Ricardo en Marx

[p. 7]

Hoofdstuk I.

In den regel is men gewoon, wanneer gesproken wordt van de waardetheorie der oude economen, zich te bepalen tot de begrippen omtrent waarde door Ricardo verkondigd, of tot de kostentheorie gelijk deze door Mill het meest volkomen is weergegeven.

Het komt mij voor dat dit ten onrechte geschiedt, en dat met name Ricardo's hoofdstuk ‘On value’ niet te begrijpen is, wanneer men het niet beschouwt als een poging tot ontwikkeling en verbetering van hetgeen A. Smith met betrekking tot de waarde der goederen geleerd had. Ricardo houdt er inderdaad geen eigen waardetheorie op na; het eerste hoofdstuk der ‘Principles’ is wat het wezen betreft in beginsel reeds bij A. Smith te vinden. Het is een commentaar op Smith. Daarom acht ik het, waar ik in dit geschrift mij meer bepaaldelijk met Ricardo wensch bezig te houden, op gevaar af van in herhalingen te vervallen onvermijdelijk, aan beschouwingen over Ricardo een zoo beknopt mogelijke uiteenzetting van Smith's waardetheorie te doen voorafgaan.

Dat, gelijk ik hierboven schreef, het waardeverschijnsel de eigenlijke kern is der economie, dat de wetten volgens welke het ontstaat, en in zijn uitingen geregeerd wordt, gelijk Wieser zegt¹⁾ voor deze wetenschap zijn: ‘was das Gesetz der

1) Natürliche Werth. Vorwort pag. VI.

[p. 8]

Schwere in der Mechanik ist’, is ten allen tijde, zij het ook soms min of meer onbewust, gevoeld.

Zoo vangt dan ook A. Smith, na een paar inleidende hoofdstukken over de beteekenis, die de verdeeling van arbeid heeft voor de productie, zijn ‘Inquiry into the nature and causes of the wealth of nations’ aan met een theorie van de waarde.

Smith begint met, naar aanleiding van het bekend verschijnsel dat zaken wier nuttigheid algemeen erkend is soms geheel of bijna geheel waardeloos zijn, waar vrij nuttelooze algemeen hooge waardeering genieten, (water en diamant), een onderscheid te maken tusschen gebruiks- en ruilwaarde (value in use and value in exchange)¹⁾. Alleen van de laatste echter gaat hij een verklaring zoeken. Met nadruk vestig ik reeds aanstonds hier de aandacht op, daar het van groot belang is voor de appreciatie van zijn stelsel. Door toch alleen de ruilwaarde aan een onderzoek te onderwerpen en haar uit zich zelf te willen verklaren, beging Smith een principiëele fout. Er zal later gelegenheid zijn hierop uitvoeriger terug te komen, thans wenschte ik alleen het feit te constateeren²⁾.

Vanwaar dan nu het zoo algemeen bekend verschijnsel der ruilwaarde der goederen, en hoe wordt deze gemeten?

Ieder, zegt Smith, is rijk naar de mate waarin hij zijne behoeften kan bevredigen; deze bevrediging van behoeften is afhankelijk van stoffelijke goederen buiten den mensch gelegen; zij eischt derhalve arbeid. Sinds echter de verdeeling van den arbeid algemeen geworden is, voorziet men door

1) De laatste noemt hij, ook hierin later door Ricardo gevolgd, soms ook ‘exchangeable value’, een uitdrukking die mij min gelukkig gekozen schijnt.

2) Smith (ik citeer hier de editie M^c. Culloch 1828 4dln.) laat aanstonds, na het onderscheid tusschen value in use en value in exchange gemaakt te hebben, volgen: in order to investigate the principles which regulate the exchangeable value of commodities... enz.; daarmede van de value in use voor goed afscheid nemende (W.o.N.I. 52).

[p. 9]

eigen arbeid nog slechts in een zeer klein deel zijner behoeften, en is gedwongen door ruil van hetgeen men zelf heeft voortgebracht tegen product van anderer arbeid, indirect voor de bevreding zijner behoeften te werken. Een goed nu heeft meer waarde, naarmate het meer product van anderer arbeid inruilt. Arbeid is derhalve de werkelijke maat voor de ruilwaarde van alle goederen¹⁾.

Doch is deze bewering wel juist, vraagt Smith. Allerlei invloeden zijn oorzaak, dat de waarde van geen enkel goed in arbeid wordt geschat, maar uitsluitend (enkele gevallen, waain nog ruil in natura voorkomt, daargelaten) in geld.

Deze strijd met de werkelijkheid bestaat echter slechts in schijn. Immers hoe nuttig ook de rol is door het geld vervuld in het ruilverkeer, aan het wezen der ruilwaarde verandert het niets. Geld moet om tegen goederen geruild te worden immers ook zelf waarde bezitten. En deze waarde is geen constante, maar afhankelijk van de hoeveelheid goederen (d.i. product van arbeid) die men er mede koopen kan. Zoo wordt dus ten slotte arbeid toch de oorsprong en de juiste maatstaf der ruilwaarde van alle goederen. Arbeid toch heeft voor den arbeider altijd en overal dezelfde waarde; wel wordt hij op verschillende tijden en plaatsen verschillend beloond; maar dan zijn het de goederen waarmede hij gekocht wordt wier waarde gewisseld is, niet de arbeid zelf. Arbeid is de reëele, geld de nominale prijs der goederen²⁾.

1) W.o.N.I. 54.

2) W.o.N.I. 58: ‘labour alone, therefore, never varying in its own value, is alone the ultimate and real standard by which the value of all commodities can at all times and places be estimated and compared. It is their real price; money is their nominal price only’. Dat niet slechts de ‘nominal’ maar ook de ‘real price of labour’ op verschillende plaatsen en tijden zeer verschilend zijn kan heeft S. (ibid pag. 59) uitdrukkelijk erkend. Niet de ruilwaarde van den arbeid (en daarmede dus het reëele loon) blijft zich zelf gelijk, maar de arbeider moet, meent Smith ‘in his ordinary state of health, strength, and spirits, in the ordinary degree of his skill and dexterity always lay down the same portion of his ease, his liberty and his happiness’. Hoe volkomen onjuist dit, voor ons thema trouwens onbelangrijk, inzicht is, werd o.a. reeds aangetoond door Mr. S. van Houten: Verhandeling over de waarde pag. 132 v.v., in zijn betoog tegen de bestaanbaarheid van een onveranderlijke maatstaf der ruilwaarde, waarnaar zoowel Smith als Ricardo gezocht hadden.

[p. 10]

De oorsprong en het eigenlijk wezen der ruilwaarde is hiermede aangegeven.

