Verzameld werk. Deel 5

[p. 671]

XVIII. De kunst in de Nederlanden, Frankrijk en Spanje van ± 1500 tot ± 1540

1. Inleiding.

Hoe in de tweede helft van de XVe eeuw Antwerpen in welvaart toenam en Brugge overvleugelde, werd reeds aangeduid. Het economische zwaartepunt was verlegd, maar de betekenis van Antwerpen was veel groter dan die van Brugge of enige Italiaanse haven ooit geweest was. De ontdekking van Amerika, de verplaatsing van het handelsverkeer en de geweldige handels-uitbreiding die er het gevolg van waren, maakten van de Scheldestad, benevens een bloeiend centrum van nijverheid, de voornaamste markt der wereld alsook den voornaamsten zetel van het bankwezen. Voegen we er nog aan toe: de voornaamste markt van schilderijen en andere kunstwerken. Antwerpen was het hart van het onmeetbare Habsburgse rijk, ‘waar de zon nooit onderging’, de internationale stad bij uitnemendheid. Er lag een verse drijfkracht in het sterk zich ontwikkelend capitalisme, dat den op zichzelf staanden gemeenschapszin van stad of gilde doorbrak en aan de persoonlijkheid zulk een gewichtige rol toebedeelde.

Antwerpen's macht groeide nog gedurende de eerste helft van de eeuw gestadig aan. Daar was de weelde, daar was ook de wrijving der gedachten. De provinciegeest had er afgedaan. Geen wonder, dat het humanisme in de

[p. 672]

lage landen aan de zee een gunstig terrein vond. Het sprak de algemene taal der geletterden in Europa, het Latijn, maar sloot zich niet op in kamergeleerdheid: men hoeft maar naar zijn besten vertegenwoordiger te kijken, Erasmus van Rotterdam, om te beseffen dat het door een werkdadig ideaal bezield was, den mens van de knellend geworden boeien der middeleeuwse traditie wilde verlossen, om hem tot hogere schoonheid en zedelijkheid te verheffen. Zoals elders vond het een bondgenoot, hier bijzonder bedrijvig, in de boekdrukkunst, die wijd en zijd het zinrijke woord en de kennis verspreidde. De brede lagen van den burgerstand wilden zich cultuur verschaffen. Overal gingen scholen open, waaronder menige Latijnse. Belangstelling in antieke en Italiaanse wijsheid en mooiheid was er onder de aristocratie van het geld zowel als onder den ouderen adel. Italië kwam in de mode. De regentes Margareta van Oostenrijk maakte van haar hof te Mechelen een lustoord van wetenschap en kunst, waar o.m. Jacopo de' Barbari een tijd verbleef. Naast haar had ook raadsheer Hieronymus Busleyden zijn renaissance-hotel, met wandschilderingen versierd en op zichzelf een klein museum. Ik noem slechts de meest onder het oog vallende voorbeelden.

Het kunstwerk, waar wereldlijker karakter nu nieuwe verscheidenheid aan schonk, daar er niet alleen godsdienstige stichting in gezocht werd, maar, hoe langer hoe meer, verfraaiing van dit bestaan, was trouwens ook een luxe-ding geworden, en een koopwaar. Een bijzondere vermelding verdienen in dit opzicht de wandtapijten, die bij de rijken zeer in trek kwamen. Centrum van die nijverheid was Brussel. Wat daar voortgebracht werd

[p. 673]

mag als het meest indrukwekkende gelden wat er op dat gebied toen in Europa te bewonderen viel. Men kan er zich een denkbeeld van vormen in het Garde-meubles te Parijs, in het kasteel te Fontainebleau, te Hampton Court, te Napels, in het koninklijk paleis te Madrid. Zelfs de cartons van Rafaël's wandtapijten voor de Sistina werden aan een Brussels atelier toevertrouwd.

Er werd een aanzienlijke uitvoer van kunstwerken gedreven. De in hout gesneden altaartaferelen uit Antwerpen prijken nog in menige kerk langs de kusten der Oostzee. Ontelbare schilderijen vonden hun weg naar Scandinavië, het Spaanse schiereiland en Italië.

Ongelukkig is in onze gewesten van die pracht van kunst vreeslijk veel verloren gegaan in den beeldenstorm en de verdere beroerten onder Filips II.