Verzameld werk. Deel 5

2. Betekenis van het Oosten.

De vroegste haarden van de christelijke kunst bevonden zich in Syrië en Egypte. Het christendom zelf was toch van oostersen oorsprong. De taal van de Kerk, de vormen van den eredienst waren Grieks, - Rome werd eerst later de zetel van het christelijk oppergezag. De voornaamste gemeenten van de Apostolische geschiedenis lagen in Klein-Azië; de beweging bereikte spoedig Egypte, waar de eerste kloosters verrezen. In Armenië was de nieuwe leer reeds in de IIIe eeuw erkend. Dan eerst drong zij beslister in het Westen door. Rome speelde in de Kerk slechts een geringe rol, toen er in het Oosten reeds een georganiseerd christendom was.

Met Constantinus wordt Byzantium de hoofdstad, daar is feitelijk het centrum van de christene wereld: Constantinopolis, het gewichtigste kruispunt van de handelswegen, de knoop tussen Oost en West, tussen hellenistische en morgenlandse cultuur.

De hellenistische kunst was de laatste phase van de Griekse, zoals die zich, sedert Alexander den Grote wijd en zijd verspreid, in de cosmopolitische steden van het Griekse Oosten op vrije en eigenaardige wijze verder ontwikkeld had, om te beantwoorden aan nieuwe cultuurtoestanden. In de eerste eeuwen van onze tijdrekening waren Antiochië, Alexandrië, Ephesus haar voornaamste brandpunten, stralend over Syrië, Egypte, Klein-Azië.

Maar daarnaast treft ons een verrassend verschijnsel:

[p. 41]

een herleving van de zuiver-oosterse overleveringen, die, van het ontluiken der alleroudste beschavingen aan Nijl en Euphrates af, nooit geheel waren uitgestorven, maar nu, sedert het Perzische rijk onder de Sassanieden (IIIe eeuw) herboren was, een echte ‘renaissance’ vierden, en van Mesopotamië uit - het dubbele dal van de grote historische steden, waar Seleucia en Ktesiphon de macht van Babylon hadden geërfd en later Bagdad schitteren zou, - zich door de ganse hellenistische wereld uitbreidden, overal de inheemse kunst weer wakker roepend ten koste van het hellenisme.

De landen, die eens het rijk van Alexander den Grote hadden uitgemaakt, ziedaar dus eigenlijk het gebied, waar de kunst toen oude schoonheid voortbloeien liet en de kracht vond om nieuwe typische vormen te scheppen. Rome ontving meer dan het geven kon. Daar wees al het vervangen van het mozaïek in marmersteentjes door het glansrijker glas- of email-mozaïek op een inwerking van het Morgenland, en in den stijl zelf - b.v. van het zo mooie mozaïek in S. Pudentiana, - is er veel, dat oosters lijkt. De eerste evangelische voorstellingen, die als een gewijd karakter kregen en graag werden nagevolgd, ontstonden te Jeruzalem en rondom de heilige plaatsen.

De kunst uit dien tijd, in haar geheel genomen, verschijnt als het naast-elkaar- of ineen-groeien van hellenistischen en oostersen geest. Het hellenisme gaf de lenige sierlijkheid, de vrije fantasie, het waarnemen van het leven in al zijn schilderachtige bijzonderheden. Het Oosten bracht de weelderige kleurigheid, ook in de versieringsplastiek, die het natuurlijke reliëf verving

[p. 42]

door een soort van stenen borduursel of kantwerk, dat bijna geheel in één vlak werd gehouden en lichtend uitkwam op een donkerder effen vlak; het bracht nog den monumentalen zin, waarin de stijf-plechtige staatsie van de oosterse monarchie zich uitsprak. Die twee tradities merkt men b.v. in de samenstellingswijze: de oosterse, groots vereenvoudigd van stijl, offert het bijwerk aan de figuur op; de Alexandrijns-hellenistische stelt de figuur op haar plaats in haar werkelijke, pittoresk geziene omgeving.

Te Byzantium zelf werkten kunstenaars uit Rome, Griekenland en Syrië naast elkaar. Het is niet altijd gemakkelijk om in ieder bepaald geval uit te maken, in welke mate polychromatische pracht en strengheid van lijnen, of liefelijk vormenschoon en individuele scheppingslust, aan vermenging van oosterse met laat-Griekse overleveringen toe te schrijven zijn. Maar wij zien toch, hoe reeds in de Ve eeuw uit dat ineenvloeien van verschillende stromingen een eigenaardige kunst ontstaan is, die men de Byzantijnse noemt; de hoofdstad Byzantium is haar ordenend centrum; Rome moet haren invloed ondergaan en ze bezit zelfs in Italië een machtigen voorpost: Ravenna.