Verzameld werk. Deel 5

[p. 701]

XIX. Late renaissance en prae-barok in Italië (± 1540-± 1610)

1. Inleiding.

Globaal genomen vertoont de tweede helft van de XVIe eeuw de duidelijker ontwikkeling van die trekken, die ik als kenmerkend voor de late renaissance achtte. Wij staan op een grens: de geest van de renaissance is niet gedoofd, - de verheerlijking van de lichamelijke schoonheid wordt niet afgezworen, - maar midden onder verschijnselen, die bewijzen dat de ideeën van de renaissance hun waarlijk scheppende kracht verloren hebben, groeit een kunst, die aan een geheel andere levensbeschouwing beantwoordt. Maniërisme van den vorm is ten slotte slechts bijzaak in dien groten, positieven omkeer.

Trachten wij dien nog eens te omschrijven. De klassieke renaissance wilde normen vaststellen, universele, ideale waarden, herleid uit de zintuigelijke erkenning van de natuur, die natuur zijnde dezelfde in en rondom den mens. De late renaissance is een tijd, waarin crisis en gisting veelvuldiger en machtiger dan ooit te voorschijn komen. De onbevredigde geest vecht zich door naar nieuwe zekerheden. Hij zoekt die meer in zijn eigen gevoel, in zijn subjectieve opvattingen. Vandaar dat de kunst nu het gehele geestesleven insluit, vandaar nog de verscheidenheid in de voortbrenging, waaronder landschap

[p. 702]

en portret een aanzienlijker plaats innemen, vandaar ook de tegenstellingen, waar die tijd zo rijk aan is. De contrareformatie reageert tegen de vrijheid van het individueel geweten, maar werkt vooral op het gemoed. De tegenstellingen zijn er in de persoonlijkheid zelve, en meteen verbreedt zich de breuk tussen persoonlijkheid en wereld: dualisme tussen den mens en het lot, het mysterie, de geheime krachten die in en buiten hem heersen.

Van dat alles is Michelangelo de geweldigste praefiguratie. De tragische zin van het leven wordt wijder uitgebeeld door den ouden Tiziaan, Bruegel, Tintoretto. Bruegel wil begrijpen en bouwen door middel van de psychologische waarneming, - die zich ook bij de portrettisten verdiept, - terwijl Baroccio het affect laat overwegen. Baroccio en de Venetianen volvoeren de bevrijding van de schilderkunst door de triomfen van de kleur, die bij uitnemendheid de taal van de aandoening wordt. Greco brengt de synthese: verst gedreven uitdrukking van de maniëristische late-renaissance; terwijl Annibale Carracci en Caravaggio, met nieuwe doeleinden voor ogen, de wegen naar den eigenlijken barok openen.