantwoordelijkheid wordt toegekend om te beslissen in een zwaarwegende aangelegenheid, in dit geval de strijd van drie godinnen om de gouden twistappel met het opschrift ‘voor de mooiste’, dan kiest deze voor lust in plaats van voor zaken als rijke pracht en wijsheid.

Het gedicht is bedoeld als een metafoor voor het onbezonnen oordeelsvermogen van de jeugd. Alleen uit de titel valt op te maken dat het betrekking heeft op het oordeel van Paris, maar de eigenlijke tekst houdt het bij algemene formuleringen en wordt nergens concreet.

Annotaties

Titel	oordeel van Paris: deze Trojaanse koningszoon, die vanwege een boze voorspelling te vondeling was gelegd en bij herders opgroeide tot een mooie jongeling, werd op een gegeven moment aangewezen tot scheidsrechter in de twist tussen de godinnen Hera, Pallas Athene en Aphrodite om de gouden appel die de twistgodin Eris in het geding had gebracht en waarop stond ‘voor de mooiste’. De drie godinnen probeerden de mooie, jeugdige Paris voor zich te winnen met fraaie beloften: Hera stelde de macht over de hele wereld in het vooruitzicht, volgens andere bronnen land en rijkdom; Pallas Athene zegde volgens sommige bronnen de overwinning in de oorlog toe, volgens andere de wijsheid; Aphrodite beloofde Paris de liefde van de mooiste sterfelijke vrouw en fluisterde hem de naam van Helena in, de echtgenote van Menelaos, koning van Sparta. Paris schaakte haar en deze gebeurtenissen leidden uiteindelijk tot de oorlog om Troje
1	Daer: waar; onbedacht: onbezonnen
2	prijs: de gouden twistappel met het opschrift ‘voor de mooiste’, waarom de godinnen Hera, Pallas Athene en Aphrodite streden
3	rijcke pracht: verwijst naar de door Hera aan Paris in het vooruitzicht gestelde beloning; met: samen met; wijsheyt: verwijst naar de door Pallas Athene aan Paris in het vooruitzicht gestelde beloning
4	lust: verwijst naar de door Aphrodite aan Paris in het vooruitzicht gestelde beloning

Overlevering

Br^2/1 p. 122

Het gedicht werd eveneens opgenomen in de door Joan Ysermans samengestelde gedichten- annex liederenbundel Triumphus Cupidinis (Antwerpen, 1628).¹⁰²³ Behoudens een enkele spellingvariant komt de tekst overeen met Br^2/1. Op grond van de interpunctie zou men zelfs kunnen veronderstellen dat Ysermans Br¹ heeft gebruikt. Net als in deze redactie ontbreekt bij Ysermans namelijk de juiste interpunctie voor het dubbelrijm na ‘onbedacht’ in vers 1, terwijl die in Br² wel gecorrigeerd is.

1023 Ysermans, Triumphus Cupidinis, p. 63.

Varianten

1	onbedacht,, Br^2 < onbedacht, Br^1
3	wijsheyt Br^2 < wijs heyt [sic] Br^1
4	verheven. Br^2 < verheven, [sic] Br^1

Oeuvre

Ook het volgende gedicht (Ro.2.30) is gewijd aan een onderwerp uit de klassieke mythologie. Bovendien hebben beide gedichten dezelfde versbouw.

Ro.2.30
Op de veranderinghe van Actaeon.

Vierregelig gedicht waarin de oorzaak van de gedaanteverwisseling en de verdere deerniswekkende lotgevallen van de jager Actaeon, die de godin Artemis en haar nimfen bij het baden bespiedde, becommentarieerd wordt. Wie op elk moment zijn lusten wil najagen, zal door zijn eigen honden gedood worden. Ofwel: een dergelijke instelling zal men uiteindelijk bezuren.

Het gedicht is een waarschuwing tegen het ongebreideld najagen van de eigen lust. Het is gesteld in zeer algemene bewoordingen en pas in combinatie met de titel wordt duidelijk dat het gedood worden door de eigen honden (vs. 3-4) betrekking heeft op de straf waarmee Artemis haar bespieder Actaeon opzadelde.

Gezien de overlevering van het gedicht is het op zijn laatst in 1603 bekend en beschikbaar geweest. Toen nam A. Croche het immers al op in zijn bloemlezing s'Gheests lust-hof.

