Brabbeling (1614)

Studie-uitgave met inleiding, annotaties en commentaar

Het vijfde Schock van de Quicken.

Q.5.1

De dichter richt zich tot de criticasters van zijn werk, die vinden dat het vol venijn zit. Hij heeft daar maar één reactie op. Iedereen die zelf met wat men dus venijn noemt besmet is, die mag het zich aantrekken.⁵⁰²

Net als schok een, twee en vier opent ook het vijfde schok van de Brabbeling met een gedicht dat ingaat op de inhoud van het gebodene. Werd de lezer bij het begin van het vierde schok nog gerustgesteld met de mededeling zich daar persoonlijk niets van aan te trekken, maar te denken dat het anderen betreft, nu is de boodschap minder vriendelijk. Iedereen die behept is met wat in deze gedichten vol zogeheten venijn aan de kaak gesteld wordt, die mag zich dat wel degelijk aantrekken. Ook nu weer zorgt die specifieke boodschap aan de lezer ervoor dat het gedicht in de eerdere bundelingen van Visschers werk eveneens een speciale plaats kreeg toebedeeld. Het fungeert als laatste en dus afsluitend gedicht van het Roemer Visscher-deel in Horatius' Satyrae. In T'Loff vande mutse daarentegen gaat het juist aan de gedichten vooraf. Het is het derde en laatste gedicht van het ‘Tot den leser’ dat het eerste boek van de ‘Ghenoeghelicke Boerten’ ofwel het eigenlijke Brabbeling-gedeelte inleidt.⁵⁰³

De redactionele varianten maken duidelijk dat Visscher dit gedicht voor de Brabbeling-editie van 1614 nog eens heroverwogen heeft. Zo voegde hij in vers 1 het begrip ‘bitter’ toe en de negatieve formulering van het laatste vers wijzigde hij in een positieve. De ingrepen maken het gedicht feller van toon en door in vers 3 ‘hem’ toe te voegen maakte Visscher het ook meer direct.

502 Jorissen (‘Roemer Visscher en zijn gezin’, p. 319) wijst naar aanleiding van dit epigram nog op een soortgelijke verdediging van ‘gedurfd’ werk door Jacob Cats.

503 Voor Breuker (It wurk fan Gysbert Japix, dl. 2, p. 293) is deze bijzondere positie in het voorwerk aanleiding tot de voorzichtige veronderstelling dat er ook hier van mogelijke invloed van Roemer Visscher op Japicx sprake zou kunnen zijn net als in het geval van een ander gedicht uit het voorwerk bij Japicx' Friesche rymlerye (1668) waarin invloed van Visscher zeker aanwijsbaaar is. De enige overeenkomst tussen beide hier bedoelde gedichten is de notie ‘venijn’. Verder is de strekking echter geheel anders, zoals ook Breuker toegeeft. Eventuele invloed van Visscher is in dit geval dan ook te vergezocht.

Annotaties.

1	quaet mijns: slecht gezind jegens mij
4	daer met: daarmee (= met dat venijn, vs. 2); trecket hem an: trekke het zich aan

Overlevering

Br^2/1 p. 64; Lm p. 2 (2A1v); Ep p. 125

Varianten

1	yemant Br^2/1 Lm < yemaut [sic] Ep; soo bitter, of quaet Br^2/1 < al soo quaet Lm, also quaet Ep
2	dees Br^2/1 < dese Lm Ep; dichten Br^2/1 Lm < Dichten Ep; venijns: Br^2/1 Lm < fenijns, Ep
3	hem anders Br^2/1 < anders Lm Ep; segghen, Br^2/1 < segghen Lm, seggen Ep
4	Die daer met besmet is, die trecket hem Br^2/1 < Dies niet en raeckt, en trecket hem niet Lm Ep

Editie

VdL 1, p. 49, 143

Oeuvre

Op meerdere plaatsen in de Brabbeling brengt Visscher de critici van zijn werk ter sprake (zie voor een overzicht par. I.1.4).

Q.5.2

Gedicht rond een woordenspel met het begrip ‘roos’.⁵⁰⁴ De ik-persoon verhaalt dat de rozen in zijn tuin niet wilden groeien toen hij ze goed in de gaten hield, maar nu hij er niet meer naar omkijkt, bloeit de roos aan zijn voet, ofwel: nu tiert de huiduitslag aan zijn voet welig.

In de redacties Br^2/1 doen zich in de regels 1-3 ten opzichte van Lm enkele kleinere redactionele varianten voor met als resultaat dat de tekst nog net iets meer ter zake is.

504 Het is een van de gedichten die in de inleiding tot T'Loff vande mutse (p. [9] (§5r)) expliciet vermeld worden vanwege de kwaliteit van het woordenspel, zie verder alhier de commentaar bij deze passage.

Annotaties

1	Doe: toen; Hof: tuin
2	wel wassen: goed groeien
3	acht: erop let
4	roos: ‘roos’ én ‘aandoening waarbij de huid rood verkleurt’

Overlevering

Br^2/1 p. 64; Lm p. 52 (2G2v)

Varianten

1	Doe Br^2/1 < Als Lm; alle vlijt Br^2/1 < vlijt Lm; Hof Br^2/1 < hoff Lm; gingh Br^2 < ging Br^1 Lm
2	Doe Br^2/1 < Soo Lm; Roosen Br^2/1 < roosen Lm
3	daer doet, Br^2/1 < doet, Lm
4	Comt siet Br^2/1 < Komt, siet, Lm

Oeuvre

De volgende ‘quick’ (Q.5.3) bevat een verwant woordenspel rond het begrip ‘roos’.

Q.5.3

Gedicht rond een woordenspel met het begrip ‘roos’.⁵⁰⁵ Menige minnaar die zijn aanbedene graag bij de koosnaam Roosgen noemt blijkt, nadat hij deze bloem heeft mogen plukken, nog net zoveel van haar te houden als de ik-persoon van de roos, ofwel de huiduitslag, aan zijn voet. Zijn Roosgen bleek in werkelijkheid niet zoet maar zuur te zijn.

505 Het is een van de gedichten die in de inleiding tot T'Loff vande mutse (p. [9] (§5r)) expliciet vermeld worden vanwege de kwaliteit van het woordenspel, zie verder alhier de commentaar bij deze passage.

Annotaties

2	pluycken: plukken
3	Dan: maar; eggicheyt: zuurheid; voorghebeelde: vooraf ingebeelde
4	Roos: aandoening waarbij de huid rood verkleurt

Overlevering

Br^2/1 p. 64; Lm p. 6 (2A3v); Ep p. 112

Het gedicht werd tevens opgenomen in de door A. Croche samengestelde verzamelbundel s'Gheests lust-hof, in 1603 te Utrecht verschenen.⁵⁰⁶ Naast wat spellingvarianten doet zich in de laatste versregel een opmerkelijke redactionele variant voor. Waar in de overige redacties sprake is van de liefde van de ik-persoon voor de roos aan diens voet, daar is deze waarneming in de bundel van Croche veralgemeend. De laatste regel aldaar luidt: ‘Heeftse soo lief als menich man de roos aan sijn voet’.

506 Croche, s'Gheests lust-hof, fol. 61v.

Varianten

1	Vryer Br^2/1 < Vrijer Lm, vryer Ep; Lief, Br^2/1 < Lieff Lm, lieff Ep; reyn Br^2/1 Lm < schoon Ep; Roosgen Br^2/1 < roosken Lm Ep
2	Soo langh Br^2/1 Lm < So lang Ep; voor hem te pluycken Br^2/1 < te plucken Lm, te plucken voor hem Ep; staet, Br^2/1 Ep < staet: Ep
3	smakende Br^2/1 Ep < smaeckende Lm; van't Br^2/1 < vant' Lm, vant Ep; voorghebeelde Br^2/1 < voorbeelde Lm Ep
4	soo Br^2/1 Lm < so Ep; lief, Br^2/1 < lieff Lm, lieff, Ep; Roos Br^2/1 < roose Lm Ep

Oeuvre

De vorige ‘quick’ (Q.5.2) bevat een verwant woordenspel rond het begrip ‘roos’.

Q.5.4

De ik-persoon richt zich tot zijn geliefde met een lofzang. Ze vervult zowel zijn zinnen als zijn geest. Het meest verheugende is dat ze zijn liefde beantwoordt. Hij richt zich helemaal naar haar en begrijpt nu wat het zeggen wil dat heel de wereld in een rok gelegen is, ofwel: dat zij als vrouw heel zijn wereld uitmaakt. Deze laatste constatering maakt een spreekwoordelijke indruk, maar die kon nog niet elders getraceerd worden.

De varianten geven aanleiding tot een enkele opmerking. De oudste redactie (Ep) gebruikt vaker de dubbele ontkenning (vs. 3, 5). In vers 7 is het voorzetsel ‘tot’ in Br^2/1 vervangen door ‘uyt’, wat tot een andere strekking van de zin leidt.

Annotaties

2	schoonder vertooninghe: mooiere aanblik
3	u lof: de lof op u
5	ghedenckt: denkt aan [...] terug
6	antwoort: hier waarschijnlijk: instemmende reactie op zijn liefdesverklaring
7	u Liefde: uw liefde jegens mij
9	al de Werelt: heel de wereld

Overlevering

Br^2/1 p. 64; Lm p. 42 (2F1v); Ep p. 112

Varianten

1	geen Br^2/1 Ep < gheen Lm; wech, Br^2/1 < wech Lm Ep; na Br^2/1 Ep < nae Lm; wooninge, Br^2/1 Ep < wooninghe, Lm
2	ooghen Br^2/1 Lm < oogen Ep; gheen Br^2/1 Lm < geen Ep; vertooninghe, Br^2/1 Lm < vertooninge, Ep
3	lof Br^2/1 < loff Lm Ep; aenhooren, Br^2/1 Lm < en aenhoren, Ep
4	singht Br^2 < singt Br^1 Lm Ep
5	ghedenckt Br^2/1 < verdenkt Lm, en verdenckt Ep; gheen Br^2/1 Lm < geen Ep; dingh Br^2/1 < dinck Lm Ep; soo Br^2/1 Lm < so Ep; seer, Br^2/1 < seer Lm Ep
6	Dan t'lieflijck Br^2/1 < Dan't liefflick Lm, Dan tliefflijck Ep; uytvercoren, Br^2/1 < uytvercooren: Lm, uytvercoren. Ep
7	verlanghen Br^2/1 Lm < verlangen Ep; uyt Br^2/1 < tot Lm Ep; Liefde herboren: Br^2/1 < lieffde herbooren; Lm, liefde herboren, Ep
8	zijt Br^2/1 Lm < syt Ep; compas Br^2/1 < compas, Lm Ep; clock: Br^2/1 < clock, Lm, clock Ep
9	wat Br^2/1 Ep < want [sic] Lm; Werelt Br^2/1 < werelt Lm Ep

Q.5.5

Anekdotisch gedicht over ene Hans Mifmaf, een scheldnaam voor Duitsers, die gisteren totaal bezopen was en nu met pluimen op zijn hoofd loopt. Hij zal de indruk willen wekken dat ze letterlijk als ‘pluim’ bedoeld waren voor hem als dapper soldaat. De welingewijde weet echter wel beter. Hij probeert zo de veren van zijn bed te drogen dat hij ondergeplast heeft.

Annotaties

1	Hans Mifmaf: scheldnaam voor Duitsers (WNT 9, kol. 990-991); gaer: helemaal
4	vroom Lantsknecht: dapper soldaat
5	die't wist: voor wie op de hoogte was

Overlevering

Br^2/1 p. 64

Varianten

4	Lantsknecht: Br^2 < Landsknecht: Br^1
6	drooghen, Br^2 < droghen, Br^1

Oeuvre

Eerste van een drietal gedichten over dronkenschap (Q.5.5-7).

Q.5.6

Tweeregelig gedicht waarin de aangesprokene fijntjes onder de neus gewreven krijgt dat zijn neus niet zo rood zou zijn als hij niet meer gedronken dan gelezen had.

Het gedichtje komt nogmaals in de Brabbeling voor, in de afdeling grappige spreuken die bedoeld waren om op tafelborden te schrijven (Ro.2.16). Het had dus de specifieke functie om, via het eetbord op tafel, de conversatie te stimuleren.⁵⁰⁷

507 Zie verder de inleiding bij schok 2 van de ‘Rommelsoo’.

Overlevering

Br^2/1 p. 65; idem p. 121 (Ro.2.16)

Correctie

Nr	6 < 8 Br^2/1 (In Br^2/1 ontbreken de nummers 6 en 7. Om tot een aaneensluitende numerieke reeks te komen is de nummering gecorrigeerd. Vanaf Q.5.6 verschilt de gecorrigeerde reeks daarom twee cijfers met de nummering in Br^2/1)

Oeuvre

Nagenoeg identiek aan Ro.2.16.⁵⁰⁸ In vers 1 staat daar ‘ghedroncken’ en in vers 2 ‘en sou’ in plaats van ‘die soude’. Tweede van een drietal gedichten over dronkenschap (Q.5.5-7).

508 Naar aanleiding van Ro.2.16 heeft Van der Laan in zeer algemene termen een relatie met een van de Dicta Catonis gesuggereerd. Uiteindelijk blijken er toch geen gronden aanwezig om deze veronderstelling te handhaven. Zie verder aldaar.

Q.5.7

Gedicht waarin aan de hand van een drinkebroer gespeeld wordt met de betekenismogelijkheden van het begrip ‘geloof’. Door zijn overmatig drankgebruik heeft deze zijn krediet (‘gheloof’, vs. 3) bij de waardinnen verspeeld. In plaats daarvan heeft hij zich aangesloten bij het armenlegioen van de rijke en vrijgevige kerk. Een en ander blijkt echter allerminst in te houden dat hij zich nu echt tot het geloof heeft bekeerd. In plaats van God dient hij nog steeds zijn buik, zoals aan het slot heel suggestief wordt opgemerkt. Hij denkt op die manier natuurlijk aalmoezen voor nog meer drank binnen te halen.

De ik-persoon richt zich met deze geschiedenis tot ene Fobert. Of het de bedoeling is dat deze de gedane constateringen op zichzelf betrekt, valt niet met zekerheid te zeggen.

Annotaties

2	bierlaers: bierkan, gelijkend op een laars
3	gheloof: krediet
4	ontfermen: medelijden hebben
5	hem: zich; t'ghetal: hier: de schare
6	Inde: binnen de; milde: vrijgevige; ghemient: kerkgemeenschap
7	T'is ... Fobert: lees: T'is God niet, Fobert, (vergelijk interpunctie in Lm); Fobert: mannelijke voornaam, waarbij de typerende connotaties onzeker zijn. Onder meer afgaande op de Brabbeling lijkt het te gaan om iemand die zijn pretenties niet waarmaakt (zie de inleiding bij Q.4.30); dan: maar

Overlevering

Br^2/1 p. 65; Lm p. 136 (2R4v)

Varianten

1	Trechter Br^2/1 < trechter Lm; maeckte Br^2/1 < maeckt Lm; zijn Br^2/1 < sijn Lm
2	zijn Br^2/1 < sijn Lm; dermen, Br^2/1 < darmen; Lm
3	zijn gheloof Br^2/1 < sijn ghelooff Lm
4	Waerdinnen Br^2/1 < waerdinnen Lm; ontfermen, Br^2/1 < ontfarmen; Lm
5	begheven Br^2/1 < begeven Lm; t'ghetal Br^2/1 < 'tgetal Lm; armen, Br^2/1 < armen Lm
6	milde ghemient: Br^2/1 < Ghemient: Lm
7	T'is Br^2/1 < 'Tis Lm; niet Br^2/1 < niet, Lm; zijn Br^2/1 < sijn Lm

Correctie

Nr	7 < 9 Br^2/1 (zie Q.5.6)

Editie

VdL 1, p. 49, 143

Oeuvre

Laatste van een drietal gedichten over dronkenschap (Q.5.5-7).

Q.5.8

Gedicht met een uitgewerkt woordenspel rond het begrip ‘niet’. De arme Jan blijkt in de praktijk ervaren te hebben dat de stelling van de geleerde doctoren dat er uit niets alleen maar niets voortkomt, niet houdbaar is. Jans beurs met niets erin heeft wel degelijk iets gebaard: een kruis in het hart, ofwel innerlijk verdriet en zorg. Roemer Visscher lijkt hier te spelen met een bestaande uitdrukking,⁵⁰⁹ die door het gebruik in deze context een wrange bijsmaak krijgt, omdat de associatie met ‘kruis’ als benaming voor een van de zijden van een munt meespeelt. En in die hoedanigheid heeft Jan nog altijd niets, in zijn beurs dus.

Een redactionele verandering in vers 2 in de redactie Br^2/1 - liefst drie maal ‘niet/s’ binnen één versregel - wijst erop dat dit gedicht voor de uitgave van 1614 nogmaals onder handen is genomen. Door deze ingreep is het woordenspel met ‘niet’ nog subtieler geworden. Verder valt uit de varianten op te maken dat juist de redactie Lm, die in het algemeen zuiniger is met hoofdletters voor substantieven, hier een aantal malen ‘niet’ bij substantief gebruik van een hoofdletter heeft voorzien (vs. 2-4). Het woordenspel wordt er doorzichtiger door maar verliest aan subtiliteit.

509 Het WNT (dl. 8.1, kol. 421) geeft in elk geval één vindplaats waar deze uitdrukking in overeenkomstige zin gebruikt wordt, bij Visschers iets oudere tijdgenoot Cornelis van Ghistele. Als spreekwoordelijke uitdrukking kon de frase verder nog niet elders getraceerd worden.

Annotaties

1	Povere: arme; Doctoren: geleerden
2	niets niet: volstrekt niets; van: uit
3	Dan: behalve
4	een Cruys in zijn hert: een zorg in zijn hart of innerlijk (zie inleiding)

Overlevering

Br^2/1 p. 65; Lm p. 39 (2E4r); Ep p. 114

Varianten

1	seyt Br^2/1 Lm < segt Ep; al de Br^2/1 Ep < alle Lm; Doctoren, Br^2/1 Lm < doctoren Ep
2	segghen Br^2 Lm < seggen Br^1 Ep; datter niets niet Br^2/1 < dat niet anders Lm Ep; van niet Br^2/1 Ep < van Niet Lm; wort Br^2 Lm Ep < wordt Br^1; gheboren, Br^2 < geboren, Br^1 Ep, gheboren Lm
3	hebben Br^2/1 < die hebben Lm Ep; van niet, Br^2/1 Ep < van Niet Lm; gheproeft Br^2/1 Lm < geprouft Ep; smert, Br^2/1 Ep < smert: Lm
4	niet Br^2/1 Ep < Niet Lm; Beurs, Br^2/1 < beurs Lm, beurs, Ep; Cruys Br^2/1 Lm < cruys Ep

Correctie

Nr	8 < 10 Br^2/1 (zie Q.5.6)

Varia

Het gedicht komt in gewijzigde vorm eveneens voor in de door de jurist en dichter Aernout van Overbeke (1632-1674) aangelegde en destijds alleen als handschrift beschikbare collectie moppen en anekdoten. Van Overbekes variant in proza luidt aldus:

Claes, een quaden dobbel hebbende gehad, raekte in de lesse van een professor in de philosophie, die daerop harangueerde dat van niet niets konde geboren worden. R. ‘Dat is bij mijn keel waer, want niet in de beurs baert een kruys in 't hart.’⁵¹⁰

510 Van Overbeke, Anecdota, nr. 1437.

Q.5.9

Ene Michiel wordt vermanend toegesproken om niet al te hoog op te geven over zijn jonge echtgenote die een fluwelen deken zou maken om zijn oude en koude vel te verwarmen. De ik-persoon haalt, door middel van een mooi vol rijm op ‘vel’ (vs. 3-4), Michiel uit zijn droom. De jeugdige echtgenote is niet van plan haar oude man met een warme deken te verwarmen, maar ze maakt een kleed om zijn baar te bedekken. Met andere woorden: ze treft voorbereidingen voor zijn aanstaande dood.

Annotaties

1	Laet af [...] van: houd op [...] met
2	wijf: echtgenote
4	dan: maar; pel: doodskleed, vaak van fluweel gemaakt (WNT 12.1, kol. 996-997)

Overlevering

Br^2/1 p. 65; Lm p. 54 (2G3v)

Varianten

1	af Michiel van Br^2/1 < aff, Michiel, van u Lm; spreken, Br^2/1 < spreecken, Lm
2	Jonghe Wijf Br^2/1 < jonghe wijff Lm; fluwelen deken, Br^2/1 < fluweelen deecken, Lm
3	vel, Br^2/1 < vel; Lm
4	deken zijn Br^2/1 < deecken sijn, Lm

Correctie

Nr	9 < 11 Br^2/1 (zie Q.5.6)

Q.5.10

Gedicht waarin de ik-persoon, volgens de titel van het gedicht in T'Loff vande mutse solliciterend naar een functie in Den Haag, zijn visie op die plaats geeft. De met het hof verbonden luxe kan hem in Den Haag niet behagen, maar daarentegen wel datgene waarover iedereen aan het hof klaagt. Wat dat dan wel mag zijn, daarover hult de ik-persoon zich echter in stilzwijgen. De enige sleutel in het gedicht lijkt het woordenspel met ‘Den Haag’ en ‘behagen’ en gezien Visschers voorliefde voor dergelijke taalspelletjes moeten we hier wellicht de oplossing zoeken. De interpretatie zou dan aldus kunnen zijn. Wat de ik-persoon aan Den Haag behaagt is Den Haag, echter niet het Den Haag van het hof, maar juist het Den Haag van de gewone man. Het gedicht refereert dan aan de twee gescheiden werelden die toen zo kenmerkend waren voor Den Haag: het dorp met zijn eigen bevolking en het Binnenhof met zijn bewoners van adellijke afkomst en daaromheen de beambten van de daar gevestigde overheidsinstellingen. Zelfs fysiek was er destijds een scheiding tussen beide werelden want het Binnenhof was helemaal met een grachtengordel omgeven.⁵¹¹

In de redactie Lm draagt het gedicht een titel, die in Br^2/1 niet gehandhaafd is. Ook de formulering van vers 4 is in die laatste redactie door het weglaten van ‘meest’ wat minder uitgesproken.

511 Voor de afstand tussen de Haagse bevolking en de kringen rond het Binnenhof, zie onder meer: Van Gelder, 's-Gravenhage in zeven eeuwen, p. 81-82; Stal, ‘Een plaets so magnifycq’, p. 47-50. Stal (Den Haag in kaart gebracht) geeft een gedetailleerd overzicht van de fysieke ontwikkeling van Den Haag en het Binnenhof. Op verschillende kaarten is de geïsoleerde ligging van het Binnenhof goed waarneembaar, zoals op die van Jacob van Deventer (rond 1560, p. 6).

Annotaties

1	schoone: mooie; ros: paard
2	mochten: konden
3	Dan: maar; daer: waar; ten hoof: aan het hof

Overlevering

Br^2/1 p. 65; Lm p. 139-140 (2S2r-v)

Varianten

Titel	manco Br^2/1 < Inden Haech solliciterende. Lm
1	Wijn, Br^2/1 < wijn, Lm; Vrouwen, Br^2/1 < vrouwen, Lm; Ros Br^2/1 < ros Lm; Waghen, Br^2/1 < waghen, Lm
2	behaghen, Br^2/1 < behagen: Lm
3	hoof Br^2/1 < hooff Lm
4	my Br^2/1 < my meest Lm

Correctie

Nr	10 < 12 Br^2/1 (zie Q.5.6)

Q.5.11
Retrograde van H.L. Spieghel.