‘In den oorspronkelijken en onontwikkelden toestand der maatschappij die voorafging, zoowel aan de vorming van kapitaal als aan de inbezitneming van den bodem, schijnt de verhouding tusschen de hoeveelheden arbeids noodig om verschillende voorwerpen te erlangen de eenige omstandigheid geweest te zijn, die kon gelden als regel volgens welke deze voorwerpen onderling werden geruild’, zegt Smith in den aanhef van het zesde hoofdstuk van Boek I,¹⁾ daarmede intusschen de geldigheid van zijn waardebeginsel voor onze tegenwoordige maatschappij aan ernstigen twijfel blootstellend. Immers wij leven niet meer in een dergelijke maatschappij; er is kapitaal gevormd, en het grootste deel van den bebouwden grond is particulier eigendom. Voor de meeste daden van voortbrenging is het noodzakelijk kapitaal, in welken vorm dan ook, aan te wenden. Zal nu de kapitalist geneigd bevonden worden daartoe zijn kapitaal af te staan, dan dient men hem daarvoor een belooning te bieden. In de prijs van het product moet dus nu tweeërlei begrepen zijn: een belooning voor de diensten gepresteerd door den arbeider, zoowel als voor die door den kapitalist (resp. grondeigenaar) gepresteerd. Niet langer is het dus arbeid alleen, die de ruilwaarde van het product regelt; naast den arbeider staat de kapitalist, die zijn diensten in de waarde van het product wil vergoed zien als ‘profits’ of als ‘rents’.

Dit alles zijn geen bedenkingen door mij tegen Smith's theorie aangevoerd; diens eigen opmerkingen worden er in

1) W.o.N.I. 81.

[p. 11]

weergegeven. Uitdrukkelijk zegt hij¹⁾: ‘overal lost ten slotte de prijs van alle goederen zich op in één of meer van deze drie deelen: loon, rente en pacht; in iedere ontwikkelde maatschappij zijn zij alle drie min of meer als deelen begrepen in den prijs van verre het grootste deel der goederen’. Slechts in uiterst zeldzame gevallen is het thans nog alleen de arbeid die de zaken waarde geeft.²⁾ Loon, rente en pacht, zijn de drie oorspronkelijke bronnen zoowel van alle inkomen als van alle ruilwaarde³⁾.

En men zegge niet dat rente niets is als ‘een andere naam voor het loon voor een bijzonder soort arbeid, de arbeid die bestaat in het uitoefenen van toezicht en leiding.’ Smith wil van een dergelijke gelijkstelling niets weten ‘zij is, zegt hij, ten eenenmale van het loon onderscheiden, wordt door geheel andere wetten beheerscht, en staat in geen verhouding tot de hoeveelheid, bezwaarlijkheid of de verdienste van dezen beweerden arbeid van toezicht en leiding. Zij is geheel afhankelijk van de waarde van het gebruikte kapitaal, en grooter of kleiner in verhouding tot de grootte van dit kapitaal’⁴⁾.

De natuurlijke prijs der goederen is dus loon + pacht + rente. Hoewel de werkelijke marktprijs niet altijd met dezen natuurlijken prijs overeenstemt, heeft hij toch, tengevolge van de vrije concurrentie en de werking van vraag en aanbod, de neiging tot den natuurlijken prijs te graviteeren. Hij kan betrekkelijk langen tijd hooger zijn; beneden den natuurlijken prijs kan de marktprijs echter om zeer begrijpelijke redenen slechts kort wezen.

Ziedaar zoo beknopt mogelijk Smith's begrippen omtrent waarde en prijs medegedeeld. Het meest wezenlijke daarin

1) W.o.N.I. 86.

2) W.o.N.I. 88.

3) W.o.N.I. 89.

4) W.o.N.I. 83 v.v.

[p. 12]

zullen wij later ook bij Ricardo ontmoeten en kan dus beter eerst dan besproken worden. Een paar opmerkingen echter reeds thans.

Deze waardeleer nu maakt zelfs bij gezette lezing en herlezing den indruk uiterst vaag en zwevend te zijn. Welke arbeid is het, die een zaak waarde verleent? Men kan op deze vraag bij Smith drie antwoorden voor éen ontvangen, antwoorden die echter lang niet dezelfde beteekenis hebben. Nu eens is het de arbeid noodig geweest ter voortbrenging der bedoelde zaak, dan weder die welke noodig was ter voortbrenging der goederen die men voor deze zaak inruilt, eindelijk die welke men zich door het bezit der zaak bespaard ziet. Eerst schrijft Smith: ‘de werkelijke prijs van iedere zaak, dat wat ieder voorwerp in waarheid kost aan hem die het wenscht te verkrijgen is de inspanning en moeite noodig om het te verkrijgen’,¹⁾ en iets verder, ‘het spreekt van zelf, dat een zaak die in gewone omstandigheden product is van twee dagen of twee uren arbeid, het dubbele waard moet zijn van een zaak die product is van éen dag of éen uur arbeid’,²⁾ daarmede op de gestelde vraag niet onduidelijk het eerstgenoemd antwoord gevend.

Dan weder heet het: ‘de waarde van een zaak voor den persoon die het bezit ... is gelijk aan de hoeveelheid arbeids die zij hem in staat stelt in ruil te verkrijgen,’³⁾ waarmede dus de waarde van de zaak verklaard is uit de productiemoeite der zaken die men er voor inruilt.

En iets verder⁴⁾ plaatst Smith in één adem naast deze tweede oplossing der vraag nog een derde wanneer hij zegt: ‘wat elke zaak inderdaad waard is voor hem die haar heeft verkregen, en die er over wil beschikken of haar tegen iets

1) W.o.N.I 54.

2) W.o.N.I 81.

3) W.o.N.I 54.

4) W.o.N. ibid.

[p. 13]

anders wenscht te ruilen is de inspanning en moeite die zij hem zelf bespaart, en die zij kan leggen op de schouders van anderen’.

Het is eene verdienste van Ricardo, die op deze onduidelijkheid bij Smith het eerst de aandacht vestigde, haar, gelijk later blijken zal, te hebben opgelost.

Intusschen geeft alleen de eerste oplossing van Smith gezonden zin; alleen zij, al is zij ook geheel ontoereikend om het waardeverschijnsel te verklaren, is in overeenstemming met althans zeer vele prijsvormingen op de openbare markt.

De tweede verklaring, dat de waarde van een zaak zou afhangen van den arbeid noodig geweest ter productie van de zaken die men in ruil voor de zijne ontvangt leidt tot een onhoudbare cirkelredeneering. Denkt men zich toch twee zaken, b.v. a en 2b, die tegen elkander geruild worden, en vraagt men nu wat is de waarde van elk van deze, dan wordt men voor de waarde van a verwezen naar den arbeid ter productie van 2b benoodigd, en voor die van 2b weder teruggestuurd naar a. Een fatale cirkel waaraan geen ontkomen is.

Evenzeer onjuist is de stelling, dat de waarde eener zaak zou ontleend worden aan de productiekosten die haar bezit den eigenaar bespaart. Bij den tegenwoordigen toestand der maatschappij met zijn zoover mogelijk doorgevoerde verdeeling van den arbeid, overtreft de productiemoeite, die den eigenaar zelfs van den minst waardige zaak zich zou moeten getroosten om haar zelf voorttebrengen in den regel ver de werkelijk bestede productiemoeite.¹⁾ De ervaring leert echter dat, voor zoover de ruilwaarde der goederen ook thans nog door de waarde der productiefactoren die ze voortbrachten wordt geïnfluenceerd, dit alleen geschiedt door de werkelijk

1) Vgl. v. Böhm-Bawerk. Kapital und Kapitalizins I. 431 v.v. Zie ook Prof. A. Beaujon ‘Nog iets over weelde’. Econ. 1882, p. 387.