Annotaties

Titel	veranderinghe: gedaanteverwisseling; Actaeon: deze uitstekende jager bespiedde Artemis, de immer kuise godin van de jacht, en haar nimfen bij het baden. Als straf veranderde Artemis hem in een hert dat vervolgens door zijn eigen jachthonden werd verscheurd
1	Die: wie; bejaghen: najagen
2	tot allen stonden: op elk moment
3	verslaghen: gedood; als t'beest: zoals het dier (waarop gejaagd wordt); laghen: strikken
4	van: door; zijn selfs: zijn eigen

Overlevering

Br^2/1 p. 122

Het gedicht verscheen reeds in 1603 in de te Utrecht gepubliceerde en door A. Croche verzorgde verzamelbundel s'Gheests lust-hof.¹⁰²⁴ Op wat spellingvarianten na stemmen beide versies qua inhoud overeen. Alleen de titel verschilt. Die luidt bij Croche: ‘Comparatie van Acteon’.

1024 Aldaar fol. 40v.

Oeuvre

Ook het voorafgaande gedicht (Ro.2.29) is gewijd aan een onderwerp uit de klassieke mythologie. Bovendien hebben beide gedichten dezelfde versbouw.

Het sonnet Tu.11 is, als metafoor, in zijn geheel gewijd aan de jagende minnaar die uiteindelijk door zijn eigen honden verscheurd wordt. De naam van Actaeon wordt daar overigens niet genoemd.

Ro.2.31

De ik-persoon spreekt ene Harman aan die in steeds wisselende en tegenovergestelde omstandigheden verkeert, huilen versus lachen, lopen versus rusten enzovoort. Harman vraagt zich af waardoor het komt dat hij dermate zijn verstand verliest. Voor de ik-persoon is dat geen vraag. Al die symptomen vormen het dagelijkse bestaan van allen die verliefd zijn.

Met al die tegengestelde emoties sluit het gedicht aan bij een hoofdmotief uit de petrarkistische liefdespoëzie. Roemer Visscher zou op dit spoor gezet kunnen zijn door een van de gedichten van Hieronymus Angerianus uit diens Erotopaegnion, voor het eerst verschenen in 1512.¹⁰²⁵ Het bevat een nog veel uitvoeriger opsomming van tegenstrijdigheden, maar de opposities die Visscher noemt komen allemaal bij Angerianus voor (wenen/lachen, Angerianus vs. 11; blij/droef, Angerianus vs. 2; lopen/rusten, Angerianus vs. 9; rijk/arm, Angerianus, vs. 3). Het kader waarbinnen beide auteurs dit petrarkistische motief toepassen is echter heel verschillend. Bij Visscher krijgt iemand in de directe rede antwoord op de vraag waar al die tegenstrijdigheden vandaan komen. Bij Angerianus daarentegen voert een ik-persoon het woord die aan het eind van zijn litanie aan tegenstrijdigheden waarmee de liefde hem opzadelt concludeert dat alle goeds voor hem ook zijn negatieve keerzijde heeft. Dat geldt alleen niet voor zijn aanbedene, Caelia, die altijd onaardig tegen hem is.

1025 Zie voor uitvoeriger informatie over Angerianus Q.3.40.

Annotaties

2	behoeft: zijt behoeftig
3	dus: dusdanig; ontsinnen: uw verstand verliezen
4	t'ghemeene: het alledaagse

Overlevering

Br^2/1 p. 122; Lm p. 118 (2P3v)

Varianten

1	verblijt Br^2/1 < verblijt, Lm; bedroeft, Br^2/1 < bedroeft; Lm
2	behoeft, Br^2/1 < behoeft; Lm
3	zijt verwondert Harman, Br^2/1 < verwondert, Harmen, Lm; ontsinnen, Br^2/1 < ontsinnen: Lm
4	Sulcks Br^2/1 < Sulcx Lm; t'ghemeene Br^2/1 < 'tegemeene [sic] Lm; de Br^2/1 < die Lm

Bron
Angerianus Erotopaegnion 135¹⁰²⁶ (ter vergelijking)
De Seipso et Caelia

Sum cinis in gelidis tumulis, sum vivus, amator;

Sum maestus, laetor; sum sine voce, loquor;

Et locuples et pauper amo; spe nutrior, exspes;

Et mando chartis carmina, mando notis;

Terra mihi colitur, tumidis et mergor in undis;

Sum saturo et farto ventre, premorque fame;

Haurio fontis aquas, et anhelis faucibus haeret

Sicca sitis; video, lumine cassus, iter;

Hic moror, atque etiam hinc propero; miser audio surdis

Auribus; includor carcere, liber eo;

Ora madent lacrimis, et rident ora; profundos

Corda cient gemitus, corda perussit amor.

Torqueor infelix ex omni parte, sed una,

Una mihi semper, semper iniqua mihi.

1026 Geciteerd naar: Angeriano, Erotopaegnion, p. 176-177, alwaar tevens de hierna geciteerde Engelse vertaling; commentaar op p. 382-383 met verwijzingen naar verwante passages in het werk van Petrarca.

