Brabbeling (1614)

Studie-uitgave met inleiding, annotaties en commentaar

Het tweede Schock van de Quicken.

Q.2.1

Gedicht waarin de lezer van ‘dese brabbeling’ (vs. 2) - deze bundel dus - een advies krijgt aangereikt voor het geval dat een criticaster de schrijver ervan zou verwijten veel papier bedorven te hebben. Hij moet daar niet mee zitten. Het papier is altijd nog goed om de aars mee af te vegen.

Net als het eerste schok opent het tweede met een gedicht waarin gereflecteerd wordt op het werk van de dichter van deze bundel. In feite gaat het in beide gevallen om een weerwoord aan de critici van dat werk, critici die overigens in het voorwoord van Visscher bij de Brabbeling ook al de nodige aandacht krijgen. Hoewel er nogal badinerend op die eventuele kritiek gereageerd wordt - het bedorven papier is altijd nog geschikt om de aars mee af te vegen - lijkt die toch niet echt geapprecieerd te worden. Voor Roemer Visscher komt de kritiek van een ‘neuswijs sot’ (vs. 1), van een dwaas dus. Daarmee ontneemt hij elke grond aan kritiek op de ‘brabbeling’ als papierbederf.

De bijzondere positie van dit gedicht blijkt niet alleen uit de plaats die het door Roemer Visscher in de door hem zelf verzorgde editie kreeg toebedeeld. Ook in de edities waar hij geen bemoeienis mee had, kreeg het een opvallende plaats. In 1599, bij de eerste uitgave van een aantal van zijn epigrammen, is het het enige gedicht dat als ‘Totten Leser’ aan de verzameling voorafgaat. Ook in de niet-geautoriseerde Leidse uitgave van 1612 vormt het met twee andere gedichten het ‘Tot den leser’ dat het eerste boek van de ‘Ghenoeghelicke Boerten’ inleidt. Zoals hier beneden is aangegeven kwam het gedicht, anoniem, als sluitstuk eveneens op een bijzondere plaats terecht in de uit 1600 daterende bundel Veelderhande geneuchlijcke dichten. Deze bundel is veel meer expliciet kolderiek van karakter dan Roemer Visschers werk.¹⁶¹ Dit gedicht was daar dan ook goed op zijn plaats.

Voordat Roemer Visscher het gedicht in 1614 zelf de wereld instuurde, pleegde hij nog een redactionele ingreep in de laatste versregel door ‘poort’ als aanduiding voor de aarsopening te vervangen door ‘aars’. De gedachte dat het literair mogelijk misbruikte papier altijd nog ergens anders goed voor is - in dit geval dus het schoonvegen van je achterste - is op zich geen inventie van Visscher. Horatius ventileerde haar al in een van zijn brieven (2.1, 269-270), maar hij dacht aan pakpapier voor koopwaar. De variant van het hergebruik als toiletpapier zou Visscher wel eens gelezen kunnen hebben in een van Dousa's epigrammen (1.23), voor het eerst verschenen in 1569. In dat tweeregelige gedicht geeft Dousa heftig af op de Burense dichter Hubertus van Giffen. Hij vraagt deze dichter waarom hij hem, Dousa dus, geen verzen meer stuurt, want nu heeft hij geen papier meer om zijn kont mee af te vegen.¹⁶² In de loop van de zeventiende eeuw zien we deze populair geworden Horatiaanse benadering bijvoorbeeld weer terug bij iemand als Six van Chandelier, in diens ‘Raad aan den geenen, die myn rymen mishaagen’. Hij gebruikt eveneens de sanitaire variant die hij eerder bij Dousa en Roemer Visscher had kunnen lezen, maar opteert wel voor een veel meer verhullende formulering.¹⁶³ In weinig verhullende vorm kwam, in navolging van Roemer Visscher, de alternatieve toepassing van het misbruikte papier nog eens terug in een van de openingsgedichten van de Friesche rymlerye (1668) van Gysbert Japicx.¹⁶⁴

161 Zie voor een uitvoerig inhoudsoverzicht: Veelderhande geneuchlijcke dichten [...], p. VII-XI. Pleij (Dromen van Cocagne, p. 400-401) signaleert in deze bundel veel teksten die lijken te fungeren als een ‘herinnering aan het feestritueel van de omgekeerde wereld’, een ritueel dat in de zestiende eeuw ‘hooguit nog wat nostalgisch’ gekoesterd werd.

162 ‘Quid Burene tuos cessas mihi mittere versus? // Iam mihi tergendis charta deest natibus’. Dousa, Epigrammatum lib. II (Ed. Heesakkers), p. 24. Latijnse tekst en Nederlandse vertaling in: Veenman, ‘Martialis en het “Bataafse oor”’, p. 13. Zie ook: Waterschoot, ‘Een literaire maskerade’, p. 349.

163 Het gedicht van Six van Chandelier is te vinden in de door A.E. Jacobs verzorgde editie van diens Gedichten, aldaar dl. 1, nr. [393], met de verwijzing naar de vindplaats bij Horatius in dl. 2, p. 685-686. In zijn recensie van deze editie spreekt Jeroen Jansen (‘Gedichten van Six’, p. 114) naar aanleiding van juist deze passage over een paradoxale visie op de eigen dichtkunst en over poëticale uitzonderlijkheid bij Six. Helemaal alleen staat Six dus niet meer; hij heeft Roemer Visscher als het gaat om de kijk op het eigen werk aan zijn zijde.

164 Japicx, Wurken, dl. 1, p. 4, dl. 2, p. 5-6; Breuker, It wurk fan Gysbert Japix, dl. 2, p. 289-291. Op grond van Japicx' ontleningen aan Visscher die terug te voeren zijn op varianten in de anonieme Leidse editie uit 1612 (Lm), zoals in dit geval het gebruik van ‘poort’ in plaats van ‘aers’ (vs. 6), is Breuker (p. 290) van mening dat Japicx Lm als bron gebruikte. Een vroege bronvermelding in: Scheltema, Anna en Maria Tesselschade, p. 86.

Annotaties

1	Of: indien; neuswijs: vitterig en daarbij verstoken van gezond verstand
2	brabbeling: beuzelpraat. Door Roemer Visscher zelf gehanteerde verzamelnaam voor zijn poëzie (zie ook alhier de commentaar bij de titelpagina); creech: greep
3	Momus: god van spot en kritiek (klassieke mythologie). Personage met een belangrijke symboolfunctie voor Roemer Visscher. Zo vervult hij in diens Lof van Rethorica (vs. 103-108) een fundamentele rol (zie aldaar); al: allemaal
4	knecht: man; bedurven: bedorven
5	Wat ... aen?: wat maakt het u uit?; met: mee

Overlevering

Br^2/1 p. 24; Lm p. 2 (2A1v); Ep p. 107

Het gedicht verscheen, anoniem, eveneens in de voor het eerst in 1600 door Jan van Ghelen te Antwerpen gepubliceerde bundel Veelderhande geneuchlijcke dichten, tafelspelen ende refereynen. Uit de schaars overgeleverde exemplaren valt op te maken dat deze bundel in dat jaar twee keer door deze uitgever op de pers werd gelegd. In de editie die als de oudste beschouwd mag worden, het Gentse exemplaar, ontbreekt Roemer Visschers vers; in de daarna verschenen editie, vertegenwoordigd door het Leidse exemplaar, werd het als sluitstuk aan de bundel toegevoegd. Tijdens Visschers leven publiceerde dezelfde uitgever in 1603 nogmaals een editie. Ook daarin is diens gedicht opgenomen.¹⁶⁵ Voor zowel Muller als na hem ook Van der Laan was het onduidelijk hoe dit gedicht in deze bundel terecht was gekomen.¹⁶⁶ Op basis van de huidige informatie weten we dat het één jaar eerder, in 1599, al in druk verschenen - en dus beschikbaar - was via de Leidse uitgave van de Nederlandse vertaling van Horatius' Satyrae.¹⁶⁷

165 Namens de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde werd de bundel onder de titel Veelderhande geneuchlijcke dichten [...] in 1899 heruitgegeven, voorafgegaan door een uitvoerige bibliografische beschouwing. Ik raadpleegde de fotomechanische herdruk uit 1977. Het gedicht van Roemer Visscher aldaar op p. 216, met een opgave van varianten in de niet-geëditeerde edities. Ter aanvulling op deze uitgave, vooral met secundair bibliografisch materiaal, publiceerde Muller nog ‘Een en ander over de Veelderhande geneuchlijck dichten’.
De informatie in het voorwerk over het jaar van uitgave van het Leidse exemplaar is vanwege het overlijden van bibliografisch medewerker Th.I.J. Arnold wat verwarrend en verspreid, zie p. XI-XII (sub III) en XIII-XIV. 1600 blijkt uiteindelijk het juiste jaar te zijn. Voor de onderlinge volgorde van de twee edities uit 1600, zie aldaar p. XXIII-XXIV.

166 Muller, ‘Een en ander over de Veelderhande geneuchlijcke dichten’, p. 217; VdL 1, p. 107.

167 Naar aanleiding van een andere tekst constateerde ook Pleij (Dromen van Cocagne, p. 101-102) dat bij de samenstelling van deze bloemlezing gebruik is gemaakt van eerder gepubliceerd werk. In een behoorlijk aantal teksten zijn daarvan sporen aan te wijzen.

Varianten

1	Of Br^2/1 Ep < Off Lm; quam Br^2/1 Lm < quaem Ep; sot, Br^2/1 Lm < sot Ep
2	brabbeling Br^2/1 Ep < Brabbeling Lm; by de lurven, Br^2/1 Lm < bijde lurven Ep
3	(als Br^2/1 < als Lm Ep; die't Br^2/1 < diet' Lm, diet Ep; bespot) Br^2/1 < bespot, Lm, bespot Ep
4	knecht Br^2/1 Lm < Knecht Ep; bedurven. Br^2/1 < bedurven! Lm, bedurven Ep
5	Weest Br^2 < weest Br^1 Lm Ep; met verleghen, Br^2/1 < in verleghen. Lm, in verlegen Ep
6	T'is Br^2/1 < Tis Lm Ep; den aers aen Br^2/1 < de poort daer me [sic] Lm, de Poort met Ep

Editie

VdL 1, p. 18, 107

Oeuvre

Het thema van papierbederf door beuzelpraat komt ook voor in het openingsgedicht van de Brabbeling dat aan het eerste schok van de ‘quicken’ voorafgaat (aldaar p. 10). Op meerdere plaatsen in de Brabbeling brengt Visscher de critici van zijn werk ter sprake (zie voor een overzicht par. I.1.4). Verder houden de twee volgende gedichten het thema kwaadspreken vast.

Q.2.2

Tweeregelig gedicht over ene Lijsgen kaecks die nooit kwijlt of spuwt. Desondanks zegt men dat ze een vuile mond heeft. De niet geformuleerde conclusie spreekt voor zich: ze is een kwaadspreekster.

Visscher maakt nog een tweede keer gebruik van dezelfde benaming voor een praatzieke vrouw, in Q.7.26. Voor beide gedichten gebruikte hij eerder in Lm de voornaam Nies in plaats van Lijs. Naar de reden van deze consequente naamsverandering blijft het gissen. Misschien speelde een rol dat de naam Lijs ook in combinaties als Lijsje Snaps in een zelfde betekenis bekend was.¹⁶⁸

Aan dit gedichtje ligt epigram 3.80 van Martialis ten grondslag.¹⁶⁹ Voor beide versies geldt dat de persoon om wie het gaat, figuurlijk gezien, een vuile tong heeft, ondanks bepaalde feiten die daar in letterlijke zin tegen spreken. Het is dit letterlijke gedeelte dat Visscher anders uitwerkt. Martialis kiest voor de letterlijke verwoording van kwaadspreken tegenover de figuurlijke van de kwade tong. Roemer gaat uit van het letterlijk en figuurlijk gebruik van ‘vuil’. Lijsgens mond is niet fysiek vies, maar vanwege de woorden die eruit komen.

168 Zie annotatie bij vs. 1.

169 Van der Laan (dl. 1, p. XXXIII) verwijst abusievelijk naar epigram 6.80 als bron.

Annotaties

1	Lijsgen kaecks: benaming voor een praatzieke vrouw. Beide bestanddelen werden ook in andere combinaties gebruikt als toenaam voor babbelzuchtige vrouwen, zoals Lijsje Snaps en Neel kaecks (WNT 8.2, kol. 2373; 7.1, kol. 626); spout: spuwt; tot ghener stont: op enig moment

Overlevering

Br^2/1 p. 24; Lm p. 68 (2I2v)

Varianten

1	Lijsgen kaecks Br^2/1 < Nies Kaeckx Lm; ghener stont, Br^2/1 < gheender stont; Lm
2	vuyle mont. Br^2/1 < vuijle mont, [sic] Lm

Bron
Martialis 3.80

De nullo loqueris, nulli maledicis, Apici:

rumor ait linguae te tamen esse malae.

Oeuvre

Met het thema kwaadspreken sluit dit tweeregelige vers aan bij het openingsgedicht van deze schok. Een zelfde eigennaam als Lijsgen kaecks komt in een overeenkomstige hoedanigheid voor in Q.7.26.

Q.2.3

Gedicht dat zich richt tot een anonymus die niet wil geloven dat de ik-figuur nog nooit kwaad over hem gesproken heeft en daarop blijkbaar een eed verlangt. Alvorens een eed te geven, wil de ik-figuur wel kwaad over hem spreken, dan weet de ongelovige het immers zeker.

Het gedicht is een bewerking naar epigram 12.78 van Martialis.¹⁷⁰ Net als in de redactie Lm draagt de aangesprokene hier een naam, en wel Bithynicus. Deze weigert te geloven dat Martialis niets tegen hem geschreven heeft en verlangt een eed daarop. Het korte antwoord van Martalis luidt dat hij dan liever betaalt. Het lijkt hier te gaan om een ironisch bedoeld antwoord dat aansluit bij de Romeinse juridische praktijk.¹⁷¹ Door te betalen in plaats van een eed te zweren geeft de beschuldigde toe. Het epigram lijkt ingegeven door de cultuur rond de epigrammen van Martialis. Roemer Visscher heeft deze concrete situatie niet overgenomen. In plaats daarvan koos hij een meer algemene invalshoek, de tegenstelling tussen geloven en weten.

De redactie Lm kent twee opmerkelijke varianten. Ten eerste draagt de aangesprokene daar een naam, Caniaert (vs. 1).¹⁷² Door deze weg te laten heeft Visscher de laatste versie een veel algemener karakter gegeven. In vs. 3 is hij verder tot een meer compacte, en daardoor meer sprekende formulering gekomen.

170 Eerdere bronvermelding in: VdL 1, p. XXXIII, 108.

171 Zie de toelichting bij dit epigram in de Loeb-editie.

172 Meer bijzonderheden over deze naam in: Q.1.57, vs. 1.

Annotaties

2	het is my leyt: dat spijt me
3	eer: aleer
4	dat: opdat

Overlevering

Br^2/1 p. 24; Lm p. 87 (2L4r)

Varianten

1	en heb Br^2/1 < heb Lm; u Br^2/1 < u, Caniaert, Lm; gheschreven noch gheseyt, Br^2/1 < geschreven off geseyt, Lm
2	ghy 't Br^2 < ghy't Br^1, ghy dat Lm; ghelooven Br^2/1 < ghelooven, Lm; leyt: Br^2/1 < leyt; Lm
3	eer ick u sou sweeren een eedt, Br^2/1 < wilt ghy dat ick sulcx verclaer by mijn eet, Lm
4	ick het Br^2/1 < ick't Lm; doen Br^2/1 < doen, Lm

Editie

VdL 1, p. 18, 108

Bron
Martialis 12.78

Nil in te scripsi, Bithynice. credere non vis

et iurare iubes? malo satisfacere.

Oeuvre

Dit gedicht sluit een reeks van drie af met als centraal thema kwaadspreken.

Q.2.4

Gedicht met een opsomming van voorbeelden aan de hand van verschillende beroepsgroepen die tonen dat iedereen bij voorkeur spreekt over de zaken die hem het meest na aan het hart liggen. De apotheose wordt gevormd door het favoriete gespreksonderwerp van de vrijers - geen beroepsgroep maar mogelijkerwijs ieder manspersoon - die het het liefste hebben over slapen in de armen van hun lief.

Het gedicht is gebaseerd op een passage uit de Elegiae van Propertius (2.1, 43-45).¹⁷³ De opbouw is zeer verwant. Propertius somt vier beroepsgroepen op met hun gespreksonderwerp: achtereenvolgens de schipper, de ploeger, de soldaat en de schaapherder. Ze komen eigenlijk allemaal bij Roemer Visscher terug, die als vijfde er nog de koopman aan toevoegt. De gespreksonderwerpen kunnen iets variëren. Zo telt de soldaat bij Propertius zijn wonden. Na deze opsomming komt Propertius bij zichzelf als ik-figuur terecht met als onderwerp de strijd die hij in bed levert. Deze wending houdt verband met het karakter van diens Elegiae, gewijd aan de complexe relatie met zijn geliefde Cynthia. Roemer Visscher was aan een dergelijk kader niet gebonden en houdt vast aan het algemene concept van het gedicht door met de vrijers als zodanig te eindigen.

Ook Spiegel heeft dezelfde bron bewerkt en zijn versie werd eveneens in de Brabbeling opgenomen (Sp.[1].9). Hij hanteert hetzelfde stramien als Visscher maar voegt nog een nieuwe beroepsgroep toe, de advocaten. De variatie tussen beide versies bestaat uit een andere volgorde en, op de soldaten na, uit andere gespreksonderwerpen voor de verschillende groeperingen. Daarbij valt vooral op dat de vrijers bij Spiegel zich met wat meer onschuldige zaken bezighouden: lachen, zoenen en dansen in plaats van in de armen van de liefste te slapen, waarmee ook nog de suggestie van de bijslaap gewekt wordt.

173 Eerdere bronvermelding in: VdL 1, p. XXXV (aldaar abusievelijk 3.1,43), 108.

Annotaties

2	Lansknechten: soldaten
6	slapen: naast de gewone betekenis hier zeer waarschijnlijk ook te lezen met de associatie van de bijslaap

Overlevering

Br^2/1 p. 24

Varianten

1	winden Br^2 < Winden Br^1
3	lant Br^2 < landt Br^1
5	Schapen: Br^2 < schapen: Br^1

Editie

VdL 1, p. 18, 108

Bron
Propertius Elegiae 2.1,43-45

navita de ventis, de tauris narrat arator,

enumerat miles vulnera, pastor oves;

nos contra angusto versamus proelia lecto:

Varia

Een zeer verwante bewerking van dezelfde bron in Sp.[1].9.

Q.2.5

Gedicht dat de goede kwaliteiten van de Amsterdamse meisjes bezingt. Ze blijken per straat te verschillen. De genoemde straten behoren tot de belangrijkste in het oude hart van Amsterdam. De kwaliteiten van de meisjes aldaar zijn echter vaak zo algemeen van aard dat het lastig is om ze met het karakter van een bepaalde straat te verbinden. In het geval van de Warmoesstraat (vs. 3) is de kwalificatie (hooghartig) wel door de plaats bepaald en ook in het geval van het spinnen in de Kalverstraat (vs. 4) lijkt iets dergelijks aan de orde te zijn.¹⁷⁴

Het meeste plezier beleeft de schrijver echter aan de meisjes ‘in den arm’ (vs. 7). Met deze constatering maakte Roemer Visscher een woordgrapje dat destijds door iedere Amsterdammer werd begrepen en ook gewaardeerd.¹⁷⁵ Hij doelde namelijk niet alleen op het desbetreffende lichaamsdeel, maar ook aan de toen gebruikte straatnaam De Arm, een steeg die enkele van de eerder genoemde straten verbond.

Voor zover nu valt te overzien is dit gedicht het eerste van Roemer Visscher dat in druk verscheen. In 1589 werd het opgenomen in het Aemstelredams, amoreus lietboeck (zie verder de rubriek ‘Overlevering’).

174 VdL (1, p. 108) wijst op de handspinnerijen in het Luciaklooster en bij de Begijnen, allebei in de buurt van de Kalverstraat gelegen. Het enige klooster echter dat rechtstreeks aan de Kalverstraat lag was dat van de Clarissen (zie ook Q.5.47, vs. 2) en daarvan is bekend dat er inderdaad gesponnen werd, terwijl men in andere kloosters vooral weefde (Van Eeghen, Vrouwenkloosters en Begijnhof, p. 40, zie voor de locatie p. 152 en plaat 1).

175 Eigentijdse waardering voor dit woordenspel is te vinden in: Lm, p. [9] (§5r).

Annotaties

2	t'Water: aanduiding voor de huizen aan de Nieuwe Zijde van het Damrak, waar onder meer de uitgever van de Brabbeling, Willem Jansz, woonde (zie de titelpagina); hebben lustighe sinnen: zijn wellustig
3	Warmoestraet: destijds de duurste locatie in Amsterdam. Er woonden vooraanstaande burgers als welvarende kooplieden en stadsbestuurders (D'Ailly's historische gids, p. 44); draghense hooghe moet: zijn ze hooghartig
4	niet danse: niets anders dan (letterlijk: ‘niets dan dat ze’, vergelijk redactie Lm en Ep)
5	burgwal: op de Burgwal woonden destijds aanzienlijke families. Om de fatsoenlijke dames uit deze kringen^176 te behoeden voor onaangename confrontaties met de prostitutie concentreerde men deze in de zestiende eeuw in de Pijl- en Halsteeg (ter hoogte van de huidige Damstraat. Zie: De Wildt/Arnoldussen, Liefde te koop, p. 11, 51); waerdich zijn: het waard zijn
7	Dan: maar; arm: hier ook: benaming voor twee Amsterdamse verbindingsstegen: naar de Warmoesstraat (Oude Zijde) en naar de Nieuwendijk (Nieuwe Zijde) (Wiersma, De naam van onze straat, p. 160); moghense: kunnen ze

176 VdL (1, p. 108) veronderstelt dat er publieke vrouwen op de Burgwal woonden. Daar zijn echter geen aanwijzingen voor.

Overlevering

Br^2/1 p. 25; Lm p. 37 (2E3r); Ep p. 117

Het gedicht verscheen eerder in het Aemstelredams, amoreus lietboeck (1589), met materiaal dat volgens de titelpagina nooit eerder verscheen. Erboven staat de opdracht ‘Totten Leeser’.¹⁷⁷ Zo'n aanspreking zou je verwachten op de openingspagina's van een boek maar niet midden in een lopende reeks gedichten zoals in dit geval. Wellicht wilde men zo extra aandacht vragen voor het specifieke Amsterdamse onderwerp in deze bundel die men in eerste instantie aan een publiek uit deze stad wilde slijten. De meest opvallende varianten ten opzichte van de latere redacties doen zich voor in vers 5. Er is sprake van Burchwallen in het meervoud en het vervolg van de versregel is wat minder duidelijk geformuleerd dan daarna: ‘wonen de [sic] waert om te minnen’.

177 Aldaar p. 12. Met dank aan drs. M. Blankman die me op deze vindplaats attendeerde.

Varianten

1	De Br^2/1 < Die Lm Ep; op de Br^2/1 < vanden Lm, van den Ep
2	van t'Water Br^2 Ep < van't Water Br^1 Lm; lustighe Br^2/1 Lm < lustige Ep
3	In de Br^2 < Inde Br^1 Lm Ep; Warmoestraet Br^2/1 Lm < Warmoes-straet Ep; hooghe Br^2/1 Lm < hooge Ep
4	In de Br^2 Ep < Inde Br^1 Lm; Kalverstraet Br^2/1 < Calverstraet Lm Ep; danse Br^2/1 < dan Lm, dan sy Ep^178
5	burgwal Br^2 < Burgwal Br^1 Lm, Burchwal Ep; woonen Br^2 < wonen Br^1, woonense Lm Ep; waerdich Br^2/1 Lm < weerdich Ep; beminnen, Br^2/1 < minen, [sic] Lm, minnen, Ep
6	daer hebbense Br^2/1 < hebbense Lm Ep; bloosende Br^2 < blosende Br^1 Lm Ep; kaken: Br^2/1 < kaecken; Lm, kaken, Ep
7	in den Br^2 < inden Br^1 Lm Ep; arm Br^2/1 < Arm Lm Ep; moghense Br^2/1 < moghen sy Lm, mogen sy Ep; meest Br^2/1 < best Lm Ep; vermaken. Br^2/1 Ep < vermaecken. Lm

178 Naar aanleiding van de varianten op deze plaats wijst Rombauts (‘Een onbekende 16de-eeuwse uitgave’, p. 103) op het belang van de editie 1599 (Ep) voor een goede tekstkritiek van de Brabbeling.

Editie

VdL 1, p. 18-19, 108-109

Q.2.6

Anekdotisch gedicht over het niet geheel soepel verlopende liefdesverkeer tussen een vrijster van het platteland en een vrijer uit de stad. Uit de dialoog blijkt dat de vrijer de vrijster zeer doet - haar mond kan niet ver genoeg open - maar omdat de stedeling zegt dat hij te werk gaat zoals het hoort, wil de plattelandsdochter in haar ontzag voor iemand uit de stad alles doorstaan ten einde niets te kort te komen.

Bij eerste lezing lijkt hier sprake van een onstuimig verlopende zoenpartij, maar de context doet daarnaast ook sterk aan pijnlijke sexuele penetratie denken. Roemer Visscher wekt op zijn minst de suggestie hier te spelen met de betekenis- en associatiemogelijkheden van woorden als ‘mondeken’ (vs. 4) en ‘ghesolt wesen’ (vs. 6).

