Brabbeling (1614)

Studie-uitgave met inleiding, annotaties en commentaar

I.2 De Brabbeling in druk

I.2.1 Voorloper: Aanhangsel bij de vertaling van Horatius' Satyrae (Leiden 1599)

In 1599 gaf de Leidse uitgever Jan Jansz Orlers een door Cornelis van Ghistele verzorgde vertaling van de Satyrae oft Sermones van Horatius uit, die eerder al in 1569 in Antwerpen verschenen was.

Afb. 6. Horatius, Satyrae oft Sermones, 1599. Koninklijke Bibliotheek, Den Haag

Zoals Orlers op de titelpagina aangeeft voegde hij nog het een en ander toe aan deze publicatie: naast teksten van Horatius ook werk van andere Nederlandse dichters, zowel in vertaling als zelf vervaardigd.¹¹³ Het blijkt te gaan om vertalingen van teksten van Horatius door Coornhert en ene A.V.M., waarachter de Vlissingse dichter en predikant Abraham van der Mijl schuilgaat.¹¹⁴ Van beiden is een vertaling van Horatius' bekende lof op het landleven Beatus ille (epode 2) opgenomen. Daarna volgen, volgens een eigen tekst ter inleiding, ‘genoechelicke Epigrammen ende Elegien’ die, naar we nu weten, van Roemer Visscher afkomstig zijn.¹¹⁵

Afb. 7. Pagina ter inleiding van de eerste, toen nog anonieme, substantiële publikatie van gedichten van Roemer Visscher. Achter: Horatius, Satyrae (1599).

Coornherts ‘Protest teghen den slaap’ sluit het geheel af.

Uit niets in Horatius' Satyrae valt op te maken wie de auteur van al die genoeglijke epigrammen en elegieën zou kunnen zijn. De eerste die de relatie met Roemer Visscher legde was Jules Grietens die in 1923 een voordracht hield over zijn ontdekking voor het Vlaams Philologencongres, maar tot een substantiële publicatie kwam het niet. Wel had hij over deze aangelegenheid contact met Te Winkel die vervolgens in zijn Ontwikkelingsgang zeer terloops melding maakte van een bundeltje epigrammen van Visschers hand uit 1599, zonder echter ook maar iets van een titel te vermelden.¹¹⁶ Al met al bleef de bundeling van een substantieel deel van Roemers Visschers epigrammen in de uitgave van Horatius' Satyrae in feite onbekend¹¹⁷ totdat Rombauts er in 1953 een opstel aan wijdde.¹¹⁸

In totaal zijn 88 gedichten van Roemer Visscher aan deze vertaling van Horatius toegevoegd, het gedicht op de openingspagina van deze sectie meegerekend.¹¹⁹ Dit laatste gedicht neemt in Visschers oeuvre een opmerkelijke plaats in en moet als van hem afkomstig meegerekend worden. Het is namelijk een commentaar van Visscher richting de critici op zijn werk, die hij als ‘neuswijs’ (verstoken van gezond verstand) kwalificeert. Hun oordeel is in zijn ogen dus eigenlijk ongefundeerd. Ook in de Leidse uitgave van 1612 en in de uiteindelijke Brabbeling neemt het gedicht bijzondere posities in (zie verder alhier Q.2.1).

Van al deze gedichten komen er vier alleen in Ep voor en daarnaast is er één gedicht dat wel in Ep en Lm staat maar in de Brabbeling ontbreekt.¹²⁰ Het werd namelijk geschreven door Lucas d'Heere (Lm.1.84). Verder is één gedicht afkomstig van Spiegel (Ro.1.56) en van de zeven anonieme gedichten aan het einde van de Brabbeling zijn er zes reeds in Ep te vinden (uitgezonderd Anon.3). In de Leidse uitgave van 1612 (Lm) zijn bijna alle gedichten uit Ep in het zogeheten eerste boek terechtgekomen, met uitzondering van telkens twee gedichten in zowel het voorwerk (Q.2.1; Q.5.1) als in boek 3 (Q.2.48; Q.7.40).¹²¹ Bij de inrichting van de door hem zelf geredigeerde uitgave van 1614 verdeelde Visscher het al in 1599 gepubliceerde materiaal wat gelijkmatiger. Het kwam terecht in alle afdelingen met ‘quicken’, in het eerste schok van de ‘rommelsoo’ en in de sectie met anonieme gedichten.¹²²

