De gedichten

[p. 120]

24 Vrye Zieltje, eer ghy waert (geen datering)

De achternaam van de musicus Johan Albert Ban geeft de dichter gelegenheid tot een verrassend woordspel.

Saagent Hertje ^I,
Vrye Zieltje, eer ghy waert
In den Ban van Adelaert ²:
Dachtje, die daer was gebannen ³,
Sat als onder bloet Tirannen ⁴;
En geen Ban, oft ys're klanck ⁵
Haelt het by de Vogle-sanck
Nu gaen Ban, en ys're klancken ⁷,
Stadig om sijn Godt te dancken ⁸,
Met een stemmigheyt, en klem ⁹,
Boven wilde Vogels stem ¹⁰,
En ghy soeckt naer tijdts verlangen ¹¹,
Om noch eens te zijn gevangen ¹²,
Daer de heusheyt van een Ban ¹³,
Al u sotte vrees verwan ¹⁴,
Met sijn ys're snaeren raecken ¹⁵;
Met sijn peesen, dobble haecken ¹⁶;
Met B hert, en met B sacht ¹⁷;
Met de aldersoetste kracht.
Doen en wistje van geen keeren ¹⁹,
Of u vryheyt te begeeren ²⁰,
Voor dien Ban, die met gehoor ²¹
Hemel maeckt, het Werelts Choor ²².
By dien Ban, die met sijn singen,
Herten weet, tot lucht te dwingen ²⁴.
Konst niet by geval, maer wis ²⁵
Soeter Ban als vryheyt is.
Bant u klancken in mijn sinnen ²⁷
Datse niet als Ban beminnen ²⁸:

I opschrift: Saagent: bang (xiv, 20 sv. sagen).
Hertje: hartje.

2 In den Ban van: letterlijke betekenis: geboeid door; daarnaast verwijzing naar de achternaam Ban.
Adelaert: woordspeling met de tweede voornaam van de musicus Ban.

3 daer: t.w. In den Ban van Adelaert (v. 2).
gebannen: gevangen (ii, 999).

4 bloet Tirannen: samenstelling: wrede (ii, 2883 sv. bloedig) tirannen.
die...Tirannen: lijd.voorwerpszin bij Dacht je; met onderwerp: die...gebannen (‘erlebte Rede’).

5 ys're: woordspeling in de betekenis ‘instrumentale (muziek)’ met de bijgedachte aan ‘boeien’.

7 Nu: in tegenstelling tot eer...Adelaert (v. 1-2).
Ban(...)klancken: hendiadys: de vertolking van Bans muziek.

8 Stadig...dancken: verholen part. constructie; bijv. bijzin bij Ban...klancken: die niet grillig (bezadigd) bezig is om...

9 een stemmigheyt: lees: eenstemmigheid.

10 Boven...stem: voorz. voorwerp bij gaen (v. 7).

11 verlangen: verlengen.

12 noch: nog.

13 Daer: waar.
heusheyt: wellevendheid (vi, 715), dwz. zonder dwang.
u: uw.

14 verwan: overwon (xx, 2039 sv. verwinnen).

15 raecken: aanrakingen (xii/3, 73 sv. raak), nl. van sijn ys're snaeren.

16 peesen: (darm)snaren (xii/1, 906).
dobble haecken: zestiende noten (v, 1360 sv. haak).

17 B hert: purisme voor b durum.
 B sacht: purisme voor b molle.

19 Doen: toen.

20 u: uw; nl. van het Vrye Zieltje (v. 1).

21 gehoor: de gave om de tonen in de muziek juist te onderscheiden (iv, 871).

22 Choor: a) meervoudig bezette melodie (vii, 5422); b) groep zangers (vii, 5423 sv. koor).
die...Choor: die met zijn muzikale gave het werelds koor hemels maakt.

24 lucht: de hemel (viii, 3123).

25 by geval: bij toeval (iv, 1899).
wis: zeker.

27 u: uw; nl. van de Konst (v. 25).

28 Dat: zodat.
niet als: niets dan.

[p. 121]

 

En de vryheyt uyt mijn hert ²⁹,

30

Daer het mee bevochten wert ³⁰;

 

En by na schier was verslonnen ³¹,

 

Soo 't den ban niet had gewonnen ³²

 

Met een toon, die zedich koen ³³

 

Vrees voor Ban in ban kost doen ³⁴.