Annotaties

1	soet: aanminnig; t'Wormer veer: sedert begin 16e eeuw gesignaleerde naam voor de bebouwing bij de overvaart over de Zaan naar het destijds volkrijke dorp Wormer (Van der Aa, Aardrijkskundig woordenboek, dl. 12, p. 623). De hier gebruikte schrijfwijze met spatie doet sterk denken aan de ontstaanssituatie van deze plaatsnaam. Tussen de Zaanstreek en Amsterdam vond vanouds regelmatig verkeer over water plaats
2	stee-vryer: vrijer uit de stad
4	mondeken: hier zeer waarschijnlijk ook: vagina; mach: kan
5	Het sal: het moet
6	soo: zoals; dus: daarom; ghesolt wesen: aangehaald worden, maar ook: her- en derwaarts bewogen worden (WNT 15, kol. 2494-2495)
8	ghepolt wesen: te kort gedaan worden

Overlevering

Br^2/1 p. 25; Lm p. 13 (2B3r)

Varianten

1	Boerinnetgen Br^2/1 < boerinneken Lm; t'Wormer veer, Br^2/1 < Wormer veer Lm
2	stee-vryer Br^2/1 < stee-vrijer Lm; bed ghecropen: Br^2/1 < bedde ghecroopen, Lm
3	riep, Br^2/1 < riep Lm; my seer, Br^2/1 < mijn seer, Lm
4	open: Br^2/1 < oopen: Lm
5	Lief, Br^2/1 < Lieff, Lm; soud' Br^2/1 < soud Lm; hopen, Br^2/1 < hoopen, Lm
6	soo t'hoort, Br^2 < soo't hoort, Br^1, soo het hoort, Lm
7	doet het Br^2/1 < soo doetet Lm; afstropen, Br^2 < af-stropen, Br^1, afstroopen: Lm
8	van't Lant, Br^2 < van't Landt, Br^1, vant lant Lm

Editie

VdL 1, p. 19, 109

Q.2.7

Ene Nel probeert iets aan haar fysieke onvolkomenheden te doen door kunstmiddelen te kopen. Alleen voor de ogen lukt haar dat niet. Omdat ze aldus niet echt ‘klaar’ kan zijn - Visscher maakt hier tevens een woordgrapje met de gelijkluidende vrouwennaam¹⁷⁹ - moet ze schele Nel blijven.

Het gedicht is een bewerking van epigram 12.23 van Martialis.¹⁸⁰ Daar is sprake van ene Laelia die zonder zich te schamen gebruik maakt van gekochte tanden en haar. Voor haar oog zal haar dat echter niet lukken. Roemer Visscher vult het epigram op enkele plaatsen aan: de gekochte borsten, het woordgrapje met ‘klaar’ en de invulling van het gebrek aan de ogen, scheelheid. Het aspect van schaamte daarentegen noemt hij niet.

179 In de redactie Lm is het woordgrapje minder duidelijk, omdat ‘claer’ in vs. 3 daar zonder hoofdletter geschreven wordt.

180 Eerdere bronvermelding in: VdL 1, p. XXXIII.

Annotaties

2	Mochtse: zou ze [...] kunnen; soo: dan
3	mach: kan

Overlevering

Br^2/1 p. 25; Lm p. 32 (2D4v)

Varianten

1	tanden Br^2/1 < tanden, Lm; haer, Br^2/1 < haer; Lm
2	ooghen coopen Br^2/1 < de ooghen coopen, Lm
3	Claer Br^2/1 < claer Lm
4	blijven Br^2 Lm < blyven Br^1

Bron
Martialis 12.23

Dentibus atque comis - nec te pudet - uteris emptis.

quid facies oculo, Laelia? non emitur.

Q.2.8

Gedicht hoofdzakelijk bestaande uit een dialoog in de directe rede tussen ene Jan en een meisje van zo'n twintig jaar oud. Jan vindt het tijd worden dat ze van sexuele zaken op de hoogte raakt en is, zo te horen, graag bereid daarbij van dienst te zijn. Uit de schampere opmerkingen van het meisje blijkt dat hij niet de eerste dwaas is die zich in die zin druk om haar maakt. Haar boodschap is duidelijk: ze zal zelf wel bepalen aan wie de eer toekomt.

Annotaties

1	wilt ... verclaren: zeg me alstublieft hoe oud u bent
2	hout my ten besten: neem me niet kwalijk; stout: vrijmoedig
4	Soo ... ghetout: dan zou het tijd zijn om uw leer te touwen. De letterlijke betekenis van deze zin, leer gebruiksklaar maken, is hier niet aan de orde. De uitdrukking werd ook in overdrachtelijke zin, voor het aangeven van sexuele omgang, gebruikt, echter zonder dat de specifieke interpretatie geheel duidelijk wordt (voorbeelden in: WNT 8.1, kol. 1348; 17.1, kol. 1698). Binnen de hier gegeven context moeten we denken aan: ‘Dan zou het tijd zijn om u sexueel in te wijden’
6	weten breeder bescheyt: meer van wanten weten
7	Zijn u voetgens cout?: deze vraag veronderstelt dat de vrijer wel zijn voeten zou willen warmen ofwel, in overdrachtelijke zin, dat hij met het meisje zou willen slapen (zie: WNT 22.1, kol. 310)

Overlevering

Br^2/1 p. 25; Lm p. 99-100 (2N2r-v)

Varianten

1	Meysgen Br^2/1 < Meysken, Lm; my Br^2/1 < ghy Lm; verclaren, Br^2/1 < verclaren? Lm
2	ick't Br^2/1 < ickt Lm; stout. Br^2/1 < stout: Lm
3	antwoorde ontrent Br^2/1 < antwoorde, omtrent Lm
4	leertgen Br^2/1 < leerken Lm; tijt ghetout, Br^2/1 < tijdt ghetout; Lm
5	jaren Br^2/1 < jaeren Lm
6	dingh Br^2 < ding Br^1 Lm; weten Br^2/1 < weeten Lm; bescheyt. Br^2/1 < bescheyt: Lm
7	seght Br^2 Lm < segt Br^1; ghy Jan? Br^2/1 < ghy, Jan, Lm; Zijn Br^2 < zijn Br^1, sijn Lm; voetgens cout? Br^2/1 < voetkens kout? Lm
8	zijt de eerste Br^2/1 < sijt d'eerste Lm; niet, Br^2/1 < niet Lm

Editie

VdL 1, p. 19, 109

Q.2.9

De moeder van Harmen spreekt schande over diens geliefde Jannetgen. Elke tand in haar mond kost hem wel twintig pond. Ze krijgt echter het advies de schande van haar zoon verborgen te houden. Als de tanden van zijn geliefde hem al zoveel kosten, wat moet haar achterste - intiem lichaamsdeel als het is volgens de niet uitgesproken gedachte - hem dan wel niet gekost hebben?

Volgens Van der Laan zou het bij die kostbare tanden gaan om het aanwenden van kunstmiddelen waar de natuur in gebreke blijft.¹⁸¹ Het is mogelijk dat Harmen Jannetgen zo concreet geholpen heeft om haar schoonheid te bewaren. Een mogelijke andere interpretatie zou zijn dat de tanden staan voor de mond van de geliefde waar hij alleen met het nodige geld aanspraak op heeft kunnen maken. De vraag in het verlengde daarvan is natuurlijk wat vervolgens de prijs geweest is voor haar echte intieme delen.

181 Aldaar dl.1, p. XXI, n. 2.

Annotaties

2	sy staet [...] voor: die (= de tand) kost
3	qua flaers: slechte haaibaai
4	Moertgen: moedertje

Overlevering

Br^2/1 p. 25; Lm p. 102 (2N3v)

Varianten

1	Jannetgen Br^2/1 < Janneken Lm
2	Of Br^2/1 < Off Lm; staet Br^2/1 < stont Lm; voor Br^2/1 < op Lm
3	zijn Moeder, t'is Br^2/1 < sijn moer, 'tis Lm; qua flaers: Br^2/1 < quaede flaers. Lm
4	Hola Br^2/1 < Hola, Lm; Moertgen Br^2 < Moertgen, Br^1, moerken, Lm; schant, Br^2/1 < schant: Lm
6	aers? Br^2 Lm < aers. Br^1

Q.2.10

De ik-figuur van het gedicht vraagt zich wat verbaasd af waarom ene Baert met hem wil krakelen, ruzie maken. Hij wil immers wel helpen om ‘t'Katgen’ (vs. 2) - waarschijnlijk wordt hier een bepaald meisje bedoeld - voor hen te winnen, zij het zonder iemand te bedriegen. Of zou Baert boos zijn omdat de ik-figuur - naar waarheid - gezegd heeft dat ze loog. Zij zei namelijk dat de ik-figuur slecht was, en dat nu was onjuist. De redenering van de ik-figuur in dit opzicht is waarschijnlijk dat hij weigert om iemand te bedriegen die hij voor zich probeert in te nemen.

De overwegingen van de ik-figuur zijn door hun beknoptheid niet overduidelijk. Met het intrigerende spreekwoord ‘het katje wiegen’ als uitgangspunt wordt een spel gespeeld met de noties liegen en bedriegen en dat, naar het lijkt, binnen een context van jongemannen die proberen een meisje voor zich te winnen.

Uit de redactionele varianten valt op te maken hoe Roemer Visscher hechtte aan de door hem gewenste formuleringen. Tot twee keer toe is hij via de errata blijven aangeven dat in vs. 7 ‘was’ moet staan in plaats van ‘is’.

Annotaties

1	Baert: mansnaam
2	t'Katgen [...] wieghen: spreekwoordelijke uitdrukking met niet helemaal zekere betekenis. Het WNT (7.1, kol. 1796) suggereert ‘met mensen mee praten’ of ‘naar de mond praten’; Harrebomée (Spreekwoordenboek, dl. 1, p. 387) ‘middelen weten om anderen tot zijn gevoelen over te halen’. Deze laatste interpretatie staat het dichtste bij de door beide genoemde verklaring bij Sartorius, die inhoudt dat men anderen met een nieuw bedacht lokmidel probeert over te halen. Een dergelijke interpretatie lijkt ook binnen de context van dit gedicht het meest aangewezen. Vs. 2 zou dan aldus gelezen kunnen worden: ‘Ik wil immers wel helpen om “t'Katgen” (= het meisje waar het om gaat) (voor ons) in te nemen’
3	soo: als
4	Dan: maar
5	haer ... lieghen: over haar gezegd heb dat ze loog
6	met waerheyt: naar waarheid
7	quaet: slecht; logen: leugen

Overlevering

Br^2/1 p. 26; Lm p. 76 [= 79]-80 (2K4r-v)

Varianten

1	toch Br^2/1 < doch Lm; crakelen? Br^2/1 < krakelen? Lm
2	t'Katgen Br^2 < t'katgen Br^1, 'tcatken Lm
3	ghy speelt, Br^2/1 < sy speelt Lm; ick wel Br^2/1 < ick Lm
4	bedingh Br^2 Lm < beding Br^1; voren, Br^2/1 < vooren Lm; bedrieghen: Br^2/1 < bedrieghen. Lm
6	soude Br^2/1 < soud' Lm; waerheyt Br^2/1 < de waerheyt Lm
7	seyde Br^2/1 < seyd' Lm; en Br^2c/2/1 Lm < En Br^1c; dat was Br^2c/1c < dat is Br^2/1 Lm; logen. Br^2c < loghen. Br^2/1c/1 Lm

Q.2.11

De ik-figuur vraagt ene Goossen hem geld te lenen voor de financiering van de koop van zijn dure huis. Goossen reageert echter niet. Volgens de ik-figuur laat Goossen dat na omdat hij vermoedt zijn geld niet terug te zullen zien. De ik-figuur beaamt dat en vraagt vervolgens aan Goossen hoe hij het zo bij het rechte eind kan hebben.

Bij eerste lezing maakt het gedicht een wat wrange indruk: iemand die tegenover degene die hij om een aanzienlijke lening vraagt toegeeft niet van plan te zijn hem terug te betalen en die vervolgens nogal schamper doet over diens veronderstelde inschattingsvermogen. Het gedicht verandert echter van toon wanneer we ons realiseren dat de naam Goossen in zwang was als typering voor domoren en sukkels. Dan blijkt er met Goossens inschattingsvermogen - ondanks zijn omineuze naam - weinig mis te zijn.

Het gedicht is een redelijk getrouwe bewerking van epigram 6.5 van Martialis. De verschillen zijn klein, op wat uitvoeriger formuleringen bij Visscher na. Bij Martialis gaat het om een grote aankoop op het platteland en de benodigde som geld wordt wat nader ingevuld. Visscher geeft een eigen accent aan zijn bewerking door, zoals hiervoor al is aangegeven, voor de typerende voornaam Goossen te kiezen. In verband met het sullige karakter ervan sluit hij af met een verbaasde vraag die bij Martalis ontbreekt, namelijk of Goossen iets zo goed kan inschatten.

De redactie Lm kent in vs. 2-3 enkele opmerkelijke varianten ten opzichte van de redacties Br^2/1. Ook deze passen binnen het hiervoor geschilderde karakter van het gedicht.

Annotaties

1	Goossen: mansnaam, ook wel generiek gebruikt ter aanduiding van een domoor of sukkel
3	confuys: verward
4	verstae u meenen: begrijp uw bedoeling
5	weder schicken: terug sturen
6	cont ghy soo micken?: ben jij dermate in staat om iets goed in te schatten?

Overlevering

Br^2/1 p. 26; Lm p. 80 (2K4v)

Varianten

1	ghelts Goossen Br^2/1 < gelts, Goosen, Lm; huys: Br^2/1 < huys; Lm
2	vraech ick, of Br^2/1 < vraechd' ick off Lm; een som gelts Br^2 < een som ghelts Br^1, hondert guldens Lm; wilt leenen? Br^2/1 < wild' leenen: Lm
3	seght neen noch jae, dus Br^2/1 < seght, neen: jae dies Lm; confuys: Br^2/1 < confuys. Lm
5	souse Br^2/1 < soud'se Lm; schicken: Br^2/1 < schicken. Lm
6	juyst Goossen, cont Br^2/1 < juyst, Goosen, cunt Lm

Bron
Martialis 6.5

Rustica mercatus multis sum praedia nummis:

mutua des centum, Caeciliane, rogo.

nil mihi respondes? tacitum te dicere credo

‘non reddes.’ ideo, Caeciliane, rogo.

Q.2.12

Dialoog tussen Bouwen de Slyper en de schout. Bouwen beklaagt zich erover dat hij zijn vrouw met velen in de stad moet delen - waarbij zijn naam mogelijk een aanwijzing is dat hij dat aan zichzelf te danken heeft. De schout vraagt zich vervolgens wat schamper af in hoeverre haar dat dan schaadt. Bouwen geeft de schout daarop een koekje van eigen deeg. Als dat zijn manier van doen is, dan adviseert hij hem op zijn beurt om zijn eigen vrouw ook haar gang te laten gaan.

De redactie Lm is in vs. 9 wat meer uitgesproken over het advies van Bouwen aan de schout: ‘uitlenen’ in plaats van ‘laten’. De versie in Br^2/1 is daardoor wat ‘duisterder’, maar ook klankrijker vanwege het binnenrijm met ‘schaet’.

Annotaties

1	Bouwen: mansnaam, ook in gebruik voor typen als boerenpummels; Slyper: de naam kan verwijzen naar het ambacht van Bouwen, maar zou ook kunnen duiden op diens manier van doen, namelijk weinig uitvoeren, hier mogelijk met de bijgedachte aan gebrek aan sexuele activiteit (?) (zie ook: WNT 14, kol. 1749); claechde: deed zijn beklag bij
3	bout: aanmatigend
4	u Leer gaet touwen: letterlijk: uw leer gaat bewerken. Hier overdrachtelijk: uw werk, in sexuele zin, gaat overnemen
5	al: allemaal
6	isser: zijn er
8	stroyt ghy soo het pat: letterlijk: maakt u zo een weg. Hier overdrachtelijk: is dat uw manier van doen
9	laet u wijf oock: hier: laat uw vrouw ook haar gang gaan (vergelijk de redactie Lm met ‘leent uyt’ in plaats van ‘laet’)

Overlevering

Br^2/1 p. 26; Lm p. 50 (2G1v)

Varianten

1	Slyper Br^2/1 < Slijper Lm; Schout, Br^2/1 < Schout Lm
2	Dat men Br^2 < Datmen Br^1 Lm; wijf Br^2/1 < wijff Lm; houwen. Br^2/1 < houwen, Lm
3	vraechde, Br^2/1 < vraechde Lm; bout, Br^2/1 < bout Lm
4	treet, Br^2 Lm < treedt, Br^1; Leer Br^2/1 < leer Lm
5	Schout Br^2/1 < Schout, Lm; canse Br^2/1 < kanse Lm; onthouwen, Br^2/1 < onthouwen Lm
6	Stadt. Br^2 < stadt. Br^1, stat. Lm
7	Wel Br^2/1 < Wel! Lm; Seght Br^2 < seght Br^1, secht Lm; Bouwen? Br^2/1 < Bouwen. Lm
8	Jae Br^2/1 < Jae, Lm; pat? Br^2/1 < pat, Lm
9	laet Br^2/1 < leent Lm; wijf Br^2/1 < wijff Lm; oock, Br^2 < oock Br^1, oock uyt: Lm; schaet haer dat. Br^2/1 < schaeter dat? Lm

Q.2.13

Gedicht waarin de kwaliteiten van Trijntgen met die van Lijsgen vergeleken worden. Beiden zijn mooi maar omdat Lijsgen daarnaast ook nog zeer plezierig in de omgang is, overtreft ze niet alleen Trijntgen maar alle mooie meisjes.

Het gedicht is een bewerking van gedicht 86 van Catullus,¹⁸² waarin hij de kwaliteiten van Quintia en Lesbia vergelijkt. In tegenstelling tot Lesbia wil hij Quintia, ondanks al haar fysieke schoon, niet mooi noemen. Ze mankeert bevalligheid en pit. Lesbia is wél mooi, omdat ze lichamelijke schoonheid paart aan al de charmes die ze aan alle vrouwen ontstolen heeft. Visschers bewerking vertoont grote overeenkomsten met dit stramien. Vooral aan het einde, ten aanzien van de favoriete dame, legt hij wat andere accenten. Nieuw is haar opgewekte aard en waar van Lesbia gezegd wordt dat ze al haar bevallige eigenschappen aan andere vrouwen ontstolen heeft, daar blijkt Lijsgen juist door die eigenschappen haar sexegenoten te overtreffen.

182 Eerdere bronvermelding in: Arens, ‘Vertalingen [...] Catullus’, p. 381-382. Arens geeft de volledige tekst van Roemer Visschers gedicht maar geeft verder niet aan hoe deze zich verhoudt tot die van Catullus.

Annotaties

1	langh van syen: lang van leden (?)
2	coleur: teint; bruyn: donker
4	Dan: maar; recht: echt; fantasy: welbehagen
5	courtosy: hier: aangename manier van optreden^183
6	schoon: mooi; alder: alle
7	Dan: maar
8	Passeertse: overtreft ze; Venus dieren: mooie meisjes

183 Voor een nadere uitwerking van het begrip ‘courtoisie’ bij Roemer Visscher zie: Q.7.29.

Overlevering

Br^2/1 p. 26; Lm p. 110 (2O3v)

Varianten

1	Trijntgen Br^2/1 < Trijnken Lm; lijf, Br^2/1 < lijff, Lm; langh Br^2/1 < lang Lm; syen, Br^2/1 < sijen, Lm
2	Blanck Br^2/1 < Schoon Lm; by: Br^2/1 < by; Lm
3	seecker, Br^2 < seker, Br^1, seeker, Lm; dat moet ick belyen, Br^2/1 < ick moet het belijen: Lm
4	fantasy: Br^2/1 < fantasy; Lm
5	lijf Br^2/1 < lijff Lm
6	Maar Lijsgen Br^2/1 < Maer Lijsken Lm
7	droevich: Dan Br^2 < droevich; dan Br^1, droevich, maer Lm; bly: Br^2/1 < bly; Lm
8	alsse Br^2/1 < als sy Lm
9	Venus dieren. Br^2/1 < Venus-dieren. Lm

Editie

VdL 1, p. 19-20, 109

Bron
Catullus 86

Quintia formasast multis; mihi candida, longa,

rectast. haec ego sic singula confiteor,

totum illud formosa nego: nam nulla venustas,

nulla in tam magnost corpore mica salis.

Lesbia formosast, quae cum pulcherrima totast,

tum omnibus una omnis surripuit Veneres.

Q.2.14

Tweeregelig gedicht over de kwalijke praktijken van de waard. Hij rekent een ander, lichter en goedkoper, bier dan wat hij schenkt. Het merkwaardige én paradoxale in dit geval is dat de waard - in tegenstelling tot de gangbare praktijk - niet de klant maar zichzelf benadeelt.¹⁸⁴

184 Herbergiersbedrog was een geliefkoosd onderwerp in de kluchtboeken van destijds. Zie: Verberckmoes, Schertsen, p. 236.

Annotaties

2

Engelsbier: vanwege de slechte kwaliteit van het water konden de Amsterdamse brouwers niet in de plaatselijke behoefte aan bier voorzien. Er werd veel bier geïmporteerd waaronder het populaire Engelse van hoge kwaliteit (Hallema/Emmens, Het bier, p. 87-91; zie ook Q.5.34); Peuselaer: licht soort bier

Overlevering

Br^2/1 p. 26; Lm p. 67 (2I2r)

Varianten

1	Waert (goede mannen) Br^2/1 < waert, goe mannen, Lm; bedrogen voorwaer Br^2/1 < bedroghen voorwaer; Lm
2	drincken Br^2/1 < droncken Lm; Peuselaer. Br^2/1 < peuselaer. Lm

Q.2.15

Gedicht waarin via een woordenspel met ‘dubbel’ en ‘enkel’ wordt uitgedragen dat er niets gaat boven eenvoudige goedheid zonder meer.

Opmerkelijk zijn de laakbare kwalificaties in vs. 3 die verwijzen naar contemporaine conflicten. Te zeer geus of katholiek zijn verdient geen aanbeveling.

Annotaties

1-3	dubbelt: in meer dan gewone mate de eigenschappen bezittend van, maar daarnaast ook met de bijgedachte aan: onbetrouwbaar
1	quant: vent
2	want: schurk
4	Zijn ... onghelijck: verschillen enorm van een zonder meer goed man

Overlevering

Br^2/1 p. 27

Varianten

2	Hoer, Br^2 < hoer, Br^1; Boef, Br^2 < boef, Br^1; Schelm, Br^2 < schelm, Br^1

Correcties

1	archlistich < achlistich Br^2, archlistich Br^1
2	dubbelde < nubbelde [sic] Br^2, dubbelde Br^1 (tevens op basis van het woordspel in het gedicht)

Editie

VdL 1, p. 20, 110

Q.2.16

Vraag- en antwoorddialoog over het probleem hoe Mieuwes een kind kan hebben zonder dat hij ooit met een vrouw verkeerd heeft. Het antwoord moet te vinden zijn bij Suycker-bosgen want die is dichter zonder ooit verzen te schrijven. Ofwel: ook die vermag iets wat eigenlijk niet kan.

Wie er achter Suycker-bosgen schuilgaat blijft vooralsnog onduidelijk. Die merkwaardige naam moet het publiek van destijds iets gezegd hebben want hij komt nog een tweede keer in een soortgelijke hoedanigheid voor in de Brabbeling, in een bewerking van Spiegel naar dezelfde bron (Sp.[1].18, vs. 1). Daarnaast lijkt de term in Vlaamse rederijkerskringen in gebruik te zijn geweest bij de betiteling van eigen werk. Althans die suggestie wekt Robbeknol tijdens een gesprek over dichtkunst in de Spaanschen Brabander van Bredero.¹⁸⁵ Tot nu toe is het onderzoekers niet gelukt om voor deze passage in Bredero's toneelspel een sluitende verklaring te vinden.¹⁸⁶ Bibliografisch onderzoek in de STCN en de STCV leverde evenmin aanknopingspunten op. Een andere aanwijzing dat Suycker-bosgen bij Visschers tijdgenoten een belletje moet hebben doen rinkelen is te vinden in het werk van de uit Schoorl afkomstige Neolatijnse dichter Adrianus Scorelius (ca. 1530-ca. 1560), een van de auteurs genoemd in het voorwerk bij T'Loff vande mutse als bron van Roemer Visscher.¹⁸⁷ Diens postuum verschenen Poemata (1566) bevatten een gedicht (28 verzen) over iemand die als dichter ongeschikt is en luistert naar de naam Bosconius, ‘In Bosconium ineptum Poëtam’.¹⁸⁸ Die eigennaam is een latinisering van het Nederlandse ‘Bos’ of varianten daarvan. In grote lijnen komt het gedicht van Scorelius erop neer dat er aan zes gedichten van Bosconius het nodige mankeerde en dat hij daarom voor goed geld deskundige hulp inschakelde om ze bij te schaven. Dat gedaan zijnde vertrok Bosconius met gezwinde spoed naar Brussel, waar hij ze aan de keizer aanbood. Die nam het welwillend aan en vroeg of dat (die gedichten dus) wellicht een briefje zou kunnen zijn. Uit vrees voor de praatjes van de vorst nam Bosconius spoorslags de benen. Toen hij merkte dat zijn inspanningen hem geen revenuen opleveren, verzuchtte Bosconius dit: ‘Dit zijn de miserabele poëten gewoon’. Wie er achter deze Bosconius schuilgaat kon evenmin achterhaald worden. Hoe het ook zij, in Roemer Visschers tijd riepen aanduidingen als Suycker-bosgen en het verwante Bosconius associaties op met dichters of poëzie van ondermaatse kwaliteit.