Gedicht waarin Spiegel zijn broeders in de kunst, de rederijkers, aanspoort om met al hun vernuft hun kunst te beoefenen, daaraan vreugde te ontlenen en die met hun kunst ook aan anderen te verschaffen. Het gedicht zelf is een specimen van het dichterlijke vernuft waarvan sprake is. Het is namelijk een retrograde of kreeftdicht dat moeiteloos ook van achteren naar voren, zowel per regel als in zijn geheel, gelezen kan worden. In dit kreeftdicht zit trouwens nog een andere kunstigheid verborgen, die tegelijk als extra handtekening van Spiegel fungeert. De rijmwoorden van de eerste twee versregels vormen tezamen diens zinspreuk ‘Deucht verheucht’.⁵¹²

Spiegels gedicht werd hier te midden van het werk van Visscher opgenomen omdat het de aanleiding vormde tot het hierna volgende epigram, waarin Roemer Visscher in speelse maar o zo duidelijke bewoordingen een dergelijke gekunstelde dichtvorm afwijst.⁵¹³ Uit het opschrift bij Spiegels gedicht in Lm valt op te maken dat deze het gedicht aan Roemer Visscher had doen toekomen en in zijn reactie spreekt Roemer zelf van een ‘present’, een cadeautje dus (Q.5.12, vs. 3). De combinatie van deze twee gedichten en de gegevens daaromheen geven een mooie inkijk in de omgang tussen deze twee dichtervrienden.

In 1584 werden de eerste twee regels van dit gedicht al gepubliceerd in de Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst, de grammatica van de Amsterdamse rederijkerskamer De Eglentier. Spiegel speelde, zoals bekend, een uiterst belangrijke rol bij de vervaardiging daarvan.⁵¹⁴ De geciteerde regels dienen ter illustratie van het fenomeen retrograde of kreeftdicht.⁵¹⁵

Zelfs bij dit gecompliceerde genre zijn nog redactionele varianten mogelijk, zoals vers 4 aantoont.

512 Zie ook: Twe-spraack (Ed. Dibbets), p. 439.

513 Als uiting van uiteenlopende opvattingen bij Visscher en Spiegel aangaande gekunstelde dichtvormen ook gesignaleerd door: Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 100.

514 De Twe-spraack verscheen als een collectieve uitgave van De Eglentier, waarbij Spiegel naar alle waarschijnlijkheid als een soort eindredacteur een bepalend aandeel in de totstandkoming heeft gehad, zie: Peeters, ‘Auteurschap [...] “Twe-spraack” (1584)’; Twe-spraack (Ed. Dibbets), p. 23-26 (met een samenvatting van de gevoerde discussie).

515 Twe-spraack (Ed. Dibbets), p. 204-205, zie ook p. 435-437, 439.

Annotaties

Titel	Retrograde: dichtvorm, in zwang bij de rederijkers, ook wel ‘kreeftdicht’ genoemd. Een dergelijk gedicht kon ook van achteren naar voren gelezen worden, zowel per regel als in zijn geheel
1	Gheesten: aanspreektitel voor grote vernuften op het gebied van de kunst, in dit geval de rederijkers; oorboort: hanteert
2	constich: met kennis van zaken
3	wilt pracktiseren: breng het in de praktijk
4	tijtcortingh: tijdverdrijf
5	fantasyen: tobberijen

Overlevering

Br^2/1 p. 65; Lm p. 144 (2S4v)

De redactie Lm (p. 144; 2S4v) geeft als enige bron ook nog de lezing van achteren naar voren van Spiegels retrograde.⁵¹⁶ De tekst luidt als volgt (in afwijking van de standaardopmaak van Lm is Spiegels gedicht cursief gezet, met het opschrift in romein):

Floreren sal Const, sy is verresen,
Vreucht nu bedrijft, en fantasijen staeckt,
Gheneucht en blijschap met tijt-corting veroorsaeckt,
Practiseren wilt, ghy wort ghepresen,
Verheucht u constich, en Ghedichten maeckt,
Deucht oorboort, Geesten nu ontwaeckt.

De eerste twee regels van Spiegels gedicht werden eerder gepubliceerd in de Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst (1584; zie inleiding hierboven). Ze luiden daar als volgt:

Ontwaackt,, nu gheesten oorboort dueghd
Maackt,, ghedichten en kunstigh u verheught, etc.

Anders dan in de redacties Br^2/1 en Lm wordt hier via de interpunctie nog een andere kwaliteit van deze versregels aangegeven, het voorrijm.

516 Begin achttiende eeuw, in 1723, nam Vlaming beide versies op in zijn inleiding bij de door hem bezorgde uitgave van Spiegels werk (Spieghel, Hertspieghel, fol. ***4v).

Varianten

In afwijking van de standaardopmaak binnen Lm is Spiegels gedicht cursief gezet, met het opschrift in romein.

Titel	Retrograde van H.L. Spieghel. Br^2/1 < Op't Retrograde van H.L.S. Als hy vanden zelfden sijnen vrundt ontfanghen hadde dit navolghende Creeft-dicht. Lm
1	Gheesten Br^2/1 < Geesten, Lm
2	ghedichten, Br^2/1 < Ghedichten, Lm
3	pracktiseren, Br^2/1 < practiseren, Lm
4	tijtcortingh, blyschap Br^2/1 < tijt-corting met blijschap Lm
5	fantasyen, Br^2/1 < fantasijen, Lm
6	const Br^2/1 < Const Lm

Correctie

Nr	11 < 13 Br^2/1 (zie Q.5.6)

Editie

VdL 1, p. 49, 143

Oeuvre

Aanleiding tot het volgende gedicht, Q.5.12.

Q.5.12
Antwoort van R. Visscher.

Zoals het opschrift aangeeft, is dit gedicht Roemer Visschers reactie op het voorafgaande kreeftdicht van Spiegel. Via de metafoor van zijn voor- en afkeur van bepaalde vissoorten geeft hij aan aan dergelijk gekunsteld dichtwerk geen plezier te beleven. Roemer Visscher houdt niet van krabben, een kreeftachtige die weliswaar niet achteruit loopt zoals een kreeftdicht maar wel op een bevreemdende, zijwaartse manier.

Roemer Visschers visie over gekunstelde dichtvormen werd gedeeld door de latere editeur van een substantieel deel van Spiegels werk, Vlaming. In de inleiding bij zijn editie van de Hertspieghel en andere zedeschriften (1723)⁵¹⁷ zegt hij er dit over:

Spieghel was toenmaels noch geheel niet gezuivert van den bedurven smaek deezer walgachtige liefhebberye, door de armgeestige Dichters in onbeschaefde tijden ter baene [in gebruik] gebracht. Roemer wien van zulk doen met reden de walg stak toonde zijnen vriendt den wedersmaek [afkeer] met dit aerdig puntdicht;

waarna Vlaming het in zijn geheel citeerde.

Elders in de Brabbeling (Q.3.7) somt Visscher een serie andere literaire genres op die bij de rederijkers in zwang waren. Ze missen allemaal de grote mate van gekunsteldheid die het kreeftdicht eigen is. Van een uitgesproken negatieve stellingname als in dit gedicht is daar geen sprake.

Zoals hiervoor (Q.5.11) al is aangegeven, werden de eerste regels van Spiegels gedicht al in 1584 gepubliceerd, in de Twe-spraack. Uit de opschriften bij dat gedicht in de redactie Lm viel verder op te maken dat Spiegel het aan Visscher had doen toekomen, waarop deze vervolgens reageerde. Aan te nemen valt dat een een ander zich heeft afgespeeld niet lang nadat Spiegel zijn retrograde had gemaakt. Beide gedichten kunnen daarom op zijn laatst in 1584 gedateerd worden.

517 Fol. ***5r.

Annotaties

1	Bocken: bokking
2	altemet: van tijd tot tijd
3	Dan ... beslabben: maar van uw geschenk zal ik niet smullen
4	Recht uytghecalt: eerlijk gezegd; mach: lust

Overlevering

Br^2/1 p. 65; Lm p. 144-145 (2S4v-5r)

Varianten

Titel	Antwoort van R. Visscher. Br^2/1 < Soo is daer by R.V. dit Antwoort op ghemaeckt. Lm
1	Bocken, Br^2/1 < bocken, Lm; Wyting, Br^2/1 < wijting, Lm; Vis, Br^2/1 < vis Lm
2	Dis: Br^2/1 < dis; Lm
3	beslabben, Br^2/1 < beslabben: Lm
4	uytghecalt, Br^2/1 < uyt ghecalt, Lm

Correcties

Nr	12 < 14 Br^2/1 (zie Q.5.6)
4	Crabben. < Crabben: [sic] Br^2, Crabben. Br^1, crabben. Lm (herstel slotpunt)

Editie

VdL 1, p. 50, 143

Oeuvre

Reactie op het voorafgaande gedicht, Q.5.11. In Q.3.7 komen eveneens dichtvormen van de rederijkers ter sprake, maar op een meer neutrale manier.

Q.5.13

Gedicht over ene Kunierken, een jong meisje, zeer bedreven in de liefde waar ze ook financieel wel bij vaart. Vandaag is ze ineens en zonder er ruchtbaarheid aan te geven met een sullige Jan ter kerke gegaan, om te trouwen wel te verstaan. Als hij haar trouwt als was ze een weduwe, dan wordt hij het minst bedrogen. Met andere woorden: Kunierken is vanwege haar activiteiten als hoertje haar maagdelijkheid allang kwijt.

Annotaties

1	versochte: ervaren; beslepen: doorgewinterde (de context doet tevens aan een woordspeling met ‘beslapen’ denken)
2	met zijn wil: opzettelijk
3	lijssinghende: zachtjes kwelende; jent: bevallige; ghepopte: popperige; enghe dierken: nauwsluitend geklede jonge meisje
4	voor Liefsten ... tril: als minnaars aan het lijntje hield (aldus als betekenis gesuggereerd voor deze specifieke plaats in WNT 17.2, kol. 2819)
5	huyden: heden; dras broeck: Sukkel (hier als spotnaam gebruikt)
7	voor: als; so: dan

Overlevering

Br^2/1 p. 66

Varianten

3	Dat Br^2 < dat Br^1
4	Dat Br^2 < dat Br^1
6	getoghen, Br^2 < ghetoghen, Lm

Correctie

Nr	13 < 16 Br^2/1 (Omdat nummer 15 in Br^2/1 ontbrak was andermaal een correctie in de nummering nodig (zie voor de eerdere correctie Q.5.6). Vanaf Q.5.13 verschilt de gecorrigeerde reeks daarom drie cijfers met Br^2/1)

Editie

VdL 1, p. 50, 144

Q.5.14

De dichter richt zich tot ene Jorden die in de metaalhandel zit. Als hij iets verkoopt, dan krijgt de koper die waar in zijn bezit. Jorden blijkt zo nu en dan ook zijn vrouw te verkopen, maar die blijft wel zijn eigendom. Als dat geen handige manier van zaken doen is!

Het gedicht is een vrij getrouwe navolging van een epigram van Hildebertus Cenomanensis of Hildebert van Lavardin (1056-1133). Deze latere aartsbisschop van Tours was dermate vertrouwd met de klassieke literatuur en bezat zoveel literair talent dat een aantal van zijn, voornamelijk in zijn jeugd geschreven, gedichten zelfs als afkomstig uit de klassieke periode werd beschouwd. Het hier bewerkte gedicht zag men als werk van Martialis en in de edities van destijds werd het opgenomen als nummer 12.103.⁵¹⁸ Roemer Visscher zal dan ook zeker gedacht hebben een epigram van Martialis onder handen te hebben. Daarin heet de koopman Milo en diens waar is wat meer gevarieerd dan bij Visscher: zilver, kleding, edelstenen en dergelijke, die de koper in zijn bezit krijgt. Zijn vrouw is makkelijker handelswaar. Vaak verkocht verlaat ze de verkoper nooit en vermindert ook niet.

In versregel 1 doen zich tussen de redacties Br^2/1 en Lm twee redactionele varianten voor. In Br^2/1 werd de voornaam Dirck vervangen door een die wat associaties betreft beter aansluit bij de context van het gedicht, Jorden. Ook werd de lijst van metalen die hij verkoopt wat ingekort.

518 Martialis, Epigrammaton libri XII, p. 338. Van der Laan (dl. 1, p. XXXIV, 144) verwijst ook nog naar Martialis 12.103 als bron. De toeschrijving aan Hildebertus Cenomanensis is te vinden in: Veenman, ‘Martialis en het “Bataafse oor”’, p. 34.

Annotaties

1	Jorden: mannelijke voornaam, in de Brabbeling vaker gebruikt ter typering van de bedrogen echtgenoot (zie Q.2.32, vs. 7). Hoewel Jorden hier zelf het initiatief neemt tot de omgang van
	zijn vrouw met andere mannen, blijft hij wel iemand die zijn eigen vrouw niet echt de zijne mag noemen
2	gaet ... strijcken: in zijn bezit krijgt
4	dat zijn pracktijcken: dat is nog eens een handige manier van doen

Overlevering

Br^2/1 p. 66; Lm p. 32 (2D4v)

Varianten

1	Jorden, Br^2/1 < Dirck, Lm; vercoopt, goudt, Br^2/1 < vercoopt gout, silver, Lm
2	wech, Br^2/1 < wech Lm; gaet daer Br^2/1 < gaeter Lm
3	Wijf Br^2/1 < wijff Lm
4	En ghy Br^2/1 < En Lm; altijt, Br^2/1 < altijt: Lm; pracktijcken. Br^2/1 < practijcken. Lm

Correctie

Nr	14 < 17 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Editie

VdL 1, p. 50, 144

Bron
Hildebertus Cenomanensis⁵¹⁹
Ad Milonem

Thura piper vestes argentum pallia gemmas

vendere, Milo, soles, cum quibus emptor abit.

coniugis utilior merx est, quae vendita sepe,

numquam vendentem deserit aut minuit.

519 Geciteerd naar: Hildebertus Cenomannensis, Carmina minora, p. 3, nr. 9.

Q.5.15

De ik-persoon richt zich tot zijn aanbedene, die met de opmerking dat hij maar een kind is zijn verzoeken afwijst om eens een nachtje bij haar te mogen slapen. Op dat probleem weet hij wel raad. Hij stelt voor om van dat kind een man te maken.⁵²⁰

Het gedicht is een nogal getrouwe weergave van een van de epigrammen van Janus Dousa (1.31), voor het eerst verschenen in 1569. Zoals meestal laat Visscher de eigennaam van de aanbedene, Charitilla in dit geval, achterwege. Verder houdt hij, in evenveel versregels, het stramien van Dousa aan, met een enkel ander accent. De ik-figuur doet het verzoek aan de aanbedene om hem haar nacht te schenken. Daarop brengt zij zijn leeftijd ter sprake en noemt hem een kind. Hij geeft toe dat ze ware dingen zegt en legt haar dan de volgende overweging voor. Als haar dat mishaagt (die jeugdige leeftijd), waarom maakt ze hem dan niet van kind tot man (vs. 3-4)? Dat mishagen van de aanbedene ontbreekt bij Visscher. Hij vervangt dat door van de geopperde tegenwerpingen een gezamenlijk probleem te maken: dan weet ik wel raad voor ons (vs. 3).

Voor de uitgave van 1614 heeft vers 1 nog een wijziging ondergaan: de tijdsaanduiding ‘een nacht’ werd toegevoegd. Die specificatie komt ook voor in Visschers bron en maakt het verzoek van de onervaren jongeling wat meer uitgesproken dan zijn wat voorzichtiger geformuleerde bede uit de eerdere versies om eens bij haar te mogen slapen.

520 Soortgelijke noties over sexuele initiatie in Q.3.11 en Q.7.13.

Annotaties

2	soo: dan
3	dat: wat
4	soo: dan

Overlevering

Br^2/1 p. 66; Lm p. 44 (2F2v); Ep p. 120

Varianten

1	begeer Br^2/1 Ep < begheer Lm; een nacht, by u Br^2/1 < by u, Lm, by u Ep; Lief Br^2/1 Ep < Lieff Lm
2	slapen, Br^2/1 Ep < slaepen, Lm; soo Br^2/1 Lm < so Ep; segt Br^2/1 Ep < seght Lm; kint: Br^2/1 Lm < kint, Ep
3	segt, Br^2/1 < segt Lm Ep; raet, Br^2/1 < raet; Lm, raet Ep; an, Br^2/1 Ep < an! Lm
4	kindt, soo Br^2/1 < kint Lm, kint, so Ep; Man. Br^2/1 Ep < man. Lm

Correctie

Nr	15 < 18 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Bron
Dousa Epigrammata 1.31⁵²¹
In Charitillam.

Posco tuam quoties noctem mihi, protinus annos

Obijcis, & puerum me Charitilla vocas.

Vera refers, fateor: sed si tibi displicet istud,

Cur non de puero me facis ergi virum?

521 Geciteerd naar: Dousa, Epigrammatum lib. II (Ed. Heesakkers), p. 28.

Q.5.16

De ik-persoon vertelt dat hij door zijn aanbedene voor een dief is uitgemaakt, omdat hij haar een paar zoenen gegeven heeft. Die beschuldiging mag nogal paradoxaal genoemd worden: een verwijt van diefstal nadat men iets gegeven heeft! De achterliggende redenering van de aanbedene is echter dat de ik-persoon de kussen aan haar ontstolen heeft.

Na zijn introductie geeft de ik-persoon vervolgens (vs. 3-6) in de directe rede de dialoog tussen hem en zijn aanbedene weer naar aanleiding van die beschuldiging. Zijn tegenspeelster confronteert de ik-figuur met de vraag van wie hij opdracht voor die kussen heeft gekregen. Deze riposteert daarop als volgt. Hoe kan hij, die gegeven heeft, een dief zijn? De diefstal door de aanbedene gepleegd, is juist veel groter. Zij heeft immers tijdens het zoenen zijn hart gestolen.

Voor de editie 1614 heeft dit gedicht een opvallende verandering ondergaan. Richt de ik-persoon zich in Lm rechtstreeks tot zijn liefje (vs. 1-2), in Br^2/1 spreekt hij óver haar. Deze ingreep komt de coherentie van het gedicht ten goede.

Annotaties

1	in't stormen: bij het stoeien
3	Met verlof: als ik zo vrij mag zijn; bevolen: opgedragen

Overlevering

Br^2/1 p. 66; Lm p. 66 (2I1v)

Varianten

1	ick Br^2/1 < ick u Lm; gaf Br^2/1 < gaff Lm; Lief, Br^2/1 < Lieff,, Lm
2	gaetse Br^2/1 < gaet ghy Lm; dief: Br^2/1 < dieff: Lm
3	verlof Br^2/1 < oorloff, Lm
4	ick Br^2/1 < ick Lieff Lm; Dief, Br^2/1 < dieff, Lm
5	selfs bedreven: Br^2/1 < selffs bedreven, Lm
6	int Br^2/1 < in't Lm; ghy Br^2/1 < ghy my Lm

Correctie

Nr	16 < 19 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Editie

VdL 1, p. 50, 144

Oeuvre

Het thema van de hartedief komt eveneens ter sprake in Q.4.5.

Varia

Deze ‘quick’ inspireerde Gysbert Japicx tot een uitvoerige versie in het Fries van drie achtregelige strofen. Het verscheen in diens Friesche rymlerye (1668).⁵²²

522 Scheltema, Anna en Maria Tesselschade, p. 85-86 (verwijzend naar nr. 3.16); Japicx, Wurken, dl. 1, p. 37, dl. 2, p. 36-37; Japix, Gysbert Japix. Een keuze uit zijn werk, p. 109, 252-253 (alwaar een verwijzing naar Q.5.16 in T'Loff vande mutse uit 1612. De genoemde nummering is echter die uit de Brabbeling).

Q.5.17

Een meisje dat nogal opgeeft van haar vriendelijkheid, schoonheid en rijkdom wordt daarop aangesproken. Ze zegt het zelf en daarom is het niet serieus op te vatten.

Het gedicht is een bewerking van epigram 1.64 van Martialis. Ook Marot maakte er een eigen versie van, die in 1547 voor het eerst verscheen.⁵²³ In tegenstelling tot Marot en Visscher draagt het opscheppende meisje bij Martialis een naam, Fabulla. Ze is knap, jong en rijk. Dat wordt allemaal beaamd. Echter, zo luidt de waarschuwing aan het adres van Fabulla, als ze zichzelf teveel prijst, dan is ze dat allemaal niet. Marot brengt een eigen aanvulling aan in zijn bewerking. Na elke positieve kwaliteit van het meisje, bij hem achtereenvolgens mooi, rijk en oprecht, voegt hij een versregel toe waarin degenen die dat ontkennen veroordeeld worden. Marots versie telt dan ook acht regels in tegenstelling tot de vier van Martialis en Visscher, bij wie een dergelijke aanvulling ontbreekt. De twee laatste regels van Marot sluiten weer erg dicht aan bij die van Martialis door de herhaalde opsomming van de positieve eigenschappen van het meisje en de waarschuwing dat ze die verliest als ze daar zelf (teveel) over opgeeft. Roemer Visscher is in zijn afsluitende formulering directer dan Martialis en Marot, die beiden immers nog een zeker voorbehoud inbouwen met een door ‘als’ ingeleide bijzin. Visscher daarentegen constateert zonder meer dat ze zelf over haar kwaliteiten opgeeft en daarom een loopje met de waarheid neemt. Diens bewerking sluit in elk geval dichter aan bij Martialis dan bij die van Marot.

523 Eerdere bronvermeldingen in: Lm, p. [9] (§5r) (alleen naar Martialis, en wel nr. 1.65); VdL 1. p. XXXIV, 144.

Annotatie

2	schoon: mooi
3	bouwens: bovenrokken, meestal ruim geplooid, versierd en van kwaliteitsstoffen vervaardigd
4	jocken: een loopje met de waarheid nemen

Overlevering

Br^2/1 p. 66; Lm p. 66 (2I1v)

Varianten

1	vriendelijck Meysgen, Br^2/1 < vruntlick Meysken, Lm; wel, Br^2/1 < wel; Lm
2	vel, Br^2/1 < vel; Lm
3	ghelt, Br^2/1 < gelt, Lm; bouwens en Br^2/1 < bouwens, van Lm
4	segt Br^2/1 < seght Lm; selfs, Br^2/1 < selffs, Lm; ist Br^2/1 < soo isset Lm

Correctie

Nr	17 < 20 Br^2/1 (zie Q.5.13)
2	lijf, < lijf Br^2, lijf, Br^1, lijff, Lm (herstel interpunctie op basis van de eerdere redacties)

Editie

VdL 1, p. 50-51, 144

Bronnen
Martialis 1.64

Bella es, novimus, et puella, verum est,
et dives, quis enim potest negare?
sed cum te nimium, Fabulla, laudas,
nec dives neque bella nec puella es.

Marot Épigr. 4.6 (ter vergelijking)
D'une qui se vante

Vous estes belle, en bonne foy.
Ceulx qui disent que non, sont bestes.
Vous estes riche, je le voy,
Qu'est il besoin d'en faire enquestes?
Vous estes bien des plus honnestes:
Et qui le nye est bien rebelle.
Mais quand vous vous louez, vous n'estes
Honneste, ne riche, ne belle.

Q.5.18

Gedicht waarin aan de hand van de gemoedstoestand van een schoenlapper gedemonstreerd wordt dat geld niet gelukkig maakt. Toen hij hard moest werken, was hij opgewekt, maar tot welstand gekomen maakt hij zich steeds zorgen. Daarom ware het te wensen dat hij weer zorgeloos schoenen zou kunnen lappen.

Deze ‘quick’ volgt net als Q.4.29 het stramien van epigram 4.51 van Martialis. Iemand was gelukkiger en onbezorgder toen hij in minder goeden doen was dan nu hij tot welstand geraakt is. Deze constatering geeft aanleiding tot de bede dat hij weer in zijn vroegere (mindere) omstandigheden mag geraken. In afwijking van Martialis laat Visscher in zijn bewerkingen de eigennaam (Caecilianus) achterwege. Q.4.29 staat dichter bij de oorspronkelijke versie van Martialis want in beide gevallen staat de manier waarop iemand zich verplaatst centraal (bij Martialis te voet of met een draagstoel; bij Visscher te voet of te paard). Voor deze variant is Visscher uitgegaan van een eerlijk ambacht, dat van de schoenlapper.