[p. 14]

bestede productiekosten, en niet door die welke door den toevalligen eigenaar ter reproductie zouden moeten worden aangewend. Deze kosten zouden stellig van eigenaar tot eigenaar om allerlei redenen niet onbelangrijk verschillen, en dus nooit tot een algemeen geldende ruilwaarde (waarvan hier toch alleen sprake is) kunnen voeren.

Ofschoon dus de waardetheorie van Smith uiterst vaag is, en hij zijn bedoeling meer doet vermoeden dan uitdrukkelijk formuleert, meen ik toch dat men hem moet beschouwen als de geestelijke vader der kostentheorie, en dus de vraag welke arbeid is het die een zaak waarde verleent, aldus moet beantwoorden: de arbeid die noodig was om de bedoelde zaak te produceeren en ter markt te brengen. Van de drie antwoorden die op de gestelde vraag door Smith gegeven worden, is dit het eenige dat niet noodzakelijk en altijd met de werkelijkheid in strijd is.

Smith's theorie is nog op een ander punt in tegenspraak met zich zelf. en deze tegenspraak is oorzaak geworden dat Ricardo, onder den schijn haar op te lossen, Smith's waardeleer, die toch reeds principiëel onjuist was, heeft gereproduceerd in een vorm waarin zij tot allerlei misverstand kon aanleiding geven, en dit ook werkelijk gedaan heeft.

Men zal uit de schets van zijn waardeleer die ik hierboven gaf, wellicht de conclusie getrokken hebben, dat Smith niet een maar twee theoriën omtrent den oorsprong der waarde verkondigt. Eerst leert hij dat het de arbeid is noodig om een zaak voorttebrengen, die haar waarde verleent: arbeid was de eerste prijs die men voor de goederen betaalde. Zoodra hij er echter toe overgaat het waardeverschijnsel zooals het zich in de tegenwoordige maatschappij voordoet, te verklaren, laat hij den arbeid als eenige waardebron weder varen. De waarde van een zaak moet thans, nu kapitaal en grond niet meer ter beschikking van allen maar van enkelen zijn, zóó groot wezen, dat in haar niet slechts de arbeid,

[p. 15]

maar ook grond en kapitaal een vergoeding vinden voor de door hen bij de voortbrenging gepresteerde diensten. Niet langer is het de arbeid die bij uitsluiting waarde schept; ook grond en kapitaal werken mede, om aan de in aller noodzakelijke samenwerking voortgebrachte zaak waarde te verleenen.

De arbeid die in een voorhistorische maatschappij zonder particulier eigendom, bij uitsluiting waardebron was, heeft van deze plaats thans een deel moeten inruimen aan grond en kapitaal.

Is hier niet inderdaad Smith in tegenspraak met zichzelf? Plaatst hij niet gelijk Wieser zegt¹⁾ een empirische verklaring der waarde, geldend voor de tegenwoordige maatschappij, naast een philosophische die voor praehistorische toestanden geldt? Zijn deze beide in overeenstemming te brengen?

Mij dunkt van ja. - Ofschoon Smith het eerst in de tweede plaats geeft, moet meen ik het zwaartepunt van zijn waardeleer gelegd worden in het empirisch deel er van. Vandaar uit moet zijn geheel stelsel beschouwd en begrepen worden. Doet men dit, dan zal men geloof ik tot de conclusie komen dat, gelijk ik reeds zeide, Smith in zijn Inquiry de eerste geweest is, die de waarde der goederen heeft zoeken te verklaren uit hun productiekosten.

Het algemeen bekend verschijnsel dat in den regel niemand een productie aanvangt, wanneer niet vooraf met eenige zekerheid mag verwacht worden, dat de waarde van het product hem ten minste de waarde van zijn productiekosten vergoedt, was ook Smith niet ontgaan. Te vragen wat den producent er toe bewoog zijn productiemiddelen aan te wenden ter voortbrenging van juist deze bepaalde zaak, daaraan dacht. Smith nog niet. Hij bleef staan bij het oppervlakkig, in 't oog loopend verband tusschen de waarde van product en

1) In de voorrede tot zijn ‘Natürliche Werth’.

[p. 16]

productie-kosten, en bepaalde zich tot het meer of min wetenschappelijk formuleeren van deze stellingen: de waarde van het product is gelijk aan zijn productie kosten; de prijs hangt af van de invloeden van vraag en aanbod.

Hierdoor was voor een zeer groote reeks waardeverschijnselen een verklaring gevonden; reden genoeg zeker om bij den toenmaligen stand der wetenschap den grooten opgang te verklaren dien Smith's waardetheorie maakte. Een zoo eenvoudige algemeenbevattelijke theorie over een verschijnsel dat aan ieder bekend maar nog nooit opzettelijk onderzocht was, een theorie, die bovendien in een zeer groot aantal gevallen door de praktijk bevestigd werd, moest wel ingang vinden. Grond, kapitaal en arbeid werken samen om verre het meerendeel der goederen die voor den mensch waarde hebben te zijner beschikking te stellen. Geen van deze drie doet dit echter uit motieven van algemeen belang; uitsluitend het eigenbelang is hierbij aan het woord. Ieder eischt een vergoeding voor de door hem geleverde diensten, en men is gedwongen die te geven. Derhalve moeten in normale omstandigheden in de waarde van elke zaak deze drie elementen vereenigd zijn.

In de oudste tijden echter die wij ons denken kunnen stond de mensch geheel vrij tegenover de natuur. Van kapitaal nog geen sprake; vruchtbare grond in overvloed voorhanden. Niets was noodig om de weinige behoeften die de mensch zich bewust was te bevredigen, dan zich daarvoor in te spannen, arbeid te verrichten. En voor zoover wellicht reeds eenig kapitaal daarbij werd aangewend, was dit waarschijnlijk toch nog zóo primitief, dat het door ieder betrekkelijk gemakkelijk verkregen kon worden. De productiekosten van een zaak bestonden nog uitsluitend uit arbeidsverrichtingen. Alleen deze behoefden derhalve in de waarde der zaak zich beloond te zien. Het is in dezen stand van zaken dus uitsluitend de arbeid, die een zaak waarde verleend, omdat alleen

[p. 17]

arbeid ‘productiekosten’ is. Smith's arbeidstheorie had voor de maatschappij waarvoor zij gelden moest, dezelfde beteekenis als de kostentheorie voor de onze¹⁾

Zóó moet, meen ik, Smith's leer worden geïnterpreteerd, en zóo valt tevens in haar alle tegenstrijdigheid weg²⁾. Zij was in zich zelf een geheel, en behoefde volstrekt niet met zich zelf verzoend of in overeenstemming gebracht te worden.

