Verzameld werk. Deel 5

6. Hans Holbein.

Hans Holbein de Jonge (1497-1543) behoort al tot een ander geslacht. Hij aarzelt niet tussen twee opvattingen, twee stijlen. Hij kent den strijd niet meer: bij hem is de renaissance een zeker bezit geworden, dat hij zich geheel eigen gemaakt heeft. Op het eerste gezicht vertoont zijn geschilderd werk zelfs geen specifiek-Duits karakter meer, - al is er die trek van het Noorden toch in: de realistische passie.

Zoon van een schilder van naam was hij te Augsburg geboren, de stad waar de Italiaanse cultuur het meest was doorgedrongen, en ging al heel vroeg naar Bazel over, de stad der drukkers en humanisten. Tussen 1517 en 1519 reisde hij waarschijnlijk naar Milaan, enkele jaren later wellicht in Frankrijk. Toen het religieuze gekibbel en de kunstvijandige houding der gereformeerden Bazel voor hem onbewoonbaar maakten, begaf hij zich in 1526 naar Londen, waar rijkdom was en geen schilder van belang. De jaren 1528-1532 bracht hij weer te Bazel door, keerde dan echter naar Londen terug, waar hij, afgezien van een laatste reis over Brussel en Frankrijk naar Bazel in 1538, tot zijn dood gevestigd bleef.

Hij wist zich een wereldburger, had niets meer van het gemoedelijk argeloze van zijn Duitse voorgangers. Dat hij geheel en al, van huis uit, man van den nieuwen tijd was, merken wij aan de lenigheid van zijn hand en de klaarheid van zijn voorstelling. Wij erkennen in hem die vrijheid van een volkomen goeden smaak, wien de zin voor maat ingeboren is.

[p. 668]

Het brede gemak van zijn stijl werd waarschijnlijk bevorderd door de gewoonte, uit Italië naar Zwitserland en Zuid-Duitsland gekomen, om de gevels der huizen met fresco's te versieren. Wat hij op dat gebied leverde is ongelukkig verdwenen, maar de overgebleven schetsen wijzen op een ongemene decorateurs-vaardigheid.

De tekeningen, vermoedelijk tussen 1523 en 1526 gemaakt, voor de houtsnedenreeks van het Oude Testament, treffen door een duidelijken eenvoud van samenstelling en verhaaltrant. Meer bekend zijn de Imagines Mortis, die den onjuisten naam van Dodendans gekregen hebben: kleine tafereeltjes uit het leven van alle standen, met den Dood, die overal den mens besluipt. Er zit m.i. meer koud-waarnemende ironie in, dan tragisch gevoel.

Religieuze diepte zoeke men bij Holbein niet. Zijn Dode Christus van 1521, te Bazel, waarschijnlijk het onderstuk van een Passie, met het onverbiddelijk naturalisme van zijn preciese tekening, is in zijn soort even ontzettend als Grünewald's Gekruisigde: lang uitgestrekt, als verpletterd onder een grafzerk, ligt hij ontluisterd, met omgedraaide ogen en open rochelmond, loodkleurig, een gewoon lijk uit een anatomische les. Er wordt verteld, dat Holbein een drenkeling als model nam. En de vraag rijst in ons op: of hij wel geloofde, of hij wel hoopte?

Dat onverstoorde, strenge zien maakte de kracht uit van zijn portretten. Die waren het, die hem het meest roem zouden bijbrengen. Te Bazel had hij er reeds geschilderd. Naar een methode die ook in Frankrijk in zwang was, werden ze voorbereid door uiterst zorgvuldige tekeningen, waar soms het leven nog directer uit spreekt

[p. 669]

dan uit het schilderij. Een van zijn mooiste konterfeitsels uit die periode is de Erasmus van 1523 in het Louvre (afb. 416), dien hij voor Thomas Morus schilderde: type van den fijn-geestigen, bezonnenen, kouwelijk geduffelden, knus huiszittenden geleerde. Het hele karakter van den man is te lezen in zijn gevoelige en voorzichtige handen.

Toen Holbein dan Bazel verliet, waar vrouw en kinderen achterbleven, en in Engeland een aristocratie vond om hem werk op te dragen, maakte hij haast niets anders meer dan portretten. En de glorie, een van de grootste portretschilders van alle tijden te zijn, zou hem niet meer bestreden worden.

Het schilderij, waarop hij Thomas Morus met zijn gehele gezin had voorgesteld, is verloren gegaan: naar de schets te oordelen (te Bazel), was dat reeds een voorbeeld van de ‘groep’, die weldra in de Hollandse school zo gewild zou zijn. Onder de meest indrukwekkende die we nog bezitten, noem ik Bonifacius Amerbach te Bazel (1519), William Warham, aartsbisschop van Canterbury, in het Louvre (1527), - de tekening daarvoor in de bibliotheek te Windsor (afb. 417), - het onmeedogend-ware conterfeitsel van zijn eigen vrouw en zijn twee kinderen te Bazel (1528), den koopman Georg Giesze te Berlijn (1532), de twee Franse gezanten te Londen (1533, afb. 418), den Sieur de Morette te Dresden. Sedert 1536 stond hij dan in den dienst van Hendrik VIII en schilderde den koning en diens zo snel opeenvolgende bruiden en gemalinnen.

Holbein's grote deugd is het sober, scherp bepaalde van zijn tekening. Zijn glanzende en met kiese voornaam-

[p. 670]

heid gestemde kleur is bewonderenswaardig genoeg; hij kwam er zelfs toe, de schaduwen weg te laten, den indruk van massa en ruimte te geven door naast elkaar gezette lichttonen; maar het wezenlijkste wat hij zeggen wou, drukte hij toch uit met zijn lijn. Hij kon het innerlijk reliëf suggereren alleen door een zuiveren en ongemeen synthetischen omtrek. Het noodzakelijke werd met onfeilbare zekerheid vastgesteld en organisch gebonden. Onovertroffen is de doordringende wijze waarop hij te gelijk het persoonlijke zag èn het typische van een kop, het stoffelijk èn het psychologisch karakter van iederen trek, en van iederen trek zijn plaatselijke waarde èn zijn betekenis in het geheel. Dat geheel leeft dan, eenvoudig, natuurlijk en imponerend. Niets ontsnapte aan het subtielnauwkeurig, aanhoudend onderzoek van zijn blik, de haast niet waarneembare buigingen van een gelaatslijn of oneffenheden van de huid, - elke substantie laat zich aanvoelen, heeft de geheime echtheid van het waarlijk zijnde en ademende: maar alles lijkt in een enkele vlugge perceptie gevat. Hij bereikt het grote met gemak. Hij is de volstrekte objectiviteit. Een buitengewoon verstandig oog. Wars van alle gevoeligheid, en wel het tegendeel van romantisch: had hij ‘gemoed’, heeft hij liefgehad, gehaat, wat dacht hij, wat voelde hij tegenover den mens? Wij weten het niet: maar we weten, dat hij door het zien alleen, begreep. Hij zei wat was, buiten hem, zonder iets van zichzelf mee te delen, met een ontzaglijke onpartijdigheid, zonder ooit wat te willen verfraaien, zonder het door enig effect te willen onderstrepen. Het staat er, als voor de eeuwigheid, onbewogen. Door en door klassiek ook in dien zin, dat het een universele taal spreekt.