Verzameld werk. Deel 5

3. Gerard David.

Voor de schilderkunst konden we op een hechtere traditie steunen.

Gerard David noemde ik den laatsten der XVe-eeuwers. Met hem mogen we althans de kunstgeschiedenis van het spoedig vervallend Brugge besluiten. Maar in sommige opzichten kan zijn werk tevens gelden als een eerste benadering in Vlaanderen van den klassieken stijl.

Zijn mooiste panelen dagtekenen uit het eerste decen-

[p. 675]

nium van de XVIe eeuw: kanunnik Salviati met drie heiligen, te Londen (1501) de Doop van Christus, te Brugge (1502, de zijluiken ± 1508, afb. 419), het Mystisch Huwelijk van S. Catharina, te Londen, de Madonna met engelen en heiligen te Rouaan (1509, afb. 420), de wat jongere Engelse Groetenis te Sigmaringen (afb. 421a en b).

Daar leren wij het best zijn persoonlijkheid kennen. Gerard David is niet de schilder van de werkelijkheid, van het gebeurende: zijn diep godsdienstige inborst doet hem verwijlen bij het innerlijk-doorleefde, in de plechtigheid van een gemoed dat alleen naar het eeuwige is gewend. Zoals bij Van Eyck staan zijn personages afgezonderd, in zichzelf verzonken, ademend in dezelfde gewijde stilte die hun zielen verenigt, - in het schilderij te Rouaan, het volledigste wat hij ons naliet, is er de wereld zelfs niet meer, - geen ander gebaar, dan soms de zachte beweging van een fijne hand, waar het woordenloze gebed uit spreekt. Wat bij Memlinc naar lieftallig ‘genre’ overhelde, krijgt bij David de waardigheid van een symbolische handeling. Er wordt alleen geluisterd naar de geheimenis van het goddelijke. Maar nu hij nog eens den haast rituelen ernst van de oude schoonheid laat herrijzen, is het of die schoonheid zich met hem voortaan terugtrekken moest in zwijgenden droom, er hangt al zekere loomheid over, de lucht van een Brugge, dat door den dalenden dood nog verinnigd wordt.

Die ernst eist weer den monumentalen vorm van Van Eyck, thans verheven door de bredere macht van Van der Goes. Daarin ligt niet alleen het meevoelen met Van Eyck's grootheid en rust, die de ingetogen vroom-

[p. 676]

heid van Gerard David voldeed, maar ook de nieuwe strekking naar vereenvoudiging en regelmaat, die de klassieke kunst der volbrachte renaissance kenmerken moest, reeds te ontwaren was in de samenstelling van sommige Memlincs, - ik noem b.v. de Madonna te Chatsworth of het Mystisch Huwelijk van S. Catharina in het Louvre en te Brugge (afb. 250), - en nu bij David stelselmatiger wordt doorgedreven, tot in de bijzonderheden van elke figuur, de trekken van het gezicht, de plooien van het kleed of de schikking van het haar. In dat zoeken naar het streng-gebouwde en het algemeentypische, ten dienste gesteld van een schoonheids-ideaal, komt hij op natuurlijke wijze dichter bij de Italianen te staan. Hij doet wel eens aan den ouden Bellini denken. Hij neigt naar stilering van de samenvattende lijn, waardoor zijn mensen als op een hoger vlak dan het aardse verschijnen. Hij tracht naar een synthetischen rythmus van gestalten en omgeving. Men merke b.v. hoe hij in den Doop van Christus langs samenhangende lijnen en massa's het oog geleidelijk en zeker naar de diepte toe voert, terwijl de poëzie van het woud de edele stemming begeleidt en verhoogt: niet alleen een aanzienlijke vooruitgang in de weergave van natuur en ruimte, maar wat nog gewichtiger wordt: hier is de eenheid, hier is het evenwicht van figuren en landschap verwezenlijkt. Hetzelfde beginsel van architectonische ordening past David zelfs in zijn kleur toe. Na Van Eyck had vooral Van der Goes den zin voor coloristische samenstelling gehad. David ontwikkelt hem logisch verder, laat hem in de Heilige Vergadering te Rouaan zegevieren, bereikt daar een harmonie die geen voor hem in die mate gekend had.

[p. 677]

Waarna hij dit nog verheerlijkt door de stilering van het licht in de onvolprezen nacht-blauwe Maria-Boodschap te Sigmaringen.

Men ziet dus, dat Gerard David niet alleen het laatste glorierijk geslacht van de XVe eeuw komt besluiten: hij wijst ook in menig opzicht naar de toekomst, in dezelfde richting als de klassieke kunst die in Italië toen aan het bloeien ging, - totdat hij, in 1515, te Antwerpen Quinten Metsys bezocht, diens invloed onderging, en dan gewilliger in de wateren van de Italiaanse renaissance meevoer, waarbij wel iets van de hem eigene hoedanigheden te loor ging. Hij wordt dan licht te schematisch, wat dikwijls een zekeren indruk van leegte teweegbrengt. Maar wat kan hij ons nog bekoren met een wonder van tederheid als de huiselijke Madonna die het Kind zijn papken reikt, in de verzameling Traumann te Madrid! Nooit heeft hij fijner met licht gemodeleerd.

Hij stierf in 1523. In Brugge had hij nog navolgers. Maar nieuw leven kon er niet meer uit spruiten. Zijn eigen kunst was trouwens nogal arm aan vindingskracht geweest, - meestendeels aanleuning aan vroegere schoonheid: wij worden er reeds de moeheid van een te veel op zichzelf terende school in gewaar.