Alleen was zij volkomen onvoldoende om het wezen der waarde te verklaren, daar zij niet inzag dat niets waarde kan verleenen wat niet zelf waarde bezit, en op de vraag waaraan ten slotte grond, kapitaal en arbeid hun waarde, die zij op het gemeenschappelijk product overdroegen, ontleenden geen antwoord wist te geven.

Hierover intusschen eerst in het tweede hoofdstuk van dit proefschrift uitvoeriger.

Vraagt men een bewijs, dat in het bovenstaande werkelijk Smith's gevoelen met juistheid is terug gegeven, dat het

1) Zeer juist zegt v. Wieser (Grundzüge p. 105): ‘die Arbeitstheorie ist eine umgestaltete Kostentheorie’. v. Böhm-Bawerk (l.l. p. 428 v.v.) gaat van het gevoelen uit dat Smith werkelijk ‘das Arbeitsprincip’ d.i. het beginsel dat alle waarde ook thans nog aan arbeid haar ontstaan dankt, heeft geleerd, zij het ook niet zoo onbeperkt als velen meenen. Hoe scherp en interressant ook de bestrijding is door v. Böhm van dit waardebeginsel geleverd, meen ik om de bovenstaande redenen toch dat men ten onrechte het aan Smith toeschrijft. Men mag de beroemde plaats van Smith: ‘in that early and rude state of society’ enz. (W.o.N.I. 81) niet uit zijn verband rukken. En het vijfde en zesde hoofdstuk van Smith's eerste boek in onderling verband beschouwend kan ik tot geen andere slotsom komen dan dat het Arbeitsprincip bij Smith niets anders is als een kostentheorie voor een primitieve maatschappij.

2) v. Wieser in het reeds meermalen geciteerd, hoogst belangrijke Vorwort tot zijn werk ‘der Natürliche Werth’ schijnt, (pag. IV) zonder de zaak aan een bijzonder onderzoek te onderwerpen, te meenen dat in werkelijkheid Smith's waardetheorie met zichzelf in strijd is. Ik hoop er in geslaagd te zijn aangetoond te hebben waarom dit naar mijne meening niet het geval is. Dat echter de vermeende tegenstrijdigheid aan Ricardo zijn hoofdstuk ‘On value’ in de pen gaf, zal ik Prof. v. Wieser allerminst tegenspreken.

[p. 18]

werkelijk zijn bedoeling was de leer der productiekosten als waardebron te verkondigen, dan verwijs ik naar de zinsnede, waarin hij zijn empirische waardeleer aan zijn philosophische schakelt.

Smith gevoelt, nadat hij heeft aangetoond hoe de ruilwaarde van iedere zaak drieërlei: ‘loon, rente en pacht’, bevat, dat men zal trachten hem met zich zelf in strijd te brengen. Empirische en philosophische waarde zijn echter volgens hem in wezen één, want, zegt hij: ‘arbeid meet de waarde niet slechts van dat deel van den prijs dat in arbeid kan worden opgelost, maar evenzeer van het deel dat zich in pacht, en van dat hetwelk zich in rente oplost’¹⁾. Hiermede wordt in duidelijke woorden de algemeengeldigheid van de kostentheorie gevindiceerd.

Kapitaal is bespaard en ter productie bestemd arbeidsproduct, en de arbeid die er in gerealiseerd werd bepaalt zijn waarde omdat hij zijn ‘productiekosten’ is. - De productiekosten zoo algemeen mogelijk en voor alle tijden waardebron, ziedaar dus Smith's leer. Uitvoerig ontwikkeld wordt zij echter niet; alleen aangeduid. Dit is te betreuren, daar het betoog b.v. dat de bodem zijn waarde ontleent aan den arbeid, noodig geweest om hem in privaat eigendom te brengen, stellig zeer interessant zou geweest zijn!

Ik hoop dat het mij gelukt zal zijn aan te toonen, dat inderdaad Smith's waardeleer een afgerond geheel vormde, en men ten onrechte hem verweet twee waardetheorieën voor een verkondigd te hebben. Intusschen op zijn tijdgenooten maakte zijn theorie nog den indruk tweeslachtig te zijn, en met name Ricardo stootte zich aan de vermeende contradictie²⁾. Toch achtte ook hij er een uitlegging aan te kunnen geven, die naar hij meende, haar tot oplossing zou

1) W.o.N.I. 86.

2) Vergelijk v. Wieser Natürliche Werth. p IV.

[p. 19]

brengen. En hiermede komen wij aan Ricardo's begrippen omtrent waarde.

Ricardo vangt het eerste hoofdstuk van zijn ‘Principles’, dat over waarde handelt, aan met Smith's onderscheiding tusschen gebruikswaarde en ruilwaarde over te nemen¹⁾. Gebruikswaarde hangt af van nuttigheid; ruilwaarde echter, die alleen kan voorkomen bij goederen die nuttigheid hebben, ontspringt uit twee bronnen: hun schaarschte, en de hoeveelheid arbeid noodig om ze te produceeren²⁾.

Uit de geciteerde zinsnede blijkt reeds hoe Ricardo dezelfde fout beging als Smith, door zich, met niet veel meer dan stilzwijgend voorbijgaan der gebruikswaarde³⁾, tot de ruilwaarde der goederen te bepalen.

De ruilwaarde van sommige goederen, n.l. die wier aantal om welke reden dan ook voor willekeurige vermeerdering niet vatbaar is, vloeit uitsluitend voort uit hun schaarschte. De hoogte hunner ruilwaarde is geheel onafhankelijk van de hoeveelheid arbeid te hunner productie noodig, maar wordt bepaald door de mate van gegoedheid en de neigingen van hen die begeerig zijn deze zaken te bezitten.

1) Dat de onderscheiding tusschen ruil- en gebruikswaarde door Smith niet het eerst gemaakt, maar ontleend werd aan de werken der physiocraten, zie Mr. T.M.C. Asser. ‘Het Staathuishoudkundig begrip der waarde’, p. 28.

2) Principles, p. 9 (Ik citeer de editie M^c. Culloch, London 1876). ‘possessing utility, commodities derive their exchangeable value from two sources: from their scarcity, and from the quantity of labour required to obtain them’. Hoe bij goederen, die in vergelijking tot de behoeften die zij bevredigen moeten, schaarsch zijn, evenals bij de in overvloed voorhanden (niet-economische) goederen, het nooit de arbeid kan zijn die hen waarde verleent, zal hoop ik hieronder voldoende blijken.

3) Deze als tegenstelling tot ruilwaarde zeer ongelukkig gekozen term, (immers ook wanneer men een zaak verruilt, gebruikt men haar, zij het ook op eenigszins bijzondere wijze; de bedoeling van de term is, de waarde die een zaak heeft met het oog op de directe bevrediging der behoeften van haar eigenaar), wordt hier gebruikt, omdat men, Smith en Ricardo citeerende, natuurlijk nog niet van subjectieve waarde spreken mag.