Engelse vertaling (Ed. Wilson)
On Himself and Celia

Being in love, I am both ashes in an icy grave, and I am alive; I am sad, I am happy; I am voiceless, I speak; I am both a rich man and a pauper in love; I am fed on hope, I have no hope at all; I commit poems to paper, I commit them to the winds; I live on land, and I am immersed in the heaving waves; I have a contented, well-filled belly, and I am oppressed by hunger; I drink a fountain's waters, and dry thirst plagues my gasping throat; I see my way, tough I am deprived of sight; I stay here, and I also hurry off; poor wretch, I hear, though with ears that are deaf; I am shut in a prison, but I go free; my face is wet with tears, and my face wears a smile; my heart heaves deep sighs, yet love has burnt it up. My unhappy plight is one of torture on every side, but she, she is always, always unkind to me.

Ro.2.32

Gedicht waarin geconstateerd wordt dat geld en bezit de ziel en zaligheid voor het mensenleven zijn. Wie dat niet heeft en ook niet weet hoe dat te verwerven, is, waar hij ook gaat, levend dood.

Op zich valt op deze waarneming weinig af te dingen, immers zonder geld vaart niemand wel. Toch bevat dit gedicht een signaal dat uitnodigt om deze waarneming in een ander daglicht te bezien, namelijk de bijvoeglijke bepaling ‘vermaledyde’ bij ‘goet’ (vs. 2). Het gedicht is een waarschuwing aan het adres van de mensen die hun ziel en zaligheid aan geld en bezit verpand hebben en die zich, zonder dat, levend dood wanen. Dat een andere benadering van materieel bezit de voorkeur verdient leert het volgende gedicht (Ro.2.33).

Gezien de overlevering van het gedicht is het op zijn laatst in 1603 bekend en beschikbaar geweest. Toen nam A. Croche het immers al op in zijn bloemlezing s'Gheests lust-hof.

Annotaties

2	goet: bezit
3	Diet: wie het; noch ... raet: noch daarvoor een oplossing weet
4	aldaer: alwaar

Overlevering

Br^2/1 p. 123; Lm p. 121-122 (2Q1r-v)

Het gedicht verscheen reeds in 1603 in de te Utrecht gepubliceerde en door A. Croche verzorgde verzamelbundel s'Gheests lust-hof.¹⁰²⁷ Op wat spellingvarianten na stemmen beide versies qua inhoud overeen. Ook het navolgende gedicht, dat hier in samenhang met het onderhavige wordt gepresenteerd, werd in s'Gheests lust-hof opgenomen. Alleen staan beide gedichten daar niet bij elkaar (zie Ro.2.33).

1027 Aldaar fol. 35r.

Varianten

1	Menschen Br^2/1 < menschen Lm; ziel, Br^2/1 < siel, Lm
2	ghelt, Br^2/1 < gelt Lm; t'vermaledyde Br^2/1 < 'tvermaledijde Lm; goet: Br^2 < goet; Br^1 Lm
3	Diet Br^2/1 < Die't Lm
4	doot, Br^2/1 < doot Lm

Oeuvre

Het volgende gedicht (Ro.2.33) adviseert over een juiste houding ten opzichte van materieel bezit.

Ro.2.33

Gedicht over de juiste houding ten opzichte van materieel bezit. Wie tevreden is met wat hij voor zijn lichamelijke behoeften nodig heeft, zal niet bedroefd raken door armoede. Wie daarentegen probeert alles wat hij verlangt met bedrog te verwerven, zal nooit gelukkig worden. Het voorafgaande gedicht (Ro.2.32) hekelt eveneens de attitude die geld en bezit als de essentie van het leven beschouwt.

Gezien de overlevering van het gedicht is het op zijn laatst in 1603 bekend en beschikbaar geweest. Toen nam A. Croche het immers al op in zijn bloemlezing s'Gheests lust-hof.

Annotaties

1	Laet ... behoeft: als u tevreden bent met datgene wat u volgens uw natuurlijke gesteldheid nodig hebt
2	Soo: dan
3	Dan ... practijck: maar probeert u datgene wat u begeert met bedrog te verkrijgen
4	Soo; dan; rijck: gelukkig

Overlevering

Br^2/1 p. 123

Het gedicht verscheen reeds in 1603 in de te Utrecht gepubliceerde en door A. Croche verzorgde verzamelbundel s'Gheests lust-hof.¹⁰²⁸ Er doen zich wat spellingvarianten voor en er is een redactionele variant in vers 3 (‘voldoen’ in plaats van ‘cryghen’). Dit heeft echter geen consequenties voor de inhoud. Ook het voorafgaande gedicht, dat hier in samenhang met het onderhavige wordt gepresenteerd, werd in s'Gheests lust-hof opgenomen. Alleen staan beide gedichten daar niet bij elkaar (zie Ro.2.32).