Vers 3 werd al via de lijst van errata in Br¹ aangepast, maar die wijziging werd in Br² niet gehonoreerd. Ze werd echter wel van belang geacht, want in de lijst van errata aldaar werd ze nogmaals opgenomen.

Annotaties

1	Doe: toen; Pothuys: schoenmakerswerkplaats (in uitbouw aan huis)
2	Doe: toen
3	Dan: maar; spoen: spoeden
5	sorghen: bezorgd zijn
7	Dan: behalve; sonder treuren: zonder zorgen

Overlevering

Br^2/1 p. 66

Varianten

2	Doe Br^2 < doe Br^1
3	nu men Br^2c/1c < doemen Br^2/1; siet Br^2c/1c < sach Br^2/1
5	beven, Br^2 < beven: Br^1

Correcties

Nr	18 < 21 Br^2/1 (zie Q.5.13)
5	sietmen < *s*ietm*.*n Br^2, sietmen Br^1 (basis voor correctie)

Editie

VdL 1, p. 51, 145

Bron
Martialis 4.51

Cum tibi non essent sex milia, Caeciliane,

ingenti late vectus es hexaphoro:

postquam bis decies tribuit dea caeca sinumque

ruperunt nummi, factus es, ecce, pedes.

quid tibi pro meritis et tantis laudibus optem?

di reddant sellam, Caeciliane, tibi.

Oeuvre

Ook 4.29 is eveneens een bewerking naar epigram 4.51 van Martialis.

Q.5.19

Gedicht over ene Jan die het goed gaat, want alles wat hij heeft bezit hij alleen. In één geval echter blijkt dat niet op te gaan. Hij moet zijn vrouw met anderen delen.

Het gedicht is bewerkt naar epigram 3.26 van Martialis. Ook Marot maakte er een eigen variant van, voor het eerst verschenen in 1547.⁵²⁴ Alle versies volgen een zelfde patroon. Ze sommen, met wat variaties, een aantal bezittingen op die van de hoofdpersoon alleen zijn. Daarna volgt dan de constatering dat deze wel zijn vrouw met anderen moet delen. Het thema moet een zekere aantrekkingskracht gehad hebben. Zo slaagde Heinrich Bebel er in zijn Facetiae (1508-1512) in dit gevoelige onderwerp in slechts twee regels tot zijn essentie terug te brengen:

Vir bonus es: sed vix talis reperitur in orbe,
Coniux communis: caeterea solus habes.⁵²⁵

Ofwel: ‘Je bent een man in goeden doen, zoals er nauwelijks een tweede ter wereld te vinden is. Je vrouw is gemeenschapsbezit; de rest heb je wel alleen’.

Bij Martialis heet de bedrogen echtgenoot Candidus. Zowel Marot als Roemer Visscher - en deze mogelijk in aansluiting bij Marot - kiezen voor een naam die zowel in het Frans (Jehan Jehan) als het Nederlands (Jan) geassocieerd kon worden met een sul of sukkel, en ook nog wel met een bedrogen echtgenoot.⁵²⁶

524 Eerdere bronvermeldingen in: Lm, p. [8] (§4v) (alleen Martialis); Kalff, Geschiedenis Nederlandsche letterkunde [...] 16de eeuw, dl. 2, p. 351, n. 2 (alleen Martialis); VdL 1, p. XXXIV, 145.

525 Vindplaats en citaat in: Marot, Oeuvres poétiques, dl. 2, p. 1148-1149.

526 Voor de Franse voornaam, waarbij het dubbele gebruik bedoeld is om de symboliek ervan te intensiveren, zie: Marot, Oeuvres poétiques, dl. 2, p. 1148; Koopmans/Verhuyck, Een kijk op anekdotencollecties, p. 276-277. Voor het Nederlandse ‘Jan’ met de connotatie ‘sul’, zie: WNT 7.1, kol. 191.

Annotaties

1	Jan: als voornaam hier wellicht ook gebruikt om een sul te typeren (zie inleiding); hof: tuin
2	pacht: pachtinkomsten
4	op u wacht: voor u zorgt
7	costelijcke: kostbare
8	al dat u is van noot: alles wat u nodig hebt
9	Dan: maar; gantsch: helemaal; wederstoot: tegenslag
10	dan dorst: maar [ik] durf
11	Wijf: vrouw; soomen seyt: naar men zegt

Overlevering

Br^2/1 p. 67; Lm p. 56-57 (2G4v-2H1r)

Varianten

1	hof, Br^2/1 < hoff; Lm
2	pacht, Br^2/1 < pacht; Lm
3	lof, Br^2/1 < lof; Lm
4	wacht, Br^2/1 < wacht; Lm
5	cracht, Br^2/1 < cracht: Lm
6	ghenoech, Br^2/1 < ghenoech Lm; of broot, Br^2/1 < off broot; Lm
7	zyden cleederen, een costelijcke dracht, Br^2/1 < sijde cleederen en costelicke dracht; Lm
9	of Br^2/1 < off Lm
10	neen: Br^2/1 < neen, Lm
11	Wijf Br^2/1 < wijff Lm; hebt ghy Br^2/1 < hebdy Lm

Correctie

Nr	19 < 22 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Editie

VdL 1, p. 51, 145

Bronnen
Martialis 3.26

Praedia solus habes et solus, Candide, nummos,

aurea solus habes, murrina solus habes,

Massica solus habes et Opimi Caecuba solus,

et cor solus habes, solus et ingenium.

omnia solus habes - hoc me puta nolle negare - ,

uxorem sed habes, Candide, cum populo.

Marot Épigr. 4.8
De Jehan Jehan

Tu as tout seul, Jehan Jehan, vignes & prez.
Tu as tout seul ton coeur & ta pecune.
Tu as tout seul deux logis dyaprez,
Là où vivant ne pretend chose aucune.
Tu as tout seul le fruict de ta fortune.
Tu as tout seul ton boire, & ton repas.
Tu as tout seul toutes choses fors une:
C'est que tout seul ta femme tu n'as pas.

Q.5.20
Op een beeldt van Venus.

Venus, in de gedaante van een beeld, spreekt de heren toe. Ze verklaart waarom haar de appel, de prijs voor de mooiste godin, ontnomen is. Zij - als beeld wel te verstaan - eet en drinkt namelijk niet. De heren hoeven zich daarom niet te verbazen dat ze zo stijf als een plank is, want, zo sluit ze met een klassiek adagium af: ‘Zonder Ceres en Bacchus heeft Venus het koud’. Met andere woorden: de liefde gedijt niet zonder spijs en drank.

Het gedicht is een getrouwe navolging van epigram 1.27 van Marot,⁵²⁷ die het vervaardigde naar aanleiding van een concrete gebeurtenis. In oktober 1530 kreeg de Franse koning Frans I uit Italië een marmeren beeld van Venus ten geschenke, een gebeurtenis die met de nodige ruchtbaarheid gepaard schijnt te zijn gegaan. Er werden Neolatijnse gedichten over geschreven, onder andere door Theodorus Beza, en Marot liet zich inspireren tot twee gedichten in het Frans, waarvan het door Visscher bewerkte het laatste is.⁵²⁸ In zijn epigram plaatst Marot de koude schoonheid van een doods beeld tegenover de warme, niet te beconcurreren schoonheid van een levend iemand. Daarbij beroept hij zich op een voor deze situatie zeer toepasselijk adagium van Terentius (Eunuchus 732): ‘Sine Cerere et Libero friget Venus’.⁵²⁹ Het geeft aan dat de liefde gevoed moet worden, met spijs en drank. Erasmus besprak in een van zijn Adagia (2.3.97)⁵³⁰ dit spreekwoord binnen een kader van verwante gezegden.⁵³¹ Roemer Visscher tot slot heeft in elk geval geen aanleiding gevonden om nog in Marots gedicht in te grijpen. Hij vertaalde het, zoals al aangegeven, zeer getrouw.⁵³²

527 Eerdere bronvermelding in: VdL 1, p. XXXVI, 145.

528 Over de specifieke aanleiding tot deze gedichten, Épigrammes 1.26-27, zie: Marot, Oeuvres poétiques, dl. 2, p. 1002-1003.

529 ‘Zonder Ceres en Bacchus heeft Venus het koud’. Liber was een andere benaming voor zowel Bacchus als Dionysus.

530 De traditionele nummering van Erasmus' Adagia bestaat uit drie onderscheiden cijferreeksen. Vrij recent is daarnaast ook een gewone doorlopend getelde nummering in gebruik genomen, waarbij van de eerste twee getallen een cijfer wordt afgetrokken en het eindcijfer gelijk blijft. Dat resulteert in het nieuwe nummer 1297 voor adagium 2.3.97. Omdat in alle edities van de volledige werken van Erasmus de traditionele nummering te vinden is, beperk ik me vanwege de overzichtelijkheid daartoe. De lopende, zogenoemde ‘Amsterdamse’ editie van de Opera omnia hanteert zowel de traditionele als de nieuwe nummering.

531 Erasmus, Opera omnia, dl. 2.3, p. 312-315. Zie voor een Nederlandse vertaling: Erasmus, Spreekwoorden. Adagia, p. 302-303. Erasmus geeft net als Marot en Visscher de variant van het spreekwoord met Bacchus als god van de wijn in plaats van Liber.

532 In de beeldende kunst was het Hendrick Goltzius (1558-1617) die voor een echte introductie van het thema in de Nederlanden zorgde. Sedert 1588 verbeeldde hij wat wel zijn favoriete onderwerp genoemd mag worden in een rijke variatie aan voorstellingen en gebruikte materialen en technieken. Zie: Leeflang/Luijten, Hendrick Goltzius, nr. 78, 83, 87, 99, 100, met nadere informatie over het thema en Goltzius' rol in de verbeelding ervan op p. 203-204, 241-242, 275-277.

Annotaties

1	certeyn: voorwaar
2	Appel: een gouden appel, de hoofdprijs in de wedstrijd welke godin, Juno, Minerva of Venus, de mooiste was. De beslissing was in handen van een zeer knappe man, de Trojaanse koningszoon Paris, die voor Venus koos; schoonheyt reyn: pure schoonheid
6	Ceres en Bacchus: goden (klassieke mythologie) van respectievelijk de landbouw en het graan en van de wijn, hier tevens fungerend als personificaties van spijs en drank

Overlevering

Br^2/1 p. 67

Varianten

3	mijnen Br^2 < mynen Br^1

Correctie

Nr	20 < 23 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Editie

VdL 1, p. 51, 145

Bron
Marot Épigr. 1.27
La mesme Venus de Marbre dict en Vers Alexandrins

Seigneurs, je suis Venus: je vous dy celle mesme
Qui la Pomme emporta, pour sa beaulté suprême:
Mais tant ravie suis de si haulte louange
Que viande, & liqueur je ne boy, & ne mange.
Doncq' ne vous estonnez, si morte semble, & royde:
Sans Ceres, & Bacchus tousjours Venus est froyde.

Q.5.21

De ik-persoon confronteert de aangesprokene - waarbij het onduidelijk is of het een man of een vrouw betreft - met zijn visie op de reden waarom deze altijd zo zoet ruikt naar bepaalde geurtjes. Ze dienen om diens stank te verbergen. Hij onderstreept zijn standpunt met een destijds gangbaar speekwoord (vs. 5, 7): ‘Stinkende luiden hebben/dragen graag riekende kruiden’.⁵³³

Het gedicht is een tamelijk vrije bewerking van epigram 2.12 van Martialis.⁵³⁴ De ik-figuur confronteert daar ene Postumus met de vraag waarom zijn kussen naar mirre ruiken en waarom hij altijd een vreemd luchtje om zich heen heeft. Dat is maar verdacht. Iemand die altijd goed ruikt, ruikt juist niet goed (van zichzelf, wel te verstaan). Visscher nam het thema over van iemand die zijn eigen onwelriekendheid camoufleert met lekkere luchtjes maar werkte het minder specifiek uit dan Martialis. Zo blijft het geslacht van de aangesprokene bij Visscher in het ongewisse en ook een aspect als de kussen laat hij achterwege. Daarentegen noemt hij wel meer soorten reukwaren (vs. 2).⁵³⁵

Tussen de redacties Br^2/1 en Lm doen zich redactionele varianten voor die duiden op een herziening van de tekst voor de uitgave van 1614. Zo is de woordvolgorde in de verzen 1-2 gewijzigd en in de verzen 4 en 7 is sprake van een iets ander woordgebruik. Bovendien verschillen de regelaantallen.

533 Harrebomée, Spreekwoordenboek, dl. 3, p. 269.

534 Eerdere bronvermelding in: Kalff, Geschiedenis Nederlandsche letterkunde [...] 16de eeuw, dl. 2, p. 351, n. 2.

535 Kalff (Geschiedenis Nederlandsche letterkunde [...] 16de eeuw, dl. 2, p. 352) oordeelt negatief over Visschers vertaling. Hij vindt de Nederlandse dichter ‘wanhopig duidelijk’, terwijl de Latijnse zijn lezers te denken overlaat. Volgens Kalff heeft Visscher het oorspronkelijke gedicht verwaterd, de fijnheid ervan verminderd.

Annotaties

2	Van: naar; Ambra: amber, reukstof gewonnen uit de potvis; Zivetta: civet, reukstof afgescheiden door de civetkat; Musceliaet: muskus, reukstof afgescheiden door mannelijke muskusdieren, een soort hert
3	Dan: behalve; om beters wille: omwille van iets beters (namelijk het verdoezelen van de eigen stank)
4	verburghen quaet: verborgen gebrek
7	ruyckende: welriekende

Overlevering

Br^2/1 p. 67; Lm p. 67 (2I2r)

Varianten

De redacties Br^2/1 tellen acht regels, waar Lm er zes heeft. De versregels 5-6 uit Lm zijn in de latere redacties verdeeld over vier regels.

1	u, Br^2/1 < u Lm; altijt ruyckt Br^2/1 < altijt Lm
2	Van Ambra, Zivetta, ofte Musceliaet, Br^2/1 < Ruyckt van amber, zibetta oft muskeliaet, Lm
3	doet? Br^2 < doet, Br^1 Lm
4	u verburghen Br^2/1 < alsoo u verborghen Lm
5-6	luyden // Met grooter Br^2/1 < luyden, met groote Lm
7-8	ruyckende Cruyden, // Ende Br^2/1 < wel-ruyckende cruyden, en Lm

Correctie

Nr	21 < 24 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Bron
Martialis 2.12

Esse quid hoc dicam quod olent tua basia murram

qoudque tibi est numquam non alienus odor?

hoc mihi suspectum est, quod oles bene, Postume, semper:

Postume, non bene olet qui bene semper olet.

Q.5.22

De ik-persoon laat zich zeer in mineur uit over zijn kansen bij het vrouwelijke geslacht. Hij vreest namelijk zijn hart te verliezen aan juist dat ene meisje in het land dat niet van plan is te trouwen. En mocht het zo zijn dat hij een aantrekkelijk meisje vindt dat wel met het andere geslacht wil verkeren, dan zal een ander hem voor zijn en haar jawoord verwerven. Die vangt dan de vogel, terwijl hem het lege nest rest. Deze laatste conclusie heeft alle kenmerken van een spreekwoord, maar aldus geformuleerd konden nog geen andere vindplaatsen achterhaald worden.⁵³⁶

Het gedicht is een bewerking van het octaaf van sonnet 31 uit het Second Livre des Amours van Ronsard.⁵³⁷ Visscher volgt het patroon daarvan, maar legt wel eigen accenten.⁵³⁸ Zo is de oppositie bij Ronsard er een tussen een uiterst onvriendelijk en een allerliefst meisje. Visscher spitst die tegenstelling toe op het al dan niet bereid zijn om een huwelijk aan te gaan. Ook het element dat een ander hem voor zal zijn om het tot trouwen genegen meisje het hof te maken ontbreekt bij Ronsard. In plaats daarvan geeft deze een bij Roemer Visscher ontbrekende opsomming van de elementen waarmee de ik-persoon de aanbedene voor zich probeert te winnen (vs. 7). Visscher ziet er verder, zoals hiervoor reeds aangegeven, van af om Ronsards hele sonnet te bewerken. In plaats van met het sextet rondt hij af met een pregnante, spreekwoordelijk aandoende formulering. Visscher hanteert wel nog een zelfde gekruist rijmschema als Ronsard, een schema dat bij deze laatste in het octaaf van een sonnet nogal uitzonderlijk blijkt te zijn.⁵³⁹

De kleinere redactionele varianten in de verzen 3, 6 en 9 tussen de redacties Br^2/1 enerzijds en Lm en Ep anderzijds wekken de indruk dat de tekst voor de uitgave van 1614 nog wat werd bijgewerkt.

536 Pas in de achttiende-eeuwse spreekwoordenverzameling van Tuinman staan verwante formuleringen: ‘De vogel is ontvlogen en heeft het ledige nest gelaten’ (WNT 22.1, kol. 487); ‘Hij vindt het nest ledig’ (Harrebomée, Spreekwoordenboek, dl. 2, p. 121).

537 Eerdere bronvermelding in: Foncke, ‘Over Roemer Visscher en zijn “tuyters”’, p. 179-180.

538 Fonckes kwalificatie van de navolging als ‘woordelijk weergegeven’ (‘Over Roemer Visscher en zijn “tuyters”’, p. 179) en ‘deunt [...] zijn model na’ (idem p. 180) doet geen recht aan Visschers inventiviteit. Alleen vers 9 noemt hij als originele bijdrage van Visscher.

539 Foncke, ‘Over Roemer Visscher en zijn “tuyters”’, p. 180.

Annotaties

1	Soo: als; Dochter: meisje, jonge vrouw
2	te houwen ... sinnen: van plan is te trouwen
3	verstant: bewustzijn
4	t'ongheluck: de ongunstige loop der omstandigheden
5	soo: als; soetelijck Dier: aantrekkelijk meisje; vinnen: vinden
6	geern: graag; doen het best: mogelijke interpretaties: 1. ‘doen wat het beste is [= trouwen]’; 2. ‘“het” [= geslachtsverkeer hebben] bij voorkeur doen’^540
7	d'een sot ... beginnen: de een of andere dwaas zal vóór mij beginnen [haar het hof te maken]
8	verwerven accoort: een positieve reactie ontvangen; request: hier: aanzoek

540 Het WNT (3.2-3, kol. 2728) geeft vindplaatsen uit de eerste helft van de zeventiende eeuw (Bredero, De Brune) voor ‘het doen’ in de betekenis van ‘geslachtsverkeer hebben’. Uit het variantenapparaat valt op te maken dat ‘het’ in de redacties Br^2/1 een bewuste vervanging is voor het eerder gebruikte ‘haer’. Mogelijk moest die wijziging dienen om het woordspelige karakter van de frase ‘doen het/haer best’ te versterken. Bovendien zou de vergelijking met de moeder in deze versregel ook op een associatief verband met sexuele omgang kunnen wijzen. Zo wordt dit fenomeen in Cornelis Everaerts spel Aerm inde buerse omschreven als: ‘leeren hu spelen sulc een toerken [= u zo'n kunstje leren verrrichten] [...] // ghelyc hu vaerken hu moerken [= uw vadertje uw moedertje] dede’ (Everaert, De spelen (Ed. Hüsken), dl. 2, p. 586, vs. 332-333).

Overlevering

Br^2/1 p. 67; Lm p. 44-45 (2F2v-3r); Ep p. 115

Varianten

1	Dochter Br^2/1 < dochter Lm Ep; in't Br^2/1 < int Lm Ep; gantsche Br^2/1 Lm < gantse Ep
2	die Br^2/1 < Die Lm Ep; gheensins Br^2/1 Lm < geensins Ep; te Br^2/1 < tot Lm Ep; houwen wil Br^2/1 Lm < Huwen wilt Ep
3	die sal my Br^2/1 < Die sal Lm Ep
4	t'ongheluck Br^2/1 < t'ongeluck Lm Ep; beminnen: Br^2 Lm < beminnen? Br^1, beminnen, Ep
5	soo Br^2/1 Lm < so Ep; erghens Br^2/1 Lm < ergens Ep; soetelijck Dier can Br^2/1 Ep < soetelick dier kan Lm
6	die geern Br^2 < die geern, Br^1, Dat gaern Lm Ep; Moeder, Br^2/1 < moeder Lm Ep; het Br^2/1 < haer Lm Ep
7	d'een Br^2/1 < D'een Lm Ep
8	verwerven Br^2/1 Ep < ververwen [sic] Lm; accoort Br^2/1 < Accoort Lm Ep; zijn Br^2/1 Ep < sijn Lm; request: Br^2/1 < Request: Lm, request, Ep
9	de Br^2/1 Lm < die Ep; Voghel, Br^2/1 < voghels, Lm, Vogels Ep; leghe nest. Br^2/1 Lm < lege Nest. Ep

Correcties

Nr	22 < 25 Br^2/1 (zie Q.5.13)
7	sot < *s*o*t* Br^2, sot Br^1 Lm Ep (basis voor correctie)

Editie

VdL 1, p. 52, 145-146

Literatuur

Foncke, ‘Over Roemer Visscher en zijn “tuyters”’, p. 179-180.

Bron
Ronsard Second Livre des Amours sonnet 31⁵⁴¹

S'il y a quelque fille en toute une contrée,
Qui soit inexorable, inhumaine et cruelle,
Tousjours elle est de moy pour dame rencontrée,
Et tousjours le malheur me fait serviteur d'elle.

Mais si quelcune est douce honneste aimable et belle,
La prinse en est pour moy tousjours desesperée:
J'ay beau estre courtois jeune accort et fidelle,
Elle sera tousjours d'un sot enamourée.

Sous tel astre malin je nasquis en ce monde!
>>Voyla que c'est d'aimer: ceux qui ont merité
>>D'estre recompensez sont en douleur profonde:

>>Et le sot volontiers est tousjours bien traité.
>>Ô traistre et lasche Amour que tu es malheureux!
>>Malheureux est celuy qui devient amoureux.

541 Ten behoeve van de vergelijking citeer ik het volledige sonnet.

Q.5.23
Op groote Vastelavont.

De ik-persoon spreekt een jong meisje op een wat raadselachtige manier aan over het feit dat niemand op de laatste dag van de vastenavond, de dinsdag voor Aswoensdag, haar is komen ‘souten’ (vs. 2). Zou dat betekenen dat ze niet bemind wordt? Met de letterlijke en heel specifieke figuurlijke betekenis van dat ‘zouten’ nu speelt Roemer Visscher in dit gedicht een spel. De term duidt namelijk ook op een gewoonte die vrijers het recht gaf om op de dag voor Aswoensdag bij hun aanbedene een bezoek af te leggen, blijkbaar als aanloop naar een mogelijk huwelijk (zie annotatie vs. 2). Zo'n bezoek heeft de aangesprokene niet mogen ontvangen en vandaar de zorgen of ze wel bemind wordt. De ik-persoon heeft wel een verklaring voor dat gebrek aan toenadering. Ze is namelijk erg scherp van tong. Visscher drukt dat uit met een metafoor waarin hij het motief van het ‘zouten’ vasthoudt: het mankeert haar niet aan pekel op haar vlees.

Door redactionele ingrepen in de titel en vers 2 is het moment waarop het gedicht betrekking veranderd. De redactie Lm speelt zich af daags na vastenavond, Br^2/1 daarentegen op vastenavond zelf.