[p. 20]

Daar deze artikelen volgens Ricardo echter slechts een zeer klein deel uitmaken van de goederen, die dagelijks op de markt geruild worden, laat hij ze verder buiten beschouwing¹⁾.

De ruilwaarde dan van alle goederen, wier hoeveelheid voor onbeperkte vermeerdering vatbaar is, werd ‘in the early stages of society’ bepaald door de hoeveelheid arbeids aan elke der onderling te ruilen zaken besteed.

Ricardo interpreteert hier Smith's stelling dat de productiekosten de waarde eener zaak bepalen in den zin dat het de productiekosten van de zaak zelve zijn die worden bedoeld. In een uitvoerige polemiek met Smith betoogt hij, hoe hier

1) Princ. p. 10. Knies (Credit II. 61) meent dat hieruit blijkt dat Ricardo's doel was, niet een geheele waardetheorie te geven, maar slechts na te gaan den invloed der productiekosten, op de ruilwaarde. Ik kan mij met deze beschouwing niet vereenigen; niet op wat Ricardo ten slotte werkelijk ons in zijn Principles gegeven heeft, maar op hetgeen zijn bedoeling was bij het schrijven er van; komt het hier aan. De monopoliegoederen uitzonderende, wenscht Ricardo het waardeverschijnsel bij de overige goederen wel degelijk in vollen omvang te ontleden en verklaren, en begint daartoe bij ‘the early stages of society’, waarvan Smith gesproken had, om te eindigen in onze tegenwoordige maatschappij.
Een invloed van de productiekosten op de ruilwaarde gelijk b.v. de neo-economen dien aantoonden, en waarbij het waardeverschijnsel bestaat buiten de kosten om, was Ricardo nog volmaakt onbekend. De ruilwaarde ontspringt naar zijne meening direct uit de productiekosten en moet uit deze verklaard worden, in wezen en grootte. Dat overigens de beteekenis der schaarschte voor het waardeverschijnsel door Ricardo verre wordt onderschat, is door Knies zeer juist aangetoond. Terecht schrijft hij: ‘schon nach Ricardo's eigner Ausführung gehören ja hierher (d.i. tot de goederen wier waarde door de Seltenheit als Werthquelle beheerscht wordt) die gesammten rentetragenden Grundstücke - also wie viele und wie bedeutsame Güter! Einer genaueren Erwägung ergiebt sich ja aber auch, dass das Merkmal der relativen Seltenheit (gegenüber einem Gebrauchsbegehr) geradezu allen tauschwerthigen Gegenständen eignet und sie scheidet von den freien Gütern, welche in überschüssiger Menge für unseren Bedarf vorhanden sind! Auch jene Güter, die Ricardo beispielsweise anführt: die Statuen, Gemälde, Weine, Bücher, Münzen, sind ja nicht bloss selten, sondern haben auch Arbeit bei ihrer Herstellung gekostet!’ - Zie ook von Böhm Kapital I, 438.

[p. 21]

onmogelijk bedoeld kunnen zijn de productiekosten waarover men door afstand of ruil eener zaak de beschikking erlangt. Daarmede heeft hij Smith's betoog gezuiverd van eene onduidelijkheid, die het gelijk boven bleek (pag. 12) ontsierde.

Smith heeft door aan te toonen, hoe in de meest primitieve maatschappelijke toestanden de menschelijke arbeid inderdaad de oorsprong der ruilwaarde is, een stelling verkondigd van ‘de grootste beteekenis voor de economie’ meent Ricardo. Immers zij geldt ook thans nog; zien wij onder welke voorwaarden.

Zelfs in de oudste tijden is eenig kapitaal, hoe gering en hoe primitief ook, ter productie noodig geweest; de menschelijke arbeid alléén was nooit voldoende om in onze behoeften te voorzien. Dit kapitaal is echter evenzeer arbeidsproduct, en het eindproduct zal grooter waarde bezitten, mede naar mate het kapitaal, waarmede het werd voortgebracht, ten koste van meer arbeid ontstaan is, of aan spoediger bederf of vernietiging is blootgesteld.

In een eenvoudige maatschappij, waar het kapitaal in den regel nog in handen is uitsluitend van hen, die het zoowel voortbrachten als ter productie aanwendden, en waar voorts de hoeveelheid arbeids noodig ter voortbrenging der verschillende soorten van kapitaal tamelijk gelijk is, terwijl tevens deze soorten in duurzaamheid onderling niet veel verschillen, is het, in het algemeen gesproken, nog de absolute hoeveelheid arbeids noodig ter voortbrenging van de eindproducten (inbegrepen de arbeid in het kapitaal belichaamd) die hun onderlinge ruilwaarde bepaalt.

Naarmate echter de maatschappij zich meer ontwikkelt, worden allerlei vormen van kapitaal noodig, die onderling zeer verschillen zoowel wat duurzaamheid als wat de wijze van hun voortbrenging betreft. Dit heeft het belangrijk gevolg, dat verandering der waarde van den arbeid de waarde van producten voortgebracht in samenwerking van arbeid

[p. 22]

met kapitaal van verschillende duurzaamheid b.v., verschillend influenceert¹⁾.

Deze invloed van de onderlinge verhouding tusschen loon en rente op de prijzen wordt met groote uitvoerigheid door Ricardo in de vierde afdeeling van zijn hoofdstuk ‘On value’ ontwikkeld. Het betoog en de voorbeelden, door Ricardo aangevoerd, hier in hun geheel over te nemen of te bespreken schijnt mij onnoodig. De conclusie waartoe hij komt is echter uiterst belangrijk; in de tegenwoordige maatschappij is de arbeid niet langer de absolute waardebron; hij is dit nog slechts relatief d.w.z.: in zooverre de verhouding tot kapitaal waarin bij twee productieprocessen de arbeid aan de productie deelneemt dezelfde is, is het deze arbeid die de ruilwaarde der producten bepaalt. Worden twee zaken voortgebracht door gelijke hoeveelheden arbeids in verbinding met kapitaal van ongelijke waarde, of met gelijkwaardig, maar ongelijk in vast en vlottend verdeeld, kapitaal, of met gelijke hoeveelheid kapitaal maar van verschillende duurzaamheid, hun ruilwaarde zal verschillend zijn. Alleen daar waar aan de productie van twee zaken wordt deelgenomen door relatief gelijke hoeveelheden gelijksoortig kapitaal en arbeid, zal hun ruilwaarde zich verhouden als de hoeveelheden arbeids, die hun voortbrenging onder de minst gunstige voorwaarden kostte. Dit alles is een gevolg daarvan, dat de eigenaars van het kapitaal dit natuurlijk niet voor niets ter productie bestemmen, maar aanspraak maken op een vergoeding, een rente. Daar het product dus tusschen arbeider en kapitalist²⁾ verdeeld moet worden, volgt hieruit, dat ‘er geene rijzing kan zijn in de waarde van den arbeid of zij gaat gepaard met rentedaling’³⁾ en omgekeerd.