In tegenstelling tot het aan de uitgave van 1599 toegevoegde materiaal van Coornhert en Van der Mijl waren de gedichten van Visscher nog nooit eerder als een samenhangend geheel gepubliceerd.¹²³ De vraag is dan ook hoe het in handen van uitgever Orlers kwam. Jan Jansz Orlers (1570-1646) was een zoon van Jan van Houts zuster Barbara en na haar overlijden in 1574 bleef hij, slechts vier jaar oud, als weeskind achter. Oom Jan van Hout bekommerde zich om zijn verdere opvoeding en naar alle waarschijnlijkheid bezorgde hij hem in 1591 een leerplaats bij de op dat moment grootste boekhandel in Amsterdam, die van Cornelis Claesz. Na zijn huwelijk opende Orlers in maart 1596 een boekwinkel in Leiden, die hij aanhield tot 1623. In die periode was hij ook als uitgever actief. Omdat hij zelf niet over een drukpers beschikte, besteedde hij dergelijke werkzaamheden uit. Tot en met 1604 verzorgde Christoffel Guyot veel uitgaven, waaronder de Nederlandse vertaling van Horatius Satyrae.¹²⁴

Het is heel goed mogelijk dat Orlers tijdens zijn jaren in die Amsterdamse boekhandel zelf al Roemer Visscher en diens werk heeft leren kennen,¹²⁵ maar een andere belangrijke factor in dezen zal zijn oom Jan van Hout zijn geweest, die gewend was om zich actief met het wel en wee van zijn familieleden te bemoeien. Daarnaast was hij onder meer ook toonaangevend in het literaire en culturele milieu van zowel de Leidse rederijkers als van de jonge Leidse universiteit. Ook buiten Leiden onderhield hij dergelijke contacten. Dat resulteerde bijvoorbeeld in een uitnodiging aan Roemer Visscher om een bijdrage te leveren aan zijn album amicorum. Visscher honoreerde dat verzoek in het najaar van 1578 en hij vond zijn albuminscriptie zo'n kleine dertig jaar later nog steeds interessant genoeg om haar in zijn Brabbeling op te nemen (Ro.1.3).¹²⁶ Op welke wijze Orlers in het bezit kwam van een redelijk omvangrijk deel van Visschers werk valt niet meer met zekerheid te reconstrueren, maar betrokkenheid van Jan van Hout ligt voor de hand. Dat daarbij nog andere personen een rol gespeeld kunnen hebben, zoals de literair zeer goed geïnformeerde Janus Dousa die als curator en bibliothecaris eveneens nauw bij de Leidse universiteit betrokken was en die zowel met Van Hout als met de door hem bewonderde Visscher¹²⁷ contacten onderhield, lijkt een plausibele veronderstelling.¹²⁸

Er is nog een andere factor die zou kunnen wijzen op betrokkenheid van literatoren als Van Hout en Dousa bij de uitgave van deze Nederlandse vertaling van de Satyrae van Horatius. Het fonds van Orlers is wel omschreven als bestaande uit ‘uitgaven in het Latijn van de hand van Leidse geleerden en uitgaven in het Nederlands voor de burgerlijke elite’.¹²⁹ Voor deze laatste categorie is deze publicatie bedoeld. Ze wil mensen die het Latijn niet machtig zijn zowel klassieke poëzie in vertaling bieden als een voorbeeld voorhouden van Nederlandstalige poëzie die bij deze traditie aansluit. Bovendien gebeurt dat in een bundel die geordend is volgens nieuwe, aan de klassieken ontleende genres zoals oden, epigrammen en elegieën. Een dergelijke ordening volgens genre was in Noord-Nederland nog nooit eerder gepubliceerd.¹³⁰ Dit alles is nieuw en de bundel sluit dan ook aan bij nieuwe poëticale inzichten die zich bij Neolatijnse dichters en in Franrijk bij de Pléiade manifesteerden. Juist mensen als Dousa en Van Hout waren van deze ontwikkelingen goed op de hoogte en droegen graag bij aan een verdere verspreiding van die nieuwe ideeën.

113 ‘Verscheyden andere dinghen byden selven Horatius // ende andere duytsche Poëten soo overgeset // als selfs ghemaeckt’. Met de ‘andere Nederlandse dichters’ zal Orlers doelen op andere dichters dan de op de titelpagina genoemde vertaler Van Ghistele. Zie voor een analytisch-bibliografische beschrijving van beide drukken: Vinck-van Caekenberghe, Een onderzoek naar[...] Cornelis van Ghistele, p. 574-581; zie verder aldaar p. 270-271. Het exemplaar van de editie 1599 uit de UB-Gent (Her.1838) is ook beschikbaar via: http://books.google.nl.