 

 

 

Tesselschade.

29 En...hert: samentrekking: En [Bant v. 27] de vryheyt uyt mijn hert.

30 Daer(...)mee: waarmee; nl. met de vryheyt (v. 29).
het: nl. mijn hert (v. 29).
bevochten: aangevallen (ii, 317).

31 by na schier: tautologie: nagenoeg.
verslonnen: verslonden.
Soo: indien.

32 't: nl. mijn hert (v. 29).
den ban(...)gewonnen: meerduidig: a) het gevoel van gevangen zitten in zogenaamde vrijheid overwonnen; b) het gevoel van geboeidheid door de kunst als vrijheid (veroverd).
gewonnen: overwonnen (naar xi, 2229 sv. overwinnen); veroverd (iv, 2104 sv. gewinnen).

33 zedich koen: antithetisch: strijdvaardig, maar zonder geweld.

34 kost: kon.

[p. 122]

Naar de eerste druk in Verscheyde Nederduytsche gedichten ii, Amsterdam, L. Spillebout, 1653, p. 42-3. ubl 1198 f 10.

Verantwoording

‘VRye’ (v. 1) is geschreven Vrye. Twee fouten, waarschijnlijk verkeerde lezingen van het handschrift, zijn verbeterd: in v. 11 stond ‘saeckt’ in plaats van soeckt en in v. 25 ‘met’ in plaats van niet.

Notities

Er is in dit gedicht steeds sprake van de tegenstelling tussen de betekenis van de soortnaam ban, een begrip dat verbonden is met onvrijheid en dat vrees inboezemt, en de noties die de persoon genaamd Ban oproept: zang, vrijheid, (hemelse) vreugde. Door de zegswijze waarnaar r. 5-6 verwijst, worden gevangenschap en vrijheid opgeroepen. Hierop volgt een hele reeks min of meer directe verwijzingen, o.a. in enkele dubbelzinnig gebruikte muziektermen, naar deze begrippen, zoals:
-   vrijheid: Vrye (r. 1), klancken (r. 7), wilde Vogels (r. 10), aldersoetste (r. 18), vryheyt(r. 20), Hemel (r. 22), singen (r. 23), klancken (r. 27), vryheyt (r. 29).
-   gevangenschap: gebannen (r. 3), klem (r. 9), gevangen (r. 12), peesen (een (bulle)pees werd ook als gesel of zweep gebruikt (wnt XII¹, 904)), (dobble) haecken (mv.) (r. 16), dwingen (r.24), verslonnen (r. 31).
2   Adelaert: de weergave van de tweede voornaam Albert bestaat uit de elementen adel en bert of hert in de betekenis ‘hart’. Het tweede element in Adelaertis eveneens hart. Behalve door het rijm, is het gebruik mogelijk gemotiveerd door de overeenkomst met de naam van Allert Crombalch; het gebruik zou haar respect voor Ban dan nog onderstrepen.
5/6   geen ... Vogle-sanck: hier wordt gevarieerd op de zegswijze: Beter in der vogelen zang (zank) dan in de ijzeren klang (klank) e.d.: liever in de vrije natuur dan in gevangenschap (klang/klank ‘band, boei, kluister’. wntvii, 3393; xxvii, te versch.).
8   De muziek van Johan Albert Ban wordt algemeen als zeer grillig ervaren. De dichter typeert deze hier juist als Stadig ‘niet grillig’ in haar religieuze functie.
9   Beide bepalingen hebben een in toepassing op de klanken letterlijke betekenis, maar zijn daarnaast ruimer op te vatten als zij de intentie van de musici typeren. Deze versregel is op te vatten als bepaling bij gaen (...) Boven ... stem, maar ook als nadere bepaling alleen bij sijn Godt (...) danken in de voorgaande regel.
16   dobble haecken: behalve als muziekterm kan de algemene betekenis gelden, vgl. vishaak; het is ook de naam van een handvuurwapen (wnt v, 1363); als zodanig was ook een dubbele haak bekend.
17   B hert, B sacht: vergelijk voor puristisch woordgebruik de Inleiding, de muziek van Tesselschade Roemers.
26   paradox.
32   antithetische formulering.

datering onbekend.