1) Cf. von Böhm, Kapital I, 404, die betoogt hoe dit verschil met het bestaan der kapitaalrente identisch is.

2) In den ruimen zin thans genomen, waarin de term ook den grondeigenaar omvat.

3) Principles, pag. 23. Uit de volgende plaatsen onder meer kan men zien dat in het bovenstaande Ricardo's waardetheorïe met juistheid werd weergegeven: ‘if men employed no machinery in production, but labour only, and were all the same length of time before they brought their commodities to market, the exchangeable value of their goods would be precisely in proportion to the quantity of labour employed. If they employed fixed capital of the same value and of the same durability, then, too, the value of the commodities produced would be the same, and they would vary with the greater or less quantity of labour employed on their production’. (p. 21) ‘It will be seen then, that in the early stages of society, before much machinery or durable capital is used, the commodities produced by equal capitals will be nearly of equal value, and will rise or fall only relatively to each other on account of more or less labour being required for their production; but after the introduction of these expensive and durable instruments, the commodities produced by the employment of equal capitals will be of very unequal value, and although they will still be liable to rise or fall relatively to each other, as more or less labour becomes necessary to their production, they will be subject to another, though a minor variation also from the rise or fall of wages and profits’ (p. 27). ‘The exchangeable value of all comodities...... is always regulated, not by the less quantity of labour that will suffice for their production under circumstances highly favourable,..... but by the greater quantity of labour necessarily bestowed on their production by those..... who continue to produce them under the most infavourable circumstances; meaning - by the most unfavourable circumstances, the most unfavourable under which the quantity of produce required renders it necessary to carry on the production’. (pag. 37) Vooral deze laatst geciteerde plaats komt mij voor hoogst belangrijk te zijn, daar er uit blijkt, hoe de grondstelling der waardeleer, de waarde van elke hoeveelheid goederen wordt bepaald door de waarde van ‘het laatste toevoegsel’, door Ricardo reeds werd voorgevoeld. Ik meen er een voorbode van de latere Grenznutzentheorie in te mogen zien.

[p. 23]

Vraagt men waaraan de productiefactoren, kapitaal en arbeid, hun waarde ontleenen, dan moet onderscheiden worden. Kapitaal, voor zoover product ontleent zijn waarde op de bovengeschetste wijze aan zijn productiekosten¹⁾. De oorsprong der waarde van den arbeid blijkt niet; haar grootte echter wordt bepaald door de wet van vraag en aanbod²⁾.

Voor den bodem geldt weder een andere regel. De oorsprong der pachtwaarde van den grond ligt niet in den bodem zelf, maar in de waarde van de producten die hij afwerpt. Graan

1) Principles p. 16 v.v.

2) Princ. p. 12.

[p. 24]

is niet hoog in prijs omdat pacht betaald wordt, maar pacht wordt betaald omdat graan hoog in prijs is¹⁾. En de hoegrootheid der pacht hangt af van een vergelijking, en wel van de opbrengst van het stuk grond welks pacht men kennen wil, met die van het slechtste stuk grond welks bebouwing onder gegeven omstandigheden nog rekening geeft. Zij stijgt naarmate extensiever bebouwing slechter grond in cultuur, of intensiever bebouwing de betere eigenschappen van het goede land meer tot ontwikkeling brengt²⁾. Door iedere oorzaak derhalve die bij bovengenoemde vergelijking het verschil grooter maakt³⁾.

Wij bewegen ons hier op een inderdaad overbekend terrein, en hebben daarom getracht zoo beknopt mogelijk Ricardo's begrippen over waarde terug te geven. Ik hoop niet, dat wat hierdoor aan beknoptheid gewonnen werd, aan volledigheid verloren ging.

Zien wij terug.

Bijna zou men zeggen zooveel soorten goederen zooveel soorten waarde. De waarde der kapitaalgoederen, grond, kapitaal,

1) Princ. p. 39.

2) Verg. Wieser. Natürl. Werth 114 v.v.

3) Cf. vooral Princ. Chapter II. De groote leemten in Ricardo's grondrentetheorie, en met name de principiële fout die Ricardo begaat door het probleem der grondrente niet op te vatten als een deel van de theorie ‘der natürlichen Zurechung des productiven Ertrages’, werden met groote scherpte en helderheid in het licht gesteld door von Wieser Natürliche Werth § 34. - Zeer juist schrijft hij: ‘dort wo ein reine Differentialrente besteht, ist also Land Theilweise eingeschränkt (in den besseren und besten Classen) und Theilweise in Ueberfluss (in den schlechteren), Capital und Arbeit dagegen durchaus eingeschränkt verfügbar.’ - Daar het nu zeer wel mogelijk is, dat land alléén in beperkte hoeveelheid aanwezig is (men denke zich een vruchtbaar eiland), terwijl het niettemin een grondrente afwerpt, volgt hieruit reeds dat Ricardo's theorie niet voldoende is om het verschijnsel der grondrente te verklaren. De fout is dat Ricardo zich buiten de Differentialrente geen grondrente schijnt te hebben kunnen denken. Dat analogiën van de Ricardiaansche Differentialrente ook bij het kapitaal voorkomen, zie Wieser t.a.p. in de noot op pag. 118.

[p. 25]

en arbeid, wordt in oorsprong en grootte verklaard (en voor zooveel arbeid betreft, gelijk bleek, niet verklaard) als hierboven werd aangetoond, d.w.z. op een wijze dat voor alle drie verschillende regels gelden. En de waarde der ‘finaalgoederen’¹⁾ (met uitzondering der monopoliegoederen voor wie weder andere wetten gelden, wetten door Ricardo intusschen wel aangeduid, maar niet verder onderzocht) wordt ontleend aan hun productiekosten, waaronder, ceteris paribus, de arbeid toongevend is.

Kan men in het licht dezer feiten Wiesers kritiek, die in de boven geciteerde uitspraak²⁾ Ricardo verwijt eigenlijk geen waardetheorie verkondigd te hebben, te scherp noemen?

Men staat wonderlijk verlegen, wanneer men zich een oordeel wil vormen over de beteekenis van Ricardo's waardetheorie. Aan den éénen kant wordt men bij het lezen van zijn ‘Principles’ telkens getroffen door geniale grepen, waardoor Ricardo als 't ware anticipeert op hetgeen de wetenschap eerst veel later tot ontwikkeling zou brengen. Ricardo's waardeleer lezende na die van Smith valt dit in het bijzonder in het oog. Maar daartegenover staan zoo tallooze plaatsen, die ontsierd worden door vaagheid in uitdrukking, en die blijk geven dat de schrijver zijn thema ten slotte toch niet geheel doordacht, niet op de punt van de naald bekeken heeft, dat men zijn werk teleurgesteld en ontmoedigd ter zijde legt³⁾.

1) Deze door Prof. Beaujon in de litteratuur ingevoerde term schijnt mij zeer gelukkig weer te geven wat Carl Menger ‘Güter der ersten Ordnung’ noemt, n.l ‘Güter die in unmittelbaren Causal-zusammenhang mit der Befriedigung unserer Bedürfnisse stehen’ (Grundsätze der Volkswirthsshaftslehre p. 8).