Annotaties

Titel	Op groote Vastelavont: op de dag voor Aswoensdag (eigenlijk: de vooravond van de grote, veertigdaagse, vasten)
1	soo was ghesint: iets dergelijks van zins was
2	Die ... souten: die [namelijk] het plan koesterde om u vannacht [als vrijer] een bezoek te brengen; souten: op bezoek gaan bij het meisje dat men het hof maakt op de dinsdag van vastenavond volgens het recht dat men speciaal op die dag als vrijer daartoe heeft. Men noemde dat ook wel ‘zijn lief in het zout leggen’ (WNT 28, kol. 2418)^542
4	Wie ... verstouten: wie zou het wagen iets dergelijks [namelijk dat hij haar bemint] te zeggen
5	die: degene die; couten: praten
6	ghebreeckt: ontbreekt; Datter ... ghebreeckt: lees: dat het u niet aan pittigheid ontbreekt^543

542 Hoewel deze interpretatie stoelt op een citaat uit 1873 en betrekking heeft op oude gewoonten in de omgeving van Antwerpen, is de combinatie van de specifieke terminologie (‘zouten’), de specifieke dag (de dinsdag voor Aswoensdag) en de strekking van het gedicht (al dan niet bemind worden) van dien aard dat Roemer Visscher hier wel op dat speciale vastenavondgebruik moet doelen. Voor de duidelijkheid geef ik het desbetreffende citaat compleet: ‘Te Contich en in andere dorpen rond Antwerpen heeft een jonkman, die om een meisje vrijdt, het recht haar op dingsdag van Vastenavond te bezoeken, wat men noemt: zijn lief in het zout leggen. Met [...] Halfvasten bezoekt hij haar weder, en dan heet het: zijn lief in het zout omleggen. Zijn derde bezoek is vastgesteld op Paaschdag, en dan zegt men, dat hij zijn lief uit het zout haalt, d.i. alles met haar bespreekt voor het aanstaande huwelijk’. Het WNT geeft dit citaat bij het lemma ‘zout’ (dl. 28, kol. 2418); bij het lemma ‘zouten’ ontbreekt de hier gegeven, zeer specifieke betekenis.

543 Het WNT (12.1, kol. 982) wijst naar aanleiding van dit citaat op het figuurlijk gebruik van deze frase zonder deze nader te duiden. Hoewel de zegswijze aan een spreekwoordelijke uitdrukking doet denken, kon ze nog niet als zodanig getraceerd worden.

Overlevering

Br^2/1 p. 68; Lm p. 143 (2S4r)

Varianten

Titel	Op groote Vastelavont. Br^2/1 < Daechs nae groote Vasten-avont. Lm
1	in Br^2/1 < inde Lm; ghesint, Br^2/1 < ghesint Lm
2	u te nacht Br^2/1 < op u gisteren Lm
3	ghemint? Br^2/1 < gemint? Lm
6	Can Br^2/1 < Kan Lm; de Br^2/1 < die Lm
7	gheen Br^2/1 < geen Lm

Correctie

Nr	23 < 26 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Editie

VdL 1, p. 52, 146

Q.5.24

De ik-persoon geeft aan welke factoren hem op jacht hebben doen gaan naar het allerzuurste zoet, de liefde. Vervolgens richt hij zich rechtstreeks tot zijn aanbedene en hij geeft aan waarom zijn verdwaald gemoed bij haar rust heeft gezocht. Daardoor is hij nu gevangen tussen hoop en verlangen. Hij smeekt zijn aanbedene dan ook om zijn liefde te beantwoorden.

Annotaties

1	Prickelende: tot iets aanzettende; gheneghentheyt: neiging
2	voorghebeelde spoet: voor ogen gesteld geluk, voorspoed
3	Tyrannighe: tirannieke; lockende: verlokkende
5	wesen vroet: deugdzaam wezen
6	lodderlijcke: lieflijke
7	aen: bij; verdoolde moet: ronddolend gemoed
9	troost [...] u arme ghevanghen: beantwoord de liefdesgevoelens van uw arme gevangene (zie WNT 17.2, kol. 3291 voor deze specifieke betekenis)

Overlevering

Br^2/1 p. 68

Varianten

3	lockende Br^2c < loekende [sic] Br^2, lo*e/c*ende Br^1

Correctie

Nr	24 < 27 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Q.5.25

De ik-persoon confronteert de lezer met de visie van ene Hilleken. Al haar zusters zouden jaloers op haar zijn omdat men haar zo lang het hof heeft gemaakt. Die jaloezie zou dan te maken hebben met het feit dat haar zusters weinig aan hun jonge leven gehad zouden hebben. Volgens de ik-persoon klopt die redenering niet en hij legt Hilleken zíjn visie voor, in de directe rede en op een wat cryptische manier. Hij lijkt het volgende te bedoelen. De reactie van de zusters, die blijkbaar veel eerder in het huwelijk getreden zijn, is ingegeven door hun ervaring, waarvan ze zeker weten dat ook Hilleken die nodig heeft. Daarom willen ze Hilleken overgeven aan die vreugde waar alle vreugde om bedreven wordt (vs. 7). Dit lijkt een verhullende omschrijving van het echtelijke mingenot, dat dan het uiteindelijke doel en de beloning van alle hofmakerij zou zijn. Waarom Hilleken bij dat alles toch de indruk heeft dat haar zusters haar benijden, wordt niet goed duidelijk. Of zou ze alleen maar die indruk willen wekken als nog steeds niet gehuwde vrijster?

Er doen zich tussen de redacties Lm en Br^2/1 enkele redactionele varianten voor die wijzen op een aanpassing van de tekst voor de Brabbeling-editie van 1614. De voornaam Janneken werd veranderd in Hilleken (vs. 1). In de verzen 2, 3 en 7 is sprake van gewijzigd woordgebruik, wat tot nuanceringen in de betekenis leidt.

Annotaties

2	Dat ick ... vryen: vanwege het feit dat men zo lang naar mijn hand gedongen heeft
4	soo niet: zo is dat niet; dan: maar
5	Dat sy ... behoeft: datgene waarvan zij zeker weten dat u dat nodig hebt
6	gunst: genegenheid; gheven: overgeven
7	Aende vreucht ... bedreven: aan het mingenot waar alle plezier [uiteindelijk] om bedreven wordt

Overlevering

Br^2/1 p. 68; Lm p. 132-133 (2R2v-3r)

Varianten

1	Susters seyt Hilleken Br^2/1 < susters (seyt Janneken) Lm; benyen, Br^2/1 < benijen Lm
2	langh hebbe Br^2/1 < lange ben Lm
3	dat sy weynich Br^2/1 < datse niet Lm; jonge Br^2/1 < jonghe Lm
4	niet Meysken, dan Br^2/1 < niet, Meysken: Dan Lm; gheproeft, Br^2/1 < gheproeft Lm
5	ghewisselijck weten Br^2/1 < ghewisselick weeten Lm
6	gunst Br^2/1 < gonst Lm; gheven, Br^2/1 < gheven Lm
7	Aende vreucht, Br^2/1 < Die vreucht Lm; bedreven. Br^2/1 < verdreven. Lm

Correctie

Nr	25 < 28 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Q.5.26

Gedicht over ene Goossen die in alle toonaarden de lof zingt van zijn, blijkbaar niet al te toeschietelijke, aanbedene. Het is ‘haar’ voor en ‘haar’ na. Hij zou zijn bezit om haar willen geven en heeft omwille van haar al menig paar schoenen versleten. Dit alles lokt bij een begijntje de volgende reactie uit. Als er dan zoveel aan ‘haar’ gelegen is, zij heeft haar genoeg tot zijn beschikking. Met andere woorden: zij wil hem wel graag tegemoetkomen.

Met het woordenspel met ‘haar’⁵⁴⁴ zal in het geval van de begijn haar hoofdhaar bedoeld zijn, waarover zij, in tegenstelling tot nonnen bij wie het haar werd afgeschoren, wel beschikte.⁵⁴⁵ Ze kon dat dus, zelfs met enige graagte naar het lijkt, offreren aan een eenzame jongeman die duidelijk om ‘haar’ verlegen was.⁵⁴⁶

In tegenstelling tot de overige redacties maakt Lm geen onderscheid tussen de verschillende betekenissen van het homoniem ‘haar’ door middel van de schrijfwijze. Op alle plaatsen wordt ‘haer’ gebruikt. Ook Ep en Br^2/1 gebruiken deze vorm voor ‘haar’ in de functie van persoonlijk en bezittelijk voornaamwoord. Voor het daarmee contrasterende ‘haar’ in de functie van zelfstandig naamwoord, waarmee Roemer Visscher het woordenspel vorm geeft, hanteren ze daarentegen een afwijkende spelling (vs. 9 en 11): ‘haar’ (Ep) en ‘hayr’ (Br^2/1).

544 Het is een van de gedichten die in de inleiding tot T'Loff vande mutse (p. [9] (§5r)) expliciet vermeld worden vanwege de kwaliteit van het woordenspel, zie verder alhier de commentaar bij deze passage.

545 De dracht van religieuzen is nog relatief weinig onderzocht. Contacten met de heer Staal van het Museum Het Catharijneconvent te Utrecht en met de heer Van Liebergen van het Museum voor Religieuze Kunst te Uden (juli 2003) bevestigden het vermoeden dat bij de aan hun religieuze geloften gebonden nonnen het hoofdhaar werd afgeschoren in tegenstelling tot de begijnen, die niet door geloften gebonden waren.

546 Van der Laan (dl. 1, p. 147) suggereert dat ‘haar’ in vs. 11 zou zinspelen op het spinnen van de begijnen. Daartoe doet hij een beroep op een versregel in Q.2.5 (vs. 4), waarin zonder nadere invulling sprake is van spinnen in de Kalverstraat en waarbij Van der Laan onder andere aan de spinnerij van de Begijnen daar in de buurt dacht. Voor die bewuste passage lijkt echter het Clarissenklooster meer in aanmerking te komen (zie aldaar). Verder verwijst Van der Laan naar het spreekwoord ‘Alle ding zal blijven, als 't was: 't Bagijntje moet spinnen vlas, En de pater drinken uit het groote glas’ (Harrebomée, Spreekwoordenboek, dl. 1, p. 27). Van der Laans suggestie lijkt echter nogal gezocht, te meer omdat ‘haar’ in de betekenis van materie om te spinnen eigenlijk niet voorkomt. Alleen de betekenis van ‘beestenhaar bestemd om er weefsels en dergelijke van te maken’ sluit daar enigszins bij aan, maar de bewijsplaatsen daarvoor zijn van latere datum (WNT 5, kol. 1416). De eerst opkomende gedachte bij dit woordenspel, ‘hoofdhaar’, lijkt daarom toch het meest voor de hand liggend.

Annotaties

1	eenicheyt: alleenzijn; op ... Mensch: aan zijn beminde
2	Goossen: mansnaam, ook wel gebruikt ter typering van een dom iemand; nae haer ... wensch: naar haar gaat al mijn verlangen uit
4	duchten: vrezen
6	goet: bezit
7	wesen: voorkomen
10	Bagijnken vande vesten: begijntje van [een klooster nabij] de vesten of stadswallen (Het Amsterdamse Begijnhof was, net als een aantal andere kloosters, destijds dicht bij de
	stadswallen gelegen, en wel aan het einde van de Nieuwe Zijds Voorburgwal. Met de Alteratie in 1578 werden ze allemaal opgeheven)
11	tot uwen besten: tot uw beschikking

Overlevering

Br^2/1 p. 68; Lm p. 13-14 (2B3r-v); Ep p. 109-110

Varianten

1	Lief Mensch, Br^2/1 < lieff mensch, Lm Ep
2	Goossen, Br^2/1 Lm < Gosen Ep; wensch, Br^2 Lm Ep < wensch Br^1
3	verlanght Ziel, Br^2/1 < verlangt ziel, Lm Ep; sin Br^2/1 Ep < sin, Lm; ghemoet, Br^2/1 Lm < gemoet, Ep
4	hopen Br^2/1 Ep < hoopen Lm
5	singhen Br^2/1 Lm < singen Ep
6	soo gaf Br^2/1 Lm < so gaff Ep; goet, Br^2/1 Lm < goet: Ep
7	Hemels wesen, Br^2/1 < hemels wesen Lm Ep
8	Verslyten Br^2/1 < Verslijten Lm Ep; Jaers Br^2/1 < jaers Lm Ep; soo Br^2/1 Lm < so Ep; schoen, Br^2/1 Ep < schoen. Lm
9	dan Goossen Br^2/1 Ep < dan, Goossen, Lm; soo Br^2/1 Lm < so Ep; hayr Br^2/1 < haer Lm, haar Ep
10	Bagijnken Br^2/1 Lm < Bagynken Ep; vesten, Br^2/1 Lm < vesten Ep
11	hayrs Br^2/1 < (sey sy) haers Lm, haars Ep; ghenoech Br^2/1 Lm < genoech Ep

Correcties

Nr	26 < 29 Br^2/1 (zie Q.5.13)
8	des < der Br^2, des Br^1 Lm Ep (genitiefvorm gecorrigeerd op basis van deze drie vindplaatsen)

Editie

VdL 1, p. 52, 146-147

Oeuvre

Het volgende gedicht (Q.5.27) bevat een kritische noot over de hoogdravende taal van Goossen.

Q.5.27

De dichter kapittelt Goossen - duidelijk in aansluiting bij het voorafgaande gedicht - over de ophemelende woorden waarmee hij zich over zijn aanbedene, als ware zij een godin en heilige, uitlaat. Hij doet er beter aan te zwijgen. De aardse liefde gebiedt immers, wil men werkelijk tastbaar resultaat zien waarmee hier zeker ook nageslacht bedoeld is, dat men voor een dergelijke aanbedene op de knieën gaat en zijn toewijding, ofwel zijn zaad, bij haar uitstort. Kortom: het gedicht is een uitwerking van het adagium ‘geen woorden, maar daden’. Daarbij maakt Visscher speels gebruik van de tegenstelling tussen hemels en aards, die hij verbindt via het gegeven dat men in beide sferen voor iemand in aanbidding en toewijding op zijn knieën kan en liefst zal gaan.

Deze reactie op het voorafgaande gedicht komt alleen in de redacties Br^2/1 voor, terwijl dat eerdere gedicht zelf wel in alle aan Br^2/1 voorafgaande verzamelingen van Visschers werk opgenomen is. Dit zou kunnen betekenen dat Roemer Visscher bij het samenstellen van de editie 1614 alsnog geïnspireerd is tot het schrijven van dit badinerende vervolg, maar met zekerheid valt daar niets over te zeggen.

Annotaties

1	Goossen: mansnaam, ook wel gebruikt ter typering van een dom iemand (zie ook de kwalificatie ‘botterijck’ in vs. 5); verwermde loghen: opgewarmde leugen
3	Wiens: wier; is neder ghevloghen: naar beneden is komen vliegen
4	Sanctinne: heilige
5	botterijck: domoor; creatuerlijcke minne: aardse liefde
6	te storten: uit te storten; vruchten: ‘resultaat’ én ‘nakomelingschap’
7	sulcke: een dergelijk iemand (= de ‘aertsche Goddinne’ uit vs. 2); devotie: verering, toewijding; bey: allebei

Overlevering

Br^2/1 p. 69

Varianten

2	aertsche Br^2 < aertse Br^1

Correctie

Nr	27 < 30 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Editie

VdL 1, p. 53, 147

Oeuvre

Het gedicht is een kritische reactie op de hoogdravende taal van Goossen in het vorige gedicht (Q.5.26).

Q.5.28

De ik-persoon spreekt een gast aan die royaal en met een goed oog voor kwaliteit van al het eten dat op tafel staat het nodige tot zich neemt. Althans die indruk wordt in eerste instantie gewekt met de frase ‘neemt ghy tot dijn’ (vs. 1). Uit het vervolg van het gedicht blijkt echter dat die frase op nog een andere en meer drastische manier verstaan moet worden. De gast knoopt namelijk van al die heerlijkheden in zijn servet om ze mee naar huis te nemen. Als hij ook maar enig gevoel van schaamte heeft, dan geeft hij de buit in zijn servet terug. Morgen is hij immers niet als gast uitgenodigd. De clou is dus dat de gast, helemaal tegen de zin van de gastheer, ook de volgende dag nog in eigen huis op diens kosten wil eten, terwijl hij op die dag juist níet door hem is uitgenodigd.

Het gedicht is een vrij getrouwe navolging van epigram 2.37 van Martialis.⁵⁴⁷ Enkele details verschillen. Zo draagt de inhalige gast bij Martialis wel een naam, Caecilianus. Die stopt de etenswaren in een vettig servet (‘madente mappa’, vs. 7) waar dat van Visscher schoon is. Bovendien laat de gast van Martialis de buit door een bediende naar huis dragen, terwijl die van Roemer Visscher het zelf doet. Verder is bij Martialis sprake van de overige gasten die, de Romeinse traditie getrouw, na de maaltijd in ledigheid achterover leunen. Een dergelijk tijd- en plaatsgebonden aspect laat Visscher achterwege. Toch slaagt hij erin om het element van de ledigheid - zij het in een andere zin dan bij Martialis - nog in zijn gedicht te incorporeren met de constatering dat de schotels leeg zijn (vs. 9).

Martialis' epigram moet Visscher hebben aangesproken, want het vormde ook het uitgangspunt voor diens ‘sinnepop’ 2.27.⁵⁴⁸ Die draagt de titel ‘Morghen zijt ghy hier niet te gast ghenoodt’, Visschers vertaling van de laatste regel van Martialis' epigram, die hij ook als slotregel in zijn eigen bewerking gebruikte. De pictura van de ‘sinnepop’ verbeeldt een egel met appels op zijn pennen gestoken om ze als voorraad mee naar zijn hol te nemen, nadat hij zich eerder al aan het nodige ooft te goed gedaan heeft. Het beeld van de egel en het epigram van Martialis geven Visscher de wens in, aldus zijn toelichting bij dit embleem, dat God mag behoeden voor etende gasten en voor gasten die eten meenemen. Dat levert lege schotels op, terwijl niemand verzadigd is.

547 Eerdere bronvermelding in: Kalff, Geschiedenis Nederlandsche letterkunde [...] 16de eeuw, dl. 2, p. 351, n. 2; VdL 1, p. XXXIV, 147. Bovendien geeft Visscher zelf naar aanleiding van dit epigram al een algemene verwijzing naar Martialis in ‘sinnepop’ 2.27.

548 Ook gesignaleerd door Van der Laan (dl. 1, p. 148).

Annotaties

1	neemt ghy tot dijn: ‘neemt u tot zich’ én ‘eigent u zich toe’
2	Taeling: kleine wilde eend
3	Capoen: haan, gecastreerd om vet te mesten
4	middel: middenstuk; swans: staart
5	cuyl: halsholte
6	neusken: beste stuk; spieren: wit (hoender)vlees
8	t'huys: het naar huis; met: samen met
9	ledich: leeg; wat salmen vermoen: wat zal men ervan denken
10	schaemte: schaamtegevoel; soo schud uyt u schoot: schud dan uit wat u hebt ingepakt (deze interpretatie van ‘schoot’ is gebaseerd op de betekenis van ‘schoot’ als aanduiding voor iets dat iets omhult of verbergt (WNT 14, kol. 867))
11	te gast ghenoot: als gast uitgenodigd

Overlevering

Br^2/1 p. 69

Varianten

6	Ham, Br^2 < ham, Br^1

Correctie

Nr	28 < 31 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Editie

VdL 1, p. 53, 147-148

Bron
Martialis 2.37

Quidquid ponitur hinc et inde verris,
mammas suminis imbricemque porci
communemque duobus attagenam,
mullum dimidium lupumque totum
muraenaeque latus femurque pulli
stillantemque alica sua palumbum.
haec cum condita sunt madente mappa,
traduntur puero domum ferenda:
nos accumbimus otiosa turba.
ullus si pudor est, repone cenam:
cras te, Caeciliane, non vocavi.

Oeuvre

‘Sinnepop’ 2.27 is op hetzelfde epigram van Martialis gebaseerd.

Q.5.29

Gedicht over ene Jasper die waarschijnlijk net getrouwd is. Als men hem confronteert met het feit dat hij vastzit aan een kleine vrouw, dan zegt hij dat er geen aanleiding is om zich daarover druk te maken. Hij heeft haar immers niet teruggestuurd naar waar ze vandaan kwam. En, redeneert Jasper verder, als de vrouw dan inderdaad een onvermijdelijke bron van ellende blijkt te zijn, is dan juist de kleinste niet de beste?

Annotaties

1	leght [...] op zijn broot: pepert [...] in
3	Rust u hooft: maak u niet druk; ten is gheen noot: het is niet nodig
4	thuys ghesonden: naar [haar ouderlijk] huis teruggestuurd
5	soo: zoals; vermonden: zeggen
6	onmydelijck verdriet: onvermijdelijke bron van ellende

Overlevering

Br^2/1 p. 69; Lm p. 15 (2B4r); Ep p. 110

Varianten

1	leght Br^2/1 Lm < legt Ep; daghelijcx Br^2/1 < daghelickx Lm, dagelijcx Ep
2	soo Br^2/1 Lm < so Ep; cleynen Br^2/1 Ep < kleynen Lm; wijfken Br^2/1 Lm < Wijffken Ep; ghebonden, Br^2/1 Lm < gebonden, Ep
3	hooft, seyt hy, Br^2/1 < hooft (seyt hy) Lm, hooft seyt hy Ep; ten Br^2/1 Ep < t'en Lm; gheen Br^2/1 Lm < geen Ep
4	thuys Br^2 Ep < t'huys Br^1 Lm; ghesonden, Br^2/1 < ghesonden: Lm, gesonden, Ep
5	ist, soo Br^2/1 < ist soo Lm, ist so Ep; hooren Br^2/1 Lm < horen Ep
6	Vrouwe Br^2/1 < vrouwe Lm Ep; onmydelijck Br^2/1 < on-mijdelick Lm, onmijdelijck Ep; verdriet: Br^2/1 < verdriet, Lm Ep
7	cleynste Br^2/1 Lm < cleenste Ep

Correctie

Nr	29 < 32 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Q.5.30

Gedicht, gebaseerd op een woordenspel met de homoniemen ‘vorsten’ en ‘graven’.⁵⁴⁹ Ene Hans verspilde zijn hele bezit om de dochter van een vorst het hof te maken, met de opzet om aldus zelf vorst of graaf te worden. Arm geworden wegens uitblijvend resultaat heeft hij toen maar de dochter van een pannenbakker getrouwd. In die hoedanigheid maakt hij nu zelf vorsten en graven, ofwel nokpannen en kleiputten.

Tussen de edities doen zich enkele redactionele varianten voor die wijzen op een heroverweging van de tekst voor de editie 1614. In vers 4 werd het tegenstellende voegwoord ‘Dan’ toegevoegd en in vers 6 is de zinsvolgorde gewijzigd.

549 Het is een van de gedichten die in de inleiding tot T'Loff vande mutse (p. [9] (§5r)) expliciet vermeld worden vanwege de kwaliteit van het woordenspel, zie verder alhier de commentaar bij deze passage.

Annotaties

1	vercleede ... have: besteedde zijn hele hebben en houden
2	te gaen vryen ... stout: kloekmoedig de dochter van een vorst het hof te gaan maken
3	Van meening: met de bedoeling
4	Dan: maar; marren: uitblijven [van het gestelde doel]; hem vindende ... benout: zich bekneld voelend door armoe
5	Ticchelaers Dochter: dochter van een pannenbakker
6	tot sulcken staet: tot zo'n positie; met: mee
7	Vorsten: nokpannen; Graven: putten, hier specifiek in de zin van ‘kleiputten’, die ontstonden bij het afgraven van de klei als grondstof voor de pannenbakkerij^550

550 Met dank aan de heer A. Warffemius van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg (Zeist) voor deze suggestie.