114 Vermeer, ‘“Bauw-heers wel-leven”’, p. 118-119, 125;Vinck-van Caekenberghe, Een onderzoek naar[...] Cornelis van Ghistele, p. 271; Koppenol, Leids heelal, p. 279; Waterschoot, ‘Een literaire maskerade’, p. 349.

115 Ep, p. 107. De gedichten van Visscher zijn aldaar te vinden op p. 107-125. In deze editie zijn ze gekenmerkt met het sigle Ep.

116 Te Winkel, De ontwikkelingsgang, dl. 3, p. 107.

117 Zo was Van der Laan, die in dezelfde periode (1918-1923) zijn editie van de Brabbeling verzorgde, zich niet van deze vroege uitgave van werk van Visscher bewust.

118 Rombauts, ‘Een onbekende 16de-eeuwse uitgave’ (p. 98-99), geeft een overzicht van de associatie sedert Grietens van Roemer Visschers naam met de uitgave van Horatius' Satyrae. De meest uitvoerige informatie is te vinden in: Keersmaekers, ‘Gevonden-verloren-gevonden’ (p. 128-129, 138-141), die ook het contact met Te Winkel vermeldt.
Keersmaekers beschrijft hoe Grietens op het spoor van Visscher kwam via een ‘hoopje oude boeken’ in Belgisch privé-bezit te Meerhout, waarover deze in 1908 publiceerde, en die nadien verdwenen leken. Keersmaekers (p. 129, n. 4) trof ze weer aan in het familiearchief F. Mertens te Brasschaat. De eigendomsinscriptie in het exemplaar van de uitgave van Horatius uit 1599 luidt aldus Keersmaekers: ‘Dit boeck hoert toe Peeter Van loùen’ (Keersmaekers, p. 137, sub nr. 2). Sedert die tijd moet het boek verkocht zijn. Diezelfde inscriptie is tegenwoordig namelijk op eveneens dezelfde pagina te vinden in het exemplaar van de Leidse universiteitsbibliotheek (signatuur 20670 B 26).

119 Vaak wordt als aantal 87 opgegeven.

120 Zie ook alhier par. I.3.3.

121 Zie ook de concordans in Rombauts (‘Een onbekende 16de-eeuwse uitgave’, p. 101-102) die de verspreiding van Roemer Visschers gedichten in de uitgave 1599 (Ep) over de edities van 1612 (Lm) en 1614 (Br) laat zien.

122 Zie voor de precieze aantallen alhier het schema in par. I.3.3.1.

123 Waterschoot, ‘Een literaire maskerade’, p. 349.

124 Biografische gegevens over Orlers in: Van Selm, ‘Jan Jansz Orlers’, p. 210-213; Zie ook: Koppenol, Leids heelal, p. 42, met correctie van het sterfjaar van Barbara van Hout (1574 in plaats van het meestal genoemde 1577, aldaar n. 124).

125 Rombauts (‘Een onbekende 16de-eeuwse uitgave’, p. 105) veronderstelt dat Orlers al in Amsterdam Visschers teksten in zijn bezit kreeg.

126 Zie aldaar voor verdere gegevens over Jan van Hout.

127 De Brabbeling bevat vier gedichten voor Dousa, Q.6.3-5 en Ro.1.61 (bijdrage aan Dousa's album amicorum; zie aldaar voor gegevens over Dousa).

128 Betrokkenheid van Van Hout en eventueel ook Dousa bij de overdracht van het materiaal wordt vrij algemeen verondersteld, zie: Te Winkel, De ontwikkelingsgang, dl. 3, p. 107; Spies, ‘“Orde moet er zijn”’, p. 182; Waterschoot, ‘Een literaire maskerade’, p. 349-350; Porteman/Smits-Veldt, Een nieuw vaderland, p. 148.

129 Van Selm, ‘Jan Jansz Orlers’, p. 212.

130 Spies, ‘“Orde moet er zijn”’, p. 182. Zie ook: Waterschoot, ‘Een literaire maskerade’, p. 349; Porteman/Smits-Veldt, Een nieuw vaderland, p. 148-149.