Het gedicht is een vrij getrouwe navolging van epigram 10.102 van Martialis.¹⁸⁹ Alleen beperkte Martialis zich tot het antwoord waarin hij de vraagstelling heeft opgenomen, waar Visscher voor een vraag- en antwoorddialoog opteert. Verder paste Roemer Visscher de namen aan aan de plaatselijke omstandigheden en in tegenstelling tot Martialis liet hij de vraagsteller zelf naamloos. Ook lijkt hij in eerste instantie minder expliciet over het vraagstuk in hoeverre de problematische vader in gebreke is gebleven. Martialis stelt zonder meer dat die nooit neukt (‘futuit’, vs. 2), waar Visscher melding maakt van zoenen en het binnen deze context wat raadselachtige pissen (vs. 2). ‘Zoenen’ kon echter ook als een eufemisme voor sexuele omgang gebruikt worden en die betekenismogelijkheid heeft Visscher hier zeker laten meespelen. Ook ‘pissen’ zal een soortgelijke betekenis hebben gehad.¹⁹⁰ Spiegel op zijn beurt behield in zijn versie (Sp.[1].18) slechts het laatste deel van de tekst van Martialis, over de in gebreke blijvende dichter. Een zeer sterke aanwijzing dat Visscher en Spiegel zich in onderling contact aan een bewerking van Martialis' epigram gezet hebben is het gegeven dat zij alletwee voor de gemankeerde dichter de zeer uitzonderlijke en intrigerende naam ‘Suikerbosje’ gebruiken (Visscher vs. 3; Spiegel vs. 1).

185 Aldaar (Ed. Stutterheim; vs. 219-220): ‘Werpt de Vlamingen niet wegh, mijn Joncker, watje doet, // Met huldere incarnatie, en Palleys vol minnen, en suycker-bosjes soet’. Zie ook: WNT 16, kol. 490 (lemma ‘suikerbus’).

186 Zie voor de meest uitvoerige toelichting: Bredero, Spaanschen Brabander (Ed. Stutterheim), p. 168, 335.

187 Aldaar p. [12] (§6v).

188 Scorelius, Poemata, p. 64.

189 Eerdere bronvermelding in: VdL 1, p. XXXIII, 110.

190 Veenman (‘Martialis en het “Bataafse oor”’, p. 22) signaleerde enerzijds verzachtend woordgebruik bij Roemer Visscher waar het gaat om expliciete termen voor sexuele handelingen: ‘futuere’ (neuken) wordt ‘zoenen’. Anderzijds past hij wel zonder problemen scatologische uitdrukkingen toe, zoals hier ‘pissen’ dat bij Martialis geen equivalent heeft. Elders illustreert Veenman (De klassieke traditie, p. 80-81) met deze tekst zijn waarneming dat het met de aanstootgevendheid van Visschers ‘quicken’ ten opzichte van die van Martialis erg meevalt. Gezien de destijdse betekenismogelijkheden van ‘zoenen’ lijkt die waarneming op grond van dit gedicht niet te handhaven. Visscher buit de dubbelzinnige connotaties van een in eerste instantie onschuldig woord als ‘zoenen’ juist uit. In Q.1.52 (vs. 4) paste hij de vondst nogmaals toe (vergelijk ook Q.6.53, vs. 10).

Annotaties

1	Mieuwes: mansnaam, door Visscher vaker gebruikt voor iemand die in de liefde niet al te succesvol opereert (zie Q.1.30)
2	soende: hier ook als eufemisme voor ‘had sex met’ (WNT 28, kol. 1471); noch ... pissen: hier waarschijnlijk als metafoor voor: noch verkeerde hij er ooit intiem mee
3	Suycker-bosgen: naam, mogelijk een soort bijnaam, ter aanduiding van een ondermaatse dichter wiens identiteit vooralsnog onbekend is (zie verder de inleiding alhier). In Sp.[1].18 komt deze naam nogmaals in de Brabbeling voor, eveneens voor een gemankeerde dichter, bij een bewerking naar dezelfde brontekst

Overlevering

Br^2/1 p. 27; Lm p. 29-30 (2D3r-v)

Varianten

1	kint Br^2 Lm < Kint Br^1; comt, can ic Br^2/1 < komt, kan ick Lm; gissen Br^2/1 < gissen; Lm
2	noyt Br^2/1 < noeyt Lm; Vrou, Br^2 < Vrouw', Br^1, vrouw, Lm; pissen: Br^2/1 < pissen. Lm
3	Suycker-bosgen, Br^2/1 < Suyckerbosken, Lm; wed Br^2/1 < wedd Lm; hy't weet: Br^2/1 < hijt weet; Lm
4	schreef Br^2/1 < schreeff Lm; Poeet. Br^2/1 < poeet. Lm

Editie

VdL 1, p. 20, 110

Bron
Martialis 10.102¹⁹¹

Qua factus ratione sit requiris,
qui numquam futuit, pater Philinus?
Gaditanus, Avite, dicat istud,
qui scribit nihil et tamen poeta est.

191 Latijnse tekst en Nederlandse vertaling in: Veenman, ‘Martialis en het “Bataafse oor”’, p. 22; idem, De klassieke traditie, p. 81.

Varia

Spiegel (Sp.[1].18) vervaardigde een gedeeltelijke bewerking van dezelfde brontekst.

Q.2.17

Klaagzang over de ongemakken op het terrein van de liefde. Niet beminnen is niet verstandig, maar wel beminnen kent ook zijn problemen. Ondanks al hun dienstbetoon slagen minnaars er slecht in om hun aanbedenen voor zich te winnen. De hedendaagse meisjes zijn immers alleen geïnteresseerd in iemand met bezit.

Ondanks de expliciete verwijzing naar de hedendaagse meisjes met hun voorkeuren, blijkt dit gedicht toch een bewerking naar een laat-klassiek Grieks voorbeeld. Het is namelijk een gedeeltelijke vertaling van een van de Anacreontea (nr. 29),¹⁹² die in 1554 voor het eerst in Parijs werden uitgegeven door Henricus Stephanus, tegelijk met diens Latijnse vertaling van een groot aantal van deze oden, waaronder de onderhavige.¹⁹³ Al snel volgen vertalingen in het Frans, in hun geheel door Belleau (1556) en verspreid over diverse bundels door Ronsard (eerste uitgave van dit gedicht in 1555).¹⁹⁴ In al deze versies beslaat de funeste werking van de geldzucht op de liefde zoals Roemer Visscher die schildert slechts de eerste helft van het gedicht. Daarna worden nog andere desastreuze gevolgen van die hang naar bezit genoemd. Hij drijft familieleden uit elkaar en leidt tot oorlog Maar het ergste is - en hiermee komen deze versies tot slot weer terug bij de minnaars - dat hij ook de ondergang van de minnaars inhoudt. Dit tweede gedeelte nu heeft Roemer Visscher volledig achterwege gelaten, waardoor zijn bewerking een hecht geheel vormt dat alleen over liefde in relatie tot geld handelt.

De betreffende anacreontische ode is zeer geserreerd en volstaat zowel in het Griekse origineel als in de Latijnse vertalingen met een korte aanduiding van de diverse elementen. Belleau blijft met zijn vertaling daarbij dicht in de buurt.¹⁹⁵ Ronsard op zijn beurt neemt de ruimte om hier en daar wat uit te weiden en het zelfde patroon zien we bij Visscher. Zo spreken beiden - anders dan de andere versies - over het grote dienstbetoon van de minnaars aan de geliefden en ook de constatering dat in de liefde alleen het geld telt verwoorden beiden veel uitvoeriger. Opvallend in deze passage is dat beiden letterlijk spreken over meisjes die zich verkopen (Q.2.17, vs. 11; Ronsard vs. 11). Bovendien gebruiken beiden voor het gezamenlijke gedeelte evenveel versregels (twaalf), terwijl de Latijnse tekst van Stephanus en de Franse van Belleau voor het zelfde gedeelte met acht regels volstaan.¹⁹⁶ Visschers model is dan ook veeleer de bewerking van Ronsard geweest dan een van de andere versies van deze anonieme laat-klassieke ode. Dit neemt niet weg dat Visscher zijn eigen accenten legt. Zowel in de vertaling van Stephanus (vs. 7) als bij Ronsard (vs. 9) wordt bijvoorbeeld gemeld dat de kunst te lijden heeft van de geldzucht. Visscher laat dit element achterwege. Bovendien beperkt hij zijn bewerking, zoals gezegd, tot het eerste deel van de ode.

192 Eerdere bronvermelding in: VdL 1, p. XXXIV, XXXVI, 110-111. Van der Laan verwijst verder nog naar enkele vindplaatsen van overeenkomstige klachten in de Nederlandse traditie. Het betreft louter plaatsen met thematische verwantschap met een onderwerp - bezit als doorslaggevende factor in de liefde - dat van alle tijden genoemd mag worden en die dan ook niet verder aan de teksten van Visscher te relateren zijn. Zo hebben de verwijzingen naar Bredero betrekking op passages in diens toneelspelen Lucelle (1616, vs. 412 e.v.) en Angeniet (1623, vs. 2277 e.v.).

193 Toendertijd werden deze laat-klassieke navolgingen van Anacreon nog aan Anacreon zelf toegeschreven. Als bron citeer ik de Latijnse vertaling door Stephanus (zie rubriek ‘Bronnen’), omdat die eerder dan het Griekse origineel door Roemer Visscher geraadpleegd zal zijn.
Al in 1555, één jaar na de editie van Stephanus, verscheen eveneens te Parijs een volledige vertaling in het Latijn van alle anacreontische oden van de hand van Helias Andreas. In 1556 volgde de tweede, en tevens laatste uitgave van deze vertaling (O'Brien, Anacreon redivivus, p. 125). Omdat deze vertaling minder stimulerend is geweest voor de verspreiding van de Anacreontea dan de editie van Stephanus wordt ze hier verder niet geciteerd. Deze vertaling blijft dicht bij de Griekse tekst (Anacreon, Odae (Ed. Andreas), p. 41-42). Bovendien bevat de vertaling geen elementen die een nauwere relatie met de bewerking van Roemer Visscher aannemelijk maken.

194 Zie voor het intensieve aanbod aan vertalingen in het Latijn en Frans, meteen na de eerste publikatie van de Anacreontea (1554): O'Brien, Anacreon redivivus. De eerste integrale Nederlandse vertaling, verzorgd door Johan de Vries, verscheen pas in 1656, zie: Veenman, De klassieke traditie, p. 82-83.

195 Voor de tekst van deze vertaling, zie: Belleau, Les Odes d'Anacreon, p. 116.

196 Dezelfde passage in de vertaling van Andreas omvat zeven verzen.

Annotaties

1	Die: hij die
2	Die: hij die; haelt gheen prijs: valt niet in de prijzen
3	dees: dezen; deeren: verdriet doen
4	haer: hun
5	Haer: hun
6	moghen: kunnen; dat: wat
7	moghen: kunnen; edel maghen: nobele verwanten
8	Nae: naar; deuchdelijck: deugdzaam
9	als een arm bloet sneeft: verliest als een arme drommel zijn aanzien
10	huydensdaechs: heden te dage; ghemeen: altezamen
11	Haer selven: zich zelf
12	Hy sy [...]: of hij [...] is; die: degene die; goet: bezit

Overlevering

Br^2/1 p. 27; Lm p. 121 (2Q1r)

Varianten

1	wijs: Br^2/1 < wijs; Lm
3	t'meeste Br^2/1 < 'tmeeste Lm
4	macht, Br^2/1 < macht Lm
5	lief ghedient Br^2/1 < Lieff gedient Lm
6	moghen vercryghen Br^2/1 < mogen vercrijghen Lm
7	moghen Br^2/1 < mogen Lm; edel maghen: Br^2/1 < Eedel magen: Lm
8	deuchdelijck Br^2/1 < deuchdelick Lm; vraghen: Br^2/1 < vragen: Lm
9	verstandige Br^2/1 < verstandighe Lm
10	Meysgens ghemeen, Br^2/1 < Meyskens gemeen Lm
11	vercoopende, Br^2/1 < vercoopende Lm
12	lelick of Br^2/1 < leelick off Lm; t'meeste Br^2/1 < 'tmeeste Lm

Editie

VdL 1, p. 20, 110-111

Bronnen
Anacreontea 29¹⁹⁷

Et non amare, durum est,
Et est amare, durum:
Durissima omnium res,
Amare, nec potiri.
In amore negliguntur
Imagines avorum:
Mores iacent et artes.
Solum intuentur aurum.
Pereat malè expetendi
Qui primus author auri.
Spernuntur hinc perentes:
Hinc cura nulla fratris:
Hinc et cruenta bella.
Quod maximum malorum est,
Quicunque amamus, omnes
Per hoc perimus unum.

197 Geciteerd naar: Anacreon, Odae (Ed. Stephanus), p. 107-108. Bij Stephanus ontbreekt een nummering. De hier gebruikte is de huidige standaardnummering.

Ronsard Odes 4.36

Celuy qui n'aime est malheureux,
Et malheureux est l'amoureux:
Mais la misere la plus grande,
C'est quand l'amant (apres avoir
En bien servant fait son devoir)
Ne reçoit point ce qu'il demande.

La race en amours ne sert rien,
Ne beauté grace, ne maintien:
Sans honneur la Muse gist morte:
Les amoureuses du jourd'huy
En se vendant aiment celuy
Qui le plus d'argent leur apporte.

Puisse mourir meschantement
Qui l'or trouva premierement:
Par luy le frere n'est pas frere,
Le pere n'est pas pere seur,
Par luy la soeur n'est pas la soeur,
Et la mere n'est pas la mere.

Par luy la guerre et le discord,
Par luy les glaives et la mort,
Par luy viennent mille tristesses:
Et qui pis est nous recevons
La mort par luy, nous qui vivons
Amoureux d'avares maistresses.

Q.2.18

Anekdotisch gedicht over ene Malcus die bij de deur van zijn aanbeden Trijn met een smoes over problemen met haar tanden wordt weggestuurd, wanneer zij zich terzelfdertijd met een andere minaar amuseert.

De smoes met betrekking tot de tanden om liefdesverplichtingen te ontlopen, heeft Visscher ontleend aan epigram 11.40 van Martialis,¹⁹⁸ maar aan de situatie daaromheen heeft hij een eigen invulling gegeven. Bij Martialis is minnaar Lupercus zonder twijfel de enige heer en meester van Glycera. Tot zijn spijt heeft hij haar al een hele maand niet meer geneukt. Hij probeert aan Aelianus uit te leggen waarom en vertelt hem dat ze tandpijn heeft.¹⁹⁹ Hier is dus absoluut geen sprake van een bedrogen minnaar die aan de deur door de meid wordt afgepoeierd.

198 Eerdere bronvermelding in: VdL 1, p. XXXIII.

199 De toelichting in de Loeb-editie (Martialis dl. 3, p. 37) specificeert daarbij nog dat tandpijn fellatie onmogelijk maakt.

Annotaties

1	Doe: toen; Malcus: naam in gebruik ter aanduiding van een wat onnozel, goedig manspersoon (zie ook Q.1.32)
2	Doe: toen
5	voor quam treen: naar voren kwam
6	versenden: wegsturen
7	Soo: dan; raest in haer tanden: heeft tandpijn (?). Het WNT (12.3, kol. 426) citeert deze plaats bij het lemma ‘razen’ voor het teweegbrengen van een blazend of sissend geluid van enige duur. Gezien de context is deze verklaring niet echt bevredigend. In de oorspronkelijke bron is op deze plaats onmiskenbaar sprake van het hebben van tandpijn. Wellicht heeft Roemer Visscher dat met deze formulering ook willen aangeven, waarbij hij dan de primaire betekenis van ‘razen’, namelijk ‘woeden’ of ‘tekeergaan’ (WNT 12.3, kol. 422), in gedachten kan hebben gehad. In elk geval heeft de meid met deze smoes Malcus willen doen geloven dat er met de tanden van Trijn iets ernstig mis was. Voor de goede verstaander daarentegen is deze cryptische formulering waarschijnlijk ook bedoeld om andere, meer terzake doende, informatie te verschaffen, namelijk dat Trijn, op welke manier dan ook, op dat moment ‘razend’ tekeergaat met haar tanden bij het bedrijven van de liefde

Overlevering

Br^2/1 p. 27; Lm p. 70 (2I3v)

Varianten

1	vryen, Br^2/1 < vrijen, Lm
2	hy t'was Br^2 < hy't was Br^1 Lm; alleen: Br^2/1 < alleen; Lm
3	tyen, Br^2/1 < tijen Lm
4	had, alsoo Br^2/1 < hadde soo Lm
5	ons Meyt Br^2/1 < onse meyt Lm
7	seyde sy: Ons Br^2 < seyde sy; ons Br^1, seytse, onse Lm; Trijntgen Br^2/1 < Trijntken Lm

Bron
Martialis 11.40

Formosam Glyceran amat Lupercus
et solus tenet imperatque solus.
quam toto sibi mense non fututam
cum tristis quereretur et roganti
causam reddere vellet Aeliano,
respondit Glycerae dolere dentes.

Q.2.19

Gedicht waarin door middel van een speels binnenrijm met hun voornamen bepaalde eigenaardigheden van een zestal mannen onder de aandacht gebracht worden. De genoemde bijzonderheden houden nauwelijks verband met elkaar. Hoogstens kan men stellen dat de laatste drie mannen (vs. 4-6) elk op hun eigen manier graag plezier maken.²⁰⁰

De redactie Lm bevat in de laatste regel (aldaar vs. 7) een opmerkelijke variant: ‘Marot’ in plaats van ‘Maer Ot’. Indien uitgesproken blijft deze variant dicht in de buurt van de redactie Br^2/1, maar deze geschreven vorm lijkt opzettelijk te zijn toegepast. Aldus gespeld is ‘Marot’ een gangbaar Nederlands woord voor ‘dwaas’, maar het zou ook nog kunnen verwijzen naar de Franse dichter Clément Marot, onder meer bekend vanwege zijn satirisch werk. Juist in zijn Brabbeling heeft Roemer Visscher een aantal van diens gedichten bewerkt. De veronderstelling van een opzettelijke toepassing van deze variant lijkt des te meer gerechtvaardigd omdat, zoals we eerder zagen, in de qua opzet sterk verwante ‘quick’ 1.49 precies hetzelfde procédé is toegepast. Ook daar in Lm ‘Marot’. Daar komt bij dat dit de enige twee plaatsen in de Brabbeling zijn waar Visscher de naam Ot toepast. Voor de redactie Br^2/1 heeft hij dus de wat duidelijkere visuele variant ‘Marot’ laten varen voor het wat meer subtiele ‘Maer Ot’, waarbij de lezer via zijn gehoor het spel moet doorgronden. Deze laatste variant is ook meer consequent ten aanzien van het spel met de voornamen.

200 In de qua opzet zeer vergelijkbare ‘quicken’ 1.28 en 1.49 hebben de diverse kenmerken van de genoemde personen wel verband met elkaar.

Annotaties

1	wijf: vrouw
3	louter: rechtschapen; al zijn bedrijf: alles wat hij doet
4	gaet te bier: gaat naar de herberg; kaken: babbelen
5	eel: levenslustig; de pijpen te stellen: uitgelaten te zijn
6	had ... bellen: als hij maar twee bellen (traditionele attributen van de nar) had

Overlevering

Br^2/1 p. 27; Lm p. 69 (2I3r)

Varianten

Lm kent na vs. 4 een extra versregel:

Geurt,, die treurt,, als hy vreucht siet maecken;

Er is geen aanleiding om deze versregel aan de nieuwe redactie toe te voegen. Het gedicht, met allemaal op zich zelf staande versregels, blijft zonder deze regel immers goed verstaanbaar. Bovendien wijzen de overige varianten in Br^2/1 ten opzichte van Lm op een zorgvuldige eindredactie door Roemer Visscher, wat doet vermoeden dat hij deze versregel bewust heeft weggelaten. Weliswaar wijkt de opbouw van dit gedicht daardoor significant af van de twee uiterst nauw verwante gedichten Q.1.28 en Q.1.49. De ook verder door Visscher veel toegepaste strofevorm van zeven versregels met het rijmschema ABABBCC is door deze ingreep veranderd in het bij hem minder gangbare patroon van zes versregels met het rijmschema ABABCC.²⁰¹

1	zijn wijf: Br^2/1 < sijn wijff; Lm
2	ander lieden saken: Br^2/1 < anderluy saecken; Lm
3	al zijn bedrijf: Br^2/1 < alle ziin [sic] bedrijff; Lm
4	wijf kaken: Br^2/1 < wijff kaecken; Lm
5	pijpen Br^2 Lm < pypen Br^1; stellen: Br^2/1 < stellen; Lm
6	Maer Ot,, Br^2/1 < Marot,, Lm; had Br^2/1 < hadd' Lm

201 Zie ook de opmerkingen bij de varianten in Q.1.33.

Oeuvre

Soortgelijke rijmspelletjes met eigennamen in Q.1.28 en Q.1.49.

Q.2.20

De dichter spreekt er zijn verbazing over uit hoe in één lichaam innerlijk en uiterlijk schoon samen kunnen gaan. Hij adviseert zijn geliefde daarvoor zowel God te danken als de dag waarop ze ooit geboren werd. Zelf mag hij wel de avond danken waarop hij haar als zijn geliefde uitkoos.

Het gedicht is een vrij getrouwe navolging van epigram 2.42 van Marot,²⁰² zij het met enige accentverschillen. Anders dan bij Roemer Visscher blijft degene die al die positieve kwaliteiten in zich verenigt bij Marot niet anoniem. Diens epigram verliest daardoor zijn algemene geldigheid. Daarentegen richt Visscher zich in zijn epigram wel rechtstreeks tot die gezegende vrouw, terwijl Marot minder persoonlijk over haar in de derde persoon spreekt. Bovendien ontbreekt bij Marot het element van dank voor alle goeds. Hij spreekt slechts van het koesteren van bijzondere genegenheid voor de momenten waarop zich dat voor het eerst manifesteerde: voor de jonge vrouw de dag waarop zij geboren werd, voor de ik-figuur de avond waarop hij haar voor het eerst leerde kennen. Ook van een liefdesrelatie tussen de vrouw en de man is bij Marot geen sprake.

202 Eerdere bronvermelding in: VdL 1, p. XXXV, 111. Foncke (‘Over Roemer Visscher en zijn “tuyters”’, p. 178) onderkent in vs. 1-4, over de vermenging van kwaliteiten in één jonge vrouw, de naklank van een sonnet van Ronsard. Dat zelfde sonnet werd eveneens door Visscher bewerkt en daarin is inderdaad ook sprake van het samengaan van goede kwaliteiten in een jonge vrouw (Tu.17). Foncke's constatering is echter wat zwaar van gewicht, omdat hij niet vermeldt dat het bewuste epigram van Visscher naar een specifiek voorbeeld bij Marot is. Bij een dermate algemene thematiek als waarvan hier sprake is, kunnen wat ruimer gezien immers meerdere voorbeelden naklinken.

Annotaties

2	abelheyt: bevalligheid
3	mach: kan
4	gheveucht: gevoegd
5	Daer af: daarvoor; meucht: moogt
7	aenghesien u deucht: vanwege uw deugdzaamheid
8	Doen: toen; voor: als

Overlevering

Br^2/1 p. 28

Varianten

8	uytvercoren. Br^2 < uytverkoren. Br^1

Editie

VdL 1, p. 20-21, 111

Bron
Marot Épigr. 2.42
De ma Damoyselle du Brueil

Jeune Beaulté, bon Esprit, bonne grâce,
Cent foys le jour je m'esbahy, comment
Touts troys avez en ung corps trouvé place
Si à propos, & si parfaictement.
Celle, à qui Dieu faict ce bon traictement,
Doibt bien aymer le jour de sa naissance:
Et moy le soir, qui fut commencement
De prendre à elle honneste congnoissance.

Q.2.21

Anekdotisch gedicht over een schaapherder die probeert een boerin te bewegen zijn vriendin te worden door haar zijn beste lam te beloven. De boerin wijst het voorstel af met de bewering dat haar moeder, als ze het te weten kwam, haar voor duivel zou uitmaken.

Het is onduidelijk waarom de moeder van de boerin bezwaar zou hebben tegen een relatie van haar dochter met een schaapherder en waarom zij haar ongenoegen daarover met de verwensing ‘duivel’ kenbaar zou maken. Het zou om ongewenst standsverschil kunnen gaan, maar eerder lijkt de situatie aangegrepen om binnen een heel andere context te spelen met standaardbegrippen uit de christelijke sfeer: ‘schaapherder’, ‘lam’ en ‘duivel’.

Annotaties

4	oft ... vernam: als mijn moeder het vernam
5	Wat groete: welke groet; verleenen: toevoegen
6	meenen: bedoelen

Overlevering

Br^2/1 p. 28; Lm p. 39 (2E4r); Ep p. 117

Varianten

1	Schaepherder Br^2/1 < Schaepharder Lm, schaepharder Ep; Boerinne, Br^2/1 Lm < boerinne, Ep
2	gheven Br^2/1 Lm < geven Ep; zijn Br^2/1 Ep < sijn Lm; Lam, Br^2/1 Ep < lam, Lm
3	Of Br^2/1 Ep < Off Lm; zijn Br^2/1 Ep < sijn Lm; Vriendinne? Br^2/1 < vriendinne: Lm, Vriendinne. Ep
4	Neen seyde sy, Br^2/1 < Neen, (seyde sy) Lm, Neen seyde sy: Ep; Moer Br^2/1 Ep < moeder Lm
5	groete Br^2/1 Ep < groete, Lm; ghy souse Br^2/1 < ghy, soud' sy Lm Ep; verleenen, Br^2/1 Ep < verleenen? Lm
6	sou Duyvel Br^2/1 < soud wel duyvel Lm, soud' wel duyvel Ep; segghen, Br^2/1 Lm < seggen, Ep; my souse Br^2/1 < sy soud my Lm, my soud' sy Ep

Q.2.22

Ene Hendrick wordt gewaarschuwd over Aris die schulden bij hem uit heeft staan. Naarmate Aris meer problemen met zijn ogen krijgt, is hij naar eigen zeggen steeds minder in staat om zijn schulden terug te betalen. Hendrick krijgt dan ook het advies (vs. 5 e.v.) om onverwijld te pakken wat hij krijgen kan. Immers, als Aris blind wordt, hoeft hij op niets meer te rekenen.