Overlevering

Br^2/1 p. 69; Lm p. 36 (2E2v); Ep p. 120

Varianten

1	Hans die Br^2/1 < Hans Lm Ep; vercleede Br^2/1 Lm < vercleedde Ep
2	vryen Br^2/1 Lm < vrijen Ep; Dochter Br^2/1 < dochter Lm Ep
3	meening Br^2 < meeningh Br^1, meeninghe Lm Ep; noch te Br^2/1 < te Lm Ep; oft Br^2 < of Br^1 Lm Ep; Grave, Br^2/1 Ep < Grave; Lm
4	Dan deurt Br^2/1 < Deur't Lm, Doort Ep; marren Br^2/1 < merren Lm Ep; Pover Br^2/1 < pover Lm Ep
5	Ticchelaers Br^2/1 < tichelaers Lm, Tichelaers Ep; Dochter Br^2/1 Ep < dochter Lm
6	hy Br^2/1 Ep < mede hy is Lm; tot sulcken staet met is gheraeckt, Br^2/1 < tot sulcken staet gheraeckt, Lm, mede gheraeckt is tot sulcken staet, Ep
7	self Br^2/1 < selffs Lm, selfs Ep; Vorsten Br^2/1 Ep < vorsten Lm; Graven Br^2/1 Ep < graven Lm

Correctie

Nr	30 < 33 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Oeuvre

Een thematisch verwant gedicht is Q.2.47.⁵⁵¹ Daarin wordt de draak gestoken met blaaskakerij door middel van een woordenspel met ‘gravinne’.

551 Ook gesignaleerd in: VdL 1, p. 148.

Q.5.31

Dit gedicht opent met twee algemene overwegingen hoe men volgens de katholieke leer vergiffenis van zonden kan verwerven.⁵⁵² De instrumenten zijn biechten en berouw hebben met een zuiver hart. Deze overwegingen vormen de basis voor een smeekbede van de ik-persoon tot zijn aanbedene. Ze heeft zijn hart gestolen zonder daar blijkbaar iets tegenover te stellen, getuige de opmerking dat ze zijn hart in minnepijn bezit (vs. 6). De ik-persoon verzoekt haar nu hem zijn hart - dat onmisbare instrument om tot vergeving van zonden te komen - terug te geven of, als ze het voor zichzelf wil houden, niet alleen haar eigen zonden te biechten maar ook die van hem.

Het gedicht is een vrij getrouwe navolging van epigram 3.39 van Marot.⁵⁵³ Zoals gewoonlijk heeft Visscher de titel achterwege gelaten. De formulering met betrekking tot het zuivere hart (vs. 4) is specifieker dan de frase ‘au cueur’ bij Marot. En waar Visscher tot de aanbedene laat smeken om het hart terug te geven (vs. 5-6), daar spreekt Marot over genoegdoening schenken.

552 Vanwege dit roomse element dateert Van der Laan (dl. 1, p. XVt) het gedicht voor 1578, de Amsterdamse Alteratie. Daarbij verwijst hij naar Sterck die zich echter niet over dit specifieke gedicht uitlaat. Aangezien Visscher dat roomse aspect ontleent aan zijn bron en omdat de Alteratie geen einde maakte aan de katholieke manier van denken en doen, valt er over de datering ook in het onderhavige geval weinig concreets te zeggen.

553 Eerdere bronvermelding in: Kalff, Geschiedenis Nederlandsche letterkunde [...] 16de eeuw, dl. 2, p. 349, n. 1; VdL 1, p. XXXVI, 148; Thronus Cupidinis, p. [28]-[29], ‘Inhoud’ sub K8b en L1a. Over de toeschrijving van dit epigram aan Marot schijnt enige discussie te zijn geweest, maar Defaux aarzelt niet om het in zijn editie op te nemen, zie: Marot, Oeuvres poétiques, dl. 2, p. 1112.

Annotaties

1	Dewijl: omdat; aflaet: kwijtschelding van tijdelijke straffen (rooms-katholiek)
3	schouwen: ontlopen; helsche gloet: hellevuur
4	met herten reyn: met een zuiver hart
5	Soo: daarom; bid: smeek; greyn: geliefde
6	hert: hart; hout in pijn: in minnepijn in bezit houdt

Overlevering

Br^2/1 p. 70

Het gedicht werd, anoniem en met de tevens anoniem gepresenteerde Franse brontekst, ook opgenomen in de tweede, zeer gewijzigde uitgave van de bundel Thronus Cupidinis (1618), in de afdeling ‘Sommighe epithalamien elegien, en sonnetten’. Van deze bundel verscheen in Roemer Visschers sterfjaar 1620 een nagenoeg identieke derde druk, behoudens enkele verbeterde drukfouten.⁵⁵⁴ De tekst van Visschers gedicht is identiek aan die in Br^2/1, op een enkele variant in spelling en interpunctie na.

554 Deze derde druk werd door De la Fontaine Verwey in facsimile heruitgegeven, met het gedicht van Visscher op fol. L1r en de tekst van Marot op fol. K8v. Beide gedichten dragen daar het opschrift ‘Epigramme’. Voor de drukgeschiedenis zie de inleiding bij Thronus Cupidinis, p. [23], [25]-[32].

Varianten

4	reyn: Br^2 < reyn; Br^1

Correctie

Nr	31 < 34 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Editie

VdL 1, p. 53-54, 148

Bron
Marot Épigr. 3.39 A une, dont il ne povoit oster son cueur

Puis qu'il conviennt pour le pardon gaingner
De tous pechez faire confession,
Et pour d'enfer l'esprit esloigner
Avoir au cueur ferme contrition,
Je te supply fais satisfa[c]tion
Du povre cueur qu'en peine tu retiens,
Ou si le veulx en ta possession,
Confesse donc mes pechez & les tiens.

Q.5.32

Gedicht waarin aan twee voorbeelden van mensen die om iets verzoeken en die vervolgens met mooie woorden worden afgescheept de conclusie verbonden wordt dat daden beter zijn dan woorden. Roemer Visscher doet dat door middel van een spreekwoord waarbij de mooie woorden vergeleken worden met de eenden die de eieren leggen. Die laatste zijn namelijk beter dan woorden, waarbij niet alleen gezinspeeld wordt op woorden maar ook op woerden of mannetjeseenden (zie annotatie vs. 5-6).

Annotaties

1	broot begeert: om brood vraagt
3	presenteert: aanbiedt
4	onverdient: niet verdiend
5-6	De Woorden zijn goet, ... dan beter ... legghen: spreekwoordelijke uitdrukking met een woordspeling rond de meerduidige term ‘woord’. Die verwijst namelijk ook naar ‘woerd’ (mannetjeseend) (WNT 26, kol. 2071, onder de variant ‘Woorden zijn goed, maar de eenden leggen de eieren’; Harrebomée, Spreekwoordenboek, dl. 1, p. 171)
6	dan: maar

Overlevering

Br^2/1 p. 70

Correctie

Nr	32 < 35 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Q.5.33

Gedicht over ene Jan en de gevolgen van diens twee jaar durende afwezigheid van huis. Zijn land ligt braak, maar zijn vrouw is zwanger. De oorzaak moge duidelijk zijn. Voor hulp bij het bewerken van zijn land zijn geen gegadigden beschikbaar; voor de sexuele omgang met diens echtgenote dienen zich daarentegen veel belangstellenden als helpers in de nood aan.

Het gedicht is een bewerking van een epigram dat in de zestiende eeuw en nog lang daarna toegeschreven werd aan Martialis. Hadrianus Junius voegde het in 1568, vanuit een oud en fraai Engels handschrift zoals hij in de marge aangeeft, toe als nummer 7.101 in diens Martialis-editie.⁵⁵⁵ Momenteel behoort dit epigram echter niet meer tot het corpus teksten van Martialis, want het werd geschreven door Hildebertus Cenomanensis of Hildebert van Lavardin (1056-1133).⁵⁵⁶ Deze latere aartsbisschop van Tours was dermate vertrouwd met de klassieke literatuur en bezat zoveel literair talent dat een aantal van zijn, voornamelijk in zijn jeugd geschreven, gedichten, zoals het onderhavige, zelfs als afkomstig uit de klassieke periode werd beschouwd. Gezien dit alles zal ook Roemer Visscher gedacht hebben dat hij een tekst van Martialis onder handen had. Hij handhaafde het stramien en de pointe van het gedicht, maar ging iets minder geserreerd te werk dan de oorspronkelijke dichter. Die beperkte zich tot de essentie.⁵⁵⁷ Milo is van huis, in den vreemde. Daardoor liggen de akkers verlaten, hoewel zijn vrouw sinds die tijd baarde. De ik-persoon zal onthullen waarom het land van Milo onvruchtbaar is en waarom diens echtgenote zoogt. De vrouw heeft wat het land niet heeft, namelijk iets waarmee het diepgaand bewerkt wordt. Bij die uitleg wordt gespeeld met de betekenismogelijkheden van het Latijnse ‘fodere’ (‘Quo fodiatur’, vs. 4), dat naast onder meer ‘omspitten’ ook ‘neuken’ kan betekenen. Visscher verandert allereerst de voornaam in het zeer Nederlandse Jan, en wel zodanig geformuleerd dat men destijds meteen aan een bedrogen echtgenoot dacht (zie annotatie vs. 1). Anders dan zijn bron geeft Visscher aan hoe lang de echtgenoot van huis is geweest en hij voegt een retorische vraag toe om de uitleg van een en ander in te leiden. Die uitleg formuleert hij vervolgens ook wat meer expliciet. Zo vermeldt hij een groot aantal - ‘wel hondert’ (vs. 6) - helpers in de nood om de vrouw sexueel van dienste te zijn, terwijl de bron het aantal in het midden laat.

555 Martialis, Epigrammaton libri XII, p. 193. Eerdere bronvermelding in: Kalff, Geschiedenis Nederlandsche letterkunde [...] 16de eeuw, dl. 2, p. 351, n. 2 (verwijst naar 7.102); VdL 1, p. XXXIV, 149. Van der Laan gebruikte de uitgave 1595 van Junius' Martialis-editie (zie aldaar p. 173).

556 Voor deze toeschrijving zie: Veenman, ‘Martialis en het “Bataafse oor”’, p. 34.

557 Kalff (Geschiedenis Nederlandsche letterkunde [...] 16de eeuw, dl. 2, p. 352) spreekt naar aanleiding van Visschers vertaling in vergelijking met de brontekst van een gemis aan fijnheid die te raden laat.

Annotaties

1	goede Jan: als vaste woordverbinding ook in gebruik ter aanduiding van een bedrogen echtgenoot
2	leyt ter Dresch: ligt braak; Wijf: vrouw; gaet groot: is zwanger
3	buys: niet goed bij verstand
4	zijn Acker wil bouwen: zijn akker wil bewerken (hier in letterlijke zin gebruikt, maar, gezien de context van het gedicht, zeker ook gebezigd met de figuurlijke betekenis van deze uitdrukking in gedachten, namelijk ‘geslachtsverkeer hebben met zijn vrouw’); ter noot: als de nood aan de man is
5	Dan: maar; te maken met kindt: zwanger te maken
6	noothulpers: helpers in nood

Overlevering

Br^2/1 p. 70; Lm p. 64 (2H4v)

Varianten

1	De Br^2/1 < Die Lm; Jaer Br^2/1 < jaer Lm
2	Zijn landt Br^2/1 < Sijn lant Lm; ter Dresch, Br^2/1 < dresch, Lm; zijn Wijf Br^2/1 < sijn wijff Lm; groot: Br^2/1 < groot. Lm
3	Vraecht ghy Br^2/1 < Vraechdy Lm; wel zijt ghy Br^2/1 < wel, sydy Lm
4	Acker Br^2/1 < acker Lm
5	zijn Wijf Br^2/1 < sijn wijff Lm; kindt, Br^2/1 < kint, Lm
6	wed Br^2/1 < wedd' Lm; noothulpers vindt. Br^2/1 < noot-hulpers vint. Lm

Correctie

Nr	33 < 36 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Editie

VdL 1, p. 54, 149

Bron
Hildebertus Cenomanensis⁵⁵⁸
De M<ilone> mercatore

Milo domi non est. peregre Milone profecto

arva vacant, uxor non minus inde parit.

cur sit ager sterilis, cur uxor lactitet edam:

quo fodiatur ager non habet: uxor habet.

558 Geciteerd naar: Hildebertus Cenomannensis, Carmina minora, p. 3, nr. 7.

Q.5.34

De ik-persoon zingt de lof van het Engelse bier. Hij ziet uit naar nieuwe aanvoer om zijn lekkere dorst te kunnen blussen. Iedereen die aan geld en goed de voorkeur geeft boven zo'n kostelijk nat is volgens hem dwaas. Wat hem betreft mogen ze allemaal al hun rijkdom hebben en hun eigen dorst lessen met veschaald scharbier, bier van de minste kwaliteit, als hij zich maar mag laven aan het Engelse bier.

Het gedicht lijkt te zinspelen op de actualiteit. Engels bier was zeer in aanzien en de aanvoer van nieuwe voorraad leidde wel tot wilde pogingen om het te bemachtigen (zie annotatie vs. 1).

Annotaties

1	soet: heerlijk; Enghels-bier: uit Engeland geïmporteerd bier van hoge kwaliteit en daarom zeer populair. De aankomst van schepen met dit bier (zie ook vs. 2) kon tot heftige taferelen leiden om die kostelijke drank maar zo snel mogelijk te bemachtigen (Hallema/Emmens, Het bier, p. 90)
3	voor u: in plaats van u; schat: rijkdom
4	al haer lust: al hun genoegen
5	brant: hier: lust om te drinken, ‘lekkere dorst’; van: door
6	garen: graag
7	scharbier: de laagste kwaliteit bier, goedkoop en niet belast; gat: hier: keelgat

Overlevering

Br^2/1 p. 70

Varianten

2	wederom Br^2 < weder Br^1

Correctie

Nr	34 < 37 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Editie

VdL 1, p. 54, 149

Q.5.35

Anekdotisch gedicht over ene Hans die met mooie Grietgen ging spelevaren en een extreem hoge huurprijs voor de boot overhad. De ik-persoon suggereert dat hij zich alsdus verzekerd heeft van de mogelijkheid om met Grietgen ondeugende dingen te doen zonder dat de buitenwacht daar weet van krijgt. De schuit zal overdekt zijn geweest of de schipper zal zijn omgekocht tot zwijgzaamheid.

Bij Martialis komt een epigram (9.4) voor met dezelfde thematiek - te veel geld betalen voor bewezen diensten in ruil voor zwijgzaamheid - maar de uitwerking is totaal verschillend. Hier gaat het om de prostituee Galla die buitenproportionele betalingen ontvangt van ene Aeschylus waarmee hij haar stilzwijgen afkoopt. Of Visscher zich door dit epigram van Martialis liet inspireren valt niet vast te stellen. Hoe dan ook, hij heeft voor een prachtige Hollandse enscenering gezorgd.

Annotaties

1	om: voor; croon: waardevol zilveren of gouden muntstuk
2	Doe: toen; groen: oevergewas (de term zinspeelt tevens op uitdrukkingen als ‘wat groens lusten’ ofwel ‘niet afkerig zijn van het minnespel’, WNT 5, kol. 819; vergelijk ook Q.5.45, vs. 9, waar ‘groen’ gebruikt wordt als metafoor voor sexuele potentie)
3	Wat ging hem over: wat bezielde hem; groot loon: hoge huurprijs
4	daer't: terwijl ... het; om: voor; schellingh: munt van beperkte waarde
5	Dan: maar; raen: raden
6	Hoe na: in hoeverre; schuytman: schipper

Overlevering

Br^2/1 p. 70

Correctie

Nr	35 < 38 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Editie

VdL 1, p. 54, 149

Q.5.36

De ik-persoon zingt, al woordspelend, de lof van zijn vriend Claes Mack die bereid is hem altijd en overal als metgezel te begeleiden. Hij vraagt zich af of hij daarom zijn vriend - met een vergrotende trap van ‘Mack’ - niet beter ‘Macker’ kan noemen (vs. 7).⁵⁵⁹

Het begin van het gedicht leert dat Claes Mack, louter vanwege het gezelschap, iemand zelfs op een reis naar Rome begeleidde. Of Visscher hier doelt op een reis van zichzelf is niet met zekerheid te zeggen. Concrete gegevens daarover zijn in elk geval niet voorhanden. Naar aanleiding van een passage in Dousa's lofzang op Roemer Visscher⁵⁶⁰ is wel verondersteld dat Visscher een reis naar Italië gemaakt zou kunnen hebben.⁵⁶¹ Dousa brengt daar een boek ter sprake vol met afbeeldingen van Romeinse oudheden.⁵⁶² Dat boek nu was in het bezit van de Leidse goudsmid en antiquiteitenverzamelaar Cornelius Aquanus (Cornelis Klaasz van Aken) en belangstellenden als Dousa konden dat bij hem inzien.⁵⁶³ Door dit boek nu heeft Dousa geen enkele behoefte om zelf naar de ruïnes van Italië af te reizen (om ze daar dus met eigen ogen te kunnen aanschouwen). Dousa sluit deze passage over dat boek af door zich rechtstreeks tot Visscher te wenden: ‘Jij maakt voor mij een Ausonië [= Italië] in de Hollandse wereld. Er is geen enkele noodzaak om lange wegen te begaan, zolang Aquanus mij nabij is en voor ons gul is met wat van jou is’.⁵⁶⁴ Hoewel enigszins cryptisch geformuleerd wekt Dousa hier toch de indruk dat Aquanus door toedoen van Visscher in het bezit van dat bijzondere boek is gekomen. Het blijft echter de vraag hoe Roemer Visscher dan dat boek verwierf: tijdens een verblijf in Rome of op een andere manier en elders? Verdere indicaties daaromtrent zijn, zoals gezegd, niet beschikbaar. In elk geval heeft Dousa wel woord gehouden. Hij nam nooit de moeite om de klassieke overblijfselen in Italië met eigen ogen te gaan aanschouwen.⁵⁶⁵

Ook de naam Claes Mack biedt geen verder houvast in verband met de hier genoemde reis naar Rome. De achternaam kwam in Amsterdam voor, zij het in Roemer Visschers tijd sporadisch.⁵⁶⁶ Het lijkt erop dat Visscher de naam Mack gekozen heeft om het woordenspel met ‘makker’ mogelijk te maken.

De varianten laten soms wat kleine verschillen in formulering zien. Het meest opvallend zijn ze in regel 7. Uit de redactie Lm is in Br^2/1 ‘te recht’ weggelaten en ‘noemen’ is vervangen door ‘heeten’. Dit doet vermoeden dat de tekst voor de editie 1614 nogmaals is heroverwogen.

559 Het is een van de gedichten die in de inleiding tot T'Loff vande mutse (p. [9] (§5r)) expliciet vermeld worden vanwege de kwaliteit van het woordenspel, zie verder alhier de commentaar bij deze passage.

560 Zie voor uitvoeriger gegevens Q.6.3.

561 Van der Laan, ‘Een brief’, p. 80, n. 4.

562 Dousa, Elegiarum lib. II, p. 38-39. Een groot gedeelte van Dousa's ‘Elegia ad Romulum Piscarium’ alsmede de vertaling ervan is te vinden in: Heesakkers/Reinders, Genoeglijk bovenal, p. 57-64. De verzen die handelen over het boek vol Romeinse oudheden (vs. 79-122) ontbreken daar echter. Prof. dr. Chr. Heesakkers was zo vriendelijk mij bij de interpretatie van dit gedeelte terzijde te staan, waarvoor mijn dank.

563 Zie voor Aquanus: Heesakkers, ‘Schatkamers van geleerdheid’, p. 98-99; Koppenol, Leids heelal, p. 181, n. 378.

564 Dousa, Elegiarum lib. II, p. 39 (vs. 106-108): ‘Ausoniam in Batavo tu facis orbe mihi. // Nil longas opus ire vias, dum contiguus mi, // Deque tuo nobis largus AQUANUS erit’.

565 Heesakkers, ‘Schatkamers van geleerdheid’, p. 99.

566 De Amsterdamse doop-, trouw- en begraafregisters bevatten tot het overlijdensjaar van Visscher (1620) slechts één vermelding: de doop op 25 juni 1589 van Sara Mack, dochter van Jeronimus en Truijtgen Mack. Later in de zeventiende eeuw volgen nog enkele vermeldingen, waarna ze in de achttiende eeuw frequenter worden.

Annotaties

1-2	Om het gheselschap: vanwege het gezelschap
1	te: naar
2	weer om ghecomen: teruggekomen
3	wacker: bereid
4	ginsen en weer: heen en weer
6	somtijt: soms
7	Mach: kan; heeten: noemen

Overlevering

Br^2/1 p. 71; Lm p. 7 (2A4r)

Varianten

1	Roomen, Br^2 < Romen, Br^1 Lm
2	weer om ghecomen: Br^2/1 < wederom ghecomen; Lm
3	Vrient, Br^2/1 < vrient Lm; wacker, Br^2/1 < wacker Lm
4	ginsen Br^2/1 < gins Lm
5	Den eenen Br^2/1 < D'eenen Lm; op, Br^2/1 < op Lm; ander Br^2/1 < anderen Lm
6	somtijt Br^2/1 < somtijts Lm; Velt en Acker, Br^2/1 < t'velt een [sic] acker, Lm
7	die Br^2/1 < die te recht Lm; heeten Br^2/1 < noemen Lm

Correctie

Nr	36 < 39 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Q.5.37

De dichter voert allerlei voorbeelden aan ter ondersteuning van de stelling dat iedereen binnen zijn eigen bedrijf of ambacht een dief is, namelijk door zichzelf ten koste van de klant met handige trucs teveel toe te eigenen. Alleen het drinken mag een rechtmatige bezigheid genoemd worden. Deze constatering maakt een nogal merkwaardige indruk. Immers, men drinkt of men drinkt niet, en wat heeft die bezigheid met rechtmatigheid of eerlijkheid van doen? Een interpretatie dient zich aan als we ons realiseren dat de genoemde slechte voorbeelden allemaal over een overschrijding van de gepaste maat gaan. En dat verschijnsel doet zich nu bij uitstek bij het drinken voor. De conclusie in dit gedicht zal dan ook wat sarcastisch bedoeld zijn: als men ergens de neiging heeft zich teveel toe te eigenen, dan is het wel bij het drinken. Alleen, anders dan in alle andere genoemde voorbeelden benadeelt men er alleen zichzelf mee. Zo bekeken is drinken dus wel rechtmatig te noemen.

In de laatste versregel doet zich een opmerkelijke redactionele variant voor. In Lm is deze vragend geformuleerd, terwijl Br^2/1 een zeer positieve stellingname hebben. Dit duidt op een ingreep van Roemer Visschers kant voor de editie 1614.