1028 Aldaar fol. 60r.

Editie

VdL 1, p. 92, 186

Oeuvre

Het voorafgaande gedicht (Ro.2.32) hekelt de onjuiste houding ten opzichte van materieel bezit.

Ro.2.34
Op Paesdach aen H.L. Spieghel.

Gedicht waarin Visscher zijn vriend Spiegel uitnodigt om hem op paasdag te komen bezoeken. Op die dag past het immers niet om zich buitenshuis aangenaam te verpozen en in de kerk zit je ook maar lang te kijken. Thuis blijven zitten is ook niet echt iets voor hen beiden en daarom stelt Visscher voor dat Spiegel, als hij niets weet te bedenken om heen te gaan, naar hem toekomt.

Het gedicht is een van de weinige die daadwerkelijk aansluiten bij Visschers biografie en daardoor bij benadering ook wat beter te dateren zijn. Wat opvalt is de vertrouwde toon waarmee hij zijn vriend Spiegel benadert. Het zegt iets over de manier waarop zij met elkaar zijn omgegaan.¹⁰²⁹ Verder mogen we aannemen dat beide vrienden nog ongehuwd zijn, anders had Visscher niet zo vrijmoedig gezinspeeld op het naar de meisjes gaan (vs. 2), terwijl Spiegel in zijn reactie laat weten dat de kerk juist een heel geschikte plaats is om zijn lief te zien (Ro.2.35, vs. 5-7). De eerste van deze twee nu die in het huwelijk trad was Spiegel, in oktober 1578. Daarnaast wekt de tekst de indruk dat de katholieke eredienst nog probleemloos kon worden uitgeoefend, wat eveneens wijst op de periode voor 1578 toen Amsterdam bij de Alteratie de zijde van de opstandige Staten koos. De katholieke godsdienst werd toen verregaand uit de publieke sfeer verdrongen en uiteindelijk op 18 april 1580 officieel verboden.¹⁰³⁰ Het lijkt dan ook zeer aannemelijk dat deze uitnodiging van Visscher ergens uit de periode van zo'n tien jaar voor 1578 dateert, toen beide scribenten jongvolwassen en nog ongehuwd waren.¹⁰³¹

Het gegeven dat Visscher hier probeert om zijn vriend Spiegel te verleiden om op paasdag geen kerkdienst bij te wonen heeft Sterck tot de overtuiging gebracht dat Visscher in elk geval niet rooms was.¹⁰³² Die conclusie gaat te ver. Het enige wat de tekst laat zien is dat Visscher een liberale, misschien zelfs wat nonchalante houding had tegenover uiterlijk religieus ceremonieel. Over zijn werkelijke religieuze opvattingen zegt dit gegeven verder weinig.

Visscher giet zijn invitatie in een strofe van negen regels, waarvoor wel de term ‘novet’ gehanteerd wordt. Spiegel reageert met hetzelfde aantal regels, alleen houdt hij niet vast aan Visschers rijmschema en het aantal rijmklanken. Visscher gebruikt vier rijmklanken volgens het schema AABCCBBDD, terwijl Spiegel zich beperkt tot drie rijmklanken die het schema ABABBCBCC volgen.¹⁰³³

1029 Wagenaar (Amsterdam, in zyne opkomst [...], dl. 3 (1767), p. 204) citeert het gedicht als illustratie van de gemeenzame omgang van Visscher met Spiegel. Voor Kalff (Geschiedenis Nederlandsche letterkunde [...] 16de eeuw, dl. 2, p. 346-347) duiden deze uitnodiging en de hierna volgende reactie van Spiegel (Ro.2.35) op een verschil in karakter tussen beide vrienden: de levenslustige Visscher versus de meer bedaagde Spiegel.

1030 Spaans, ‘Stad van vele geloven’, p. 386-388.

1031 Sterck (‘De dateering’, p. 49-50; idem, ‘Aanvullingen tot het “Leven”’, p. 216) wil de datering inperken tot rond de jaren 1568-1569, toen zowel Visscher als Spiegel omstreeks twintig jaar oud waren. Van der Laan (dl. 1, p. XIII, 186) sluit zich daarbij aan. Er is echter geen dwingende reden om de datering op basis van beider leeftijd dusdanig in te perken. Het al dan niet gehuwd zijn én de publieke ruimte voor de katholieke eredienst zijn de enige vaste criteria.