Het gedicht is een vrij getrouwe navolging van epigram 8.9 van Martialis.²⁰³ De eigennamen verschillen, maar ook daar een opklimmende reeks van oogproblemen tegenover een afnemende behoefte om schulden te voldoen. Alleen waar bij Visscher sprake is van scheelheid (vs. 3), daar heeft het personage van Martialis nog slechts één oog. Dit mankement - nog slechts over de helft van de ogen beschikken - sluit mooier aan bij de daarmee corresponderende bereidheid om de helft van de schulden terug te betalen. Ook de redenering met betrekking tot het binnenhalen van de schuld verschilt enigszins. Martialis stelt dat er nog weinig gelegenheid is om winst te behalen. Op het punt van de winst geeft Roemer Visscher op zijn beurt het advies om alles wat geïnd wordt als zodanig te beschouwen.

Ook bij Spiegel (Sp.[1].20) komt een epigram over problematische schuldenaflossing voor in navolging van Martialis, zij het op basis van een ander epigram (1.75). Of beide vrienden zich in onderling overleg gezet hebben aan het parafraseren van verschillende epigrammen van Martialis over één bepaald onderwerp valt niet meer te achterhalen. Het gebruik van de voornaam Hendrick in Visschers bewerking zou een aanwijzing in die richting kunnen zijn.

203 Eerdere bronvermelding in: VdL 1, p. XXXIII.

Annotaties

1	sypende: tranende
5	moocht: kunt
6	Denckt ... vint: bedenk iets om het te achterhalen; rekentet voor profijt: beschouw het als winst
7	niet een mijt: in het geheel niets (een ‘mijt’ is een muntstuk van geringe waarde)

Overlevering

Br^2/1 p. 28; Lm p. 138 (2S1v)

Varianten

1	Hendrick, Br^2/1 < Henrick, Lm; sypende Br^2/1 < sijpende Lm
2	met twee derde part Br^2 < met twee derdepart Br^1, niet derde-paert [sic] Lm; zijn Br^2/1 < sijn Lm
3	seyt Br^2 Lm < seydt Br^1; t'is loghen, Br^2/1 < 'tis loogen, Lm
4	T'was met Br^2/1c < T'was net Br^1, 'Twas niet dan Lm; soud ick het Br^2/1 < soud' ick't Lm
5	Neemt Br^2/1 < Neempt Lm; cryghen Br^2/1 < crijghen Lm
6	vint,, Br^2/1 < vint, Lm; rekentet Br^2/1 < rekent Lm; profijt: Br^2/1 < profijt; Lm
7	blint,, Br^2/1 < blint, Lm; gheeft Br^2/1 < geeft Lm

Bron
Martialis 8.9

Solvere dodrantem nuper tibi, Quinte, volebat

lippus Hylas, luscus vult dare dimidium.

accipe quam primum; brevis est occasio lucri:

si fuerit caecus, nil tibi solvet Hylas.

Varia

Sp.[1].20 handelt eveneens over problematische aflossing van schulden op basis van een epigram van Martialis.

Q.2.23

Gedicht over ene Mouris die zijn hoofd zal verliezen als men hem niet op tijd komt bevrijden. Zijn hoofd blijkt echter niet op het spel te staan omdat hij de wet overtreden heeft, maar omdat hij te zeer gesteld was op mooie vrouwen.

Het aanknopingspunt voor dit gedicht vond Roemer Visscher in epigram 6.26 van Martialis.²⁰⁴ Ook daar is het hoofd, nu van ene Sotades, in gevaar, terwijl hij niet terechtstaat. Hij kan geen erectie meer krijgen; in plaats daarvan likt hij. Roemer Visscher nam op basis van dit epigram de gelegenheid waar om de mogelijkheden die het Nederlands biedt om zowel letterlijk als figuurlijk je hoofd te verliezen uit te buiten.²⁰⁵ Het liefdesaspect wist hij daarbij te handhaven, maar hij koos verder voor een meer neutrale invulling dan Martialis.

204 Eerdere bronvermelding in: VdL 1, p. XXXIII.

205 Het is een van de gedichten die in de inleiding tot T'Loff vande mutse (p. [9] (§5r)) expliciet vermeld worden vanwege de kwaliteit van het woordenspel.

Annotaties

2	Soomen: als men; in tijt: op tijd; ontsetten: bevrijden
4	teghen: in strijd met
6	Dan: maar

Overlevering

Br^2/1 p. 28; Lm p. 72-73 (2I4v-2K1r)

Varianten

1	Mouris die Br^2/1 < Mauris Lm
2	tijt Br^2 < tijdt Br^1, tijts Lm
3	of Br^2/1 < off Lm; gherooft: Br^2 < gherooft? Br^1 Lm
4	Of Br^2/1 < Off Lm; teghen s'Heeren Br^2/1 < teghens Heeren Lm; Wetten? Br^2 < wetten? Br^1 Lm
5	voorwaer, Br^2/1 < seker, Lm; dief: Br^2/1 < dieff; Lm
6	Vrouwen had Br^2/1 < vrouwen heeft Lm; lief. Br^2/1 < lieff. Lm

Bron
Martialis 6.26

Periclitatur capite Sotades noster.
reum putatis esse Sotaden? non est.
arrigere desît posse Sotades: lingit.

Q.2.24

Gedicht over Marry en Dierick die beiden al de nodige echtgenoten overleefd hebben. Al die nalatenschappen hebben hen - zo luidt de duidelijke suggestie - geen windeieren gelegd en hebzuchtig gemaakt. Nu gaan ze samen trouwen om te zien wie de buit definitief zal binnenhalen.

In dit gedicht zijn elementen verwerkt uit twee epigrammen van Martialis, 8.43 en 9.78²⁰⁶. Roemer Visscher heeft die omgesmeed tot een nieuw gedicht, zoals een nadere vergelijking duidelijk maakt. Epigram 8.43 handelt over Fabius en Chrestilla die beiden hun echtgenoten begraven. Elk van beiden zwaait met een rouwtoorts boven het huwelijksbed. Het epigram vervolgt met een bede aan Venus om deze winnaars te verenigen, in die zin dat hen beiden tot slot één lijkbaar wacht. In epigram 9.78 wordt ene Picentinus aangesproken over Galla, die hem huwde na eerder zeven echtgenoten begraven te hebben. Aan deze constatering verbindt de dichter-spreker de overweging dat Galla naar zijn mening haar echtgenoten wil volgen. Zij op haar beurt zal dus door haar echtgenoot begraven worden. Deze cryptische overweging wordt duidelijker vanuit de wetenschap dat dit gedicht over twee giftmengers gaat.²⁰⁷

Het gezamenlijke element van beide epigrammen is een opvallend aantal overleefde echtgenoten. Roemer Visscher neemt dat element over en werkt dat vervolgens op een originele manier uit, namelijk als expliciete methodiek om een omvangrijk erfgoed te verwerven.

206 Eerdere bronvermelding naar dit specifieke epigram in: VdL 1, p. XXXIII.

207 Aldus de toelichting in de Loeb-editie.

Annotaties

2	al: allemaal
3	ghehout: gehuwd
4	Mettet erf: met de erfenis; Wyven: echtgenotes; bedurven: verdorven
6	wie ... houwen: wie zal winnen. Hier zeker ook in letterlijke zin bedoeld als verwijzing naar de concrete situatie: wie het veld (c.q. het bezit) zal behouden

Overlevering

Br^2/1 p. 28; Lm p. 99 (2N2r)

Varianten

1	Marry Br^2/1 < Marij Lm; vijf Mannen ghetrout, Br^2/1 < vijff mannen getrout Lm
2	zijn Br^2/1 < sijn Lm; ghesturven: Br^2/1 < gestorven: Lm
3	Dierick Br^2/1 < Dirck Lm; ghehout, Br^2/1 < gehout, Lm
4	Mettet erf Br^2/1 < Met het erff Lm; Wyven bedurven: Br^2/1 < wijven bedorven: Lm
5	Dierick Br^2/1 < Dirck Lm; Marry Br^2/1 < Marij Lm; te samen Br^2/1 < malcander Lm
6	dat het Br^2/1 Lm^c < datett [sic] Lm

Bronnen
Martialis 8.43

Effert uxores Fabius, Chrestilla maritos,

funereamque toris quassat uterque fecem.

victores committe, Venus: quos iste manebit

exitus, una duos ut Libitina ferat.

Martialis 9.78

Funera post septem nupsit tibi Galla virorum

Picentine: sequi vult, puto, Galla viros.

Q.2.25

Gedicht over de omwentelingen van het Rad van Fortuin die, via een keten van oorzaak en gevolg, van vrede weer tot vrede leiden. Vrede baart namelijk voorspoed, voorspoed op haar beurt rijkdom, rijkdom hoogmoed, hoogmoed twist, twist oorlog, oorlog armoede, armoede ootmoed, en ootmoed tot slot weer vrede.

Deze door Roemer Visscher berijmde causale opsomming was in diens tijd gemeengoed, getuige onder meer de kwalificatie door Carel van Mander in diens Uutbeeldinge der figueren (1604) van juist deze cyclus als een ‘ghemeen spreuck’.²⁰⁸ De humanist Vives nam dezelfde kettingredenering op als voorbeeld van wat hij een zeugma noemt in diens De ratione dicendi (1533).²⁰⁹

Wijzen dergelijke vermeldingen als voorbeeld in handboeken al op een grote vertrouwdheid destijds met deze cyclische redenering, daarnaast doen er zich opvallende manifestaties van voor in zowel de literatuur als de beeldende kunst. In relatie tot Roemer Visscher moet zeker het nauw verwante citaat genoemd worden dat Marot in een van zijn brieven inlast en dat hierna ter vergelijking met Roemers bewerking nader bekeken zal worden.²¹⁰ Marot zegt het citaat te ontlenen aan de Comedie de fatalle destinée van Minfant, een werk dat niet bewaard is gebleven.²¹¹ Met slechts enkele spellingvarianten verscheen hetzelfde citaat in zijn geheel in de door François Goedthals verzorgde publicatie Les proverbes anciens flamengs et françois (1568), die werd uitgegeven door Plantijn in Antwerpen.²¹²

Enkele jaren eerder had het Antwerpse publiek op een andere wijze ook al kennis kunnen maken met dezelfde cyclus. In 1561 maakte deze namelijk deel uit van de jaarlijkse Besnijdenisommegang ter plaatse. Dank zij de bewaard gebleven ordinantie voor deze omgang zijn we goed geïnformeerd over de verbeelding van dit thema. Bovendien valt daaruit af te leiden dat de uit 1564 daterende prentenreeks naar ontwerp van Maarten van Heemskerck, bekend onder de titel Circulus vicissitudinis rerum humanarum (‘De kringloop van het menselijk handelen’), nauw samenhangt met dat onderdeel van de Antwerpse omgang van 1561. Andere graveurs die hetzelfde thema in beeld brachten zijn Maarten de Vos, Jacques de Gheyn II en Crispijn de Passe de Oude.²¹³

Het moge duidelijk zijn dat Roemer Visscher op diverse plaatsen inspiratie voor zijn gedicht kon vinden. Bij deze hoeveelheid aan manifesties van een gedachtengang die gemeengoed genoemd mag worden is het nauwelijks mogelijk om één bepaalde bron aan te wijzen. Om zijn bewerking wat meer perspectief te verlenen is een confrontatie met een van de andere literaire bronnen, die waaraan de namen van Minfant, Marot en Goedthals te verbinden zijn, op zijn plaats. De lijst van elementen in de keten van oorzaak en gevolg komt bij allen goed overeen. De versie van Marot cum suis sluit vervolgens af met de constatering dat aldus de menselijke aangelegenheden weerom keren, een gedachte die bijvoorbeeld nauw verwant is met de Antwerpse omgang en met de prentreeks van Van Heemskerck. Visscher legt aan het slot een iets ander accent. Hij concludeert dat het Rad van Fortuin altijd zo draait. Van die relatie met de Fortuin is ook expliciet sprake in de prentreeks Omnium rerum vicissitudo est (‘Alles verandert’; 1596) van Jacques de Gheyn II,²¹⁴ maar andere, eerdere voorbeelden zijn ook voorhanden.²¹⁵ Roemer Visscher heeft dus op zijn beurt uitdrukking gegeven aan een algemeen gangbare gedachte en daarbij elementen uit verschillende bronnen gecombineerd.

208 Aldaar fol. 135r. Van Mander formuleert de cyclus aldus: ‘Vrede brengt neeringe, neeringe rijckdom, rijckdom hooghmoet, hooghmoet twist, twist krijgh, krijgh armoede, armoede ootmoet, ootmoet brengt vrede’. Zie ook: Veldman, Maarten van Heemskerck, p. 139, n. 41.

209 Dit voorbeeld in diens Opera (dl. 1, p. 91) luidt: ‘Ex pace [nascitur] opulentia, ex opulentia superbia, ex superbia dissidium et simultas, hinc bellum, ex bello pax’ (Uit vrede komt rijkdom voort, uit rijkdom hoogmoed, uit hoogmoed onenigheid en naijver, vandaar oorlog, uit oorlog vrede). Vives gebruikt de term zeugma dus in een andere zin dan de huidige aanduiding voor een stijlfiguur die eigenlijk een ongrammaticale constructie is (‘Hier zet men koffie en over’).

210 Eerdere bronvermelding in relatie tot Roemer Visscher in: VdL 1, p. XXXV, 111, aangevuld met verwijzingen naar Coster en Hooft.

211 Het gaat waarschijnlijk om David Minfant of Miffant, van wie wel een vertaling van Cicero's De officiis (1502) is overgeleverd, zie: Marot, Oeuvres poétiques, dl. 1, p. 83, 462.

212 Williams/Jacquot, ‘Ommegangs anversois’, p. 362-363. Ik gebruikte het daar aangehaalde citaat uit Goedthals voor de vergelijking met de tekst van Marot.

213 De relatie tussen de Antwerpse omgang van 1561 en de prentreeks van Maarten van Heemskerck werd voor het eerst gelegd door Williams/Jacquot, ‘Ommegangs anversois’, p. 362-374, met een bijlage over andere manifestaties van hetzelfde thema op p. 386-388. Het onderzoek werd voortgezet door Veldman, in: Maarten van Heemskerck, p. 133-141, en: Leerrijke reeksen, p. 47-57, met referenties naar andere manifestaties van het thema op respectievelijk p. 139, n. 41, en p. 57. Bij die verwijzingen naar andere vindplaatsen noemt Veldman ook het adagium ‘Omnium rerum vicissitudo est’ (‘Alles verandert’) van Erasmus (Adagia 1.7.63). Hier zij er op gewezen dat de verwantschap met de prenten van Van Heemskerck niet verder reikt dan een zekere overeenkomst met de titel ervan. De causale redering van vrede naar vrede die ons hier bezighoudt bespreekt Erasmus niet.

214 Veldman, Leerrijke reeksen, p. 57.

215 Zie: Williams/Jacquot, ‘Ommegangs anversois’, p. 386-387.

Annotaties

1	Peys: vrede; aerdicheyt: een prettig bestaan
2	daer elck nae staet: waar iedereen naar streeft
3	hovaerdicheyt: hoogmoed
4	hovaerdy: hoogmoed
5	rockent: veroorzaakt; quaet: slecht (bijvoeglijke bepaling bij ‘oorloch’)
6	comt: valt [...] ten deel; subijt; onmiddellijk
8	in't crijt: in de nabijheid

Overlevering

Br^2/1 p. 29

Varianten

2	rijckdom, Br^2 < rijckdom Br^1
8	brenght Br^2 < brengt Br^1

Editie

VdL 1, p. 21, 111

Bron (specimen ter vergelijking)
Minfant, Marot, Goedthals²¹⁶

Paix engendre Prosperité:
De Prosperité, vient Richesse:
De Richesse, Orgueil, Volupté:
D'Orgueil, Contention sans cesse:
Contention la Guerre addresse:
La Guerre engendre Pauvreté:
La Pauvreté, Humilité:
D'Humilité revient la Paix.
Ainsi retournent humains faictz.

216 Ik citeer de tekst naar brief 4 in Marots L'Adolescence clementine, zie: idem, Oeuvres poétiques, dl. 1, p. 83.

Q.2.26

Gedicht over de abt en zijn knecht die uit hetzelfde hout gesneden zijn. Ze paren domheid aan een grote liefde voor wijn. Toch heeft die eensgezindheid tot onderlinge ruzie geleid, omdat ze voor een onoplosbaar dilemma zorgt. De abt kan namelijk niet slapen als er geen wijn in voorraad is, zodat hij niet van dorst hoeft om te komen bij het ontwaken. Zijn knecht daarentegen kan niet slapen zolang er nog een druppel in de kan zit.

Epigram 1.46 van Marot ligt aan dit gedicht ten grondslag.²¹⁷ Zowel Roemer Visscher als Spiegel, zoals verderop in de Brabbeling (Sp.[1].10) zal blijken, bewerkten het. Naast de drankzucht van de abt en zijn knecht vermeldt Marot ook nog hun voorkeur voor grappen en grollen (vs. 4). Visscher laat dit aspect achterwege, in tegenstelling tot Spiegel. Het gegeven dat beider onenigheid zich des avonds afspeelt blijkt bij Visscher, anders dan bij Marot, slechts impliciet. Spiegel bouwt dat element van tijd nog uit door de dag expliciet tegenover de avond te stellen. Bovendien neemt hij in zijn bewerking nog een extra element op. De abt en zijn knecht zijn bij hem niet alleen verzot op wijn maar ook op bier. Al met al is hier sprake van redelijk getrouwe bewerkingen, waarbij die van Visscher iets meer geserreerd is dan die van Spiegel.

In de redactie Lm staat dit gedicht op een opmerkelijke plaats. Het fungeert als bladvulling tussen de voorin opgenomen ‘tepel-wercken’ en het eigenlijke begin van de Brabbeling aldaar.

217 Eerdere bronvermelding in: Lm, p. [32] (D4v); Kalff, Geschiedenis Nederlandsche letterkunde [...] 16de eeuw, dl. 2, p. 353-354, n. 2 (algemene referentie); VdL 1, p. XXXV, 112; Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 103; De Jong, ‘Henric Laurens Spiegel’, p. 391. Buisman wijst er op dat Visscher zich minder nauwkeurig dan Spiegel aan de vorm van Marots gedicht heeft gehouden en dat hij vers 4 van Marot onvertaald heeft gelaten. Buisman vindt verder Visschers weergave van vers 6 minder geslaagd dan die van Spiegel. Hoewel dat uit Marots epigram niet valt op te maken, was het waarschijnlijk wel tegen bepaalde concrete personen gericht (Marot, Oeuvres poétiques, dl. 2, p. 1016-1017).

Annotaties

2	ofse een Man: alsof één man hen
3	Gods vrient: hier óók: een onnozel iemand (op basis van de context, de parallelle plaatsen bij Marot en Spiegel, en de verwante betekenismogelijkheden van de begrippen ‘godskind’ (WNT 5, kol. 282) en ‘Lieve Heers vriendjes zijn’ (WNT 23, kol. 541))
4	nae gheen water haeckt: heeft geen enkel verlangen naar water
5	Dan: maar; haer: hen
6	mach: kan
8	mach: kan; tot gheen termijn: op geen enkel tijdstip

Overlevering

Br^2/1 p. 29; Lm p. [32] (D4v)

Varianten

De redactie Lm heeft het volgende opschrift dat in Br^2/1 ontbreekt:

Uut Cl. Marot.

Monssr. l'Abbe et Monss. son valet.

Vs. 5 ontbreekt in Lm, waardoor het logisch verband met de rest van het gedicht verloren gaat.

1	Abt, Br^2/1 < Abt Lm; knecht Br^2/1 < Knecht Lm; dient, Br^2/1 < dient Lm
2	Die zijn Br^2/1 < Sijn Lm; so Br^2 < soo Br^1 Lm; ghelijck, ofse Br^2/1 < ghelijck offse Lm; Man Br^2/1 < man Lm; ghemaeckt, Br^2/1 < ghemaeckt; Lm
3	d'ander Gods vrient: Br^2/1 < en d'ander Godts vrient; Lm
4	haeckt: Br^2/1 < haeckt; Lm
6	den Abt Br^2/1 < d'Abt en Lm; slapen Br^2/1 < slaepen gaen Lm
7	ontwaeckt: Br^2/1 < ontwaeckt; Lm
8	zijn knecht Br^2/1 < sijn Knecht Lm; slapen Br^2/1 < slaepen Lm
9	langh Br^2/1 < lang Lm; mach zijn. Br^2/1 < sou sijn. Lm

Editie

VdL 1, p. 21, 112

Literatuur

Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 102-103; De Jong, ‘Henric Laurens Spiegel’, p. 391

Bron
Marot Épigr. 1.46
De l'Abbé, & de son Valet

Monsieur l'Abbé, & monsieur son Valet
Son faictz esgaulx touts deux comme de cire:
L'ung est grand fol, l'aultre ung petit folet:
L'ung veult railler, l'aultre gaudir, & rire:
L'ung boit du bon: l'aultre ne boit du pire:
Mais ung debat au soir entre eulx s'esmeut,
Car maistre Abbé toute la nuict ne veult
Estre sans vin, que sans secours ne meure:
Et son valet jamais dormir ne peult
Tandis qu'au pot une goute en demeure.

Varia

Een verwante bewerking van dezelfde bron in Sp.[1].10.

Q.2.27

De ik-figuur van dit gedicht richt het woord tot zijn aanbedene. Hij vraagt zich af hoe het mogelijk is dat hij slechts door het knipperen van haar ogen zodanig voor haar in liefde ontvlamt dat zijn hart wil breken. Twee goden, Venus en Cupido, belagen hem via haar ogen. Zo'n strijd tegen twee belagers is moeilijk en hij vraagt zijn aanbedene hem bij staan. Samen zullen ze die goden wel overwinnen.

Dit gedicht is gebaseerd op enkele traditionele elementen uit de liefdespoëzie zoals de ogen van de geliefde en de liefdesgoden Venus en haar zoon Cupido. De formuleringen zijn te algemeen en traditioneel om te bepalen of met Venus en Cupido nog verschillende schakeringen van gevoelens, zoals liefde en begeerte, bedoeld zijn. Het gedicht lijkt niet meer te willen zeggen dan dat weerstand bieden aan de liefdesgoden eigenlijk onbegonnen werk is. En als de aanbedene die opgewekte gevoelens van liefde beantwoordt, dan kunnen ze samen die strijd tegen Venus en Cupido winnen. Een concrete bron voor dit gedicht is vooralsnog onbekend.²¹⁸

218 De tweede strofe van het gedicht ‘Ontsleyn' hert’ uit de Friesche rymlerye (1668) van Gysbert Japicx is wel in verband gebracht met deze ‘quick’ van Visscher, zie: Japicx, Wurken, dl. 1, p. 29, dl. 2, p. 27-28. Er is bij Japicx ook sprake van ogen die het nodige aanrichten in het hart van de ik-persoon, maar verder dan deze algemene petrarkistische noties gaat de overeenkomst niet.

Annotaties

1	comt: komt het; dus: dusdanig; ontsteken: in vuur en vlam gezet
3	dat: verwijst naar vs. 1-2; wincken: knipperen; claer: stralende (bijvoeglijke bepaling bij ‘ooghen’)
4	stormt: valt [...] aan
5	slincker: linker; schacht: pijl
7	Dan: maar
8	verwinnen: overwinnen

Overlevering

Br^2/1 p. 29

Varianten

2	so Br^2 < soo Br^1
3	door t'wincken Br^2 < door't wincken Br^1

Editie

VdL 1, p. 21-22, 112

Q.2.28

De ik-figuur van het gedicht bedankt een dame die weerspannig is geweest jegens hem. Ze vergist zich als ze denkt dat hij daarom boos op haar zou zijn. En waarom ook? Het geldbedrag dat zij afwees is beter op zijn plaats in zijn eigen beurs dan in het gat waarmee zij bekend is.

Uit de bewerkte bron, epigram 3.82 van Marot,²¹⁹ blijkt duidelijker dan bij Roemer Visscher dat het hier gaat om een afgebroken transactie voor betaald geslachtsverkeer. Het opschrift van dat epigram bij Marot, dat Roemer Visscher niet heeft overgenomen, vermeldt namelijk dat het bestemd is voor een dame uit Piëmont die geen genoegen nam met de zes écu's die Marot haar bood om met haar te slapen. In plaats daarvan wenste zij er tien. Het verdere verloop van de beide gedichten - in plaats van boosheid dankbaarheid om het uitgespaarde geld - sluit goed bij elkaar aan. Omdat bij Roemer Visscher het opschrift ontbreekt, blijft zijn versie raadselachtiger.

De voor de verstaanbaarheid noodzakelijke redactionele variant in vs. 5 is conform de lijst van errata in Br¹ in de redactie Br² overgenomen.

219 Eerdere bronvermelding in: Kalff, Geschiedenis Nederlandsche letterkunde [...] 16de eeuw, dl. 2, p. 353-354, n. 2 (algemene referentie); VdL 1, p. XXXV.