Annotaties

1	t'leer met de tanden trecken: rekken het leer met de tanden op
2	Droochscheerders: mensen die laken in droge toestand scheren; ramen: spanramen; recken: bovenmatig uitrekken (het betrof een bekend misbuik in de lakenfabricage, WNT 12.3, kol. 1949-1950)
3	Snyder: kleermaker; ooch: oog van de schaar; schalck: bedrieglijk (de hele zin verwijst naar de praktijk van kleermakers om zich gedeelten van de aan hen toevertrouwde stof toe te eigenen. Men hekelde dergelijk misbruik met uitdrukkingen als ‘Het laken door de ogen van de schaar trekken’, ‘Die kleermaker heeft grote ogen aan zijn schaar’ (WNT 10, kol. 2283) en ‘Het is door het oog van des snijders schaar getrokken; daar trekt wel meer door’ (Harrebomée, Spreekwoordenboek, dl. 2, p. 145))
4	eer: eerder (de hele zin verwijst naar de voorkeur van brouwers om bij de bereiding van bier royaler met water te zijn dan met graan)
5	apteeckers: winkeliers met een gevarieerd aanbod van waren, een combinatie van drogisterij, kruidenierswinkel en apotheek; Meel ... backen: bij de bereiding van suikerbroden niet alleen suiker als grondstof gebruiken maar deze vermengen met meel (suiker werd onder meer in de vorm van kegelvormige broden verhandeld, zie: WNT 3.1, kol. 1554; 16, kol. 480, 518-519)
6	past wel: let er wel op
7	overmaet: een vollere maat dan nodig is; rechte malloot: echte dwaas
8	Somma: kortom; elck ... hanteringhe: iedereen is binnen zijn eigen bedrijf, ambacht een dief (variante formulering van het gangbare spreekwoord ‘Elk is een dief in zijn nering’, zie uitvoeriger hierover: Harrebomée, Spreekwoordenboek, dl. 3, p. 159-160)
9	Dan: maar; rechtvaerdighe: rechtmatige, eerlijke; neeringhe: manier van doen

Overlevering

Br^2/1 p. 71; Lm p. 88-89 (2L4v-2M1r)

Varianten

1	Schoenmakers t'leer Br^2/1 < schoen-maeckers 'tleer Lm; met de Br^2/1 < met Lm
2	Droochscheerders t'laecken Br^2/1 < drooch-scheerders 'tlaecken Lm; ramen Br^2/1 < raemen Lm
3	Snyder Br^2/1 < snijder Lm; ooch Br^2/1 < oogh Lm
4	Brouwers Br^2/1 < brouwers Lm
5	D'apteeckers Br^2/1 < D'aptekers Lm; Meel Br^2/1 < meel Lm; Suycker Br^2/1 < suycker Lm
6	Backer Br^2/1 < backer Lm; broodt,, Br^2/1 < broot,, Lm
7	Tapster Br^2/1 < tapster Lm
8	Somma, Br^2/1 < Summa; Lm; Diefken zijnder hanteringhe: Br^2/1 < dieffken t'zijnder hanteeringhe: Lm
9	t'drincken dats een Br^2/1 < het drincken is dat gheen Lm; neeringhe. Br^2/1 < neeringhe? Lm

Correctie

Nr	37 < 40 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Editie

VdL 1, p. 54-55, 149-150

Q.5.38

De ik-persoon laat zijn gedachten gaan over het uitgangspunt dat God alle mensen gelijk geschapen heeft. Iedereen heeft een bepaalde eigenschap ontvangen - door Visscher in oppositionele paren opgesomd - en dat in hoge mate, ofwel ‘seer’. Alleen de ik-persoon zelf heeft van al die eigenschappen een deel ontvangen. Hij ontbeert dus het gelijkmakende element ‘seer’. Om nu te voorkomen dat hij de enige zonder ‘seer’ zou zijn, heeft God hem een zeer been gegeven.⁵⁶⁷

De varianten geven aanleiding tot enkele opmerkingen. Opvallend is het consequente verschil in interpunctie aan het einde van de versregels 2-6 tussen Br² en Lm (dubbele punt) enerzijds en Br¹ (puntkomma) anderzijds. In dezelfde versregels gebruikt Lm in alle gevallen het voegwoord ‘en’ om de beide zinsdelen te verbinden, terwijl dit in de redacties Br^2/1 in de regels 4 en 5 ontbreekt. Mogelijk werd deze ingreep toegepast om variatie in de verder identieke zinsbouw aan te brengen. Opmerkelijk tot slot is een variant in vers 7. Daar werd ‘beclaechlick’ (Lm) vervangen door het diametraal tegenovergestelde ‘onbeclaechelijck’ (Br^2/1), wat de context meer recht doet.

567 Het is een van de gedichten die in de inleiding tot T'Loff vande mutse (p. [9] (§5r)) expliciet vermeld worden vanwege de kwaliteit van het woordenspel, zie verder alhier de commentaar bij deze passage.

Annotaties

2	Dan: maar
3	bot: dom
5	stout: dapper; bloot: laf
7	al dit: dit alles; onbeclaechelijck lot: niet beklagenswaardige portie
8	Dan ... alleen: maar opdat ik als enige niet zonder ‘zeer’ zou zijn
9	Soo: daarom

Overlevering

Br^2/1 p. 71; Lm p. 108-109 (2O2v-3r)

Varianten

1	God Br^2/1 < Godt Lm; gheschapen Br^2/1 < geschapen Lm; Menschen ghelijck, Br^2/1 < menschen gelijck. Lm
2	rijck: Br^2 Lm < rijck; Br^1
3	bot: Br^2 Lm < bot; Br^1
4	d'ander Br^2/1 < en d'ander Lm; groot: Br^2 Lm < groot; Br^1
5	d'ander Br^2/1 < en d'ander Lm; bloot: Br^2 Lm < bloot; Br^1
6	sot: Br^2 Lm < sot; Br^1
7	onbeclaechelijck lot: Br^2/1 < beclaechlick lot. Lm
8	Dan, Br^2/1 < Dan Lm; soude Br^2 < sou Br^1, soud' Lm
9	gaf Br^2/1 < gaff Lm; God Br^2/1 < Godt Lm

Correctie

Nr	38 < 41 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Q.5.39

De ik-persoon spreekt zijn aanbedene aan die hij om een zoentje heeft gevraagd. Na een vluchtige zoen heeft ze zich ijlings van hem teruggetrokken, als iemand die op een giftige slang stuit. En dat was niet zijn bedoeling. Hij kan dat geen zoenen noemen, zoals uit het dialoogje met haar in de laatste versregel valt op te maken, maar slechts kwellen.

Het gedicht is een vrij getrouwe bewerking van een van de ‘kusgedichten’ van Janus Secundus, Basia 3.⁵⁶⁸ Visscher staat wat uitvoeriger dan Secundus stil bij de vergelijking met de slang waarvoor men verschrikt wegspringt, een citaat ontleend aan Vergilius' Aeneis (2.379-380). Aan de twee laatste versregels (Secundus vs. 5-6; Visscher vs. 6-7) heeft Visscher een eigen en originele invulling gegeven. De kwalificatie door de ik-persoon van het ontwijkende gedrag van zijn aanbedene heeft hij uitgewerkt tot een korte dialoog tussen de ik-persoon en de aanbedene, waar Secundus alleen de overwegingen van de ik-persoon weergeeft. Bovendien is die kwalificatie bij Visscher wat meer uitgesproken negatief - ‘terghen’ (vs. 7) - dan bij Secundus, die spreekt van een ‘desiderium flebile’ (vs. 6), een ‘jammerlijk verlangen’.⁵⁶⁹

Basia 3 werd niet alleen door Visscher in het Nederlands vertaald, maar ook door een goede bekende van hem, Janus Dousa.⁵⁷⁰ Hij noteerde die vertaling in zijn eigen, doorschoten exemplaar van Secundus' Opera (Utrecht 1541), waarschijnlijk tussen 1569 en 1575, of in elk geval voor 1581. Blijkens Dousa's daarbij behorende ontwerp voor een titelpagina van een Nederlandse vertaling van de Basia - die overigens toen niet het licht heeft gezien - hadden zowel hij, Jan van Hout als andere liefhebbers van de Nederduitse poëzie het Boeck der kuskens vertaald. Deze mededeling strookt niet echt met het bewaarde handschriftelijke materiaal. Van de negentien Basia werden er vijftien door Dousa vertaald en twee door Jan van Hout. In één geval is de vertaler onbekend en het laatste van de Basia bleef onvertaald.⁵⁷¹ Voor die andere liefhebbers van de Nederduitse poëzie bleef er dus maar weinig ruimte over. Toch doet de formulering op de ontwerptitelpagina vermoeden dat meer mensen zich met de ‘kusgedichten’ hebben beziggehouden. Een van de mensen waar Secundus-promotor Dousa op doelt zou, getuige deze ‘quick’, wel eens zijn Amsterdamse vriend Roemer Visscher geweest kunnen zijn. Vanwege de naar het zich laat aanzien nauwe relatie tussen Roemer Visschers en Dousa's vertaling van Secundus' Basia 3 geef ik hier beneden bij de ‘Bronnen’ diens tekst ter vergelijking.

568 Voor tekst en commentaar bij Secundus, zie: Guépin, De kunst van Janus Secundus, p. 16-17 (Latijnse tekst en vertaling), p. 503 (commentaar), zie verder p. 339-340 en 358. Zie ook: Second, Oeuvres complètes. Vol. 1. Basiorum liber, p. 130-132 (Latijnse tekst en Franse vertaling; met een overzicht van Franse navolgingen).

569 Aldus vertaald in: Guépin, De kunst van Janus Secundus, p. 17.

570 Over hun relatie zie hierna, Q.6.3-5.

571 Over Dousa als promotor van Secundus en over zijn en Van Houts, alleen in handschrift overgeleverde, Nederlandse vertalingen van Secundus' werk, zie: Heesakkers, ‘Secundusverering’, met name p. 34-36. Mogelijke suggesties voor de namen van de andere vertalers doet Heesakkers niet. Zie ook: Boemendal, ‘Janus Dousa’, p. 160. Volgens Bloemendal vertaalde Dousa veertien ‘kusgedichten’. De vertalingen van Dousa en Van Hout werden pas in 1901 voor het eerst, als tijdschriftartikel, gepubliceerd door Molhuijsen onder de wat misleidende titel ‘Jan van der Does, Nederduitsche gedichten’. Een zelfstandige publicatie, en dit maal onder de naam van de oorspronkelijke auteur Secundus, verscheen voor het eerst in 1930, verzorgd door Stols en, getrouw aan de handgeschreven redactie, onder de door Dousa vertaalde titel: Secundus, Het boeck der kuskens.

Annotaties

1	badt: smeekte; mijns hertsen rosegaert: koosnaam, zoiets als ‘groot genoegen van mijn hart’ (letterlijk: ‘rozentuin van mijn hart’)
2	rynen: vluchtig beroeren
3-4	Terstont ... venynen: meteen wegspringend als iemand die vervuld van angst plotseling op een giftige slang stuit
6	verghen: vragen om te doen
7	Maer: wel; terghen: kwellen

Overlevering

Br^2/1 p. 71

Varianten

5	Soo Br^2 < So Br^1

Correctie

Nr	39 < 42 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Editie

VdL 1, p. 55, 150

Bronnen
Secundus Basia 3⁵⁷²

Da mihi suaviolum, dicebam, blanda puella;

Libasti labris mox mea labra tuis.

Inde, velut presso qui territus angue resultat,

Ora repente meo vellis ab ore procul.

Non hoc suaviolum dare, Lux mea, sed dare tantum

Est desiderium flebile suavioli.

572 Geciteerd naar: Guépin, De kunst van Janus Secundus, p. 16.

Secundus Basia 3 vertaald door Dousa (ter vergelijking)⁵⁷³

Om een kleijn kusken (lief) had ick u laest gebeden,

End' hebt uw lipkens ras eens op de mijn gedruckt:

Daerna flux, als de gheen die een slangh heeft getreden

Deur vreez te rugghe deijst, uw mont van mij geruckt.

Zulx is gheen kussen (ach) dat ghij mij, zonder kleeven,

Iae oft ghij liept te post, van vers de lipp' eens raickt;

Maer tot tgekus alleen meer appetijts gegeven,

End' om te zoenen u, niet dan de mont gemaickt.

573 Geciteerd naar: Secundus, Het boeck der kuskens, p. 5.

Q.5.40

Anekdotisch gedicht over ene Marten Slocker die voor een flinke som gelds Griet Niclaes heeft ingehuurd om een vrouw voor hem te zoeken. Haar achternaam Niclaes lijkt trouwens door deze functie te zijn ingegeven (zie annotatie vs. 1). De helft van het bedrag heeft Marten Slocker Griet op voorhand betaald, maar hij weigert haar de rest te voldoen. Griet zal dus niet in haar missie geslaagd zijn. Zelf meent ze recht op nog meer geld te hebben. Ze heeft immers alles ondernomen wat mogelijk was en daarbij zelfs nog rode wangen opgelopen. Dat laatste zal zijn uit schaamte vanwege de reacties op de door haar voorgestelde huwelijkskandidaat. Diens achternaam Slocker (slokop, sukkel) voorspelde namelijk maar weinig goeds.

Annotaties

1	Slocker: achternaam met meerdere negatieve connotaties: veelvraat, drinkebroer, sukkel; Niclaes: achternaam die associaties oproept met Sint-Nicolaas als huwelijksbemiddelaar (door voor een bruidsschat te zorgen redde Sint-Nicolaas drie arme dochters van de prostitutie of van de slavernij); toegheseyt: beloofd
2	vryen: proberen de liefdesgunst te winnen van
3	Croonen: waardevolle muntstukken; tot: als
4	op de hant ghetelt: vooraf uitbetaald
6	Dat ... leven: dat zal ze nooit van haar leven krijgen
7	niets niet bedreven: niets nagelaten
9	dickmael: dikwijls; ghehaelt ... wanghen: rode wangen gekregen heeft (waarschijnlijk uit schaamte vanwege de reacties op haar voorstellen)

Overlevering

Br^2/1 p. 72

Varianten

1	Griet Br^2 < Giert Br^1

Correctie

Nr	40 < 43 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Q.5.41

Anekdotisch gedicht over een waard die bij de pastoor, die hem ook graag lust, heeft gebiecht dat hij water bij de wijn doet. De pastoor vergeeft hem voor deze keer maar bij herhaling zal hij naar de hel moeten. Het is namelijk een grote zonde om dingen slechter te maken in plaats van beter. Deze redenering brengt de waard tot een inzicht waar hij wat mee kan. Voortaan doet hij wijn bij het water, ofwel iets beters bij iets slechters. Zo doende begaat hij geen zonde.⁵⁷⁴

Met deze thematiek van het herbergiersbedrog sluit het gedicht aan bij een onderwerp dat bijvoorbeeld steevast ook opdook in de kluchtboeken van destijds.⁵⁷⁵

574 Van der Laan (dl. 1, p. XVI) denkt aan een datering vóór de Alteratie van 1578 vanwege het roomse karakter van het gedicht. De religieuze veranderingen hadden echter te weinig invloed op het algemene klimaat in Amsterdam om daar met zekerheid een datering aan te kunnen vastknopen.

575 Verberckmoes, Schertsen, p. 236.

Annotaties

1	schaeck: Schaakbord (naam van de herberg. Of er in Amsterdam een etablissement met die naam was is onbekend); van herten devoot: met een devoot hart
2	heete: sterke
3	diet ... vel: die hem [= de wijn] graag dronk
4	kint: aanspreektitel van de biechtvader tot de biechteling; is: betekent; doemelijcke: tot de verdoemenis leidende (namelijk met de hel als straf)
5	reys: keer; absolveer: vergeef
6	Dan soo: maar als; meer: vaker; soo vaert: dan gaat
7	verquaen: verslechteren; dan: maar
8	Doe: toen; verstont: begreep; rechten gront: juiste uitgangspunt

Overlevering

Br^2/1 p. 72; Lm p. 21-22 (2C3r-v); Ep p. 114

Varianten

1	Waert Br^2/1 < waerdt Lm, waert Ep
3	Teghen Br^2/1 Lm < Tegen Ep; Priester Br^2/1 Lm < priester Ep; diet Br^2/1 Ep < die't Lm; gaern Br^2/1 Lm < garen Ep; hadt Br^2/1 < had Lm Ep; zijn vel, Br^2/1 Ep < sijn vel: Lm
4	doemelijcke doot, Br^2/1 Ep < doemelicke doot; Lm
5	absolveer Br^2/1 Ep < absolvere Lm; zonde Br^2 < sonde Br^1 Lm Ep; groot, Br^2/1 Ep < groot; Lm
6	soo Br^2/1 Lm < so Ep (2x); ghy't Br^2 < ghyt Br^1 Lm, ghijt Ep; inde Br^2/1 Lm < inden Ep; Hel, Br^2/1 < Hel; Lm, hel, Ep
7	Men Br^2/1 Lm < Met [sic] Ep; geen Br^2/1 Ep < gheen Lm; dingh Br^2/1 < ding Lm, dinck Ep; wel: Br^2/1 < wel. Lm, wel, Ep
8	Waert Br^2/1 < waert Lm Ep; gront, Br^2/1 Ep < gront; Lm
9	water, Br^2/1 Lm < water Ep; dat en is Br^2/1 < dat is Lm Ep; gheen Br^2/1 Lm < geen Ep; sond. Br^2/1 < sont. Lm Ep

Correctie

Nr	41 < 44 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Editie

VdL 1, p. 55, 150

Varia

Het gedicht komt in enigszins gewijzigde vorm eveneens voor in de door de jurist en dichter Aernout van Overbeke (1632-1674) aangelegde en destijds alleen als handschrift beschikbare collectie moppen en anekdoten. Van Overbekes variant in proza luidt aldus:

Seecker waert biechte onder anderen dat hij somtijts wat water onder sijn wijn goot. ‘Och’, seyde de paep, ‘soon, dat is een verdoemelijcke sonde, want men mach geen ding verslimmeren maer wel verbeeteren.’ De weert, op belofte van sulcx niet meer te doen, kreeg daerop sijne absolutie en om daerin niet meer te pecceren, soo goot hij de wijn in 't water om 't selve te verbeeteren.⁵⁷⁶

576 Van Overbeke, Anecdota, nr. 2026.

Q.5.42

Gedicht dat verhaalt over de opeenvolgende huwelijken van ene Janneken. De eerste keer arrangeerde haar neef een huwelijk met een rijke man die blijkbaar niet in staat was om aan alle verwachtingen te voldoen. Hoewel de omschrijving nogal verhullend is, mogen we aannemen dat het hier gaat om sexuele verwachtingen. Janneken, die zelf inmiddels op leeftijd is gekomen en pogingen onderneemt om er jonger uit te zien, heeft voor haar tweede huwelijk een zeer jonge man gekozen van wie verwacht mag worden dat hij een goede echtgenoot - in sexuele zin wel te verstaan - zal zijn. Zij deed dat ditmaal niet op advies van haar neef maar van haar nicht. Met andere woorden: alleen vrouwen weten waaraan vrouwen in een huwelijk echt behoefte hebben.

Het sexuele element wordt in dit gedicht dus niet expliciet genoemd, maar Roemer Visscher zinspeelt erop door inventief van één begrip, ‘goed’, gebruik te maken (‘t'goe best ... ghedaen’, vs. 3; ‘een goet Man’, vs. 6).

Er doen zich wat kleinere redactionele varianten voor tussen Lm en Br^2/1 (vs. 1,2,5,6), die mogelijk veroorzaakt zijn bij de voorbereiding van de editie 1614.

Annotaties

1	Doe: toen
2	Worde ... ghegheven uyt: werd zij door haar neef ten huwelijk gegeven
3	garen: graag; t'goe best had ghedaen: datgene wat aangenaam is [binnen het huwelijk] op een uitstekende manier had gedaan (waarmee op het voltrekken van de huwelijksdaad gedoeld zal zijn)
4	Dan: maar; t'haer omset: het eigen hoofdhaar verwisselt voor vals haar; verandert het vel: de huid er anders [jonger] uit laat zien
5	Ael jongh ghesel: zeer jonge man
6	voor een goet Man ... bestaen: wel als een goede echtgenoot kan gelden
7	dan ... geraen: maar haar nicht aangeraden

Overlevering

Br^2/1 p. 72; Lm p. 54 (2G3v)

Varianten

1	Doe Br^2/1 < Als Lm; d'eerstemael Br^2 < d'eerste mael Br^1, de eerstemael Lm; Bruyt, Br^2/1 < bruyt, Lm
2	Worde Br^2/1 < Soo worde Lm; Neef Br^2/1 < neeeff [sic] Lm
3	garen Br^2/1 < gaern Lm; ghedaen, Br^2/1 < ghedaen: Lm
4	omset, Br^2 < om set, Br^1 Lm
5	sal Br^2/1 < gaet Lm; Ael jongh Br^2/1 < ael ael [sic] jong Lm
6	Die Br^2/1 < Die (soomen seyt) Lm; Man Br^2/1 < man Lm; bestaen: Br^2/1 < bestaen; Lm
7	Neef, Br^2/1 < neef, Lm; Nift geraen. Br^2/1 < nift gheraen. Lm

Correctie

Nr	42 < 45 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Oeuvre

In de volgende ‘quick’ (Q.5.43) speelt het woord ‘Nift’ eveneens een rol, zij het in een andere betekenis.

Q.5.43

Gedicht over de problemen rond de riante erfenis die de dochter en kleindochter van Trijn Knoetses ten deel is gevallen. Het beheer van die nalatenschap is namelijk in handen van hun (groot)vader, de man van Trijn Knoetses. Hij laat zich de erfenis in alle opzichten goed smaken, terwijl de werkelijke erfgenamen op een houtje moeten bijten. Trijn Knoetses heeft echter een oplossing voor deze ongehoorde situatie bedacht. Voortaan laat ze haar kleindochter eten voordat de tafel gedekt wordt. Zo krijgt ze dus toch het haar toekomende deel.

In de redactie Br¹ komt in vers 1 de niet bestaande vrouwelijke voornaam Troen voor. Waarschijnlijk is deze zetfout onstaan onder invloed van de daarna volgende achternaam met ‘oe’, Knoetses. De vergissing werd gesignaleerd en voor de volgende druk (Br²) gewijzigd in Trijn.

Annotaties

1	Knoetses: familienaam of patroniem die associaties oproept met het begrip ‘knoet’, naast een minachtende aanduiding voor Duitsers ook een term voor vlegels, lomperiken en dergelijke. Rond 1600 zijn in Amsterdam enkele begrafenissen geregistreerd onder de zeer gelijkende naam Knoetsz (http://stadsarchief.amsterdam.nl, index op Begraafregisters voor 1811); Nift: kleindochter (naast de thans gangbare betekenis van ‘nicht’ kon ‘nift/nicht’ onder meer ook ‘kleindochter’ betekenen (WNT 9, kol. 1930-1932). Gezien de context is hier voor deze betekenis gekozen)
2	met Testament ... begift: per testament met vele duizenden begiftigd
3	Doch: echter; beleet: bewind; gheheel ghewout: algehele zeggenschap
5	noot: nodigt [...] uit; dickmaels: dikwijls
7	Tot datse ... perfeckt: totdat ze [= Trijn Knoetses] de situatie volledig doorhad
8	Doe: toen; eer: voordat

Overlevering

Br^2/1 p. 72

Varianten

1	Trijn Br^2 < Troen [sic] Br^1
3	ghewout: Br^2 < gewout; Br^1

Correctie

Nr	43 < 46 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Oeuvre

In de vorige ‘quick’ (Q.5.42) speelt het woord ‘Nift’ eveneens een rol, zij het in een andere betekenis.

Q.5.44

Gedicht over ene Jaep die zo verzot is op geld dat hij ‘in’ is voor alles waar dat woord zelfs maar in voorkomt. Als klap op de vuurpijl heeft hij daarom ook een ‘ghelt Wijf’ (vs. 7), een vrouw met geld, getrouwd. Jaeps voorliefde voor geld wordt hier dus op een woordspelige manier uitgewerkt.⁵⁷⁷

De varianten laten een paar bijzonderheden zien tussen de redacties Lm en Ep enerzijds en Br^2/1 anderzijds. In Br^2/1 is in alle gevallen de combinatie van een zelfstandig naamwoord met het bijvoeglijke naamwoord ‘ghelt’ los van elkaar geschreven, terwijl die woorden in Lm en Ep steeds door een koppelteken verbonden zijn (vs. 3-5, 7). Daarnaast is de volgorde van de woordgroep ‘daer boven noch’ (vs. 7) in Lm en Ep anders. Als enige redactie heeft Lm bovendien een ander begin van de versregels 2 en 6.

577 Het is een van de gedichten die in de inleiding tot T'Loff vande mutse (p. [9] (§5r)) expliciet vermeld worden vanwege de kwaliteit van het woordenspel, zie verder alhier de commentaar bij deze passage.