1032 Sterck, ‘De dateering’, p. 50; idem, ‘Aanvullingen tot het “Leven”’, p. 216.

1033 Stutterheim (‘Strofen van negen verzen’) wijdde een opstel aan deze strofevorm en hanteerde daarvoor de aanduiding ‘novet’ (p. 3). Als een van de voorbeelden bespreekt hij deze gedichtenuitwisseling tussen Visscher en Spiegel (p. 5; zie verder p. 7, 10).

Annotaties

1	wout ghy niet: zou je niet willen
2	by Vrijsters: naar de meisjes; huyden: vandaag
3	by de Catholijcken: volgens de katholieken
4	By: langs; seer qualijck staet: is helemaal niet gepast
5	gheen raet: geen goed plan
7	dijck: zeer waarschijnlijk wordt de Sint-Anthonisdijk bedoeld, die destijds als wandelroute geliefd moet zijn geweest. Deze dijk (tegenwoordig St.-Antoniesbreestraat en Jodenbreestraat) liep vanaf de Sint-Anthonispoort aan de oostzijde de stad uit en langs het IJ via Diemen door tot aan Muiden (zie ook: Q.3.29, vs. 2; Ro.1.59, vs. 15). Een mooie indruk van de bedrijvigheid, ook ter ontspanning, op zo'n weg langs het water, in dit geval de Amstel, geeft een miniatuurschilderij uit 1589 van Hans Bol (Dawn of the Golden Age, p. 518-520, nr. 196; Van Suchtelen/Wheelock Jr., Hollandse stadsgezichten, p. 96-99, nr. 13); beslijcken: met slijk bevuilen
8	Gesont: voor mijn eigen goede welzijn; so qualijck: net zo moeilijk

Overlevering

Br^2/1 p. 123

Varianten

Titel

Spieghel. Br^2 < Spieghel, Br^1

Editie

VdL 1, p. 92, 186

Oeuvre

Invitatie aan het adres van Spiegel. Diens antwoord volgt hierna (Ro.2.35).

Ro.2.35
Antwoort van H.L. Spieghel.

Bevestigend antwoord van Spiegel op de uitnodiging van Visscher in het voorafgaande gedicht (Ro.2.34) om hem op paasdag te komen bezoeken. Spiegel begint met te stellen dat hij, als hij op die uitnodiging in zou gaan omdat hij toch niks beters te doen had, daar weinig eer mee zou inleggen. Vervolgens pakt hij een aantal mogelijke bezigheden op waarover Visscher zich in zijn invitatie nogal negatief had uitgelaten en belicht daar juist de positieve kanten van. Zo biedt de kerkgang op paasdag bijvoorbeeld een uitstekende gelegenheid om de aanbedene te aanschouwen, terwijl men bovendien nog van muziek en zang genieten kan (vs. 5-8). Ondanks al die activiteiten waarmee Spiegel zijn paasdag zinvol, passend en ook aangenaam zou kunnen vullen, aanvaardt hij toch Visschers uitnodiging. Zijn motivatie om dat te doen in combinatie met de daaraan voorafgaande overwegingen is een groot compliment aan het adres van Visscher. Een bezoek aan deze gastheer overtreft namelijk alle andere mogelijke activiteiten.

Het gedicht kan naar alle waarschijnlijkheid gedateerd worden in het decennium voorafgaande aan 1578. Spiegel gebruikte voor zijn reactie hetzelfde aantal versregels als Visscher, maar volgde hem niet in het rijmschema en het aantal rijmklanken.¹⁰³⁴

De correctie in vers 2 zoals aangegeven in de eerste lijst van errata in Br¹ is uitgevoerd in Br².

1034 Voor datering en versbouw zie de inleiding bij Ro.2.34.

Annotaties

1	Wist ... gaen: als ik nergens heen wist te gaan
2	So ... bedrijf: dan kon ik weinig aanspraak op erkentelijkheid maken door zo'n manier van doen
3	Dan: maar
4	loop ... lijf: kom ik niemand tegen
5	Lust my: als ik er zin in heb; gherijf: genoegen
6	paste: kwam [...] uit
7	soo: als
8	ghespel: (instrumentale) muziek; quaet ghelach: verkeerd lot
9	coom ick u by: kom ik bij u; als ... mach: als degene die (verwijst naar ‘u’) wel iets beters (dan de bovengenoemde dingen) te bieden heeft

Overlevering

Br^2/1 p. 123

Varianten

1	nergens Br^2 < nerghens Br^1
2	dancks Br^2 Br^1c < danck Br^1
4	lijf: Br^2 < lijf; Br^1
8	quaet Br^2 < qnaet [sic] Br^1

Editie

VdL 1, p. 93, 186

Oeuvre

Antwoord van Spiegel op de aan hem gerichte invitatie uit het voorafgaande gedicht (Ro.2.34).