Annotaties

1	wetet ... danck: ben u grote dank verschuldigd
2	my ... rebel: tegenover mij zo weerspannig bent geweest
3	cranck: verziekt
4	sou verstoren: kwaad zou maken; ick wed ick en sel: ik durf te wedden dat ik dat niet zal doen
5	ontseyde: afwees; tel: aantal (het WNT (16, kol. 1386) geeft bij dit citaat als betekenis ‘de handeling van te tellen’. Mede gezien de bewerkte bron gaat het hier niet zozeer om een prostituee die weigert om een hoeveelheid geld te tellen als wel om een die geen genoegen neemt met het geboden bedrag. Daarom lijkt hier eerder een aansluiting bij de betekenis ‘getal’ (t.a.p., kol. 1387) aan de orde)
6	croonen: kronen (benaming voor diverse gouden of zilveren munten); u waren ghereet: voor u bestemd waren
7	borsse: beurs
8	gat: hier waarschijnlijk: de intieme lichaamsholte van de vrouw. Verder speelt hier mogelijk de associatie mee dat in de betaalde liefde via dat ‘gat’ het nodige geld verdween; dat ghy wel weet: waarmee u goed bekend bent

Overlevering

Br^2/1 p. 29

Varianten

3	so Br^2 < soo Br^1
5	ghy Br^2/1c < ick u Br^1

Bron
Marot Épigr. 3.82

A une Dame de Piemont, qui refusa

six escuz de Marot pour

coucher avec elle & en vouloit

avoir dix

Ma dame, je vous remercie
De m'avoir esté si rebourse.
Pensez vous que je m'en soucye,
Ne que tant soit peu m'en courrousse?
Nanny, non. Et pourquoy? & pour-ce
Que six escuz sauvez m'avez,
Qui sont aussi bien en ma bourse,
Que dans le trou que vous sçavez.

Q.2.29

In dit gedicht doet de dichter verslag van zijn gevecht met Cupido. Omdat hij hem een kind had genoemd, daagde Cupido hem uit tot een tweestrijd. Daarin toonde deze een man te zijn. Na deze opening, die het gebeuren kort samenvat, vervolgt het gedicht met een beschrijving van het gevecht. Omdat de ik-figuur geharnast was, kon Cupido met zijn pijlen niets uitrichten. Toen hij dat bemerkte, werd Cupido zelf een pijl en trof zijn tegenstander in zijn binnenste. Daarop gaf deze zich gewonnen en trok zijn harnas uit. Wat vermag dat immers tegen een vijand binnen jezelf?

Het gedicht is een bewerking naar een van de laat-klassieke Griekse Anacreontea (nr. 13), die in 1554 voor het eerst te Parijs werden uitgegeven door Henricus Stephanus samen met een Latijnse vertaling van veel van deze oden, waaronder deze.²²⁰ Deze vertaling is, net als de andere Latijnse van Helias Andreas (1555/1556),²²¹ een getrouwe weergave van de Griekse tekst. Die verhaalt dat de ik-figuur een aansporing van Eros om te beminnen naast zich neerlegde. Daarop daagde Eros met zijn pijl en boog hem uit tot een gevecht. De ik-figuur trok als Achilles zijn wapenrusting aan en begon de strijd. Hij vluchtte voor de pijlen van Eros. Toen deze zonder pijlen zat doorboorde hij zelf als een pijl het hart van zijn tegenstander. Deze concludeert daarop dat zijn wapenrusting nutteloos is om wapens af te weren als de strijd binnenin woedt.

De Franse vertaling van Belleau (1556) volgt - soms iets meer uitweidend - de Grieks/Latijnse bron.²²² Ronsard daarentegen gaat wat vrijer te werk. Diens sonnet uit 1555 richt zich tot een concrete persoon, Jodelle, aan wie verslag wordt gedaan van de strijd met Cupido, hier omschreven als ‘l'enfant de Cytherée’, het kind van Kithira. Opvallend is dat Ronsard de aanleiding tot de strijd met Cupido weglaat. Daarna volgt hij het stramien van het verslag van die strijd, zij het met een paar kleine afwijkingen. Zo laat hij de vergelijking met Achilles achterwege alsmede de vlucht van de ik-figuur.

Met het sonnet van Ronsard nu werd de bewerking door Roemer Visscher eerder wat al te rechtstreeks in verband gebracht.²²³ Naast overeenkomsten als het ontbreken van de vergelijking met Achilles en van de vlucht van de ik-figuur zijn er ook verschillen. Vanzelfsprekend liet Visscher de aanspraak tot Jodelle achterwege. Uniek ten opzichte van de overige versies is echter de opening van Roemers gedicht, ofwel zijn verklaring voor de strijd met Cupido. Zoals gezegd laat Ronsard die achterwege en in de andere versies laat de ik-figuur weten dat Cupido vertoornd was omdat zijn aansporing om te beminnen genegeerd werd. Niets van dat alles bij Roemer Visscher. Bij hem is Cupido getergd omdat hij voor een kind is uitgemaakt, waarop hij vervolgens via een tweegevecht bewijst een man te zijn. Dit alles verbindt hij dan ook nog op originele wijze met Cupido's blindheid. Bovendien zegt Roemer weinig over diens wapenrusting. We mogen op grond hiervan dan ook concluderen dat Roemer Visscher bekend is geweest met dit anakreontische gedicht en zeer wellicht ook met Ronsards versie ervan, maar dat hij aan zijn bewerking een zeer persoonlijk accent heeft gegeven.

Roemer Visscher was trouwens niet de enige die in deze periode dit gedicht in het Nederlands bewerkte.²²⁴ In 1608 verscheen een anonieme bewerking onder de titel ‘Cupidos cracht’ in Den bloem-hof van de Nederlantsche jeught die het standaardpatroon voor deze ode met nogal wat uitweidingen volgt.²²⁵ Dit is wat minder het geval met een anoniem gedicht in Apollo of Ghesangh der Musen (1615).²²⁶ In deze versie wordt de strijd niet alleen met Cupido maar ook met Venus gestreden. Bovendien wordt een uitvoerig verzoek om hulp tot de beminde gericht. De ode mocht zich dus in de nodige aandacht verheugen, maar in elk geval kenmerken de Nederlandse bewerkingen zich ieder voor zich door een eigen toon.²²⁷

220 Eerdere bronvermelding in: Scheltema, Anna en Maria Tesselschade, p. 85 (verwijzend naar nr. 15); VdL 1, p. XXXIV, 113. Voor de rijke anacreontische traditie sedert het midden van de zestiende eeuw en de overwegingen om als bron voor de bewerkingen van Roemer Visscher van de Latijnse vertaling van Stephanus uit te gaan, zie: Q.2.17.

221 Anacreon, Odae (Ed. Andreas), p. 16-17.

222 Belleau, Les Odes d'Anacreon, p. 91-92

223 VdL 1, p. XXXVI, 112-113. Vermeer (‘Roemer Visschers Tuyters’, p. 30) constateert het achterwege blijven van de sonnetvorm en stelt zonder nader toelichting ‘naar Ronsard’; Foncke (‘Over Roemer Visscher en zijn “tuyters”’, p. 180-181) spreekt van een getrouwe overzetting naar Ronsard, behoudens een inkorting van Roemers kant van de zegging in de tweede strofe en het wegvallen van de aanspraak tot Jodelle. Verder veronderstelt hij dat Roemers talent tekortschoot om er een echt klinkdicht van te maken. Ter vergelijking citeer ik de tekst van Ronsard hier beneden bij de bronnen.

224 Eerder gesignaleerd door: Foncke, ‘Over Roemer Visscher en zijn “tuyters”’, p. 181-182.

225 Aldaar p. 17.

226 Aldaar p. 38.

227 Van der Laan (1, p. 113) verwijst ook nog naar een gedicht van Hooft (een ‘Sang’, in: Hooft, Lyrische poëzie, dl. 1, nr. 179), maar daarin is slechts in de tweede strofe sprake van een vage themathische verwantschap (pijlen binnenin de door Cupido geraakte persoon) met deze ode.

Annotaties

4	Lansknechten: soldaten
5	Alsoo dat: zodat; mochten: konden
6	hyder: hij er; ghetoghen: afgeschoten
7	als: toen; vernam: bemerkte; niet ... rechten: niets uitrichtte
9	Worde selfs: werd hij (= Cupido) zelf;
10	Doe: toen; verwonnen: gewonnen; ghekijf: getwist
11	sout: zou het; moghen: kunnen

Overlevering

Br^2/1 p. 30; Lm p. 124-125 (2Q2v-3r)

Varianten

1	ghenoemt Br^2/1 < genoemt Lm
2	vechten, Br^2/1 < vechten; Lm
3	blint. Br^2/1 < blint*;* Lm
4	gheharnascht als Br^2/1 < gheharnast gelijck als Lm; Lansknechten, Br^2/1 < lansknechten, Lm
5	zijn Br^2/1 < sijn Lm; pijlen Br^2 Lm < pylen Br^1
6	hyder Br^2/1 < hy daer Lm; ghetoghen: Br^2/1 < getoghen: Lm
7	rechten, Br^2/1 < rechten; Lm
8	leech, Br^2/1 < leech; Lm; bedroghen, Br^2/1 < bedroghen; Lm
9	selfs Br^2/1 < selffs Lm; my ghevloghen: Br^2/1 < mijn gevloghen: Lm
10	gaf Br^2/1 < gaff Lm; verwonnen Br^2/1 < verwonnen, Lm; ghekijf: Br^2/1 < gekijff, Lm
11	Ick Br^2/1 < En Lm; t'harnasch uyt: Br^2/1 < 'tharnas uyt. Lm; Want Br^2 Lm < want Br^1; sout Br^2 < soudt Br^1, sou't Lm
12	vyandt Br^2/1 < viandt Lm; lijf? Br^2/1 < lijff? Lm

Editie

VdL 1, p. 22, 112-113; Foncke, ‘Over Roemer Visscher en zijn “tuyters”’, p. 181

Bronnen
Anacreontea 13²²⁸

Libet libet iam amare.
Cupido me monebat
Ut amator esse vellem:
At ego insciens monenti
Parere negligebam.
Mox ergo sumpsit arcum
Et auream pharetram,
Me praelio lacessens.
Ego verò, ut olim Achilles,
Lorica amictus, atque
Scuto minax et hasta,
Cum Amore praeliabar.
Iaciebat ille tela,
Vertebam at ipse terga.
Tandémque missili omni
Quum destitutus esset,
Ira aestuans, iacit se
In me, velut sagittam:
Penetrans et in cor usque
Medium, resolvit artus.
Scutum ergo nil iuvat me:
Nam cur petamur extra,
Quum praelium sit intus?

228 Geciteerd naar: Anacreon, Odae (Ed. Stephanus), p. 92-93. Bij Stephanus ontbreekt een nummering. De hier gebruikte is de huidige standaardnummering.

Ronsard Second Livre des Amours sonnet 3

Jodelle, l'autre jour l'enfant de Cytherée
Au combat m'appella courbant son arc Turquois:
Et lors comme hardi je vesti le harnois,
Pour avoir contre luy la chair plus asseurée.

Il me tira premier une fleche acerée
Droit au coeur puis une autre et puis tout à la fois
Il decocha sur moy les traits de son carquois,
Sans qu'il eust d'un seul coup ma poitrine enferrée.

Mais quand il vit son arc de fleches desarmé,
Tout despit s'est luy-mesme en fleche transformé,
Puis en moy se rua d'une puissance extresme.

Quand je me vey vaincu, je me desarmay lors:
Car rien ne m'eust servi de m'armer par dehors,
Puisque mon ennemi estoit dedans moy-mesme.

Varia

De Friesche rymlerye (1668) van Gysbert Japicx bevat een Friestalige bewerking (28 verzen) van dit anakreontische gedicht, waarvoor Japicx ook bij de versie van Visscher te rade lijkt te zijn gegaan.²²⁹ Zo komt bij hem ook het voor Roemer Visscher zo kenmerkende element (vs. 1) voor van de ik-persoon die Cupido voor een klein kind uitmaakte: ‘Om dat ick him klien manke hiette’ (vs. 3). Daarnaast bevat de versie van Japicx de nodige eigen elementen.

229 Japicx, Friesche rymlerye, dl. 1, p. 34, dl. 2, p. 31-33. Zie voor een vroege associatie met Visscher: Scheltema, Anna en Maria Tesselschade, p. 85.

Q.2.30

Gedicht over de kwaliteiten waaraan de toekomstige echtgenoot van ene Jannetgen moet voldoen. Daarbij wordt gespeeld met de verschillende betekenismogelijkheden die het toenmalige Nederlands nog kende voor het begrip ‘eel’ (edel). Jannetgen heeft namelijk haar zinnen gezet op een ‘eele Gheest’ (vs. 4). Uit de inventarisatie van eigenschappen die aangeven wat zij daaronder verstaat, blijkt dat het haar niet om een nobel, edel iemand te doen is, maar om iemand vol levenslust die het goede des levens niet aan zich voorbij laat gaan. Aan het slot van het gedicht stelt de dichter daar een andere vorm van ‘edelheid’ tegenover: de ware adel van de gezalfde koning, Maar die - en dat hoeft niet eens met zoveel woorden gezegd te worden - kan Jannetgen toch nooit krijgen.

Het gedicht is een bewerking naar epigram 3.63 van Martialis.²³⁰ Daarin speelt deze met het Latijnse begrip ‘bellus homo’ (vs. 1, ‘mooie man’). Visscher heeft dat vervangen door de uitdrukking ‘een eele Gheest’. Hij werkt die uit, zoals we zagen, via de eisen die een meisje op huwbare leeftijd aan haar toekomstige echtgenoot stelt. Dit in tegenstelling tot Martialis, die ene Cotilus rechtstreeks vraagt waarom men hem een ‘bellus homo’ noemt. Hij blijkt verwijfd, een klaploper en een intrigant. Als dit nu werkelijk een ‘bellus homo’ is, concludeert Martialis, dan is dat een ‘res pertricosa’ (vs. 14), een erg ingewikkeld iets. Roemer Visscher heeft dus het basispatroon van dit epigram als uitgangspunt genomen, maar dat vervolgens op een eigen manier uitgewerkt.

Voor de verzen 4 en 14 is een identieke variant uit de redactie Lm (‘eel gheest’) in de lijst van errata in Br¹ opgenomen. Uiteindelijk is deze correctie in Br² niet doorgevoerd. Verder doet zich in vs. 12 een inhoudelijke variant voor: ‘caetsen’ in Lm, ‘singhen’ in Br^2/1.

230 Eerdere bronvermelding in: Lm p. [9] (§5r); VdL 1, p. XXXIII, 113-114.

Annotaties

1	propere: bevallige
2	Koeckoeck: sukkel
3	eele: levenslustige
4	eele Gheest: edele geest, hier: levenslustig iemand; die haer Leer sou touwen: de letterlijke betekenis, leer gebruiksklaar maken, is hier duidelijk niet aan de orde. De uitdrukking werd ook in overdrachtelijke zin, voor het aangeven van sexuele omgang, gebruikt, echter zonder dat de specifieke interpretatie geheel duidelijk wordt (voorbeelden in: WNT 8.1, kol. 1348; 17.1, kol. 1698 met dit citaat). Binnen de hier gegeven context moeten we denken aan: ‘die haar zou beslapen’
5	fleur: puik
6	Die zijn Mutsgen ... haren: Hij die uitgelaten kan zijn
7	tot: op
10	alle boevery: elk dobbel- of kaartspel
11	Die hem ...paren: hij die opgewekt met een hoertje weet te verkeren
14	dattet veel is: dat het heel wat is
15	eel: edel

Overlevering

Br^2/1 p. 30; Lm p. 82 (2L1v)

Varianten

1	Dat propere Jannetgen Br^2/1 < Propere Janneken Lm; altijt Br^2 Lm < altijdt Br^1; gheseyt, Br^2/1 < gheseyt Lm
2	Koeckoeck en Br^2/1 < coeckcoeck Lm; trouwen: Br^2/1 < trouwen; Lm
3	Meyt, Br^2/1 < meyt, Lm
4	Moestet Br^2/1 < Mosttet Lm; eele Gheest Br^2/1 < eel gheest Br^1c Lm; Leer Br^2/1 < leer Lm
5	eele Gheest, Br^2/1 < eel geest, Lm; van Vrouwen? Br^2/1 < der vrouwen? Lm
6	zijn Mutsgen Br^2/1 < sijn mutsken Lm; haren? Br^2/1 < haeren? Lm
7	tot Br^2/1 < op Lm; Feesten Br^2/1 < feesten Lm
8	Luyt Br^2/1 < luyt Lm; spelen, Br^2/1 < spelen Lm
9	gheen ghelt Br^2/1 < en gheen gelt Lm
10	Meester Br^2 < meester Br^1 Lm
11	fraykens Br^2/1 < fraeykens Lm; Hoerken Br^2 < hoerken Br^1 Lm
12	En die Br^2/1 < Die Lm; singhen Br^2/1 < caetsen Lm
13	nimmermeer Br^2/1 < nummer Lm; bly? Br^2/1 < even bly? Lm
14	eele Gheest? Br^2/1 < eel gheest? Br^1c Lm; Ick Br^2 < Br^1 Lm; segh Br^2 Lm < seg Br^1; dattet Br^2/1 < dat het Lm
15	Coningh Br^2/1 < Coninck Lm

Editie

VdL 1, p. 22, 113-114

Bron
Martialis 3.63

Cotile, bellus homo es: dicunt hoc, Cotile, multi.

audio: sed quid sit dic mihi bellus homo.

‘Bellus homo est, flexos qui digerit ordine crines,

balsama qui semper, cinnama semper olet;

cantica qui Nili, qui Gaditana susurrat,

qui movet in varios bracchia vulsa modos;

inter femineas tota qui luce cathedras

desidet atque aliqua semper in aure sonat,

qui legit hinc illinc missas scribitque tabellas;

pallia vicini qui refugit cubiti;

qui scit quam quis amet, qui per convivia currit,

Hirpini veteres qui bene novit avos.’

quid narras? hoc est, hoc est homo, Cotile, bellus?

res pertricosa est, Cotile, bellus homo.

Oeuvre

Q.3.43 heeft identieke beginwoorden.

Q.2.31

Gedicht met een woordenspel op basis van de toen voorkomende spellingvariant ‘spelden’ voor ‘spellen’.²³¹ Naast het eigenlijke ‘spelden’ kon dat woord dus ook toegepast worden voor alle gebruiksmogelijkheden van ‘spellen’, een gelegenheid die Roemer Visscher hier benut. Als Trijntje haar vrijer mee wil delen (‘spelden’, vs. 1) dat hij weg moet gaan omdat hij met zijn gepraat haar oren heeft doof gemaakt, dan kan ze volstaan met haar hoofddoek los te spelden (vs. 5). Daaruit zou dan afdoende moeten blijken dat haar gehoor beschadigd is. In elk geval heeft ze zo geen pen en papier van node om hem een en ander duidelijk te maken.

Het woordgrapje is in de redacties Br^2/1 consequenter toegepast dan in de redacties Lm en Ep. Deze laatste hebben in vs. 1 namelijk niet de spellingvariant ‘spelden’ maar ‘spellen’.

231 Het is een van de gedichten die in de inleiding tot T'Loff vande mutse (p. [9] (§5r)) expliciet vermeld worden vanwege de kwaliteit van het woordenspel, zie verder alhier de commentaar bij deze passage.

Annotaties

1	spelden: meedelen
2	verdooft: doof gemaakt
3	Soo: dan; behoeftse: heeft ze [...] nodig
4	Om dattet: opdat het
5	Dan: maar; spelt: speldt [...] los

Overlevering

Br^2/1 p. 30; Lm p. 42 (2F1v); Ep p. 110

Varianten

1	Trijntgen Br^2/1 Lm < Tryntgen Ep; spelden, Br^2/1 < spellen Lm Ep; Vryer Br^2/1 Lm < vrijer Ep
2	praten Br^2/1 Ep < praeten Lm; verdooft, Br^2/1 Ep < verdooft; Lm
3	Soo Br^2/1 Lm < So Ep; behoeftse Br^2/1 < behoeft sy Lm Ep; letters, Br^2/1 Ep < letter, Lm
4	worden Br^2/1 Ep < werden Lm; ghelooft: Br^2/1 < ghelooft, Lm, gelooft, Ep

Editie

VdL 1, p. 23, 114

Q.2.32

Gedicht waarin gespeeld wordt met enkele typerende mansnamen. Giccher, ofwel de impotente echtgenoot, zou graag zijn naam veranderd zien, maar weet dat zelf niet klaar te krijgen. Een andere man brengt dat wel tot stand. Hij nu vervult de wens van Gicchers echtgenote en maakt haar zwanger. Daarmee is en passant ook Gicchers wens in vervulling gegaan. Voortaan heet hij niet meer Giccher maar Jorden, ofwel de bedrogen echtgenoot.

Annotaties

1	Giccher: mannelijke voornaam, hier gebruikt ter aanduiding van een impotent iemand. De associatie met onmannelijkheid heeft waarschijnlijk van doen met de gelijkenis van deze naam met het werkwoord ‘gichelen’ of ook ‘gicheren’ (het hedendaagse ‘giechelen’). Met zijn betekenis van ‘met een scherp, hoog, halfgesmoord keelgeluid lachen’ werd dit werkwoord vooral voor meisjes gebruikt (WNT 4, kol. 2276). De associatie van deze mansnaam met onmachtige mannelijkheid zoals bij castraten dringt zich dan ook op. Deze interpretatie wordt versterkt door de enige andere plaats waar de naam Giccher in de Brabbeling voorkomt (Q.5.46). De situatie is volstrekt identiek: ook daar wordt Gicchers echtgenote door een ander bezwangerd
2	by te bringhen: tot stand te brengen
3	Dan: maar; de craem: het kraambed
4	haer: zich; van: door
5	s'anderen daechs: de volgende dag
6	huyden: heden; mach: kan
7	Jorden: mannelijke voornaam, hier gebruikt ter typering van de bedrogen echtgenoot (het WNT (7.1, kol. 439-440) durft deze interpretatie op basis van dit citaat en een duidelijke andere plaats uit de Brabbeling mijns inziens ten onrechte slechts vragenderwijs te geven, naast de gangbare van een dom, onnozel of saai iemand. Ook andere plaatsen in de Brabbeling wijzen in de richting van de bedrogen echtgenoot, bijvoorbeeld: Jorden trouwt iemand die een kind van een ander heeft (Q.1.7) en in het andere geval een hoer (Q.1.48))

Overlevering

Br^2/1 p. 31; Lm p. 85 (2L3r)

Varianten

1	Giccher sou geern Br^2/1 < Gichert soud' gaern Lm
2	wetet Br^2/1 < weettet Lm; bringhen: Br^2/1 < bringhen; Lm
3	Dan t'Wijf had geern gheleghen Br^2/1 < Dan't wijff dat had' gaern geleghen Lm; in de Br^2 < inde Br^1 Lm
4	bespringhen: Br^2/1 < bespringhen; Lm
5	s'anderen daechs Br^2/1 < 'sanderdaechs Lm
6	worden: Br^2/1 < worden; Lm
7	gister Giccher, Br^2/1 < gisteren Gichert, Lm; nu Br^2/1 Lm < en nu Br^1c

Oeuvre

Ook in Q.1.38 is sprake van verandering van voornaam.

Q.2.33

Gedicht, gebaseerd op een woordenspel met de ‘geleerdheid’ van de arts Doctor Slemper, waar die van alle meesters in de omgeving voor onder doet. Hij blijkt van top tot teen in het leer gestoken maar echte geleerdheid valt bij hem niet te bespeuren.²³²

In de redactie Lm is het woordenspel met ‘leer’ nog iets aangedikt met de variant ‘leersen’ in plaats van ‘laersen’ (vs. 3).

232 Het is een van de gedichten die in de inleiding tot T'Loff vande mutse (p. [9] (§5r)) expliciet vermeld worden vanwege de kwaliteit van het woordenspel, zie verder alhier de commentaar bij deze passage.

Annotaties

1	Slemper: achternaam, zeker ook gekozen vanwege de eigenlijke betekenis van iemand die gewoon is veel te eten en te drinken
2	Landouwen: contreien
3	wel ghesmeert: goed ingevet
4	wambas: wambuis (kledingstuk voor mannen ter bedekking van het bovenlichaam)
6	tabbaert: tabbaard (ruime bovenmantel voor mannen); Romenyse: bijvoeglijk naamwoord ter aanduiding van een bepaald soort pelswerk waarmee men kleding voerde. De herkomst ervan is onbekend (WNT 13, kol. 1001-1002)
7	douwen: aandrukken
9	reden te vertellen: betoog te houden
11	icken: ikke

Overlevering

Br^2/1 p. 31; Lm p. 11-12 (2B2r-v)

Varianten

1	gheleert, Br^2/1 < gheleert Lm
2	Landouwen: Br^2 < landouwen: Br^1, Landouwen, Lm
3	laersen Br^2/1 < leersen Lm; ghesmeert: Br^2/1 < ghesmeert, Lm
4	leeren Br^2 Lm < leren Br^1 (2x); wambas, Br^2/1 < wambas Lm
5	leeren Br^2 Lm < leren Br^1; broeck, Br^2/1 < brouck Lm
6	Romenyse Br^2/1 < Romenijse Lm
7	Leren hantschoenen, Br^2/1 < Leeren hantschoenen Lm
8	leren riem, Br^2/1 < leeren riem Lm; ellen: Br^2/1 < ellen; Lm
10	Of Br^2/1 < Off Lm; raet, Br^2/1 < raet Lm
11	als Br^2/1 < dan Lm

Editie

VdL 1, p. 23, 114

Q.2.34

Gedicht dat zich richt tot een anonymus die beweert dat de ik-figuur een van zijn beste vrienden is. Deze laatste nu plaatst daar de nodige vraagtekens bij. Hij heeft nooit gemerkt dat zijn ‘vriend’ hem in zijn overvloed wilde laten delen, of het nu een te leen gevraagde som gelds was of zijn overdaad aan spijzen. Het enige waarop hij zijn zogezegde vriend trakteert als die in diens nabijheid verkeert zijn de winden die hij laat.

Het gedicht is een bewerking van epigram 10.15 (14) van Martialis.²³³ Er zijn enkele verschillen. Op de eerste plaats draagt de aangesprokene bij Martialis een naam, Crispus. Verder is de uitgangsstelling tegenovergesteld. Bij Roemer Visscher is de ik-figuur de zogezegde beste vriend van de aangesprokene; bij Martialis beweert de aangesprokene voor geen van de vrienden van de ik-figuur onder te doen. Het vervolg van het gedicht is overeenkomstig. Alleen is bij Martialis de opsomming van goederen die de zogeheten vriend niet bereid is te delen iets meer gevarieerd: naast de geweigerde geldlening, bonen en graan (van diens vruchtbare akkers langs de Nijl), warme winterkleding, een half pondje zilver. Roemer Visscher lijkt zich hier meer beperkt te hebben tot het goede dat men in diens tijd als vrienden deelde.