Annotaties

2	bejaghen: bemachtigen; scherpt ... verstant: zijn hele verstand op scherp zet
3	ghelt Vercken: varken dat men niet laat bevruchten om het vet te mesten; gheleyt op het cot: in het (varkens)hok gezet
4	ghelte Hennip: mannelijke hennep; waster: groeit er
5	ghelte baers: mannelijke baars, geroemd als lekkernij; mach ... tant: lust zijn voorliefde voor lekker eten
6	Om dat: opdat; in zijn ghewout: tot zijn beschikking
7	Soo: daarom; ghelt Wijf: vrouw met geld

Overlevering

Br^2/1 p. 73; Lm p. 17 (2C1r); Ep p. 113

Varianten

1	op het Br^2/1 < opt Lm Ep; ghelt soo Br^2/1 Lm < gelt so Ep; versot, Br^2/1 Lm < versot Ep
2	dat hy om Br^2 < Dat hy om Br^1 Ep, Om Lm; dat te bejaghen Br^2/1 Lm < te bejagen Ep; scherpt Br^2/1 Ep < scherpt hy Lm; verstant, Br^2/1 Lm < verstant Ep
3	ghelt Vercken Br^2/1 < ghelt-vercken Lm, gelt-vercken Ep; gheleyt Br^2/1 Lm < geleyt Ep; het Br^2/1 < sijn Lm, zijn Ep
4	ghelte Hennip Br^2/1 < ghelte-hennip Lm, gelte-hennip Ep; zijn Br^2/1 Ep < sijn Lm
5	ghelte baers Br^2/1 < ghelte-baers Lm, gelte-baers Ep; zijn Br^2/1 Ep < sijn Lm; tant, Br^2/1 Ep < tant: Lm
6	Om Br^2/1 Ep < En om Lm; ghelt Br^2/1 Lm < gelt Ep; zijn Br^2/1 Ep < sijn Lm; ghewout, Br^2/1 Lm < gewout, Ep
7	Soo Br^2/1 Lm < So Ep; daer boven noch Br^2/1 < noch daer boven Lm Ep; ghelt Wijf Br^2/1 < ghelt-wijff Lm, gelt-wijff Ep; getrout. Br^2/1 Ep < ghrtrout. [sic] Lm

Correctie

Nr	44 < 47 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Editie

VdL 1, p. 55, 151

Oeuvre

Eerste van twee opeenvolgende gedichten waarin iemand met de voornaam Jaep de hoofdrol speelt (Q.5.44-45)

Q.5.45

Een nacht vrijen met een jong meisje is voor de oude Jaep Soet blijkbaar zo bevredigend geweest dat hij haar meteen een ring als trouwbelofte heeft aangeboden. Blijkbaar heeft ze die geaccepteerd. Het daglicht leert haar echter tot haar grote schrik en verdriet dat ze met een oude man in zee is gegaan. Uit haar woorden valt op te maken dat ze weinig fiducie heeft in zijn mannelijke vermogens. Hij stelt haar echter gerust met de overweging dat uien, ondanks hun vaalgekleurde hoofden, ook groene⁵⁷⁸ stelen hebben. Met andere woorden: met zijn potentie is niets mis.

578 In Q.5.35, vs. 2 wordt het begrip ‘groen’ eveneens gebruikt in een context van sexuele lust.

Annotaties

1	Jaep soet: vaste naamsaanduiding ter typering van iemand die aangenaam, prettig in de omgang is, gezien de context hier waarschijnlijk zelfs in specifiek fysiek-erotisch opzicht (vergelijk WNT 28, kol. 1491-1492 i.v. ‘zoet’. Een bewijsplaats voor de typerend bedoelde combinatie ‘Jaep Soet’ is te vinden in WNT 7.1, kol. 20. De naam Glycion (de vriendelijke) uit een van Erasmus' Colloquia blijkt in 1644 namelijk vertaald te zijn als ‘Een Jaap Zoet’, dus voorafgegaan door een onbepaald lidwoord, wat wijst op het typerende karakter van deze benaming. Nader onderzoek leert dat dezelfde vertaling ook reeds in 1634 voorkomt, terwijl de Nederlandse vertaling van 1624 met ‘de vriendelijcke’ aansluit bij de eigenlijke betekenis van Glycion. Deze Glycion nu is een van de vier gesprekspartners, bejaarde mannen die vroeger studiegenoten zijn geweest, uit Erasmus' colloquium ‘Γεροντολογία’, ook wel ‘Senile colloquium’ of ‘Oud-Mans praetjen’.^579 In tegenstelling tot de anderen is Glycion fysiek erg jong gebleven - hij zit nog lekker strak in zijn vel - en hij maakt zijn studiemakkers van weleer duidelijk dat dat komt door zijn gematigde levenswijze, waarbij hij er naar streeft om altijd in aangename harmonie met zichzelf en zijn omgeving te zijn. Visschers Jaep Soet en Erasmus' Glycion delen als mannen op leeftijd dus een hoge mate van fysieke jeugdigheid, maar het sexuele aspect blijft bij Erasmus achterwege); Vryster: jong meisje (in tegenstelling tot de oude Jaep Soet)
2	verre: heftig, vérgaand; door der minnen cracht: vanwege zijn heftige liefdesgevoelens
3	ringh op trou: ring als onderpand van een trouwbelofte, die destijds bindend van karakter was en niet zomaar eenzijdig verbroken kon worden (Haks, Huwelijk en gezin. p. 111, 119-125; Kent, en versint, p. 104-105, 128-132)
4	soo haest: zodra; maeckte wijs: duidelijk maakte
7	laelijck: lelijk; aen den dorren boom verhanghen: lees: vastgebonden aan een sexueel uitgeblust iemand (de uitdrukking is ook elders in een vergelijkbare context en met dezelfde betekenis gesignaleerd, WNT 3.1, kol. 404-405)
8	hoort: luister; krackelen: misbaar maken
9	Ajuyns: uien; graeuwe: vale, van kleur onbestemde; Ajuyns ... stelen: deze uitspraak, een metafoor over mannelijke potentie, doet sterk denken aan een spreekwoord, maar vindplaatsen elders zijn vooralsnog onbekend

579 Erasmus, Colloquia familiaria, p. 199-208; idem, Colloquies, p. 448-467.

Overlevering

Br^2/1 p. 73; Lm p. 23 (2C4r)

Varianten

1	soet Br^2/1 < Soet Lm; Vryster Br^2/1 < vrijster Lm; eender nacht, Br^2/1 < een nacht Lm
2	sy door Br^2/1 < hy [sic] deur Lm; cracht, Br^2/1 < cracht Lm
3	ontfanghen, Br^2/1 < ontfanghen; Lm
4	den Br^2/1 < als de Lm; wijs, Br^2/1 < wijs Lm
5	dat Br^2 < Dat Br^1 Lm; Lief Br^2/1 < lieff Lm
6	Wrongh Br^2/1 < Wrong Lm
7	laelijck Br^2/1 < leelick Lm; aen den Br^2/1 < aenden Lm; verhanghen: Br^2/1 < verhanghen? Lm
8	Lief, seyde hy, Br^2/1 < lieff, (seyde hy) Lm; krackelen: Br^2/1 < crackeelen, Lm
9	Ajuyns Br^2/1 < Aiuijns Lm; stelen. Br^2/1 < steelen. Lm

Correctie

Nr	45 < 48 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Editie

VdL 1, p. 56, 151

Oeuvre

Tweede van twee opeenvolgende gedichten waarin iemand met de voornaam Jaep de hoofdrol speelt (Q.5.44-45)

Q.5.46

Ene Giccher overlegt met zijn vrienden over het schier onoplosbare probleem hoe, met behoud van zijn eigen eer, dokter Mats te bedanken voor de goede diensten die hij hem bewezen heeft. Giccher heeft namelijk zelden of nooit geld ter beschikking en bovendien zijn de prestaties van de dokter eigenlijk niet met geld te vergelden. Hij heeft immers niet alleen Giccher gezond gemaakt, maar bovendien diens echtgenote bezwangerd. Aangezien met de voornaam Giccher zeer waarschijnlijk op een impotent iemand wordt gedoeld (zie annotatie vs. 1), zouden die twee processen wel eens nauw met elkaar samen kunnen hangen. Door diens echtgenote zwanger te maken zorgt de dokter er namelijk voor dat Gicchers impotentie verleden tijd lijkt.

Annotaties

1	Giccher: mannelijke voornaam, hier gebruikt ter aanduiding van een vermoedelijk impotent iemand. De associatie met onmannelijkheid heeft waarschijnlijk van doen met de gelijkenis van deze naam met het werkwoord ‘gichelen’ of ook ‘gicheren’ (het hedendaagse ‘giechelen’). Met zijn betekenis van ‘met een scherp, hoog, halfgesmoord keelgeluid lachen’ werd dit werkwoord vooral voor meisjes gebruikt (WNT 4, kol. 2276). De associatie van deze mansnaam met onmachtige mannelijkheid zoals bij castraten dringt zich dan ook op. Deze interpretatie wordt versterkt door de enige andere plaats waar de naam Giccher in de Brabbeling voorkomt (Q.2.32). De situatie is volstrekt identiek: ook daar wordt Gicchers echtgenote door een ander bezwangerd; pleecht raet: beraadslaagt
2-3	Hoe hy ... bedrijf: ondanks de komma na vs. 2, die trouwens in de redactie Br^1 ontbreekt, moeten deze twee versregels als één zin gelezen worden
2	behouden zijn eere: zonder zijn eer te kort te doen; danckelijck: dankbaar
3	Loonen: belonen; constich bedrijf: deskundig optreden
4	dan: maar; is ... selden: is zelden in zijn bezit
5	Doctors const: de vakbekwaamheid van de dokter
6-7	ghemaeckt [...] met kint zijn wijf: zijn vrouw zwanger gemaakt

Overlevering

Br^2/1 p. 73; Lm p. 57-58 (2H1r-v)

Varianten

1	Giccher Br^2/1 < Gichert Lm; zijn Br^2/1 < sijn Lm
2	danckelijck Br^2/1 < danckelick Lm; sal, Br^2 Lm < sal Br^1
3	Doctoor Br^2/1 < Doctor Lm; Mats Br^2/1 Lm^c < Muts Lm; bedrijf, Br^2/1 < bedrijff: Lm
4	dan Br^2 < Dan Br^1, Immers Lm; ghelt of ghelts Br^2/1 < gelt off gelts Lm
5	ghelt Br^2/1 < gelt Lm; verghelden: Br^2/1 < vergelden, Lm
6	lijf, Br^2/1 < lijff, Lm
7	wijf. Br^2/1 < wijff. Lm

Correctie

Nr	46 < 48 Br^2, 49 Br^1 (In Br^2 komt twee keer achter elkaar het nummer 48 voor, in plaats van het correcte nummer 49 voor dit gedicht. Voor de verdere aanpassing van de nummering zie Q.5.13)

Q.5.47

Gedicht met als pointe een woordenspel met het begrip ‘aantrekken’.⁵⁸⁰ Het verhaalt wat ene Nelleken allemaal wel niet aantrekt om te voorkomen dat ze gekleed zou gaan als een Claris, kou zou vatten of zich met slijk zou besmeuren. Als men daar dan ook maar iets over zegt, dan trekt ze zich dat ook nog aan en de ik-persoon vraagt zich af waarom.

Gezien de overleveringsgeschiedenis dateert dit epigram in elk geval van voor 1599. Of de vermelding van een katholiek element als een Claris (vs. 2) zou duiden op een datering voor de Alteratie van 1578 in Amsterdam,⁵⁸¹ blijft echter de vraag. Die specifieke term werd als redactionele variant trouwens pas voor het eerst gebruikt in de editie van 1614 zoals hierna nog nader wordt aangegeven, dus lang nadat de Alteratie had plaatsgevonden en het Amsterdamse Clarissenklooster was gesloten. Hieruit blijkt eens te meer hoe onzeker dergelijke factoren zijn om tot een datering van Roemer Visschers werk te besluiten.

Er doet zich een aantal varianten tussen de redacties voor die in elk geval wijzen op een herziening van de tekst voor de editie 1614. De belangrijkste verandering is de vervanging van de algemene en neutrale term ‘Bagijn’ (Lm Ep) door het meer specifieke ‘Claris’ (Br^2/1; vs. 2), die ook consequenties heeft voor het rijm in vers 1. Met ‘Claris’ introduceerde Visscher een representante van een strenge kloosterorde waardoor de daarbij behorende kledij veel explicieter werd getypeerd. Tegelijkertijd werd de voornaam Neelken veranderd in Nelleken (vs. 1). Andere varianten tussen Br^2/1 enerzijds en Lm en Ep anderzijds zijn de gewijzigde zinsbouw in vers 2 en 7, en verder de vervanging van ‘Op dat’ door ‘Om dat’ (vs. 4) en van ‘met’ door ‘en’ (vs. 5). Als enige redactie heeft Ep in vers 3 bovendien een wat andere zinsbouw.

580 Het is een van de gedichten die in de inleiding tot T'Loff vande mutse (p. [9] (§5r)) expliciet vermeld worden vanwege de kwaliteit van het woordenspel, zie verder alhier de commentaar bij deze passage.

581 Zie: Van der Laan 1, p. XVI.

Annotaties

1	fris: nieuw
2	wollen te gaen: ‘in wol gekleed te gaan’, maar ook: ‘in boetekleed gehuld te gaan’ (blijkens WNT 26, kol. 1847 had de uitdrukking betrekking op kloosterlingen, pelgrims en boetelingen); Claris: kloosterzuster van de strenge orde der Clarissen. Hun Amsterdamse klooster, gesticht in 1513, lag bij de Regulierspoort, in de hoek omsloten door de Heilige Weg, de Kalverstraat en het Singel (Van Eeghen, Vrouwenkloosters en Begijnhof, p. 147-156)
3	costelijcke bouwen: prachtige en daardoor ook kostbare bovenrok
4	Om dat: opdat
7	Seytman dan een woordt: zegt men dan ook maar iets [naar aanleiding daarvan] (vergelijk de redacties Lm en Ep); ghevat: zich ter harte genomen

Overlevering

Br^2/1 p. 73; Lm p. 25-26 (2D1r-v); Ep p. 119

Varianten

Vs. 6 ontbreekt in Ep.

1	Nelleken Br^2/1 < Neelken Lm Ep; hemdeken Br^2/1 Lm < Hemdeken Ep; fris, Br^2/1 < fijn, Lm Ep
2	Om Br^2/1 < Om datse Lm Ep; te Br^2/1 < sou Lm Ep; Claris, Br^2/1 < Bagijn; Lm, Bagijn, Ep
3	Sy treckt aen een rock en Br^2/1 Lm < Daer over een Rock met een Ep; costelijcke Br^2/1 Ep < costelicke Lm; bouwen, Br^2/1 Lm < Bouwen, Ep
4	Om Br^2/1 < Op Lm Ep; ledekens teer Br^2/1 < teere ledekens Lm, Ledekens Ep; niet Br^2/1 Lm < niet en Ep; vercouwen, Br^2/1 Ep < vercouwen; Lm
5	en Br^2/1 < met Lm Ep
6	door den slijck Br^2/1 < deur t'slijck Lm; drooch, Br^2/1 < drooch: Lm
7	Seytmen dan een woordt dat heeft sy Br^2/1 < En spreecktmen daer aff een woort, dat is Lm, En spreectmen daer af een woort, heeftse Ep; ghevat, Br^2 Lm < ghevat Br^1, gevat, Ep
8	En dat Br^2/1 Lm < Dat Ep; treckt sy Br^2/1 < trecktse Lm Ep; aen, Br^2/1 Ep < aen: Lm; dat? Br^2/1 Lm < dat. Ep

Correctie

Nr	47 < 50 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Editie

VdL 1, p. 56, 151

Q.5.48

Gedicht over de aanbedene van ene Pouwels, wier gunsten hij probeert te verwerven. Volgens deze Pouwels verenigt zij in zich het beste dat de zes Hollandse steden te bieden hebben. Op basis van deze informatie kan de ik-persoon wel raden om wie het gaat, zelfs als Pouwels dat zou ontkennen, namelijk om Magdaleen Jans.

Visscher varieert hier op twee eigenlijk identieke anekdoten over legendarische schilders uit de Griekse oudheid. Zeuxis (5e eeuw v. Chr.) zou bij het schilderen van de mooiste vrouw ter wereld, Helena, vijf meisjes hebben laten poseren om zo een ideale voorstelling van haar te kunnen componeren. Iets dergelijks deed Apelles (4e eeuw v. Chr.) bij het schilderen van Artemis. Uit de mooiste lichaamsdelen van vijf meisjes bouwde hij het beeld van de volmaakte vrouw op. In het onderhavige gedicht gebruikt Pouwels hetzelfde procédé om op te geven over de kwaliteiten van zijn aanbedene. In haar komt het beste van vrouwen uit de zes Hollandse steden samen.⁵⁸²

582 Van der Laan (dl. 1, p. 151-152) suggereert dat het mogelijk om een meisje van verdachte zeden gaat dat uit alle steden waarin zij gewoond heeft iets heeft overgenomen om daarmee in Amsterdam te geuren. Het is moeilijk om op basis van de tekst een dergelijke conclusie te trekken. Weliswaar draagt de aanbedene de naam van de aanvankelijk lichtzinnige bijbelse Maria Magdalena, maar een dergelijk aanknopingspunt is erg summier. Het gedicht kan, zeker ook gezien de verwantschap met de klassieke anekdoten over het schilderen van de mooiste vrouw, net zo goed gezien worden als een lofzang op de uitgelezen kwaliteiten van Magdaleen Jans.

Annotaties

1	dient te danck: dient op hoop van een gunstige reactie (van haar kant)
2	heeft het uitghelesen: het beste deel bezit
3	aensicht: aangezicht
4	tongh: tongval; by desen: daarbij
5	wesen: aard

Overlevering

Br^2/1 p. 74; Lm p. 50-[51] (2G1v-2r)

Varianten

1	Pouwels seyt Br^2/1 < Pauls zeyt Lm; Lief Br^2/1 < lieff, Lm
2	uytghelesen, Br^2/1 < uytghelesen: Lm
3	Delfse Br^2/1 < Delfsche Lm
4	Dortse Br^2/1 < Dortsche Lm; en Leytse tongh Br^2/1 < een Leydsche tong Lm
5	Goutse Br^2/1 < Goutsche Lm
6	Pouwels al Br^2/1 < Pauls, en Lm

Correctie

Nr	48 < 51 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Editie

VdL 1, p. 56, 151-152

Q.5.49

De ik-persoon kapittelt door middel van een woordenspel met diens naam - ‘Ruth gaerde’ (vs. 1), ‘Ruthgaert’ (vs. 7) - ene Ruthgaert vanwege zijn vaak tot droefenis leidende inspanningen om winst te maken. Dit in tegenstelling tot Ruth die aren op het veld vergaarde tot ze voldoende had om in haar elementaire levensbehoeften te voorzien. Als Ruthgaert zich ook eens op zijn werkelijke behoeften concentreerde en die als reserve voor de oude dag bijeengaarde, dan was hij Ruth. Nu is hij echter nog ‘Ruth[die]gaert’.

Annotaties

1	Ruth: de oudtestamentische Ruth, overgrootmoeder van David, ging om voor haar schoonmoeder Naomi en zichzelf aan de kost te komen de aren lezen die de maaiers op het land van Boaz, haar latere echtgenoot, hadden achtergelaten (Ruth 2:1-23); gaerde: vergaarde; dan: maar; versaet: tevreden
2	Doese ... behoefde: toen ze voldoende had om in een elementaire schamele vorm van levensonderhoud (volgens de normen van de nootdruft) te voorzien
3	loopt seer naerstich om: spant u volijverig in voor; eerlijcke baet: op eerlijke wijze verkregen winst
5	Waert: als het zo was; des noots rechte pit: de ware essentie van de noodzakelijke behoefte; proefde: beproefde
6	voor des oude mans stut: als een steun voor de oude dag; gaert: vergaart
7	Soo: dan

Overlevering

Br^2/1 p. 74

Varianten

6	oude mans Br^2 < oude-mans Br^1
7	Ruthgaert Br^2 < Rutgaert Br^1

Varianten / Correcties

Nr	49 < 52 Br^2/1 (zie Q.5.13)
5	noots < noo*t*s Br^2, noots Br^1 (basis voor correctie)
6	stut,, < stut Br^2c, stuc,, Br^2, stut,, Br^1

Q.5.50
Opt huwelick van W. Appelman, en Griet P.

Gedicht ter gelegenheid van het huwelijk tussen Wijbrand Appelman en Griet Proost, gesloten te Amsterdam op 25 juni 1578. De achternaam van de bruidegom en de voornaam van de bruid - de enige naamsdelen die, veelzeggend genoeg, in de titel van het gedicht voluit gegeven zijn - inspireerden Roemer Visscher tot een woordenspel, gebaseerd op het ‘appel’-aspect van beide namen. Alle appels zijn te prijzen, maar de griet (appel en bruid) het meeste, omdat de appelman (appelverkoper en bruidegom) die voor eigen consumptie houdt. De griet als appel lijkt hier trouwens iets teveel lof toegezwaaid te krijgen. Een kenner als Knoop was namelijk zeker niet onder de indruk van haar smaak.⁵⁸³

Dit gedicht naar aanleiding van een concrete gelegenheid is een van de weinige van Roemer Visscher die met enige zekerheid te dateren zijn, namelijk zomer 1578.

583 Knoop, Pomologia, p. 19, 40-41.

Annotaties

Titel	W. Appelman, en Griet P.: Wijbrand Appelman en Griet Pietersdr. Proost of Proosten. Ze trouwden op 25 juni 1578.^584 De bruidegom (begraven op 26 augustus 1596) was koopman op de Nieuwendijk en tevens bekleedde hij publieke functies als schepen (1589), luitenant van de burgerij (1580), Nieuwezijds huiszittenmeester, belast met de zorg voor de daar zelfstandig wonende armen (1586), heemraad van de Nieuwer-Amstel (1587). De achternaam Appelman is mogelijk ingegeven door het uithangbord dat het pand van de familie sierde. Daarop was de appelboom uit het paradijs (vergelijk vs. 4) te zien.^585 De bruid (1552-1631) overleefde haar man ruimschoots. P.C. Hooft schreef een ‘Grafschrift’ bij haar overlijden in 1631. Verder dichtte hij voor haar ook nog een ‘Advijs in Loterije’ en hij droeg een emblema aan haar op. Bovendien noemt hij haar een enkele maal in zijn brieven.^586
1	Sint Jans Appels: soort appels, ook wel paradijsappels genoemd (vergelijk vs. 4; WNT 12.1, kol. 417-418; Knoop, Pomologia, register); Rabbauwen: grauwe renetten, een soort winterappel. De benaming ‘rabbauw’ houdt wellicht verband met het onooglijke uiterlijk van deze appel, wat hem tot de ‘schooier’ onder de appels maakte (WNT 12.3, kol. 122; als ‘Grauwe Rabau’ in: Knoop, Pomologia, p. 24); Cruyelinghen: kruideling of kruidappel, een appelsoort met meerdere varianten (WNT 8.1, kol. 386, 389; Knoop, Pomologia, p. 7-8)
2	schijf Appels: platte appelsoort (WNT 14, kol. 609); Goe soeten: goezoeten, een appelsoort (WNT 5, kol. 324); Ermgaerden: soort appels (niet in WNT; Knoop, Pomologia. Petzold (Appelsoorten, p. 214) noemt de ‘Zoete Ermgaard’, een goede zoete winterappel, met 1864 als vroegste vermelding)
3	Emmer Appels: waarschijnlijk appels die men per emmer verkocht, maar het zou ook een variant van ‘amberappels’ kunnen zijn (WNT 3,2-3, kol. 4103); Queen: kweeën, kweeappels, voorkomend in meerdere variëteiten (WNT 8.1, kol. 730; Knoop, Fructologia, p. 10-13); Guldelinghen: appels vernoemd naar hun goudachtige kleur, voorkomend in verschillende variëteiten (WNT 5, kol. 1245; Knoop, Pomologia, p. 25-26)
4	Paradijs Appel: inheemse appel, in verschillende soorten voorkomend, ook wel sint-jansappel genoemd (vergelijk vs. 1; WNT 12.1, kol. 417-418; Knoop, Pomologia, p. 16-17, 42); wast: groeit; by: op
5	Orangen: oranjeappel (gezien de context wordt hier alleen een bepaalde appelsoort bedoeld en niet de sinaasappel, zie verder: WNT 11, kol. 1439; Knoop, Pomologia, p. 29); groot van waerden: zeer waardevol
6	Dan: maar; Griet: soort appel, voorkomend in meerdere variëteiten (WNT 5, kol. 698; Knoop, Pomologia, p. 19, 40-41) én de voornaam van de bruid; prijswaerdichst: het meest te prijzen; moocht ... weten: dat kunt u hieruit opmaken
7	Appelman: iemand die appels verkoopt én de achternaam van de bruidegom^587; houtse: bewaart haar

584 Reeds geïdentificeerd door Van der Laan (dl. 1, p. V, 152).

585 Personalia van Wijbrand Appelman in: Elias, De vroedschap, dl. 1, p. 70; voor de relatie tussen uithangbord en familienaam, zie: idem, dl. 2, p. 1072.