2) Zie pag. 1.

3) Er kon wel geen meer waardeerende kritiek van Ricardo gegeven worden dan door Roscher geschiedde, die eens schreef dat ‘Ricardo behoort tot die uitnemende geesten, van wien het in de hoogste mate loonend is, ook hun fouten zorgvuldig te overdenken’ Belangrijk is ook wat Roscher hij dezelfde gelegenheid (Lit. Centralblatt 1878 No. 1) à propos van Ricardo tot de historische school, wier erkend hoofd en stichter hij is, zeide: ‘um so heilsamer wird ihn (n.l. der Deutschen National-ökonomik) eine gründliche Anwendung der Ricardo'schen Methode für ihre jeweilige Vorarbeiten sein, da (Hand aufs Herz!) gerade die heutzutage bei ihr vorherrschenden Richtungen, die historisch-statistische und die praktisch-politische, nur allzusehr zu einer gewissen Verschwommenheit der theoretischen Analyse hinneigen. Eben hiergegen ist die beste Cur eine liebevolle Vertiefung in Ricardo, so dasz man wohl ein bekanntes Wort Quinctilians hierauf anwenden könnte: ille se profecisse sciat cui Ricardo valde placebit’. Had de historische school dezen raad steeds voor oogen gehouden, dan zou de hevige strijd, gevoerd tusschen haar en de richting reeds door Roscher de ‘isoleerende’ genoemd, voorkomen zijn, zeker in het belang der wetenschap. Thans moest nog onlangs von Böhm zich in geheel gelijken geest tot de historische school richten. Zie Gött. gel. Anzeigen, Juni 1889, in een bespreking van Brentano's rede over ‘die klassische Nationalökonomie’ en Conr. Jahrb. N.F. XX p. 75 v.v.

[p. 26]

Intusschen Ricardo's waardeleer om haar zelfs wille te ontleden en te beoordeelen, is thans mijn doel niet. Ik wensch hier ten slotte, nu wij Ricardo's theorie ontvouwd hebben, te wijzen op het verband tusschen Smith en Ricardo, en de vraag te beantwoorden, in hoeverre deze Smith's theorie juist ingezien, en eventueel ontwikkeld heeft.

En dan komt het mij voor, dat Ricardo, voor zooveel betreft de voor willekeurige vermeerdering vatbare goederen, Smith's waardetheorie, die hij meende te verbeteren, in verkeerde banen geleid heeft. De vermeende tegenstrijdigheid tusschen Smith's empirische en philosophische waardetheorie, waarbij ik hierboven uitvoerig stil stond, was Ricardo niet ontgaan. Ik hoop dat het mij gelukt is aan te toonen, op welke wijze deze schijnbare tegenstrijdigheid weg te nemen is; door namelijk Smith's philosophische uit zijn empirische waardetheorie te verklaren.

Ricardo zocht ook naar eenheid, maar ging juist omgekeerd te werk¹⁾ Uitgaande van het door Smith geteekend

1) Dit was zijn fout. Smith's waardeleer was in den grond een empirische; van Ricardo kan men dit meen ik niet getuigen. In zooverre mag men, tenzij dan dat men zijn hoofdstuk ‘On value’ beschouwt als een palimpsest van Smith's waardeleer, op Ricardo niet toepassen, deze treffende uitspraak van von Böhm (Conrad's Jahrbücher N.F. XX p. 91): ‘wahrscheinlich würde eine sorgfältige Erforschung zum Resultate führen, dass anch schon die in besonders hohem Grad als abstrakt-deduktiv verrufenen Lehren der klassischen Nationalökonomie durchaus nicht von Haus aus abstrakt-deduktiv, sondern ihrem letzten Ursprung nach empirische Lehren waren. Mir kommt es im höchsten Grade wahrscheinlich vor, dass die Theorie von Angebot und Nachfrage, die Arbeitswerth-theorie oder die Kostentheorie u.s.w. nicht ursprünglich aus einer Spekulation entstanden, sondern das Produkt einer groben empirischen Beobachtung waren’.

[p. 27]

prototype onzer maatschappij, waarin het alleen de arbeid was die den goederen waarde verleende, trachtte Ricardo aan te toonen hoe ook thans nog de verschillen in gepresteerden arbeid de verschillen in ruilwaarde der goederen verklaren, wanneer maar de verhouding tusschen dezen arbeid en het aangewend kapitaal (dat gelijksoortig moet zijn) als een constante factor gedacht wordt.

Dat het inderdaad Ricardo's bedoeling was Smith's theorie te verbeteren, mag, behalve uit het feit dat hij zich herhaaldelijk op diens waardeleer beroept en haar als uitgangspunt neemt van zijn betoog, wel reeds hieruit worden afgeleid, dat hij van de drie groote groepen van productiefactoren, grond, kapitaal en arbeid, juist den laatsten kiest om dezen, bij gelijk blijven der verhouding tot de anderen, tot waardebron bij uitnemendheid te maken. Met volkomen gelijk recht had Ricardo natuurlijk, mutatis mutandis, daartoe anders grond of kapitaal kunnen kiezen. Want dat bij de meeste productieprocessen de genoemde drie factoren in vereeniging onmisbaar zijn, en dat elk der drie voor de gepresteerde diensten op een belooning kan aanspraak maken, die derhalve door den prijs gedekt moet worden, deze waarheid wordt door Ricardo geen oogenblik miskend¹⁾

1) Een opzettelijk onderzoek naar de billijkheid der kapitaalrente als element der productiekosten ontbreekt bij Ricardo; maar daar hij, schrijvende in een tijd, vóordat de collectivisten de kapitaalrente als diefstal aan den arbeider gepleegd hadden trachten te veroordeelen, de rente herhaaldelijk noemt, zonder haar op eenige wijze te brandmerken, mag men hieruit wel afleiden, dat hij het goed recht der kapitaalrente volkomen erkende. Zeer juist schrijft von Wieser (Nat. Werth VI): ‘nur wenn der Zins eine Sache ist die ohne Zweifel gut ist, kann man so über ihn hinweggehen wie Ricardo’.

[p. 28]

Vanwaar dan die voorkeur voor den arbeid, als het niet is, omdat Smith op hem, als op den oudsten van alle productiefactoren, een bijzonderen nadruk had gelegd?

Ricardo heeft een universeeler waardetheorie gegeven dan Smith; aangaande de waarde der monopoliegoederen en van den bodem vindt men bij Ricardo denkbeelden, die men te vergeefs bij Smith zal zoeken, en ook de toevoeging, dat het de productiekosten onder de minst gunstige productievoorwaarden zijn, die de waarde van het product bepalen, is een oorspronkelijke en belangrijke verbetering van Smith's waardeleer, die verwijst naar de latere Grenznutzentheorie¹⁾, maar in het wezen der zaak hebben beiden dezelfde waardetheorie gehuldigd. Beiden zochten zij den oorsprong der ruilwaarde in de productiekosten²⁾.