233 Aldus de huidige nummering in de Loeb-editie. De eerdere bronvermeldingen (Lm, p. [8] (§4v); VdL 1, p. XXXIII, 115) verwijzen naar epigram 10.14.

Annotaties

2	daer: waar; bevroen: opmaken
3	doe: toen
4	Een pont groot: bepaald bedrag, afhankelijk van de bedoelde munteenheid. Een pond telde veertig groten of halve stuivers. Met ‘een pond groot’ werd vaak het gangbare ‘pond Vlaams’ bedoeld. Dat telde tweehonderdveertig halve stuivers, het equivalent van zes gulden; doen: doen toekomen
5	Doe: toen; geslagen: geslacht; koen: flink
6	harst: onthaal met gebraden vlees (waarop men gasten na de slacht uitnodigde); dorst: durfde
8	ghebraen: gebraad; ghesoden: gekookte spijs
9	yet: iets; slachtende den snoden: gelijk de kwaadaardigen
11	vijsten: veesten, winden laten

Overlevering

Br^2/1 p. 31; Lm p. 63 (2H4r)

Varianten

1	seght, Br^2 < segt, Br^1, seght Lm; vrienden Br^2/1 < vrunden Lm
2	ghy, Br^2/1 < ghy Lm
3	doe Br^2/1 < als Lm; ghelts hadt begeerde Br^2/1 < gelts had, begheerde Lm
4	doen: Br^2/1 < doen. Lm
5	Doe Br^2/1 < Als Lm; Os geslagen hadt, Br^2/1 < os gheslaghen had, Lm; so koen Br^2/1 < soo coen Lm
6	noden: Br^2/1 < nooden: Lm
7	sont Br^2 Lm < sondt Br^1; noyt Haes Br^2/1 < noeyt haes Lm; Cappoen, Br^2/1 < capoen, Lm
8	ghebraen noch Br^2/1 < ghebraden off Lm
9	begeer, Br^2/1 < begheer Lm; den snoden: Br^2/1 < de snoden, Lm
10	my, Br^2/1 < my Lm
11	by? Br^2 Lm < by. Br^1

Editie

VdL 1, p. 23, 114-115

Bron
Martialis 10.15 (14)

Cedere de nostris nulli te dicis amicis.

sed, sit ut hoc verum, quid, rogo, Crispe, facis?

mutua cum peterem sestertia quinque, negasti,

non caperet nummos cum gravis arca tuos.

quando fabae nobis modium farrisve dedisti,

cum tua Niliacus rura colonus aret?

quando brevis gelidae missa est toga tempore brumae?

argenti venit quando selibra mihi?

nil aliud video quo te credamus amicum

quam quod me coram pedere, Crispe, soles.

Q.2.35

In dit gedicht wordt ene Griet aangesproken over een klassiek te noemen probleem in de relatie tussen man en vrouw. Alles wat de ik-figuur wil, wil Griet niet of andersom.

Annotaties

1	Van sulcke sinnen soo: van dien aard
2	jaech: achternazit; vliet: vlucht
3	voorloop: wegvlucht; koen: onverschrokken
4	Al dat: alles wat

Overlevering

Br^2/1 p. 31; Lm p. 65 (2I1r)

Varianten

1	ghy Br^2/1 < ghy, Lm
2	loopt Br^2/1 < soo loopt Lm; vliet, Br^2/1 < vliet; Lm
3	voorloop Br^2 < voor loop Br^1, voorloop, Lm; koen, Br^2/1 < coen. Lm
4	niet, Br^2/1 < niet; Lm

Varia

Een uitvoerige uitwerking in het Fries (20 versregels) over het thema van de steeds iets anders willende geliefde vervaardigde Gysbert Japicx op basis van Visschers epigram. Het verscheen in diens Friesche rymlerye (1668).²³⁴

234 Japicx, Wurken, dl. 1, p. 36, dl. 2, p. 35-36 (volgens tekstbezorger Brouwer zou Scheltema (Anna en Maria Tesselschade, p. 85) al naar Visscher verwezen hebben. Scheltema noemt deze ‘quick’ echter niet); Japix, Gysbert Japix. Een keuze uit zijn werk, p. 108, 252 (wijst tevens op invloed van Huygens).

Q.2.36

Tweestrofisch gedicht waarin een minnaar de problemen rond zijn onbeantwoorde liefde verwoordt. In de eerste strofe geeft hij in algemene zin uiting aan zijn ongeluk, omdat aanvaarding door de geliefde niet zijn deel zal zijn. Daarop richt hij zich tot de Liefde in persoon die het bestaat zo wreed voor hem te zijn, terwijl hij haar nooit misdaan heeft. Vervolgens spreekt hij in strofe twee de geliefde zelf aan met de smeekbede om hem voor de dood te behoeden. Ze moet hem daartoe wapenen met het door hem begeerde goed. Niet met zoveel woorden gezegd maar onmiskenbaar verzoekt hij haar dus om positief op zijn liefde te reageren.

Het gedicht is een vrij getrouwe navolging van epigram 1.72 van Marot,²³⁵ op een enkele uitweiding na. Zo zwijgt Marot over de oorzaak van de droefenis bij de ik-figuur - onbeantwoorde liefde zoals Roemer Visscher in vs. 3 meldt - waardoor diens gedicht wat meer de verbeelding prikkelt om het raadsel op te lossen. Een ander element dat bij Marot ontbreekt is de veronschuldiging aan het adres van Liefde dat hij haar nooit misdaan heeft (vs. 6).

235 Eerdere bronvermelding in: VdL 1, p. XXXV, 115.

Annotaties

2	van waerden: van gewicht
3	troost: erkenning door de geliefde
4	bedruckt: lees: dat ik bedrukt
5	baerden: ten deel liet vallen
7	ghevaen: gevangen
8	neerstich: vol vlijt; stelt ... te weere: neem het voor mij op
9	u Lief: uw lief
10	sorch: vrees
11	Soo: indien

Overlevering

Br^2/1 p. 32

Varianten

8	neerstich Br^2 < naerstich Br^1

Editie

VdL 1, p. 24, 115

Bron
Marot Épigr. 1.72
D'ung poursuyvant en amours

Je sens en moy une flamme nouvelle,
Laquelle vient d'une cause excellente,
Qui touts les jours me dit, & me revelle,
Que demourer doy personne dolente.
O Amour plein de force violente,
Pourquoy as tu mon tourment entrepris?

Approchez vous, belle, qui m'avez pris:

Amour cruel vostre amy veult occire,
Et gaignera la bataille, & le pris,
Si ne m'armez du bien, que je desire.

Q.2.37

Epigram dat letterlijk gelezen kan worden, maar zeker ook overdrachtelijk bedoeld is. Een meisje wijst het aanbod van een oude man af om haar in haar behoeftigheid brood te lenen. Ze laat hem weten dat ze thuis al oudbakken brood genoeg heeft. Roemer Visscher speelt echter met de betekenismogelijkheden van ‘brood lenen’. Het meisje bedoelt namelijk dat ze niet gediend is van de sexuele diensten die de oude man haar aanbiedt. Zijn aanbod komt ongelegen. Het is te laat (van hem uit gezien) of te vroeg (van haar uit gezien).

De wijziging in de woordvolgorde in vs. 4 volgens de lijst van errata in Br¹ is in de redactie Br² doorgevoerd.

Annotaties

1	Uytgheleyde: afgeleefde (?) (het WNT (17.3, kol. 665) weet geen bevredigende verklaring voor deze plaats; VdL (1, p. 115) interpreteert, zonder nadere onderbouwing, nogal specifiek als ‘niet meer in staat tot het minnespel’, waarbij hij verwijst naar het Latijnse ‘effetus’, dat echter ook slechts meer in het algemeen ‘afgeleefd’, ‘krachteloos’ betekent. Iets dergelijks zal Visscher bedoeld hebben, waarbij de door Van der Laan gegeven interpretatie van impotentie gezien de context zeker meegespeeld zal hebben); malmoedighe: dwaze (vanwege verliefdheid op hoge leeftijd, zie: WNT 9, kol. 134, 137)
2	ghebreck: behoeftigheid
3	leenen een broot: hier ook overdrachtelijk: beslapen (Bredero gebruikt dezelfde uitdrukking voor ‘overspel plegen’ (WNT 3.1, kol. 1553). Voor zo'n specifieke interpretatie geeft de context hier geen aanleiding); spae: laat
4	Schimmelde tweeback: beschimmeld tweemaal gebakken brood

Overlevering

Br^2/1 p. 32

Varianten

3	broot, Br^2 < broodt? Br^1
4	seker heb ick Br^2/1c < heb ick seker Br^1

Editie

VdL 1, p. 24, 115

Q.2.38

Gedicht over ene Marten die alles begint wat men maar bedenken kan, maar niets weet af te ronden. Daarom denkt de dichter - via de weinig verhullende beeldspraak van een mast die nog maar halverwege op zee zal breken - dat iets dergelijks ook zal gebeuren als hij met zijn vrouw de liefde zal bedrijven.

Aanknopingspunten voor dit gedicht heeft Roemer Visscher kunnen vinden in epigram 3.79 van Martialis en ook in de bewerking die Marot daarvan maakte (Épigr. 4.30).²³⁶ Geen van beide is echter hét model voor Visscher geweest. Martialis' tweeregelige epigram is zeer rechttoe rechtaan. Sertorius begint alles en maakt niets af. De dichter veronderstelt dat dat ook het geval is als hij neukt. Bij Marot is sprake van een anonieme buurman die uit de Limousin komt. Nogal breedvoerig in vergelijking met Martialis wordt verhaald hoe alles wat hij onderneemt in schande en laster resulteert. De dichter gelooft dat zijn buurman, traag en slaperig als hij is, zijn echtgenote maar voor de helft zal bedienen. Het stramien van deze gedichten is telkens weer, zij het met meer of minder woorden, hetzelfde. De versluierende vondst echter waarmee Visscher het sexuele onvermogen van die man omschrijft - de mast die breekt (vs. 4) - is origineel en een aanwinst voor het gedicht.

De verduidelijkende redactionele variant voor vs. 4 uit de lijst van errata in Br¹, waarbij het bepaalde lidwoord bij ‘mast’ vervangen moet worden door een bezittelijk voornaamwoord, is in Br² doorgevoerd.

236 Eerdere bronvermeldingen in: VdL 1, p. XXXIII; De Rynck, Op de snaren van Apollo, p. 308, 444.

Annotaties

1	mach dencken: bedenken kan
2	maken ree: klaarmaken
4	Soo breeckt ... zee: dan begeeft zijn lid het halverwege (het WNT (9, kol. 288) vertaalt deze specifieke frase neutraler en algemener als ‘hij brengt zijne zaak niet tot een goed einde’. De context van dit epigram en de redactionele correctie, waarbij het neutrale lidwoord bij ‘mast’ vervangen werd door een bezittelijk voornaamwoord, wijzen echter onmiskenbaar op de concrete prestaties van het geslachtsorgaan van Marten. Zie ook: Heestermans e.a., Erotisch woordenboek, p. 118, alwaar het lemma ‘mast’ in de betekenis van ‘mannelijk lid’)

Overlevering

Br^2/1 p. 32; Lm p. 31-32 (2D4r-v)

Varianten

1	dat men Br^2 < datmen Br^1 Lm; beginnen, Br^2 Lm < beginnen: Br^1
2	dingh Br^2 < ding Br^1, dinck en Lm; maken ree, Br^2/1 < maecken ree: Lm
3	ick, Br^2/1 < ick Lm; Wijf Br^2/1 < wijff Lm

Correctie / Varianten

4	breeckt zijn < breecktzijn Br^2, breeckt zijn Br^1c (basis voor correctie), breeckt die Br^1, breeckt de Lm

Bronnen
Martialis 3.79

Rem peragit nullam Sertorius, inchoat omnes.

hunc ego, cum futuit, non puto perficere.

Marot Épigr. 4.30²³⁷
D'un Lymosin

C'est grand cas que nostre voysin
Tousjours quelque besongne entame,
Dont ne peult, ce gros Lymosin,
Sortir qu'à sa honte & diffame.
Au reste, je croy, sur mon âme,
Tant il est lours & endormy,
Que quand il besogne sa femme
Il ne luy fait rien qu'à demy.

237 Met aldaar een verwijzing naar Martialis 3.37 in plaats van 3.79.

Q.2.39

Gedicht met adviezen over slechte dingen waarmee men geconfronteerd kan worden. Van bijna alles blijkt men zich te kunnen distantiëren, maar als het eigen hoofd niet in orde is dan zit men daaraan vast.

Annotaties

1-5	qua, quaet: slecht, slechte
1	laet staen u: laat achterwege uw
2	wijst hem voort: wijs hem de deur
3	so: dan
5	moocht: kunt; schouwen: mijden
6	quaet: ziek

Overlevering

Br^2/1 p. 32; Lm p. 138 (2S1v)

Varianten

1	qua cleeren? Br^2/1 < quae cleeren, Lm; proncken. Br^2 < pr*a/o*ncken. Br^1, proncken; Lm
2	gast? Br^2/1 < gast, Lm; voort. Br^2/1 < voort; Lm
3	bier? Br^2/1 < bier, Lm; so Br^2 < soo Br^1 Lm; drinckt Br^2/1 < drinckt ghy Lm; droncken. Br^2/1 < droncken; Lm
4	qua vracht? Br^2/1 < quae vracht, Lm; boort. Br^2/1 < boort; Lm
5	vrient? Br^2/1 < vrundt, Lm; schouwen: Br^2/1 < schouwen; Lm
6	hooft? Br^2/1 < hooft, Lm; ghy moetet Br^2 < ghy moettet Br^1, dat moet ghy Lm

Q.2.40

Een minnaar richt zich in dit gedicht tot zijn niet met name genoemde geliefde. Voor hem gaat ze de kracht van de zon te boven, aangezien haar aan- of afwezigheid voor hem dag of nacht bepaalt, ongeacht of het in feite dag of nacht is.

Van der Laan wijst in verband met dit gedicht op epigram 3.56 van Marot.²³⁸ Er doen zich inderdaad wat thematische overeenkomsten voor, maar deze zijn onvoldoende om van een bewerking door Roemer Visscher te spreken. Ter vergelijking volgt hier een weergave van Marots gedicht:

Zoals de zon door haar aanwezigheid de duisternis doet verdwijnen, zo slaan in het aanschijn van Anne de zorgen van de dichter op de vlucht. Dat haar aanwezigheid hem zo verandert, kan hij uit niets anders verklaren dan uit de liefde die hij haar toedraagt.

In de redactie Lm draagt de geliefde de naam Mayken (vs. 1). Door deze eigennaam in de geautoriseerde versie te vervangen door ‘Meysgen’ wordt het gedicht van toepassing op elke geliefde.

238 VdL 1, p. XXXV, 116.

Annotaties

1	u mach wesen ontrent: in uw nabijheid mag verkeren
2	Al: ook al
3	Soo ... dach: dan is als de dag; claer: helder
4	absent: afwezig
5	Al: ook al
6	Soo: dan; eenpaer: voortdurend
8	my maeckt: voor mij uitmaakt

Overlevering

Br^2/1 p. 32; Lm p. 87 (2L4r)

Varianten

1	Meysgen Br^2/1 < Mayken, Lm; ontrent, Br^2/1 < omtrent, Lm
2	firmament, Br^2/1 < Firmament, Lm
3	hemel Br^2 Lm < Hemel Br^1
4	van u Br^2/1 < u Lm
5	die Br^2/1 < de Lm; so Br^2 < soo Br^1 Lm
6	mijn Br^2/1 < my Lm
8	nacht. Br^2 < nacht? Br^1 Lm

Editie

VdL 1, p. 24, 116

Varia

Gysbert Japicx verwerkte de bepalende elementen uit Visschers ‘quick’ in het tweestrofige gedicht ‘Minne-sinne’, verschenen in diens Friesche rymlerye (1668).²³⁹

239 Japicx, Wurken, dl. 1, p. 30, dl. 2, p. 28-29.

Q.2.41

Gedicht over de problemen van Mayken de dienstbode. Ze heeft geld beschikbaar voor kleding maar weet niet of ze het aan onder- of bovenkleding zal besteden. Ze vraagt daarom advies aan haar mevrouw. De overwegingen van Mayken maken duidelijk dat haar voorkeur uitgaat naar bovenkleding van fraaie stof. In bed is het immers donker, waarmee ze bedoelt te zeggen dat dan toch niemand onder de indruk kan raken van een nieuw hemd. Haar mevrouw steunt haar in haar voorkeur voor zichtbare uiterlijke schijn. Bovendien kan Mayken haar hemd altijd nog repareren als het gescheurd is.²⁴⁰

240 Van der Laan (1, p. 116) suggereert dat dit gedicht mogelijkerwijs ook een obscene toespeling bevat. Bij het naar bed gaan zou dan aan een vrijer gedacht moeten worden, waarbij het vanwege de duisternis niet uitmaakt wat het meisje draagt. In het verlengde van deze lezing oppert Van der Laan dat het laatste vers (vs. 7) de volgende bijbetekenis zou hebben: ‘als gij uw maagdom kwijt zijt, kunt gij 't wel verbergen’. Deze lezing maakt een wat gezochte indruk en wordt ook niet echt door het gedicht ondersteund. Een meer letterlijke lezing van dit anekdotische gedicht over voorkeur voor uiterlijke schijn bij vrouwen voldoet goed.

Annotaties

1	Vrou: mevrouw
2	klet: kort jakje voor vrouwen
5	doch: toch; te bet: naar bed
7	ghebroken: gescheurd; dat gheeft ghy wel een knoop: dat lap je wel op (destijds was ‘knoop’ ook in gebruik in relatie tot herstelde kapotte kleding. Daarbij is het onduidelijk of men op echte knopen doelde of op ingezette lappen, zie: WNT 7.2, kol. 4754-4755)

Overlevering

Br^2/1 p. 33; Lm p. 6-7 (2A3v-4r); Ep p. 110

Varianten

1	gheldt Br^2 < ghelt Br^1 Lm, gelt Ep; had, Br^2/1 < had Lm Ep; teghen Br^2/1 Lm < tegen Ep; Vrou, Br^2/1 < vrou Lm Ep
2	hemden, Br^2/1 Lm < hembden, Ep; of Br^2/1 < off Lm Ep; zyden Br^2/1 < zijden Lm Ep; klet, Br^2/1 < clet, Lm, klet. Ep
3	raet Br^2 < raedt Br^1, om raet Lm Ep; coopen Br^2/1 Lm < copen Ep; sou, Br^2/1 < sou; Lm Ep
4	Damast Br^2/1 Ep < damast Lm; uyter maten Br^2/1 < nytermaten [sic] Lm, uytermaeten Ep; net, Br^2/1 Ep < net; Lm
5	t'is Br^2/1 < het is Lm, tis Ep; bet: Br^2/1 < bet. Lm Ep
6	klet (sey Br^2/1 Ep < clet (seyd Lm; Vrou) Br^2/1 < vrou) Lm, vrow) Ep; loop, Br^2/1 Ep < loop; Lm
7	hemd ghebroken Br^2/1 < hemt ghebroocken Lm, hembdt gebroken Ep; is, Br^2/1 Ep < is Lm; dat gheeft ghy Br^2/1 < dan gheeft ghyt Lm, dan geefft gy't Ep

Correctie

4	Satijn en < Satijnen Br^2, Satijn en Br^1 Lm Ep (correctie mede op basis van de context)

Editie

VdL 1, p. 24-25, 116

Q.2.42

Anekdotisch gedicht over de enorme inspanningen die ene Mieuwes zich getroost om Lijsbeth tot zijn bruid te kunnen maken. Daarbij is ze niet eens mooi, maar oud en lelijk. Voor Mieuwes liggen haar kwaliteiten ergens anders, want ze is ook rijk en ziek. Hij hoopt via haar dus snel rijkdom te verwerven.

Het gedicht is een bewerking van het korte, vierrelige epigram 1.10 van Martialis.²⁴¹ De anekdote wordt daar in haar meest beknopte vorm verteld. Gemellus maakt Maronilla intensief het hof, terwijl ze uiterst lelijk is. Haar aantrekkingskracht blijkt gelegen in het feit dat ze hoest, waarmee gesuggereerd wordt dat ze niet lang meer te leven heeft. Het epigram vermeldt zelfs niet dat ze rijk is. Roemer Visscher neemt dit stramien over maar vertelt het met de nodige uitweidingen en ophelderingen.

De redactie Lm heeft in plaats van Lijsbeth de opmerkelijke vrouwennaam Fokel (vs. 1). Deze komt nergens anders in het oeuvre van Roemer Visscher voor.

241 Eerdere bronvermelding in: VdL 1, p. XXXIV.

Annotaties

1	Mieuwes: mannelijke voornaam door Roemer Visscher vaker gebruikt voor iemand die zich, niet altijd met evenveel succes, op vrijersvoeten begeeft (zie Q.1.30); vrijt: maakt [...] het hof
2	Selfs: hijzelf; door: via; Maghen: verwanten
3	Roffianen: koppelaars; Coppelersen: koppelaarsters; al haer macht: wat ze kunnen
4	bejaghen: verkrijgen
5	meuchdy: mag u
6	blieck: bleekjes

Overlevering

Br^2/1 p. 33; Lm p. 8 (2A4v); Ep p. 108

Varianten

1	Mieuwes Br^2/1 Lm < Mieuws Ep; Lijsbeth Br^2/1 < Fokel Lm, Lijsbet Ep; daech Br^2/1 < dach Lm Ep
2	door Br^2/1 Ep < deur Lm; Vrienden Br^2/1 < vrienden Lm Ep; Maghen, Br^2/1 < maeghen; Lm, magen, Ep
3	Coppelersen Br^2/1 < coppelerssen Lm, Coppelerssen Ep; loopen Br^2/1 Lm < lopen Ep
4	hem Br^2/1 Lm < hen Ep; Bruyt Br^2/1 < bruyt Lm Ep; bejaghen: Br^2/1 < beiaghen. Lm, bejagen, Ep
5	soo Br^2/1 Lm < so Ep; Dat Br^2/1 Ep < dat Lm; meuchdy Br^2/1 < moochdy Lm Ep; vraghen, Br^2/1 < vraeghen, Lm, vragen: Lm
6	Neen, Br^2/1 < Neen: Lm Ep; sy Br^2/1 Lm < Sy Ep; out, Br^2/1 Lm < out,, Ep; laelijck, Br^2/1 < leelick, Lm, leelijck,, Ep; verschrompelt Br^2/1 Lm < verschrompelt, Ep; en Br^2/1 Ep < end Lm; blieck: Br^2/1 < blieck. Lm, blieck, Ep
7	soo Br^2/1 Lm < so Ep; behaghen? Br^2/1 < behaeghen? Lm, behagen? Ep
8	ick u dat Br^2/1 < ickt u Lm Ep; segghen: Br^2/1 < segghen? Lm, seggen? Ep; rijck en sieck. Br^2/1 Ep < rijck, end sieck, [sic] Lm

Bron
Martialis 1.10

Petit Gemellus nuptias Maronillae
et cupit et instat et precatur et donat.
adeone pulchra est? immo foedius nil est.
quid ergo in illa petitur et placet? tussit.

Q.2.43

Gedicht, op basis van een woordenspel, met een welgemeend advies aan een meisje vooraleer ze gaat trouwen. Ze dient het woord ‘trouw’ goed te spellen. Als ze de eerste letter vergeet, dan blijft slechts ‘rouw’ over. Met andere woorden, ze dient de trouw in ere te houden.

De kernwoorden uit het gedicht, ‘trouwe’ (vs. 2) en ‘rouwe’ (vs. 4), zijn in de redactie Lm in een afwijkend lettertype gezet om ze meer nadruk te geven.

Annotaties

2	spelden: spellen; recht: juist
4	Soo: dan; niet: niets

Overlevering

Br^2/1 p. 33; Lm p. 117 (2P3r)

Varianten

1	Meysgen Br^2/1 < Meysken, Lm; begheeft Br^2/1 < begeeft Lm; in de Br^2 < inde Br^1, inden Lm; Echt, Br^2/1 < echt, Lm
2	t'woordeken Br^2/1 < 'twoordeken Lm; trouwe Br^2/1 < trouwe Lm; recht: Br^2/1 < recht, Lm
3	vergheet Br^2/1 < vergeet Lm; schryven, Br^2/1 < schrijven, Lm
4	rouwe Br^2/1 < rouwe Lm; blyven. Br^2/1 < blijven. Lm

Editie

VdL 1, p. 25, 116

Q.2.44

Gedicht waarin een aanbedene rechtstreeks wordt aangesproken over de draagwijdte van het ‘nee’ dat zij de ik-figuur heeft toegevoegd. De lichaamstaal waarmee een en ander gepaard kan gaan, zoals in haar geval die van de ogen, kan veel verzachten en de afwijzing minder definitief van karakter maken. Aldus wordt het bewijs geleverd dat het hart nog niet hoeft te menen wat de tong zegt.

Het gedicht is een vrij getrouwe bewerking van epigram 3.84 van Marot.²⁴² Het belangrijkste verschil is dat Marot het fenomeen in het algemeen aan de orde stelt, terwijl Roemer Visscher daarover uitweidt in een rechtstreekse benadering van de aanbedene. Ook Spiegel maakte een bewerking naar dezelfde bron (Sp.[1].39), maar iets vrijer dan Visscher.²⁴³ Zo vervangt hij het element van de ogen door een lachje. Wel gebruiken ze beiden dezelfde slotregel, een destijds bekende spreekwoordelijke uitdrukking.²⁴⁴ Een dergelijke opvallende overeenkomst duidt er eens te meer op hoezeer Spiegel en Visscher in onderling overleg bronnen bewerkten.