Ro.2.36
Op de Bruyloft van Marten en Helene.

Vierregelig gedicht ter gelegenheid van de bruiloft van Marten en Helene. Als bruidegom Marten overvloedig schenkt van het vocht dat iedereen op de been bracht en bruid Helene daar met graagte van drinkt, zeg dan dat het één paar is en helemaal één.

Het gedicht bevat wat speelse dubbelzinnigheid. In eerste instantie lijkt het te gaan om een royale heildronk op het huwelijk, waar iedereen op af is gekomen, en die aanleiding geeft om te zeggen dat ze nu één paar vormen en helemaal één zijn. Wat opvalt is echter dat de bruid de enige is die drinkt, en vanuit die optiek dringt zich een heel andere interpretatie op, namelijk die van een metafoor voor de fysieke huwelijksvoltrekking. Als Helene begeerlijk (een veelzeggend woord in vers 2) het vocht tot zich neemt waarvan Marten zo royaal uitdeelt, het vocht dat iedereen op de wereld zette, zeg dan dat ze één paar vormen en helemaal één zijn. In die laatste constatering zit bovendien nog mooi de oppositie tussen ‘paar’ en ‘een’ verwerkt, die juist in het licht van de coïtus zijn heel eigen betekenis en zin krijgt. En dit alles werd ingegeven door de naam van de bruid, Helene, die Visscher associeerde met de notie ‘Heel eene’ (vs. 4). Het is dan ook de vraag of dit gedicht bestemd was voor een specifiek paar, waarvan de naam van de bruid tot dit gedicht inspireerde, of dat het geheel op fantasie berust. In elk geval is het bij gebrek aan enig concreet verder gegeven ondoenlijk om het bruidspaar Marten en Helene nader te identificeren.

Annotaties

1	milde: vrijgevige; mildelick: overvloedig
3	T'nat: het vocht; elck een ... beene: ‘iedereen op de been bracht’ én hier ‘iedereen op de wereld zette’
4	Heel eene: helemaal één (tevens woordspeling met de naam van de bruid, Helene)

Overlevering

Br^2/1 p. 123

Varianten

2	begheerlijck Br^2 < begeerlijck Br^1
4	en Br^2 < een Br^1

Ro.2.37

Opsomming van nieuwe dingen die als negatief ervaren worden, zoals nieuwe kleren die niet gemakkelijk zitten (vs. 1).

Annotaties

2	Clercken: functionarissen belast met schrijven; clackelijck: kladderig
4	qualijck: slecht
5	ongalijck: ongeschikt
6	Schouten: overheidsfunctionarissen verantwoordelijk voor rechtspraak en politie
7	Nieuwe ... laken: velen laken nieuwe wetten

Overlevering

Br^2/1 p. 124

Oeuvre

Eerste van een viertal samenhangende gedichten, gewijd aan het thema ‘nieuw’. Ze tellen allemaal zeven versregels en volgen het rijmschema AABCCBB.

Ro.2.38

Opsomming van nieuwe ondernemers van allerlei slag in wat je ruim gezien de dienstverlenende sector zou kunnen noemen, die men als positief ervaart en die derhalve goede zaken doen, zoals nieuwe kooplui die bereid zijn om op krediet te leveren (vs. 1).

Annotaties

1	Cramers: kooplui; borghen: op krediet leveren
2	stout: vol durf; worghen: afbinden van gezwellen om ze te laten afsterven
3	Preeckaers: geloofsverkondigers
4	wel: goed; Hoeren ... singhen: mooi kunnen zingen en dansen droeg destijds bij aan de aantrekkelijkheid van prostituees (Van de Pol, Amsterdams hoerdom, p. 278)
5	speelluy: muzikanten
6	Waerden: kasteleins; vet van smeringhe: gul bij het verstrekken van spijs en drank
7	Hebben ... neringhe: doen altijd goede zaken; neringhe: handel

Overlevering

Br^2/1 p. 124

Oeuvre

Tweede van een viertal samenhangende gedichten, gewijd aan het thema ‘nieuw’. Ze tellen allemaal zeven versregels en volgen het rijmschema AABCCBB.

Ro.2.39

Opsomming van een aantal nieuwe zaken die andere, daarmee verband houdende, nieuwe dingen genereren. Zo zorgt een nieuwe liefde voor nieuwe verzuchtingen (vs. 4).

Annotaties

2	raten: honingraten
3	pretten: pret, vrolijkheid
4	versuchten: verzuchtingen
6	ghesetten: voorschriften

Overlevering

Br^2/1 p. 124

Oeuvre

Derde van een viertal samenhangende gedichten, gewijd aan het thema ‘nieuw’. Ze tellen allemaal zeven versregels en volgen het rijmschema AABCCBB.