Smith leefde in een tijd, waarin men gaarne verschijnselen van het maatschappelijk en staatkundig leven zag teruggevoerd tot een maatschappij onzer oervaders; men herinnere zich den grooten opgang dien Rousseau's Contrat Social maakte. Vandaar dat hem de lust te machtig werd, om de juistheid van zijn waardeverschijnsel te toetsen aan een praehistorische maatschappij, waarin nog geen eigendom bestond; en zoo kwam hij er toe om den arbeid bron van alle waarde te noemen³⁾.

1) Zie omtrent deze toevoeging Pierson Leerboek I 309.

2) Aan het slot van zijn ‘Principles’ formuleert Ricardo deze stelling nog eens met grooten nadruk tegenover Say en Lord Lauderdale, die gewezen hadden op de beteekenis van de wet van vraag en aanbod: The prices of commodities which are subject to competition, and whose quantity may be increased in any moderate degree, will ultimately depend, not on the state of demand and supply, but on the increased or diminished cost of their production.’ (Principles p. 234.)

3) Held (Sozialismus p. 52) zegt: ‘wenn Adam Smith sagte, dass aller Werth durch Arbeit und zwar durch die menschliche Arbeit als solche entsteht, so lag darin nicht nur ein Gegensatz zu der merkantilistischen ausschliesslichen Begunstigung einzelner Acten gewerblicher Thätigeit, sondern es lag darin zugleich der wahre und sittlich erhabene Gedanke, dass jede Arbeit als solche ehrenwerth sei und Achtung verdiene.’ Het komt mij reeds daarom onwaarschijnlijk voor, dat Smith's bedoeling bij het opstellen zijner arbeidstheorie hier juist weergegeven zou zijn, omdat deze bedoeling door Smith in zijn Inquiry nergens wordt uitgesproken, wat toch zeker niet overbodig geweest zou zijn.

[p. 29]

Ricardo miskende intusschen aard en strekking van dit betoog. Ook hij zag in de productiekosten den oorsprong der waarde, maar meende, al wist hij wel dat tot productiekosten nog meer behoort dan arbeid alleen, aan deze praehistorische waardebron van Smith ook nog voor onze tegenwoordige maatschappij een zekere bijzondere beteekenis te kunnen hechten, mits maar, zooals boven uitvoerig werd aangetoond, op het postulaat der relativiteit voldoende nadruk wierd gelegd.

Met groote scherpzinnigheid, wij erkennen het gaarne, werd deze stelling door Ricardo ontwikkeld; maar dat Smith's waardeleer er een stap verder door zou gebracht zijn kunnen wij niet inzien.

Plaatst men zich eenmaal op den bodem der kostentheorie, dan spreekt Ricardo's relative arbeidstheorie, die even goed gelijk wij zagen, een relative kapitaalstheorie had kunnen worden, eenvoudig van zelf. Zij is niets dan een tautologie, een min gelukkige paraphrase op de kostentheorie. Min gelukkig, omdat men, door op den arbeid zulk een bijzonderen nadruk te leggen, gevaar liep tot bedenkelijk misverstand aanleiding te geven. De ervaring heeft dit overvloedig doen uitkomen¹⁾.

1) Ricardo heeft trouwens zelf in zijn ‘Principles’ den eisch der relativiteit in de stelling dat arbeid waardebron is wel eens uit het oog verloren. Aan deze fout maakt hij zich reeds schuldig in het motto boven het eerste hoofdstuk van zijn werk. Hij stelt daar tegenover elkander de ‘betrekkelijke hoeveelheid arbeid’ ter productie noodig, die wel, en de (absolute) belooning ‘die voor dien arbeid betaald werd’ die niet de waarde der goederen zou beheerschen. Dit nu gaat niet aan. Wat in deze materie van den arbeid geldt, geldt ook van het loon, mits men beiden maar met denzelfden maatstaf mete.
De tegenstelling relatieve arbeid tegenover absoluut loon is een fout. En deze fout valt bij Ricardo te meer op, daar hij juist in sectie 4 en 5 van zijn eerste hoofdstuk betoogde den verschillenden invloed, die loonstijging heeft in industrieën waarin kapitaal (duurzaam of vlottend) in verschillende hoeveelheden werd aangewend, en hierdoor den grond heeft gelegd, waarop o.a. Mr. W.C. Mees in zijn Hoofdstukken later het verband tusschen loon en rente heeft kunnen ontwikkelen.
Ricardo vergeet herhaaldelijk in zijn eerste hoofdstuk, dat alleen de relative hoeveelheid arbeid ter productie besteed de ruilwaarde der goederen volgens hem bepaalt, en dit heeft zeker niet weinig er toe bijgedragen, dat zijn werk zoo grof door het collectivisme werd misverstaan.

[p. 30]

Ziedaar dan nu de zoo beruchte ‘arbeidstheorie’ in oorsprong en wezen ontleed. Mag men uit haar besluiten tot de leus: het geheele product worde volledig gegeven aan den arbeider? Steunt de waardeleer van de collectivisten, die de kapitaalrente beschouwt als een roof aan den arbeider gepleegd, op dezelfde beginselen? Heeft men recht Ricardo en Marx in één adem te noemen?

Wij zullen het antwoord op deze vragen thans gaan zoeken, en te dien einde in de eerste plaats de vraag hebben te beantwoorden, welke zijn de leerstellingen door het collectivisme gepredikt met betrekking tot den oorsprong en het wezen van het waardeverschijnsel.

Wij zullen ons bij dit onderzoek voornamelijk houden aan het werk van Karl Marx, ‘das Kapital’.

In de eerste plaats omdat de collectivistische waardeleer door Marx het volledigst is uiteengezet, en door hem principiëeler werd ontwikkeld dan door Rodbertus b.v.¹⁾

En voorts, omdat het collectivisme, voor zoover wetenschappelijk, nog steeds in Karl Marx zijn hoofd erkent, en niets doet dan zijn denkbeelden propageeren en populariseeren.

De strijd door de heeren C.A. Schramm en H. Bahr aangebonden tegen Schäffle, over de vraag welke beteekenis aan

1) Vgl. omtrent dit punt o.a.v. Böhm Bawerk Kapital I 427.

[p. 31]

Marx's waardeleer toekomt, als basis voor een nieuwe verdeeling der goederen onder de producenten¹⁾, gaat ons hier niet aan.

Het wordt toch ook door deze collectivisten niet ontkend (hoe zou dit ook mogelijk geweest zijn), dat Marx er naar gestreefd heeft het waardeverschijnsel in wezen en gevolgen te analyseeren. Hier nu is het slechts de vraag, in hoever deze analyse met die door Ricardo beproefd identisch is. Een beoordeeling, op grond zijner waardeleer, van hetgeen Marx gemeend heeft voor de toekomst te moeten eischen, ligt buiten mijn bestek. Voor een oordeel over het verband tusschen Ricardo en Marx is deze van geen belang.

1) Zie hierover Prof. d'Aulnis ‘het hedendaagsche socialisme’ pag. 99 v.v.