242 Eerdere bronvermelding in: VdL 1, p. XXXV, 116-117; Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 103-104. De overige summiere bronverwijzingen die Van der Laan ter plekke noemt blijken beter van toepassing op bewerkingen naar een thematisch verwant gedicht van Marot (epigram 1.69). Daarvan verscheen in de Brabbeling alleen de bewerking door Spiegel (Sp.[1].21). In de bundels Lm en Ep bevinden zich de andere versies naar dezelfde brontekst waaraan Van der Laan refereert. Ze zijn echter niet door Roemer Visscher zelf vervaardigd maar door Lucas d'Heere (zie alhier Lm.1.84).

243 Buisman Jr. (‘Marot en Spiegel’, p. 103-104) vergelijkt beide vertalingen en vindt die van Spiegel beter geslaagd.

244 Harrebomée, Spreekwoordenboek, dl. 1, p. 286. Zie ook: VdL 1, p. 116.

Annotaties

1	quaden moed: weinig hoop
4	Ghelijck als: zoals; doe ... praet: toen ik met u een praatje maakte
5	Soo: dan; quaet: ongunstig
6	consent: toestemming
8	herte: hart

Overlevering

Br^2/1 p. 33

Varianten

5	seecker Br^2 < seker Br^1

Editie

VdL 1, p. 25, 116-117

Literatuur

Buisman Jr., ‘Marot en Spiegel’, p. 103-104

Bron
Marot Épigr. 3.84
De Nanny

Nanny desplaist, & cause grand soucy
Quand il est dit à l'amy rudement:
Mais quand il est de deux yeux adoucy
Pareilz à ceux qui causent mon tourment,
S'il ne raporte entier contentement,
Si monstre il bien que la langue pressée
Ne respond pas le plus communement
De ce qu'on dit avecques la pensée.

Oeuvre

Een thematisch verwant gedicht over het ‘nee’ van de geliefde verscheen in de eerdere bundels T'Loff vande mutse en Horatius' Satyrae, maar dat blijkt niet door Roemer Visscher zelf maar door Lucas d'Heere geschreven te zijn (zie alhier Lm.1.84). De Brabbeling bevat van dit gedicht alleen de versie door Spiegel (Sp.[1].21). Verder komt ook in het volgende gedicht (Q.2.45) de mate van welwillendheid van de geliefde jegens haar aanbidder aan de orde.

Varia

Een bewerking naar dezelfde bron is te vinden in Sp.[1].39. In T'Loff van de mutse is deze versie opgenomen en niet die van Roemer Visscher.

Q.2.45

Gedicht, bestaande uit de weergave in de directe rede van een reeks vragen van een aanbidder tot zijn geliefde om hem gunsten toe te staan. In het begin wordt hij één keer onderbroken door de aanbedene met de opmerking of hij wat vraagt (vs. 1). De vragensteller wordt steeds bescheidener wat de verlangde gunsten betreft: een nachtje met de aanbedene slapen, een kus van haar ontvangen of, als dat er allemaal niet in zit, haar zelf een kus geven.

Het gedicht is een vrij getrouwe weergave van een van de epigrammen van Janus Dousa (2.43), voor het eerst verschenen in 1569. Alleen is Visscher wat uitvoeriger in zijn formuleringen. Het begin van beide versies demonstreert het verschil goed. Dousa schetst de situatie uiterst beknopt: ‘Da mihi. quid? noctem’ (‘Geef mij. Wat? Een nachtje’). Daarna volgt bij hem meteen de opmerking aan het adres van de aanbedene voor het geval dat dat voor haar te veel mocht zijn. Voor die eerste vier woorden van Dousa heeft Visscher, al uitweidend, twee volle versregels nodig. Dat stramien van aanvullende formuleringen blijft zich bij Visscher ook in de rest van het gedicht voordoen. Bij Dousa geen ‘vreuchden rapen’ (vs. 3), ‘rooder mont’ (vs. 4) of bidden ‘met geclach’ (vs. 5). Hij beperkt zich tot de essentie zonder verdere parafrasen: om iets vragen en, als dat te veel blijkt, zijn verlangens inperken om uiteindelijk tevreden te zijn met de toestemming om zelf de beminde een kusje te mogen geven. Bij Roemer Visscher draagt het aangesproken meisje geen naam, bij Dousa heet ze Ida.

Annotaties

1	Moet: mag
2	bid: smeek; al ... gront: helemaal uit de grond van mijn hart
3	soo: dan; rapen: smaken
5	soo: dan; bid: smeek; gheclach: smart
6	slech: slechts; henghen: toelaten

Overlevering

Br^2/1 p. 33; Lm p. 43 (2F2r); Ep p. 119

Varianten

1	Moet ic Br^2/1 < Mocht ick Lm Ep; eens: Br^2 < eens? Br^1, eens! Lm, eens Ep; vraecht Br^2/1 Lm < vraechde Ep; ghy Br^2/1 Ep < ghy, Lm; wat? Br^2/1 Lm < wat, Ep; nachtgen Br^2/1 < nachtken Lm, Nachtken Ep; slapen Br^2/1 < slapen, Lm Ep
2	Dat Br^2 Lm Ep < dat Br^1; Lief Br^2/1 Ep < Lieff Lm; al uyt Br^2/1 < uyt Lm Ep; mijns hertsen Br^2/1 < s'hertsen Lm, t'sherten Ep; gront: Br^2/1 Lm < gront, Ep
3	Isset Br^2/1 Lm < Isser Ep; soo Br^2/1 Lm < so Ep; my vreuchden Br^2/1 < mijn vreuchd' Lm, mijn vreuchde Ep; rapen, Br^2/1 Ep < raepen, Lm
4	My Br^2/1 Ep < Mijn Lm; ghevende Br^2/1 Lm < gevende Ep; kusgen Br^2/1 < kusken Lm, Cusken Ep; mont: Br^2/1 Lm < mont, Ep
5	soo Br^2/1 Lm < so Ep; gheclach, Br^2/1 Lm < geclach, Ep
6	slech Br^2/1 < slechs Lm Ep; henghen Br^2/1 < ghehenghen Lm, gehengen Ep

Bron
Dousa Epigrammata 2.43²⁴⁵
Ad Idam.

Da mihi. quid? noctem. quòd si tamen esse videtur

Hoc nimis Ida tibi, da mihi suauiolum.

Id quoque plus factum si virgine credis, amanti

Hoc mihi da saltem, dem tibi suauiolum.

245 Geciteerd naar: Dousa, Epigrammatum lib. II (Ed. Heesakkers), p. 90.

Oeuvre

Net als het voorafgaande gedicht (Q.2.44) handelt ook dit over het thema van de mate van welwillendheid van de geliefde jegens haar aanbidder.

Q.2.46

Gedicht over de condities waaronder men bepaalde onderwerpen - bloemen, meisjes - goedgelijkend kan schilderen. De pointe van het gedicht is gelegen in een spel met de daarbij behorende term ‘raken’, iets ‘raak’ uitbeelden of treffen (vs. 3), of zelfs iets naar het leven treffen (vs. 6). In het laatste geval blijkt het ineens om een letterlijke interpretatie van die term te gaan, en in samenhang daarmee om sexuele connotaties. Als men een meisje beter naar het leven wil treffen dan door haar goed te observeren, moet men haar zelf het penseel - wel te verstaan het mannelijke lid - in handen geven. Een andere interpretatie van het hier toegepaste woordenspel lijkt niet wel mogelijk.²⁴⁶

246 Zie voor de mogelijke relatie tussen het schilderspenseel, de mannelijke potentie en het mannelijke geslachtsdeel ook Q.1.3.

Annotaties

1	Die: wie; verwen: kleuren
2	virtuyt noch cracht: los van macht of kracht
3	te recht wil raken: raak wil uitbeelden
4	troinge: gelaat
5	cap: hoofdbedekking; al haer dracht: het geheel van haar kleding
6	te bet te raken: beter te treffen
7	t'pinseel: het penseel, hier ter aanduiding van het mannelijk lid (vergelijk: Heestermans e.a., Erotisch wordenboek, lemma's ‘kwast’ (2e helft 17e eeuw, p. 104) en ‘verfkwast’ (eind 18e eeuw, p. 206)

Overlevering

Br^2/1 p. 34; Lm p. 45-46 (2F3r-v)

Varianten

1	maken, Br^2/1 < maecken, Lm
2	Die can Br^2/1 < En kan Lm; virtuyt Br^2/1 < roock Lm; cracht: Br^2/1 < cracht; Lm
3	Meysgen Br^2/1 < meysken Lm; raken, Br^2/1 < raecken, Lm
4	troinge moet hy Br^2/1 < troynghe hy wel moet Lm
5	cleeren, Br^2/1 < cleeren Lm; al Br^2/1 < all Lm; dracht: Br^2/1 < dracht, Lm
6	te bet Br^2/1 < bet Lm; raken Br^2/1 < raecken Lm
7	t'pinseel in Br^2/1 < t'pinceel inde Lm

Q.2.47

Gedicht waarin via een rechtstreekse aanspraak tot een anonieme man diens grootspraak betreffende zijn afkomst op een woordspelige manier op de korrel wordt genomen. Vanwege zijn verheven herkomst heeft de aangesprokene een ‘gravinne’ (vs. 6) getrouwd. Het gedicht suggereert echter dat aldus niets anders werd gedaan dan de stand ophouden. De echtgenote is geen hoog verheven dame met die adellijke titel, maar juist letterlijk laag bij de gronds, want een ‘graafster’, zoals we dit begrip hier naar alle waarschijnlijkheid ook mogen interpreteren (zie annotatie aldaar).

De kritiek op de genealogische snoeverij wordt ook gesteund door de destijds gebruikelijke uitdrukking ‘van Haver tot Garst’ te gebruiken, waarmee men de lijn van het ene geslacht op het andere aangaf (vs. 1, zie ook de annotatie). Zeer letterlijk gelezen is de uitdrukking natuurlijk tevens een fraaie persiflage op een adellijke geslachtsnaam.²⁴⁷ Dat Visscher met deze zegswijze mogelijk ook nog gezinspeeld zou hebben op een collega-korenkoper,²⁴⁸ is een gezochte veronderstelling. De uitdrukking paste prima in het woordenspel waarmee hij deze hebbelijkheid wilde laken.

Het gedicht is bewerkt naar epigram 5.17 van Martialis.²⁴⁹ In plaats van een anonieme man wordt daarin een dame Gellia aangesproken die zich beroemt op haar roemruchte voorgeslacht. Derhalve achtte zij een ridder als de ik-figuur een minderwaardige partij; alleen een senator met een breedgestreepte toga zou voldoen. In plaats daarvan, klinkt het verwijtend, huwde ze echter een politiefunctionaris van lagere rang. Roemer Visscher heeft de kern van dit epigram overgenomen, maar daaraan een eigen aankleding gegeven met originele woordspelingen.

247 Nog vrij onlangs maakte tekstdichter Ivo de Wijs gebruik van deze mogelijkheid. In de kindermusical Ik wil hier weg (1998) liet hij een barones van Haever tot Gort optreden, zie: De Wijs, Het gaat goed, p. 354.

248 Sterck, ‘Aanvullingen tot het “Leven”’, p. 211; VdL 1, p. XXIII, n. 3, p. 117.

249 Eerdere bronvermelding in: VdL 1, p. XXXIV, 117.

Annotaties

1	reeckent: rekent [...] uit (vergelijk de verouderde term ‘geslachtrekenkunde’ voor ‘genealogie’); van Haver tot Garst: van het ene geslacht op het andere (gangbare verbastering van de niet meer begrepen uitdrukking ‘van aver tot aver’ (van nakomeling tot nakomeling), zie: WNT 2.1-2, kol. 750-751; 4, kol. 1684; 5, kol. 448-449; 6, kol. 149)
2	Dat: opdat
3	Barnt: brandt; Barnt ... barst: variante formulering van spreekwoorden als ‘Beter hard geblazen dan de mond gebrand’ (vergelijk WNT 2.1-2, kol. 2807 met onder meer dit citaat, echter zonder interpretatie van het gezegde). De in 1550 gepubliceerde spreekwoordenverzameling van Andriessoon, Duytsche adagia, verduidelijkt de betekenis van soortgelijke spreekwoorden. ‘Verbrant u mont niet’ (nr. 65.4) is van toepassing op leugenaars, en ‘Beter geblasen dan die mont verbrant’ (nr. 86.3) heeft betrekking op mensen die luid roepen en pochen en vervolgens moeten inbinden. Dergelijke uitdrukkingen refereren dus aan een niet juist gebruik van de mond, zoals voor snoeverij of, gezien de onderhavige context nog betekenisvollere term, blaaskakerij. Ook later (rond 1720) werd de relatie tussen dergelijke spreekwoorden en grootspraak nog gelegd, zie: Tuinman, De oorsprong en uitlegging van [...] spreekwoorden, dl. 1, p. 214, 279
4	Dan: vervolgens
6	Gravinne: naast het eigenlijke ‘gravin’ hier waarschijnlijk tevens in gebruik als de door Roemer Visscher zelf bedachte vrouwelijke vorm van ‘graver’. Deze lezing vindt steun in Q.5.30 die een verwant type woordenspel met ‘vorsten’ en ‘graven’ kent. De context alhier geeft geen aanleiding om bij ‘graver’ aan een meer specifieke interpretatie te denken dan ‘grondwerker’ of ‘aardwerker’ (WNT 5, kol. 626). Bovendien sluit die het beste aan bij de tegenstelling tussen hoog en laag (vs. 4-5) die Roemer Visscher via dit woordenspel tracht te vangen. Of de ‘gravinne’ nu zelf een graafster is of de dochter van een graver (VdL 1, p. 117) maakt op zich verder weinig uit. Van der Laans verdere suggestie dat misschien de dochter van een doodgraver bedoeld zou zijn, is ingegeven door een betwiste lezing van de Latijnse bron. Die geeft naar huidig inzicht een verbogen vorm van ‘cistiber’ (lagere politiebeambte) en niet van ‘cistifer’ (kofferdrager) (vs. 4; zie ook het commentaar bij Martialis 5.17)

Overlevering

Br^2/1 p. 34; Lm p. 104-105 (2N4v-2O1r)

Varianten

1	reeckent Br^2 < rekent Br^1 Lm; Haver Br^2/1 < haver Lm; Garst, Br^2/1 < garst, Lm
3	mont Br^2/1 < mondt Lm; barst, Br^2/1 < barst: Lm
4	sou slapen, Br^2/1 < soud' slapen; Lm
5	sinne, Br^2/1 < sinne: Lm
6	Gravinne. Br^2/1 < gravinne. Lm

Editie

VdL 1, p. 25, 117

Bron
Martialis 5.17

Dum proavos atavosque refers et nomina magna,

dum tibi noster eques sordida condicio est,

dum te posse negas nisi lato, Gellia, clavo

nubere, nupsisti, Gellia, cistibero.

Oeuvre

Een thematisch verwant gedicht is Q.5.30.²⁵⁰ Daarin wordt de draak gestoken met blaaskakerij door middel van een woordenspel met de homoniemen ‘vorsten’ en ‘graven’. In Ro.1.13 (vs. 3) worden pretentieuze aanspraken vanwege een familienaam met ‘van’ op de korrel genomen.

250 Ook gesignaleerd in: VdL 1, p. 117.

Q.2.48

Gedicht over de nachtelijke activiteiten waar de ‘stappers’ van destijds zich uit vrije wil aan overgaven. Ze zijn nogal divers van aard en lijken in eerste instantie ook niet allemaal geëigend voor de nacht. De activiteiten uit deze laatste categorie (vs. 2-3) worden hier echter allemaal met een erotische connotatie gebruikt: de jacht op en ook het verkeer met het andere geslacht. Aldus wordt ook de conclusie van het gedicht duidelijker: als men diezelfde vrijers tot deze bezigheden zou dwingen, zouden ze dat weigeren vanwege het afkeurenswaardige karakter ervan. De impliciete boodschap is dan ook dat ze er zich onder het mom van de nacht graag aan overgeven.

In de redacties Br^2/1 is de volgorde van de activiteiten ‘vogelen’ en ‘vissen’ omgedraaid ten opzichte van de eerdere redacties Lm en Ep.

Annotaties

2	uyt alle weer: buiten adem (WNT 25, kol. 64 met dit citaat)
3	voghelen: jagen op vogels
5	verbonden: verplicht
6	voor haer sonden: vanwege hun zondigheid

Overlevering

Br^2/1 p. 34; Lm p. 119 (2P4r); Ep p. 118

Varianten

1	Vryers Br^2/1 Lm < Vrijers Ep; danssen Br^2/1 < die danssen Lm, die dansen Ep; gantschen nacht, Br^2/1 Lm < gantsen Nacht, Ep
2	kaetsen Br^2/1 Ep < caetsen Lm
3	voghelen, Br^2/1 < visschen, Lm, vissen, Ep; visschen, Br^2/1 < vogelen, Lm Ep; loopen Br^2/1 Ep < lopen Lm
4	drincken Br^2/1 Lm < drincken, Ep; clincken dat het Br^2/1 < clincken, dat Lm Ep; seer: Br^2/1 Lm < seer, Ep
5	sulcx Br^2 Lm Ep < sulcks Br^1

Q.2.49

Gedicht waarin de ik-figuur zijn geliefde aanspoort om hun dagen met zoenen door te brengen, ongeacht wat ‘men’ er van zegt. Na de dood krijgt de mens, anders dan zon en maan, immers geen tweede kans. De minnaar herhaalt zijn verzoek en vraagt om duizelingwekkende aantallen zoenen, om zich vervolgens te realiseren dat getallen in dit verband niets voorstellen. Daarom stelt hij voor te zoenen tot ze moe zijn. Dat ontneemt de kwaadsprekers de mogelijkheid om rond te bazuinen dat ze elkaar slechts beperkt - want ‘uitgerekend’ - zoenen toedelen.

Het gedicht is een bewerking van gedicht 5 van Catullus,²⁵¹ waarbij Roemer Visscher verschillende eigen accenten legt. In de eerste plaats blijft de aanbedene bij hem anoniem. Waar Catullus het gedicht opent met de aansporing tot Lesbia om te leven en lief te hebben - een aansporing die goed aansluit bij de iets latere overweging dat de mens na zijn dood niet meer tot leven komt en dus maar één kans om te leven heeft, daar opent Roemer Visscher meteen met de oproep om te zoenen, het motief dat bij Catullus pas in de tweede helft van het gedicht ter sprake komt. Naast de vergelijking met de herrijzende zon voegt Visscher de weerkerende maan toe als contrast met de eenmaligheid van het mensenleven. Aan het slot geeft Roemer Visscher bovendien een andere motivering om de grote hoeveelheden kussen niet meer te tellen. Catullus noemt daarbij twee overwegingen, namelijk dat de geliefden zelf het precieze aantal niet weten en dat geen kwaadwillige vanwege het grote aantal jaloers kan worden. Dit sluit aan bij de overtuiging van destijds dat het gevaarlijk was om zijn geluk te meten, omdat dat jaloezie van mensen en goden opwekte.²⁵² De minnaar bij Roemer Visscher daarentegen bedenkt dat zelfs grote getallen bij zoiets heerlijks niets voorstellen én dat de kwaadsprekers geen aanleiding moeten krijgen om rond te bazuinen dat de geliefden elkaar getalsmatig zuinig, dus mondjesmaat, de zoenen zouden toedelen. Het jaloezie-thema is bij hem dus helemaal verdwenen.

251 Een van de vroegere eigenaren noteerde in zijn exemplaar van de Brabbeling (par. I.2.3.2, exemplaar nr. 9) bij dit gedicht ‘Catull.’. Bij gebrek aan vergelijkingsmateriaal is deze inscriptie moeilijk te dateren, maar ze zou zeventiende-eeuws kunnen zijn. Verdere bronvermeldingen in: Scheltema, Anna en Maria Tesselschade, p. 85; VdL 1, p. XXXV, 117-118; Arens, ‘Vertalingen [...] Catullus’, p. 381-382; De Rynck, Op de snaren van Apollo, p. 95-96, 436. Arens en De Rynck geven de volledige tekst van Roemer Visschers gedicht maar zeggen verder niets over hoe deze zich verhoudt tot die van Catullus. Van der Laan verwijst naast Catullus nog naar andere dichters, maar in geen enkel geval gaat het om volledige bewerkingen van Catullus 5 zoals bij Roemer Visscher. Het door hem genoemde epigram 6.34 van Martialis bevat een reactie op het gedicht van Catullus. In de overige gevallen, Secundus en Ronsard, gaat het om citaten. Naast het door Van der Laan genoemde Basia 7 van Secundus bevat ook diens Basia 6 een verwijzing naar Catullus' gedicht door te openen met het noemen van grote aantallen kussen (zie: Guépin, De kunst van Janus Secundus, p. 22-25 (Latijnse en Nederlandse tekst), p. 509-510 (commentaar)).

252 Catullus, Verzen, p. 180, sub 5.

Annotaties

1	sabben: vochtig zoenen
2	verslyten: doorbrengen; dewijl ... lust: terwijl we er plezier in hebben
3	labben: kletsen
4	brant: liefdesvuur
5	rijst: komt [...] op; d'Oostersche: de oostelijke
6	hoornen: punten van de halvemaan; subijt: meteen
8	Soo: dan
11	niet eene mijt: helemaal niets (een ‘mijt’ is een muntstuk van geringe waarde)
12	duysentich: duizendmaal; daer toe: daarbij
14	clappers: kwaadsprekers; van ons rellen: over ons rondbazuinen
15	toe tellen: beperkt (‘uitgerekend’) toebedelen

Overlevering

Br^2/1 p. 34; Lm p. 126-127 (2Q3v-2Q4r)

Varianten

1	Liefgen Br^2 < liefgen Br^1, Lieffken, Lm
2	verslyten dewijl Br^2/1 < verslijten, terwijl Lm
3	labben, Br^2/1 < labben Lm
4	haren Br^2/1 < haeren Lm
5	in Br^2/1 < aen Lm
6	subijt: Br^2/1 < subijt; Lm
7	door Br^2/1 < deur Lm; doot Br^2 Lm < doodt Br^1; zijn ghebrocht Br^2/1 < sijn gebrocht Lm
8	Soo Br^2/1 < Dan Lm; tijt: Br^2/1 < tijt. Lm
9	gheeft my Br^2/1 < geeft mijn Lm
13	Dus Br^2/1 < Dan Lm; zijn Br^2/1 < sijn Lm
14	rellen, Br^2/1 < en rellen Lm

Editie

VdL 1, p. 25-26, 117-118; geïllustreerde rijmprent (39x27 cm), gesigneerd ‘GR'41’ (G.V.A. Röling), behorend tot de losbladige reeks Twaalf rijmprenten (1942), samengesteld door G.V.A. Röling en J. van Krimpen, ingeleid door J.W.F. Werumeus Buning, uitgegeven door Van Holkema & Warendorf in Amsterdam en gedrukt door Enschedé te Haarlem

Bron
Catullus 5

Vivamus, mea Lesbia, atque amemus,
rumoresque senum severiorum
omnes unius aestimemus assis.
soles occidere et redire possunt:
nobis, cum semel occidit brevis lux,
nox est perpetua una dormienda.
da mi basia mille, deinde centum,
dein mille altera, dein secunda centum,
deinde usque altera mille, deinde centum
dein, cum milia multa fecerimus,
conturbabimus illa, ne sciamus,
aut nequis malus invidere possit,
cum tantum sciat esse basiorum.

Varia

Gysbert Japicx vervaardigde een Friese bewerking (24 verzen) naar dit gedicht van Catullus. Het verscheen in zijn Friesche rymlerye (1668). Hij zal ook bij de versie van Visscher te rade zijn gegaan.²⁵³ Zijn openingsvers is in elk geval zeer verwant aan dat van Visscher, ‘Ljeafke lit uwz sobbje' in sabbje’.

253 Japicx, Wurken, dl. 1, p. 33, dl. 2, p. 30-31; Japix, Gysbert Japix. Een keuze uit zijn werk, p. 106, 252. Zie voor een vroege associatie met Visscher: Scheltema, Anna en Maria Tesselschade, p. 85.

Q.2.50

Gedicht waarin een aantal situaties wordt opgesomd waarbij de goede afloop alle eerder doorstane pijn, moeite of verdriet (vergelijk de omstandigheden in vs. 1-3) doet vergeten.

Annotaties

1	met lief: goed en wel
3	van: door
4	Soo: dan; verleden: eerdere

Overlevering

Br^2/1 p. 35; Ep p. 116

Voor het gedicht werd in 1603 tevens een plaatsje ingeruimd in de te Utrecht verschenen verzamelbundel s'Gheests lust-hof, samengesteld door A. Croche.²⁵⁴ Op wat kleine varianten na gaat het om een zeer verwante versie.

254 Aldaar fol. 30r.

Varianten

1	(met lief) Br^2/1 < met lief Ep; van kint: Br^2/1 < vant kint, Ep
2	Schipper Br^2/1 < schipper Ep; zeylen Br^2 < seylen Br^1 Ep
3	En als Br^2/1 < Als Ep; Vryer Br^2/1 < Vrijer Ep; lief wort wellecom geheten, Br^2/1 < Lief wert willecom geheeten, Ep
4	Soo Br^2/1 < So Ep; het verleden Br^2/1 < t'voorleden Ep; vergheten. Br^2/1 < vergeten. Ep

Editie

VdL 1, p. 26, 118

Q.2.51

Anekdotisch gedicht over ene Harmen wiens avances op het terrein van de liefde minder resultaat opleveren dan hij zich wel had ingebeeld. Hij verbijt zijn teleurstelling met de woorden van de vos uit de fabel van Aesopus: ‘de druiven zijn zuur’. Harmens pogingen om de aanbedene voor zich te winnen worden omschreven met een jachtmetafoor, destijds zeer gebruikelijk voor erotische escapades.²⁵⁵

De redactionele variant in vs. 7 dient om het rijm te herstellen.

