Verzameld werk. Deel 5

5. Joachim Patenier.

Quinten Metsys heeft nog in andere richting het terrein van de schilderkunst uitgebreid: op den achtergrond van zijn Golgotha's en van sommige zijner portretten, wordt een belangrijke ontwikkeling van het landschap merkbaar.

In dat opzicht komt een eerste betekenis toe aan Joachim Patinir of de Patenier. Hij was geboren aan de Waalse Maas, te Dinant of in de buurt, en werd in 1515 in het Antwerpse gilde opgenomen. Hij stierf in 1524. Dürer, die hem te Antwerpen konterfeitte, - hij ziet er daar een man in de veertig uit, - heet hem den ‘gut Landschaftsmaler’; dat is tekenend: voor de eerste maal treffen wij de benaming aan; en ‘Landschaftsmaler’ was Patenier dan ook bij uitstek, nog meer gespecialiseerd dan Altdorfer in Duitsland. Het gewijde onderwerp, Doop van Christus (Wenen), Rust in Egypte (Madrid), en dergelijke, werd bij hem voorwendsel. Doch het landschap bleef toch het toneel voor een handeling; slechts bij uitzondering ontrolde hij een panorama door kleine figuurtjes gestoffeerd (Berlijn).

Blijkbaar is Patenier van Jeroen Bosch uitgegaan: hij sloot aan bij diens wijde uitzichten met romantisch karakter. Vooral het aardige, het vreemde, het verafliggende was toen gewenst: de rotsformaties in het Maasdal verschaften den meester stof genoeg. Men wilde ook talrijke bijzonderheden te aanschouwen krijgen: en eigenlijk zijn de landschappen van Patenier nog uit brokstukken samengesteld. Op een schilderij als de

[p. 684]

Rust op de vlucht naar Egypte, te Madrid (afb. 427), is de constructie zichtbaar; maar we kunnen toch aan de mogelijkheid van het geheel geloven. Die landschappen ‘vertellen wat’, en dikwijls veel: op elk plan is er detailwerk dat de aandacht ophoudt; maar elk afzonderlijk fragment is natuur-werkelijkheid. En de avond-verlatenheid van de oneindige vlakte, die zich achter of liever boven de Verzoeking van S. Antonius te Madrid (figuren van Metsys) uitstrekt, lijkt al vol moderne stemming (afb. 428).

Dat hij ontvankelijk was voor de lessen van den nieuwen renaissance-stijl, blijkt dikwijls uit de klare schikking en indeling naar evenwichtige horizontalen en verticalen, b.v. in den Doop van Christus (afb. 429), en niet minder uit de eenheid van toon in sommige landschappen, voornamelijk de in wonderbare blauwen badende Overvaart naar de Hel, te Madrid.

De Brunswijkse Monogrammist (vermoedelijk de te Antwerpen werkzame Jan van Amstel) gaat dan weer een stap verder: de landschappen, waar zijn figuren in staan, zijn intiemer, en doorgaans, als de onze, juist waargenomen; er is stemming, lichtspel en atmosfeer in, met fijne en tere achtergronden.

Iets van denzelfden aard merkt men dan in de landschappen van Herri met de Bles, waarschijnlijk een neef van Joachim Patenier (1480-±1550).