Ro.2.40

Opsomming van nieuwe zaken waaraan positieve handelingen of aspecten inherent zijn. Zo zorgt pasgetrouwd zijn ervoor dat men thuisblijft (vs. 2) en vegen nieuwe bezems schoon (vs. 7).

Annotaties

1	doen wel lesen: zetten wel aan tot lezen
2	Nieu ghehuwet: pasgetrouwd; [doet] wel t'huys wesen: [zorgt er] wel [voor] dat men thuisblijft
3	Croon: erekroon
4	Vrysters: liefjes; spytich: nukkig
5	Maechden: dienstboden

Overlevering

Br^2/1 p. 124

Oeuvre

Laatste van een viertal samenhangende gedichten, gewijd aan het thema ‘nieuw’. Ze tellen allemaal zeven versregels en volgen het rijmschema AABCCBB.

Ro.2.41

Overweging over de juiste omgang met bezit. Wie als mens zijn goederen zowel consumeert met het oog op de eigen sterfelijkheid als er spaarzaam mee omgaat alsof men nog een hele tijd te leven heeft, diegene is wijs en heeft de juiste instelling.

Dit gedicht is gebaseerd op een vierregelig epigram uit de populaire zestiende-eeuwse bundeling van Griekse poëzie, de Anthologia graeca (10.26). Het staat daar op naam van Lucianus (2e eeuw na Chr.), een toeschrijving die inmiddels betwist wordt.¹⁰³⁵ Het gedicht moet aangesproken hebben want het circuleerde ook in een aanzienlijk aantal vertalingen van diverse auteurs, waaronder More, Lily, Borbonius en Beza.¹⁰³⁶ Wellicht had die populariteit te maken met de inhoud: een poignante formulering van een elementaire stoïsche leefregel. De vertalingen van Thomas More en William Lily bijvoorbeeld verschenen reeds in 1518 in More's bundel Epigrammata, waar ze zijn opgenomen in de afdeling progymnasmata die op één na allemaal zijn ontleend aan de Anthologia graeca.¹⁰³⁷ Hun vertalingen bieden een getrouwe inhoudelijke weergave van het origineel, net als trouwens Buchanan en Borbonius wier vertalingen door Van der Laan geciteerd worden.¹⁰³⁸ Er was in elk geval voor iemand als Visscher alle gelegenheid om met dit materiaal in contact te komen. Hoe al die versies zich ten opzichte van elkaar verhouden is een onderzoek op zichzelf. Om een indruk van de verschillen te laten zien, geef ik hier bij de bronnen zowel de Engelse vertaling van de tekst uit de Anthologia graeca als de Latijnse vertalingen van More en Lily.

Ook Visscher geeft een vrij getrouwe weergave van de destijd aan Lucianus toegeschreven tekst. In eerste instantie lijkt het alsof de overweging om van je bezit te genieten alsof je op het punt staat te sterven - de openingsfrase van Lucianus' epigram - bij Visscher minder uitgesproken uit de verf komt, maar hij heeft dat aspect ondervangen door de bepaling ‘sterffelijck’ aan ‘Mensch’ (vs. 1) toe te voegen. Die nadere bepaling zal hier dan ook verstaan moeten worden als ‘sterfelijk’ in de zin van ‘zich bewust van de eigen sterfelijkheid die zich op ieder moment kan manifesteren’. Vanwege het omvangrijke aanbod van nogal getrouwe vertalingen van dit epigram is het verder ondoenlijk om een specifieke bron voor Visscher te willen aanwijzen.

Gezien de overlevering is Roemer Visschers versie van dit gedicht op zijn laatst in 1603 bekend en beschikbaar geweest. Toen nam A. Croche het immers al op in zijn bloemlezing s'Gheests lust-hof.

1035 Zie over deze toeschrijving: De Rynck en Welkenhuysen, De Oudheid in het Nederlands, p. 247.

1036 Voor een overzicht van al die vertalingen, zie: Hutton, The Greek Anthology in Italy, p. 575-576, en: idem, The Greek Anthology in France and [...] the Netherlands, p. 730-731. Van der Laan (dl. 1, p. 187) citeert de versies van Lucianus, Lily, More, Buchanan en Borbonius.

1037 More, Epigrammata, aldaar p. 173. Hier wordt verder gebruik gemaakt van de complete editie met Engelse vertaling door Clarence H. Miller en anderen: More, Latin poems, aldaar nr. 5, p. 82-83, met commentaar op p. 322. Voor uitvoeriger informatie over More's Epigrammata zie Q.1.56.