255 Zie ook Q.7.7 en Lm.2.47.

Annotaties

1	Daer: waar
3	den danck verdient: de gunst verworven
4	voorbeelde door: inbeeldde uit
5-7	Om den Haes ... ghegaen: deze passage over de jacht is een metafoor voor de jacht op het vrouwelijke geslacht
6	beter avontuer: meer geluk
7	van ... ghevaen: door een ander gevangen
8	Reyntgen: eigennaam ter personificatie van de vos, gebaseerd op de hoofdpersoon van het dierenepos Reinaert; de druyven zijn suer: zegswijze ontleend aan de fabel van Aesopus over de vos voor wie de druiven te hoog hangen. Met deze frase probeert hij die teleurstelling van zich af te praten. Hier wordt de zinsnede in de mond gelegd van een vos vernoemd naar het Middelnederlandse dierenepos

Overlevering

Br^2/1 p. 35; Lm p. 133-134 (2R3r-v)

Varianten

2	staen, Br^2/1 < staen; Lm
4	door Br^2/1 < deur Lm; waen Br^2/1 < waen: Lm
5	Haes Br^2/1 < haes Lm; ghegaen Br^2/1 < gegaen Lm
6	avontuer, Br^2/1 < avontuyr Lm
7	ghevaen: Br^2/1 < ghevanghen: Lm
8	Reyntgen Br^2/1 < Reynken Lm; zijn suer. Br^2/1 < sijn suyr. Lm

Editie

VdL 1, p. 26, 118

Q.2.52

Opsomming van een aantal dieren en de plaatsen waar ze bij voorkeur vertoeven, waar ze in hun element zijn. De reeks wordt afgesloten met de plaats waar de vrijers zich het liefst bevinden, namelijk voor de deur van hun lief.

Annotaties

3	huyn: drek (?) (suggestie WNT 6, kol. 1228 op basis van alleen dit citaat als vindplaats)
4	gront: bodem
5	Vorsch: kikvors; daermense clout: waar men haar krabbelt
7	haer: hun

Overlevering

Br^2/1 p. 35; Lm p. 119 (2P4r)

Varianten

1	Byen Br^2/1 < byen Lm; Conynen in Br^2/1 < conijnen in't Lm
2	Nachtegael Br^2/1 < nachtegael Lm; Wout, Br^2/1 < wout, Lm
3	Ael Br^2/1 < ael Lm; Modder, Br^2 < modder, Br^1 Lm; Swijn Br^2/1 < swijn Lm
4	Visschen Br^2/1 < visschen Lm
5	Vorsch Br^2/1 < vorsch Lm; Kat Br^2/1 < cat Lm
6	Mossel Br^2/1 < mossel Lm; Raven Br^2/1 < raven Lm; by't doode Br^2 Lm < by t doode Br^1
7	zijn Br^2/1 < sijn Lm; Liefs deurtgen Br^2/1 < Lieffkens deurken Lm

Editie

VdL 1, p. 26-27, 118

Oeuvre

Ro.1.[38] is thematisch zeer verwant. Enkele van de gegeven voorbeelden komen overeen.

Q.2.53

Vierregelig gedicht over de liefde als voedende kracht van de fantasie, zij het dat die voeding slechts vluchtig van aard is. Immers: dromen en beminnen komen nagenoeg overeen.

Deze beknopte filosofie over de liefde in relatie tot de fantasie is een vrij getrouwe navolging van de laatste vier regels van het gedicht ‘Le Chant des Serenes’ van Ronsard, voor het eerst verschenen in diens Oeuvres van 1567.²⁵⁶ Roemer Visscher nam juist deze slotregels over waarin een algemene, waarschuwende conclusie wordt getrokken over de liefde, na een anekdotisch relaas over de intenties van de Sirenen met hun verlokkende zang en hoe Odysseus deze wist te weerstaan. Zoals gezegd bewerkte Visscher deze passage vrij getrouw. Alleen waar het gaat om de concrete invulling van de fantasie (vs. 3) koos hij voor eigen onderwerpen, die zijn versie veel opgewekter en positiever van toon maken dan die van Ronsard.²⁵⁷ Bij Roemer kusjes, kwinkslagen en wat dies meer zij; bij Ronsard dwaling, lucht en hinderlijke illusie.

Gezien de overlevering van het gedicht is het reeds op zijn laatst in 1603 bekend en beschikbaar geweest. Toen nam A. Croche het immers al op in zijn bloemlezing s'Gheests lust-hof.

256 Eerdere bronvermelding in: VdL 1, p. XXXVI, 118-119; Foncke, ‘Over Roemer Visscher en zijn “tuyters”’, p. 183-184.

257 Foncke (‘Over Roemer Visscher en zijn “tuyters”’, p. 184) spreekt over ‘een persoonlijke vinding, die zich flink en aangenaam van gang voordoet’.

Annotaties

1	niet: niets
3	sus: meisje; boert: kwinkslag; swinck: oogopslag
4	bycans een dinck: nagenoeg hetzelfde

Overlevering

Br^2/1 p. 35; Lm p. 117-118 (2P3r-v)

Het gedicht werd al in 1603 opgenomen in de verzamelbundel s'Gheests lust-hof, bijeengebracht door A. Croche en uitgegeven in Utrecht.²⁵⁸ Er doen zich enkele varianten wat betreft spelling en redactie voor, zonder dat deze de inhoud beïnvloeden. Opvallende overeenkomst met de redactie Lm is er op twee plaatsen: ‘rasery’ (vs. 1), ‘jock’ (vs. 3).

258 Aldaar fol. 59v. Deze vindplaats werd eerder gesignaleerd door: Foncke, ‘Twee dichterlijke vrienden’, p. 162, n. 38, naar aanleiding van een bewerking van dezelfde versregels van Ronsard door Johan de Brune de Oude. Foncke karakteriseert s'Gheests lust-hof ten onrechte als een liedboek. De bundel bevat gedichten zonder wijsaanduiding of muzieknotatie, vol praktische levensfilosofie en vrome deugdzaamheid.

Varianten

1	Liefde Br^2/1 < Lieffde Lm; rasernye, Br^2/1 < raserye, Lm
3	cus, Br^2/1 < kus, Lm; boert, Br^2/1 < jock, Lm; swinck Br^2/1 < winck; Lm
4	droomen Br^2/1 < dromen Lm

Editie

VdL 1, p. 27, 118-119

Bron
Ronsard Second Livre des Amours ‘Le Chant des Serenes’ (vs. 31-34)

>>L'Amour n'est rien qu'ardente frenesie,
>>Qui de fumee emplist la fantasie
>>D'erreur, de vent et d'un songe importun,
>>Car le songer et l'Amour ce n'est qu'un.

Q.2.54

Vierregelig gedicht in de vorm van een dialoog. Een mooi meisje krijgt de vraag voorgelegd hoe het gesteld is met Juan Veneca, het hoofd van alle kwaad. Ze antwoordt niet bekend te zijn met zijn kwade eigenschappen. Wél weet ze dat hij ‘dapper’ is.

Omdat niet te achterhalen viel of met Juan Veneca op een bestaande persoon gedoeld wordt, is het moeilijk om het gedicht precies te duiden. Met zo'n Spaansklinkende naam kan zowel gezinspeeld worden op de politieke aartsvijand²⁵⁹ als op het sexueel laakbare gedrag dat men de Spanjaarden toedichtte. Wellicht spelen beide noties hier door elkaar. In elk geval is het desbetreffende meisje zich van geen ‘kwaad’ bewust. Zij vindt Juan Veneca een flinke man, waarmee ze vooral lijkt te zeggen dat hij wat haar betreft, en dat dan waarschijnlijk toch vooral in sexuele zin, zijn mannetje staat. Haar reactie is in overeenstemming met het gegeven dat menige Spanjaard relaties onderhield met vrouwen in de Nederlanden. Een en ander had zelfs zijn weerslag op het Spaanse toneel van die tijd waarin op Spanjaarden verliefde meisjes uit de noordelijke contreien een rol toebedeeld kregen.²⁶⁰

Opmerkelijk is de variant in vs. 2, de volstrekt andere eigennaam Jan de Glymes, in de redactie Lm. Dat duidt erop dat de genoemde eigennaam inwisselbaar was. Leden van de familie De Glymes of Glimes behoorden tot een vooraanstaand adellijk geslacht uit de meer zuidelijke Nederlanden. Een van hen was Jan IV van Glymes (1528-1567), markies van Bergen op Zoom, graaf van Walhain en stadhouder van Henegouwen. Zowel Karel V als Filips II maakten graag gebruik van zijn diensten. Uit protest tegen de inquisitie en de plakkaten van Filips II tegen de ketters vroeg hij ontslag als stadhouder van Henegouwen en sloot hij zich in 1566 aan bij het Verbond van Edelen. Op verzoek van de Raad van State vertrok hij in datzelfde jaar naar Spanje om hun smeekschrift bij Filips II toe te lichten, zoals bekend zonder succes. Van Glymes overleed het jaar daarop in Segovia aan de gevolgen van een beenwond, opgelopen door een verdwaalde houten kaatsbal.²⁶¹ In eerste instantie was Van Glymes dus een gewaardeerde steunpilaar van de Spaanse overheid, maar in een latere fase distantieerde hij zich ervan. Dat zou de reden kunnen zijn waarom Visscher zijn naam uiteindelijk niet in de Brabbeling gehandhaafd heeft.

259 Zo waren er gezichtsbepalende figuren aan Spaanse kant in de beginperiode van de Tachtigjarige Oorlog die luisterden naar de voornaam Juan, maar er zijn te weinig overeenkomsten om iemand met Juan Veneca te kunnen identificeren. Don Juan van Oostenrijk volgde Requesens op als landvoogd van de Nederlanden (1576-1578). Een andere Juan die zich een zeer slechte reputatie verwierf was Juan de Vargas of Vergas (met dank aan mw. dr. Y. Rodríguez Pérez voor deze suggestie). Van 1567 tot 1573 had hij zitting in de Raad van Beroerten en was daar verantwoordelijk voor belangrijke dossiers als die van Egmont en Horne. Vargas werd het ‘gezicht’ van deze ‘Bloedraad’ (www.dutchrevolt.leiden.edu/dutch/personen/V/Pages/vargas.aspx).

260 Rodríguez Pérez, The Dutch Revolt, p. 115-126.

261 Nationaal biografisch woordenboek, dl. 9, kol. 312-324.

Annotaties

2	Juan veneca: vooralsnog onbekende Spanjaard (zie verder de inleiding alhier)
3	quaet: slecht
4	Dan: maar; dapper: flinke

Overlevering

Br^2/1 p. 35; Lm p. 67-68 (2I2r-v)

Varianten

1	Seght Br^2 Lm < Segt Br^1; mijn doch Br^2/1 < my doch, Lm; schoon kint, Br^2 Lm < schoonkint, [sic] Br^1
2	Juan veneca, Br^2/1 < Jan de Glymes Lm; quaet: Br^2/1 < quaet? Lm
3	quaet Br^2/1 < quaet? Lm; van, Br^2/1 < van: Lm
4	Dan Br^2/1 < Maer Lm

Editie

VdL 1, p. 27, 119

Oeuvre

Ook de volgende ‘quick’ speelt met het begrip ‘kwaad’.

Q.2.55

Kort gedicht van vier regels waarin de ik-figuur de waard en zijn vrouw rechtstreeks aanspreekt. Hij verbaast zich erover dat er bij hen zo vaak herrie is, terwijl ze beiden toch van hetzelfde slag zijn. De clou is gelegen in het feit dat beiden slecht zijn, en dat verklaart natuurlijk een en ander.

Het gedicht is een variant op epigram 8.35 van Martialis.²⁶² Ook onder Neolatijnse epigrammendichters in Engeland was dit epigram in die tijd een favoriete bron om te imiteren.²⁶³ Bij Martialis is sprake van een gelijkgestemd echtpaar, een slechte man en vrouw, en daarom wekt het verbazing dat ze niet goed bij elkaar passen. Roemer Visscher heeft het, als zodanig neutrale, echtpaar vervangen door de waard en zijn vrouw, een sociale categorie waarvan de reputatie destijds niet al te best was.²⁶⁴

262 Eerdere bronvermelding in: VdL 1, p. XXXIV.

263 Hudson, The Epigram, p. 97.

264 Zo komt steevast het herbergiersbedrog als thema voor in de kluchtboeken van destijds, zie: Verberckmoes, Schertsen, p. 236.

Annotaties

1	Dewijl: omdat; van eender aert: van hetzelfde slag
2	quade (2x): slechte
4	t'uwaert: bij u

Overlevering

Br^2/1 p. 35; Lm p. 70-71 (2I3v-4r)

Varianten

1	aert, Br^2/1 < aert; Lm
2	quade Waerdin Br^2/1 < quaede waerdin, Lm; quade Waert, Br^2/1 < quaede waert: Lm
4	dichwils dondert. Br^2/1 < dickmael dondert, [sic] Lm

Bron
Martialis 8.35

Cum sitis similes paresque vita,
uxor pessima, pessimus maritus,
miror non bene convenire vobis.

Oeuvre

Ook de vorige ‘quick’ speelt met het begrip ‘kwaad’.

Q.2.56

Gedicht waarin een minnaar zich richt tot zijn geliefde die voor een ander gekozen heeft. Hij wenst haar alle goeds en verhaalt van het verdriet dat hem geworden is nu hij haar als zijn ‘bezit’ heeft moeten afstaan. Toch hoopt hij dat zijn aanbedene zijn leed met een lach zal bezien. Immers - zo besluit hij met het sedert de klassieken bekende adagium - in nood leert men zijn vrienden kennen. Zijn wens is dus dat hem dan weliswaar niet de liefde maar in elk geval wel de welwillende vriendschap van zijn aanbedene ten deel zal vallen.

Annotaties

1	wert u: moge u geworden
2	ghenaeckt: nadert
3	ongherief: smart
4	nae troost: op beantwoording van mijn gevoelens voor u
5	voor hooft-som en pacht: voor het te leen gegeven kapitaal (= de geliefde) en de pacht ervan
6	duchten: vrees; jammer groot: groot verdriet
7	God ... belacht: God geve dat het door u altijd met een lach wordt bezien
8	Dan: want; ter noot: in de nood

Overlevering

Br^2/1 p. 36

Editie

VdL 1, p. 27, 119

Q.2.57

Gedicht met in elke versregel een voorbeeld van een handeling die men vergeefs doet. De opsomming mondt uit in de constatering in de slotregel dat men zijn hart niet neer moet leggen op de plaats waar een ander zijn aars neerlegt, ofwel: men moet zijn hart niet verpanden aan iemand met wie een ander het bed mag delen.²⁶⁵ Men doet er dus goed aan geen onrealistische gevoelens van liefde te koesteren.

Opmerkelijk in dit gedicht is het consequent doorgevoerde parallellisme in de opbouw. Alle versregels beginnen op identieke wijze om vervolgens een algemene wijsheid ten beste te geven die spreekwoordelijk is (vs. 1, 5, 8) of in ieder geval een spreekwoordelijk karakter heeft. De pakkende sententie aan het slot lijkt een inventie van Roemer Visscher. In elk geval kon de uitspraak in deze vorm nog niet elders als spreekwoord getraceerd worden. Wel is het een uitbreiding van bestaande uitdrukkingen als ‘zijn hart/liefde op iets zetten/leggen’.²⁶⁶

265 Ook Kalff (Geschiedenis Nederlandsche letterkunde [...] 16de eeuw, dl. 2, p. 356) denkt bij deze frase aan ‘het vruchtelooze van onbeantwoorde liefde’.

266 Zie: WNT 6, kol. 20; 8.1, kol. 1437.

Annotaties

1-9	verloren: vergeefs
1	T'is verloren ... pissen: spreekwoord, gebaseerd op de veronderstelling dat men met fluiten het pissen van een paard kon bevorderen. Het gezegde werd gebruikt om het doen van vergeefse moeite mee aan te geven (WNT 3.2-3, kol. 4587; 12.1, kol. 1983; Harrebomée, Spreekwoordenboek, dl. 2, p. 163)
2	ghebeden: gebedeld; niet: niets
3	voeghen: gunstig zijn
5	T'is verloren ... gapen: spreekwoordelijke uitdrukking (WNT 4, kol. 270; 7.1, kol. 1885 op basis van dit citaat); kau: nabootsing vogelgeluid; gapen: de mond openen
6	genoegen: tevreden zijn
7	wroeghen: ruzie maken
8	T'is verloren ... kaers leyt: spreekwoordelijke uitdrukking (WNT 20.1, kol. 1005 op basis van dit citaat)
9	daer: waar; naers: aars; leyt: neerlegt

Overlevering

Br^2/1 p. 36

Varianten

1	T'is Br^2 < Tis Br^1
5	vogel Br^2 < Vogel Br^1
6	d'Ontfanger Br^2 < d'ontfanger Br^1

Correctie

6	genoegen,, < genoegen, Br^2, genoegen,, Br^1 (tevens naar analogie met de interpunctie voor het dubbelrijm in vs. 3, 7, 8, 9)

Editie

VdL 1, p. 27-28, 119

Oeuvre

De volgende ‘quick’ vertoont een zelfde parallellisme in de opbouw.

Q.2.58

Gedicht met in elke versregel een voorbeeld van een fenomeen dat zich niet altijd kan blijven voordoen. De opsomming mondt uit in de afsluitende constatering dat één fenomeen zich wel altijd manifesteert, namelijk dat de ik-figuur steeds bot vangt als hij gaat vrijen.

Opmerkelijk in dit gedicht is het consequent doorgevoerde parallellisme in de opbouw. Alle versregels beginnen op identieke wijze om vervolgens een algemene wijsheid ten beste te geven die soms spreekwoordelijk is (vs. 1, 6). Alleen de laatste versregel doorbreekt dit patroon, omdat die moet contrasteren met het voorafgaande. Op het identieke beginwoord wordt gevarieerd en in plaats van over algemene fenomenen te spreken die zich níet altijd voordoen, gaat het nu over een individuele ervaring die zich wél steeds aandient.

Annotaties

1	Altijt ... Son: spreekwoordelijke uitdrukking (WNT 29, kol. 1382-1383)^267; sweel weer: weer om te zwelen (hooi op het veld keren om het te laten drogen)
2	machmen: kan men
4-6	machmen: kan men
4	by bringhen: opbrengen
6	Altijt ... dick snyen: spreekwoord met de betekenis ‘veel uitgeven’, ‘veel verteren’ (WNT 7.1, kol. 733; Harrebomée, Spreekwoordenboek, dl. 1, p. 372). Daarnaast bestaat het gezegde ‘Hij snijdt de kaas’, wat betekent ‘Hij pronkt’ (zie ook: Stoett, Nederlandsche spreekwoorden, nr. 1048). Deze interpretatie lijkt hier iets minder waarschijnlijk omdat een pronker altijd wel kans ziet op te scheppen.
7	Dan: maar; word ick bedanckt: krijg ik nul op het rekest

267 Van der Laan (1, p. 119) verwijst bij dit vers naar een plaats bij Spiegel. Het blijkt te gaan om een vermelding van deze zegswijze in diens By-spraakx almanack (ca. 1606) onder 19 maart. In de door Van der Laan geraadpleegde editie van 1694 is sprake van ‘zwoel tijd’. Waarschijnlijk heeft deze variant hem de emendatie ‘swoel’ voor ‘sweel’ ingegeven (VdL 1, p. 28). Eerder komt in de By-spraakx almanack echter ook de variant met ‘sweel’ voor. Zo is in de editie 1644 van Het mergh van de Nederlandsche spreek-woorden, waarin Spiegels almanak was opgenomen, sprake van ‘zweeltijt’.

Overlevering

Br^2/1 p. 36

Varianten

6	kase Br^2 < Case Br^1
7	word Br^2 < wort Br^1

Editie

VdL 1, p. 28, 119

Oeuvre

De vorige ‘quick’ vertoont een zelfde parallellisme in de opbouw.

Q.2.59

Gedicht waarin een spel gespeeld wordt met het begrip ‘maeltijt’.²⁶⁸

268 Het is een van de gedichten die in de inleiding tot T'Loff vande mutse (p. [9] (§5r)) expliciet vermeld worden vanwege de kwaliteit van het woordenspel, zie verder alhier de commentaar bij deze passage.

Annotaties

1	Molenaers maeltijt: de molenaar zijn tijd om te malen
2	Schilders maeltijt: de schilder zijn tijd om te schilderen; is door de keel: verbrast is
3	Vryers maeltijt: de vrijer zijn tijd om te piekeren
4	van manieren eel: welgemanierd
5	af: van

Overlevering

Br^2/1 p. 36; Lm p. 105-106 (2O1r-v)

Varianten

1	Molenaers maeltijt Br^2/1 < molenaers maeltijt, Lm
2	Schilders Br^2/1 < schilders Lm; t'ghelt Br^2/1 < 'tgelt Lm; door Br^2/1 < deur Lm
3	Vryers maeltijt, Br^2/1 < vryers maeltijt Lm; natueren Br^2 < naturen Br^1, natuyren Lm; jongh Br^2/1 < jong Lm
4	Meysgen bemint Br^2/1 < meysken mint Lm
5	af Br^2/1 < off Lm
6	Is Br^2/1 < Is, Lm

Editie

VdL 1, p. 28, 120

Q.2.60

Tweeregelig spotdicht op ene Hans. Als je bij deze ‘gesel’ de ‘g’ weglaat, dan zie je precies wat hij eigenlijk is: een ‘esel’.

Van der Laan verwijst vragenderwijs naar een gedicht van George Buchanan (1506-1582) als mogelijke bron voor dit gedicht.²⁶⁹ Het blijkt te gaan om het gedicht ‘In quendam Praesulem’ (‘Op een prelaat’) uit de satirische anti-franciscaanse gedichtencyclus Fratres fraterrimi.²⁷⁰ Dit gedicht handelt over een ongeletterde prelaat die zich op een muilezelin laat vervoeren en die zich erover beklaagt dat priesters geen enkele eer bewezen wordt. De dichter is het daar niet mee eens. De eerbied gaat niet verloren wanneer men een waanzinnige prelaat minacht, maar slechts wanneer een ezel regeert. De pointe van dit gedicht is gelegen in een woordenspel met het Griekse woord ‘ὄvoς’ voor ‘ezel’ en het Latijnse ‘honos’ voor ‘eer’. De weergave van Buchanans gedicht maakt duidelijk dat het enige gemeenschappelijke element van beide gedichten een woordenspel rond het begrip ‘ezel’ is. Deze overeenkomst is te summier om het gedicht van Buchanan als een bron voor Roemer Visscher te beschouwen. Het kan hem hooguit op een idee hebben gebracht.

Een anoniem gedicht aan het einde van de Brabbeling (Anon.3) is duidelijk een reactie op deze ‘quick’ en de volgende. Het is een onmiskenbare indicatie dat dergelijk werk circuleerde en anderen inspireerde tot eigen poëtische exercities.

269 VdL 1, p. XXXVII.

270 Buchananus, Poemata quae extant, p. 272. Met dank aan prof. dr. J. Bloemendal voor zijn hulp bij de interpretatie van dit gedicht.

Annotaties

1	abel: geschikte; fray: flinke
2	Doet uyt de g: laat de ‘g’ weg; soo: dan

Overlevering

Br^2/1 p. 37; Lm p. 55 (2G4r)

Varianten

1	fray Br^2/1 < fraey Lm
2	g, Br^2/1 < g Lm; ghy t'wel. Br^2 < ghy't wel. Br^1, ghyt wel. Lm

Oeuvre / Varia

Het volgende gedicht gaat in op Hans' reactie op dit aan hem gewijde gedicht. Ook achter in de Brabbeling, in Anon.3, komt deze gang van zaken nogmaals aan de orde. In de redactie Lm staan deze drie gedichten bij elkaar (boek 2, nr. 14-16).

Q.2.61

De Hans die in het voorafgaande gedicht (Q.2.60) een boude uitspraak over zichzelf te verwerken kreeg, blijkt zich daarover te ergeren. Zijn eigen manier van doen bewijst echter dat de stelling juist is. Slechts in één opzicht blijkt deze gezel van een ezel te verschillen: hij heeft namelijk heel kleine oren.

Net als voor het vorige gedicht verwijst Van der Laan ook voor het onderhavige vragenderwijs naar hetzelfde gedicht van Buchanan als mogelijke bron.²⁷¹ Kon die relatie voor de vorige ‘quick’ al niet onderschreven worden, dan geldt dat des te meer voor deze rechtstreekse reactie daarop.

Een anoniem gedicht aan het einde van de Brabbeling, Anon.3, is een duidelijke reactie op deze ‘quick’ en de vorige. Het is een onmiskenbare indicatie dat dergelijk werk circuleerde en anderen inspireerde tot eigen poëtische exercities.

271 Van der Laan 1, p. XXXVII.

Annotaties

1	ghestoort: verstoord
2	abel: geschikte; fraey: flinke
3	uyt moet wryven: moet uitwissen
5	hy hem mach storen: hij zich boos kan maken
6	Dan dat: behalve dan dat

Overlevering

Br^2/1 p. 37; Lm p. 55 (2G4r)

Varianten

1	ghestoort, Br^2/1 < ghestoort Lm; ginck schryven, Br^2/1 < ging schrijven, Lm
2	gesel: Br^2/1 < gesel, Lm
3	wryven, Br^2/1 < wrijven, Lm
4	bewijsen Br^2 Lm < bewysen Br^1; zijn eyghen Br^2/1 < alle zijn Lm
5	waerom Br^2 Lm < waer om Br^1
6	cleyne Br^2/1 < kleyne Lm

Oeuvre / Varia

Rechtstreekse reactie op de voorafgaande ‘quick’. Ook Anon.3, aan het einde van de Brabbeling, reageert nogmaals op deze gang van zaken. In de redactie Lm staan deze drie gedichten bij elkaar (boek 2, nr. 14-16).