586 Hooft, Lyrische poëzie, respectievelijk nr. 287, 92 en 75. Hooft vermeldt haar als G.P. of Margarite Proosten. Ze komt ter sprake in twee brieven uit 1630, zie: Hooft, De briefwisseling, nr. 362, 369. Zie voor personalia: Elias, De vroedschap, dl. 1, p. 70 (met als abusievelijk jaar van overlijden 1632). Griet Proosten werd begraven op 14 juli 1631 (Stadsarchief Amsterdam, DTB, inv. nr. 1054, fol. 62r).

587 Het WNT (dl. 2.1-2, kol. 564 i.v. ‘appelman’) spreekt naar aanleiding van deze plaats bij Roemer Visscher van een ‘niet onaardige woordspeling’.

Overlevering

Br^2/1 p. 74

Varianten

3	Appels Br^2 < Appels, Br^1

Correctie

Nr	50 < 53 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Editie

VdL 1, p. 56-57, 152

Q.5.51

Het gedicht opent met een algemene stelling over de verre rijkdom van overzee die de nodige zorgen baart. Vervolgens spreekt de dichter rechtstreeks degene toe die zich beperkt tot de middelen van bestaan die God hem heeft toebedeeld en die daarmee tevreden is. Die mag zich, anders dan die ander met zijn zorgelijke rijkdom van verre, ‘heimrijk’ ofwel thuis rijk noemen.

Annotaties

1	perijckel: gevaar, risico
2	dickmael: dikwijls; hertseer: smart
3	neeringhe: middelen van bestaan; u Godt toevoecht: God u toebedeelt
4	heymrijck: thuis rijk (Mogelijk hebben we hier van doen met een nieuwvorming van Visscher, bedoeld als contrast met de verre rijkdom van over zee met al zijn problemen (vs. 1-2). Het woord is opgebouwd uit het bijwoord van plaats ‘heim’ (thuis) en het achtervoegsel ‘rijk’. In elk geval geeft het WNT (dl. 6, kol. 474 i.v. ‘heim (III)’ geen andere vindplaats dan dit citaat); om ... ghenoecht: omdat u er mee tevreden bent

Overlevering

Br^2/1 p. 74

Correctie

Nr	51 < 54 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Q.5.52

Gedicht met voorbeelden over hoe men bekocht kan worden. In de eerste twee gevallen gaat het om miskopen, met oplopende consequenties, voor veel geld. Het laatste voorbeeld is het allerergste, hoewel juist dat niets gekost heeft. Aan een slechte vrouw die men voor niets gekregen heeft, zit men namelijk zijn hele leven vast.

Annotaties

1	met vette veren: hier: voor veel geld (de uitdrukking zal hier niet letterlijk opgevat moeten worden, maar figuurlijk en in contrast met de mededeling ‘om niet’ in vers 5. De relatie tussen veren en geld is ook aanwezig in uitdrukkingen als ‘een veer laten’, die zeker ook in financiële zin verstaan moet worden, zie ook: WNT 18, kol. 1230-1231)
3	een vette Pans: hier: een welgevulde beurs (de letterlijke lezing van ‘een vette pens’, zoals gegeven in het WNT 12.1, kol. 332, valt moeilijk te rijmen met het gegeven van de magere koe, tenzij deze ook nog een vreselijke ziekte onder de leden zou hebben. Het lijkt hier eerder, net als in vers 1, te gaan om een metafoor die moet contrasteren met ‘om niet’ in vers 5)
5	Dan ... ghegheven: maar degene aan wie voor niets een slechte vrouw wordt gegeven
6	aen t'vleysch: ten aanzien van wat het meest wezenlijk is, in deze situatie met de specifieke invulling van iemands levensgezel of liefdespartner (binnen deze context komen in deze formulering elementen samen als de zegswijze ‘Aent vleys ismen meest bekoft’ (WNT 21, kol. 1606) en ‘vlees’ als liefdespartner, iemand om mee te vrijen (WNT 21, kol. 1619-1620, 1622-1623))

Overlevering

Br^2/1 p. 74; Lm p. 89 (2M1r)

Varianten

1	veren Br^2/1 < veeren Lm; maghere Gans, Br^2/1 < mageren gans, Lm
2	becocht Br^2/1 < bekocht Lm; maeltijt: maer Br^2/1 < maeltijt maer: Lm
3	maghere Koe coopt, Br^2/1 < magere koe coopt Lm; Pans, Br^2/1 < pans, Lm
4	becocht Br^2/1 < bekocht Lm; Jaer: Br^2/1 < jaer: Lm
5	Wijf Br^2/1 < wijff Lm; ghegheven, Br^2/1 < gegeven, Lm
6	aen t'vleysch becocht al Br^2/1 < aen't vleys bekocht alle Lm

Correctie

Nr	52 < 55 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Q.5.53

Vrouwen en mannen die meteen na het verlies van hun geliefde uitzien naar iemand om die te vervangen geven juist blijk van gezond verstand, ondanks het feit dat men dergelijk gedrag in het algemeen als wankelmoedig bestempelt. Immers: hun liefde is zuiver en ze veroorzaken weinig problemen. De achterliggende gedachte zal zijn dat zij hun geliefde, zolang deze bij hen is of zolang zij er in redelijkheid hun zinnen op kunnen zetten, trouw zijn. Is dat niet meer het geval, dan passen ze zich aan aan de gewijzigde omstandigheden door om te zien naar een invulling voor de ontstane lacune. Door aldus te handelen veroorzaken ze weinig problemen. Enerzijds omdat ze hun lief trouw zijn zolang ze er is, anderzijds omdat ze zich niet in verdriet verliezen als ze er niet meer is maar in plaats daarvan naar een nieuwe partner uitzien.

Met uitzondering van vers 2 doen zich in het hele gedicht kleine redactionele veranderingen voor, zoals de aanpassing van de rijmwoorden in vers 5-6, tussen Br^2/1 enerzijds en Lm en Ep anderzijds. Ze duiden op een heroverweging van de tekst voor de editie 1614.

Annotaties

1	op: aan
2	Dan ... bracht: dan toen ze de eerste naar de kerk bracht [om hem te begraven]
3	Vryer die ... Lief verliest: aanbidder die op de bruiloft waar hij zijn uitverkorene verliest (aan de man die wel met haar mag trouwen)
5	met reden begaeft: met gezond verstand begiftigd; al ... wanckelbaricheyt: ook al beschouwt men het als wankelmoedigheid, onstandvastigheid van geest
6	reyne: zuivere; setten cleyne swaricheyt: veroorzaken weinig problemen

Overlevering

Br^2/1 p. 75; Lm p. 46 (2F3v); Ep p. 115

Het gedicht werd tevens opgenomen in de liederenbundel Den nieuwen lust-hof, voor het eerst in 1602 uitgegeven te Amsterdam door Hans Mathysz.⁵⁸⁸ Er doen zich wat varianten in spelling en enkele kleinere redactionele verschillen voor, die nauwer aansluiten bij de redacties Ep en Lm dan bij de door Visscher geautoriseerde versie van 1614. De samensteller van deze bundel zal de vroegste redactie van dit gedicht, in Ep, onder ogen hebben gehad. Een jaar later, in 1603, nam A. Croche dit gedicht eveneens op in de door hem samengestelde verzamelbundel s'Gheests lust-hof, te Utrecht verschenen.⁵⁸⁹ Naast ook hier wat spellingvarianten en een enkel kleiner verschil in redactie doet zich in de tweede versregel een opmerkelijke redactionele variant voor. Waar alle andere redacties het aan de lezer zelf overlaten om te bepalen waarom die vrouw haar eerste man naar de kerk bracht, meldt deze versie expliciet dat ze hem ging begraven: ‘Dan doen sy den eersten te begraven brochte’.

588 Over deze bundel, zie: Keersmaekers, Wandelend in Den nieuwen lust-hof, en aldaar voor dit specifieke gedicht p. 71-72, 73 (niet-geannoteerde tekst), 124. De bundel werd tot 1610 nog drie keer, met aanvullingen, uitgebracht. Ik raadpleegde de eerste en tweede druk. Het, anoniem gepresenteerde, gedicht van Visscher aldaar op p. 13.

589 Croche, s'Gheests lust-hof, fol. 90r.

Varianten

1	Vrouwe Br^2/1 < vrouw Lm, Vrouw Ep; op Br^2/1 < op een Lm Ep; Man Br^2/1 Ep < man Lm
2	doese Br^2/1 < doense Lm Ep; Kercken Br^2/1 Ep < kercken Lm
3	Vryer Br^2/1 Ep < Vrijer Lm; die inde Br^2/1 < in een Lm Ep; Lief verliest, Br^2/1 Ep < lieff verliest Lm
4	alderliefste Br^2/1 < liefste Lm, Liefste Ep
5	begaeft, Br^2/1 Lm < begaeft Ep; wanckelbaricheyt: Br^2/1 < wanckelbaerheyt, Lm Ep
6	draghen Br^2/1 < dragen Lm Ep; liefde, Br^2/1 < lieffd', Lm, Liefd', Ep; swaricheyt. Br^2/1 < swaerheyt. Lm Ep

Correctie

Nr	53 < 56 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Q.5.54

Gedicht waarin zelfs de beeldenstorm Roemer Visscher heeft kunnen inspireren tot een woordenspel, en wel met ‘beeld’. Beelden van welke makelij dan ook worden in de geuzenkerken vernietigd. Daarom mag zijn lief niet in de kerk komen. Met andere woorden: de ik-persoon vindt haar een ‘beeld’ van een meisje en hij wil vermijden dat men zich ook aan haar zou vergrijpen.

Het gedicht is in de tegenwoordige tijd gesteld en wekt daardoor de indruk dat de beeldenstorm op dat moment gaande is. De gekozen formulering doet vermoeden dat de beeldenstorm op het moment van schrijven in elk geval een gebeurtenis was die nog vers in het geheugen lag. Het gedicht zal daarom in 1566 of niet lang daarna ontstaan zijn.⁵⁹⁰

590 Eerdere dateringen ten tijde van de beeldenstorm: Sterck, ‘Aanvullingen tot het “Leven”’, p. 213-214; idem, ‘De dateering’, p. 48-49; VdL 1, p. XIII.

Annotaties

2	gehouwen: gehouden; verburgen secreten: moeilijk te vinden geheime bergplaatsen
3	ghesneden: uit hout gesneden
5	aen tween: in tweeën
6	Geuse Kercken: door de geuzen ingenomen kerken
7	derf: mag

Overlevering

Br^2/1 p. 75; Lm p. 7 (2A4r); Ep p. 110-111

Varianten

1	Beelden Br^2/1 < beelden Lm Ep; ghemaeckt Br^2/1 Lm < gemaeckt Ep; Silver Br^2/1 Ep < silver Lm; of Br^2/1 < off Lm Ep; Gout, Br^2/1 < gout Lm, Gout; Ep
2	ghevanghen Br^2/1 Lm < gevangen Ep; gehouwen Br^2/1 Ep < ghehouwen Lm; in Br^2/1 Lm < en [sic] Ep; verburgen Br^2/1 < verborghen Lm, verborgen Ep; secreten, Br^2/1 Ep < secreten; Lm
3	Beelden Br^2/1 < beelden Lm Ep; ghesneden Br^2/1 Lm < gesneden Ep; of Br^2/1 < off Lm Ep; gheschildert Br^2/1 Lm < geschildert Ep; hout, Br^2/1 Ep < hout Lm
4	al Br^2/1 Ep < all Lm; ghesmeten, Br^2/1 < ghesmeten; Lm, gesmeten, Ep
5	gheborduerde Br^2/1 < geborduyrde Lm Ep; ghereten, Br^2/1 < ghereten Lm, gereten, Ep
6	Kercken Br^2/1 < kercken, Lm, kercken Ep; schroomen: Br^2/1 < schromen: Lm, schromen, Ep
7	Daerom Br^2/1 < Daer om Lm Ep; derf Br^2/1 Ep < derff Lm; Lief Br^2/1 < Lieff Lm, lieff Ep; Kerck Br^2/1 < kerck Lm Ep

Correctie

Nr	54 < 57 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Editie

VdL 1, p. 57, 152-153

Q.5.55

Gedicht over ene Elsken en het verval van haar lichamelijke schoonheid in relatie tot haar liefdeleven en de financiële aspecten daarvan. Jong en mooi deelde ze voor niets het bed met mannen, in de waan dat ze altijd mooi zou blijven. Ouder en minder mooi geworden verhuurt ze haar lichaam voor geld, en wel om zelf betaalde liefde te kunnen inhuren op het moment dat de ouderdom haar helemaal onaantrekkelijk heeft gemaakt.

Annotaties

1	Doe: toen
2	Sliepse om niet by: deelde ze voor niets met mannen het bed
3	bloeysel: bloei
4	Dan: maar
5	verharen: verdwijnen
7	herbouwen ... mueren: lees: iets groots buiten zichzelf te financieren (de Atheense muren waren een omvangrijk systeem van vestingmuren die over een afstand van zo'n zeven kilometer de stad Athene met de haven van Piraeus verbonden. Ze werden in 404 v. Chr. na de capitulatie van Athene in de Peloponnesische Oorlog geslecht door de Spartanen en in 394 v. Chr. weer opgebouwd)
8	verrompelt: vol rimpels, lelijk
9	om hueren: om te huren

Overlevering

Br^2/1 p. 75; Lm p. 74 (2K1v)

Varianten

1	Doe Br^2/1 < Als Lm; Elsken Br^2 Lm < Els ken [sic] Br^1; jongh was, Br^2/1 < jonck was Lm
2	by, meenighen Br^2/1 < by meenich Lm
3	sou dueren, Br^2/1 < soud duyren: Lm
4	Jaren, Br^2/1 < jaeren Lm
5	natuerlijcke Br^2/1 < natuyrlicke Lm; verharen, Br^2/1 < verhaeren, Lm
6	schandelijck Br^2/1 < schandelick Lm; verhueren, Br^2/1 < verhuyren, Lm
7	d'Atheense mueren: Br^2/1 < de Athenische muyren; Lm
8	verrompelt en versuert, Br^2/1 < verrompelt, ende versuyrt, Lm
9	gheldt sou Br^2/1 < gelt soud' Lm; hueren Br^2/1 < huyren Lm; verhuert. Br^2/1 < verhuyrt. Lm

Correctie

Nr	55 < 58 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Q.5.56

Gedicht over de goede omgang met het verschijnsel tijd en met de tijdsomstandigheden. Na enkele algemene opmerkingen verschuift het perspectief naar de ik-persoon die zich uitlaat over zijn eigen opstelling in dezen. Men moet de tijd nu eenmaal verdragen zoals die zich aan je voordoet. Daarbij kan men hopen op betere tijden. Wensen koesteren daarentegen is onjuist, want wie dat doet kan niet goed tevreden zijn. De ik-persoon doet dat dan ook niet. Hij ziet het heden aan, zich realiserend dat hij het verleden niet terug kan halen en in afwachting van wat de toekomst in petto heeft. En ondertussen maakt hij plezier. Kortom: het is dus aan te bevelen om de actuele situatie waarin men verkeert met realiteitszin te accepteren zoals die is en om juist met plezier door het leven te gaan in plaats van zich onnodig druk te maken.

Roemer Visscher moet het nodige belang hebben gehecht aan deze elementaire stoïsche levensles, want hij heeft het gedicht nog een tweede keer in de Brabbeling opgenomen en wel op een bijzondere plaats, namelijk als laatste gedicht van de sectie ‘Rommelsoo’ (Ro.2.42).⁵⁹¹

591 Jorissen (‘Roemer Visscher en zijn gezin’, p. 315) citeert dit gedicht zelfs als zijnde Roemer Visschers leuze, waarin zijn streven tot uiting komt om tevreden te zijn met alles wat het leven schenkt.

Annotaties

1	Soo: hoe [...] ook; gheleden zijn: verduurd worden
3	Die wenscht: degene die iets te wensen heeft; wel: goed
4	Dies: daarom; van dien: daarvan (verwijst naar ‘iets te wensen hebben’ uit het voorafgaande vers)
5	slaen gae: gadeslaan
6	weder locken: verlokken om terug te komen
7	Wachtende: in afwachting van; nae: hierna
8	hier en tusschen: ondertussen; boerten: schertsen; jocken: grappen maken

Overlevering

Br^2/1 p. 75; idem p. 125 (Ro.2.42)

Varianten

2	dat het Br^2 < datttet Br^1

Correctie

Nr	56 < 59 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Editie

VdL 1, p. 57, 153

Oeuvre

Het gedicht is eveneens opgenomen in de sectie ‘Rommelsoo’ (2.42).⁵⁹² Beide versies zijn zeer nauw verwant.⁵⁹³

592 Met de verwijzing bij Van der Laan (dl. 1, p. XXXIX, n. 15) naar Ro.1.42 is Ro.2.42 bedoeld.

593 Voor een beschrijving van die weinige varianten, zie de rubriek ‘Oeuvre’ onder Ro.2.42.

Q.5.57

Woordspelig gedicht over ene Hans Vonck die met recht een hopman genoemd mag worden, echter niet in de betekenis waaraan men bij dat woord in eerste instantie denkt, die van militair bevelhebber. Noch bij de bewaking van de stad, noch bij een eventuele strijd daarbuiten zou hij als aanvoerder optreden. Als het er echter op aan komt om de hop, ofwel het bier, tot zijn recht te laten komen, dan mag hij met zekerheid een hopman genoemd worden. Naast dit woordenspel met ‘hopman’ blijkt ook de persoonsnaam Hans Vonck als woordenspel bedoeld te zijn, en wel in onderlinge wisselwerking met en ter versterking van het hier meerduidige begrip ‘hopman’ (zie annotatie vs. 1).⁵⁹⁴

De redactie Lm kent één redactionele variant ten opzichte van de andere versies. In vers 6 is daar sprake van ‘vlacke velden’ in plaats van ‘d'opene velden’.

594 Het is een van de gedichten die in de inleiding tot T'Loff vande mutse (p. [9] (§5r)) expliciet vermeld worden vanwege de kwaliteit van het woordenspel, zie verder alhier de commentaar bij deze passage.

Annotaties

1	Hans vonck: betekenisvolle persoonsnaam die associaties oproept met de twee elementen van het woordenspel met ‘hopman’ in dit gedicht. De voornaam Hans werd vaak in meer algemene zin gebruikt om personen of groepen van personen mee aan te duiden (WNT 5, kol. 2110-2114). Het naamsdeel Vonk doet zowel denken aan het militaire bedrijf vanwege in de zeventiende eeuw gangbare uitdrukkingen als ‘vonk geven’ (vuur geven, schieten) en ‘vonk krijgen’ (beschoten worden) (WNT 22.1, kol. 1121) als aan drinkebroers, met het brandende gevoel van buitensporige dorst in hun keel (WNT 22.1, kol. 1125); mach ... bestaen: kan wel doorgaan voor een hopman (eigenlijk een bevelhebber van een afdeling (vendel of compagnie) krijgsvolk of schutters)
2	knechten: soldaten
3	Ridder stuck: dappere daad, ridders eigen; grijpen aen: aangaan
4	legher: legerplaats; verlacken: overvallen
5	voor de vuyst: in een open, eerlijk gevecht; met loutere cracht: puur op kracht
6	op d'opene velden: in het open veld
7	Dan: maar; Hop: essentieel ingrediënt bij de bierbereiding; te doen ghelden: naar waarde te doen schatten

Overlevering

Br² p. 32 [= 76]; Br¹ p. 76; Lm p. 15-16 (2B4r-v); Ep p. 112

Varianten

1	vonck Br^2 Ep < Vonck Br^1 Lm; Hopman Br^2/1 < hopman Lm Ep
3	Ridder stuck Br^2/1 < Ridder-stuck Lm, ridder stuck Ep; grijpen Br^2 Lm Ep < grypen Br^1
4	legher Br^2/1 Lm < leger Ep; nacht, Br^2 Lm Ep < nacht; Br^1
5	cracht, Br^2/1 < cracht Lm, kracht, Ep
6	d'opene Br^2/1 Ep < vlacke Lm; velden: Br^2/1 Lm < velden, Ep
7	Hopman Br^2/1 < hopman Lm, hopman, Ep; Hop Br^2/1 < hop Lm Ep; ghelden. Br^2/1 < gelden. Lm Ep

Correctie

Nr	57 < 60 Br^2/1 (zie Q.5.13)

Editie

VdL 1, p. 57, 153

Q.5.58

Ene Jan wordt aangesproken vanwege het feit dat hij, net als zwijnen of schapen in een kudde, met de massa een leider volgt, ook als deze slecht te noemen is. Heeft hij dan nog aanleiding om boos te worden, als de ik-persoon hem een kuddedier noemt?

Dit epigram dient als afsluiting van het vijfde schok van de ‘quicken’. Daarmee krijgt deze aansporing om vooral op het eigen kritische oordeel af te gaan en niet klakkeloos dat van de massa te volgen extra nadruk. Binnen het gedicht zelf wordt extra aandacht voor de essentie van de boodschap gevraagd door het speelse dubbelrijm in vers 6-7.

Annotaties

1	borstelighe: met borstels (stijve haren) begroeide
2	van: door; deur dick deur din: door dik en dun
3	ruych bewolde: wol dragende; mynen: schapen van een bepaalde soort
4	sachtsinnich: gedwee; haers Herders sin: de weg van hun herder
5	meer noch min: min of meer (?)
6	Al: ook al; schudde: schurk
7	Cuddeman: kuddedier (eigenlijk: ‘een man die onderdeel is van een kudde’^595)

595 Naar aanleiding van deze plaats geeft het WNT (dl. 8.1, kol. 494) bij ‘kuddeman’ als toelichting: ‘hoeder van eene kudde, schertsend gevormd’. Deze interpretatie doet geen recht aan de context waarbinnen dit woord gebruikt wordt. Het gaat juist om iemand die met de massa meeloopt, zelfs als haar leider van het slechte soort is, een ‘kuddedier’ dus.

Overlevering

Br² p. 32 [= 76]; Br¹ p. 76

Varianten

3	cudde Br^2 < Cudde Br^1

Correcties

Nr	58 < 61 Br^2/1 (zie Q.5.13)
6	schudde,, Jan < schudde,,Jan Br^2; schudde,, Jan Br^1 (de aaneenschrijving ‘schuddeJan’ levert een niet bestaande samenstelling op. Naar analogie van Br^1 zijn beide woorddelen door een spatie gescheiden, waardoor een betekenisvol geheel ontstaat)