1038 Aldaar dl. 1, p. 187.

Annotaties

1	Die: wie; sterffelijck: hier: zich bewust van de eigen sterfelijkheid die zich op ieder moment kan manifesteren (zie de inleiding); goet: bezit
2	spaerttet: het [= zijn materiële bezit] spaart; ghelijck of: alsof
3	recht ghemoet: juiste gezindheid
4	hijt: hij het [= zijn bezit]

Overlevering

Br^2/1 p. 124

Het gedicht verscheen reeds in 1603 in de te Utrecht gepubliceerde en door A. Croche verzorgde verzamelbundel s'Gheests lust-hof.¹⁰³⁹ Op wat spellingvarianten na stemmen beide versies overeen.

1039 Aldaar fol. 35r.

Editie

VdL 1, p. 93, 186-187

Bronnen
Anthologia graeca 10.26 (aldaar toegeschreven aan Lucianus)¹⁰⁴⁰

Enjoy thy possessions as if about to die, and use thy goods sparingly as if about to live. That man is wise who understands both these commandments, and hath applied a measure both to thrift and unthrift.

1040 Geciteerd in de Engelse vertaling uit: The Greek Anthology, dl. 4, p. 19.

Lily¹⁰⁴¹
De moderato svmptv

Diuitijs utare tuis, tanquam moriturus.

Tanquam uicturus, parcito diuitijs.

Vir sapiens est ille quidem, qui haec ambo uolutans

Parcit, quique modum sumptibus applicuit.

1041 De teksten van Lily en More worden geciteerd naar: More, Latin poems, nr. 5, p. 82.

More

Tanquam iam moriturus partis utere rebus,

Tanquam uicturus denuo parce tuis.

Ille sapit, qui perpensis hijs rite duobus,

Parcus erit certo munificusque modo.

Ro.2.42

Gedicht over de goede omgang met het verschijnsel tijd en met de tijdsomstandigheden. Na enkele algemene opmerkingen verschuift het perspectief naar de ik-persoon die zich uitlaat over zijn eigen opstelling in dezen. Men moet de tijd nu eenmaal verdragen zoals die zich aan je voordoet. Daarbij kan men hopen op betere tijden. Wensen koesteren daarentegen is onjuist, want wie dat doet kan niet goed tevreden zijn. De ik-persoon doet dat dan ook niet. Hij ziet het heden aan, zich realiserend dat hij het verleden niet terug kan halen en in afwachting van wat de toekomst in petto heeft. En ondertussen maakt hij plezier. Kortom: het is dus aan te bevelen om de actuele situatie waarin men verkeert met realiteitszin te accepteren zoals die is en om juist met plezier door het leven te gaan in plaats van zich onnodig druk te maken.

Roemer Visscher moet het nodige belang hebben gehecht aan dit gedicht met een elementaire stoïsche levensles, want hij gebruikt het hier ter afsluiting van de sectie ‘Rommelsoo’, terwijl hij het ook al eerder in de Brabbeling had opgenomen (Q.5.56).¹⁰⁴²

1042 Jorissen (‘Roemer Visscher en zijn gezin’, p. 315) citeert dit gedicht zelfs als zijnde Roemer Visschers leuze, waarin zijn streven tot uiting komt om tevreden te zijn met alles wat het leven schenkt.

Annotaties

1	Soo: hoe [...] ook; gheleden zijn: verduurd worden
3	Die wenscht: degene die iets te wensen heeft; wel: goed
4	Dies: daarom; van dien: daarvan (verwijst naar ‘iets te wensen hebben’ uit het voorafgaande vers)
5	slaen gae: gadeslaan
6	weder locken: verlokken om terug te komen
7	Wachtende: in afwachting van; nae: hierna
8	hier en tusschen: ondertussen; boerten: schertsen; jocken: grappen maken

Overlevering

Br^2/1 p. 125; idem p. 75 (Q.5.56)

Oeuvre

Het gedicht is eveneens opgenomen in de sectie ‘Quicken’ (5.56). Beide versies zijn zeer nauw verwant. Er is sprake van een enkele spellingvariant in Q.5.56, met aldaar ‘dat het’ in plaats van ‘dattet’ in vers 2 en ‘gae’ in plaats van ‘ga’ in vers 5. De enige redactionele variant doet zich voor in vers 1 waar Q.5.56 als extra het woord ‘toch’ heeft: ‘moet toch gheleden,, zijn’. Uit het citaat valt af te leiden dat deze redactie eveneens de interpunctie heeft om het dubbelrijm met vers 3 te markeren (‘gheleden,,’, ‘te vreden,,’). In Ro.2.42 blijft die achterwege.