Bijdragen aan De Groene Amsterdammer (juni 1946-juli 1956)

Engelsche week - Opera in mineur

Tijdens de Man Job van Ralph Vaughan Williams, O.M., en The Dream of Gerontius van Edward Elgar, had ik overvloedig gelegenheid om na te denken over het zonderlinge, merkwaardige phenomeen van muziek, die men uit het hoofd kent zonder haar ooit gehoord te hebben. Ik constateerde het feit vanaf het begin der uitvoering, en zoolang ik luisterde. Toen de eerste noten waren ingezet liep mijn gedachte automatisch alle volgende een heele of halve seconde vooruit. De eene maat na de andere. Mijn hersens zagen alles, - de melodie, het rhythme, de harmonie, de orchestratie, de wisseling van tempo en van expressie - mijn brein raadde dat allemaal met een kleinen voorsprong, en wanneer het in werkelijkheid kwam was het alsof ik de klanken reeds gehoord had en van buiten kende. Als een mensch snel genoeg kon schrijven om de beweging van onder tot boven bij te houden, had ik de stukken zonder aarzelen kunnen noteeren, maar die mogelijkheid bestaat niet.

De gewaarwording deed mij niet het geringste genoegen, hoewel de composities van Williams en Elgar gerangschikt moeten worden bij de goede, verdienstelijke muziek. Integendeel. Voortdurend voelde ik mij teleurgesteld, gedesillusionneerd, om niet te zeggen bedot. En die onafgebroken deceptie bracht mij aan den overkant van het phenomeen, verdubbelde het, en maakt het nog vreemder. Want ik dacht opeens, dat er tientallen werken zijn, die ik inderdaad van buiten ken, sinds lang, maat voor maat, die ik droomen kan, en waarvan de voorkennis mij niet op de geringste wijze hindert. Zij vermeerdert misschien nooit het geluk, dat men kan vinden in klank. Stellig echter belemmert of vermindert die voorkennis geen enkele tevredenheid. Ik sta hier voor een ingewikkeld psychologisch probleem, waarmee ik geen weg weet. Zijn mechaniek is mij een raadsel en ik geef haar ter overweging aan deskundigen.

De Man Job van den weldra vijfenzeventig-jarigen Williams, is een illustratie bij prenten van Blake, op teksten uit den bijbel. Het schijnt dat de auteur bedoelde, dat zij gedanst zou worden, of tenminste gemimeerd. Er is een Sarabande van de kinderen Gods, een dans van Satan, een menuet van Jobs zonen en dochteren, een dans der Boden, der vrienden van Job, een Pavane der Hemelsche Heirscharen, een Gaillarde van de Kinderen des Lichts, en zoo voort. Zulke onderwerpen zijn gemakkelijker te behandelen in verzen, in teekeningen, dan in de realiteit van het tooneel. Ik zie ze niet erg duidelijk. Maar het zou een interessant experiment zijn met de hulpmiddelen der moderne techniek, en in ieder geval zag ik van die mystieke verbeeldingen geen glimpje gematerialiseerd door de muziek alleen, ondanks haar koralen van trompetten en bazuinen. Vooral Satan en zijn verschrikkingen leken mij afwezig. André Gide beweert perfide, dat, hoe meer hij den duivel loochent, dus hoe minder hij in hem gelooft, hij hem des te meer kracht verleent. Bij Williams kan deze paradox worden toegepast in tegenovergestelden zin: Hoe minder hij Satan loochende, hoe meer hij in hem geloofde, des te inconsistenter, des te machteloozer werd de prins der duisternis op zijn muzikale fantasie. Wat gold voor zijn duivel, blijkt even geldig voor zijn kinderen des Lichts en de rest der Hemelsche Heirscharen.

De Droom van Gerontius, op tekst van Kardinaal Newman, verhaalt in woord en toon het afscheid van de aarde, daarna de hemelvaart eener devote en godvreezende ziel. Ook zij ontmoet op haar tocht door den onzienlijken aether nog een horde van lawaaiige demonen die haar te lijf gaan met een dubbel-fuga. Gelijk bij Williams blijven de duivels van Elgar een loos alarm van geluiden die geen oogenblik onthutsen en niet eens spoken. Overigens is de muziek zeer blank, zeer sereen, vol innige wijding, vol biddende, traditioneele, liefelijke lyriek, en, behalve haar eentonigheid, haar eenkleurigheid, uitstekend gecomponeerd. Het speelt mij enkel dat in dit religieuze oratorium een tweede fatale paradox van Gide (door honderd meesterwerken uit den ouden en nieuwen tijd gelogenstraft) schijnbaar bewaarheid werd.

Met wat Gide zei, ongeveer twintig jaar geleden: ‘Avec de bons sentiments on ne fait pas de bonne littérature’ vormde hij een massa gederailleerde leerlingen. Vervang echter littérature door muziek, en ook bij Elgar gaat zijn sophisme weer op.

De goede sentimenten moeten blijkbaar in hun waarde hersteld worden.

Beide eminente composities zijn geleid door Adrian Boult aan 't hoofd van het Concertgebouw-orkest, het Toonkunst-koor, zorgvuldig voorbereid, mooi van klank, en drie voortreffelijke Engelsche solisten, de mezzo-sopraan Mary Jarred, de tenor Parry Jones en de bas Harold Williams. Sir Adrian Cedric Boult zelf is de volleerde en perfecte gentleman-dirigent. Hij heeft even weinig last van demonen, goede noch kwade, als de bewonderenswaardig gestileerde figuranten, die met een prachtigen stok in de hand aan de spits defileeren, statisch en dynamisch tegelijk, van onoverwinnelijke harmonieën. Hij is uiterst zeker van zijn zaak. Maar van een gentleman, denk ik, zijn geen groote verwonderingen, verrassingen, overrompelingen (goede noch kwade) te verwachten. Dan ware hij niet perfect.

Opera in mineur

Zoo uitmuntend de Ontvoering uit het Serail is geweest bij de Nederlandsche Opera, zoo critiseerbaar middelmatig is haar voorstelling van Verdi's Don Carlos. Tot aan het vijfde tafereel (het werk heeft er zeven) domineerden de storende factoren in zulke hoeveelheid, dat men onmogelijk tot eenige artistieke waardeering kon geraken. Men besefte en prees de moeite, den tijd, de inspannnig, de kosten, den arbeid, die er besteed waren, het risico dat gewaagd werd, de loffelijke bedoelingen waarvan ieder overliep. Doch het resultaat van alles stemde sarcastisch of liet onverschillig.

Met dezelfde middelen en met dezelfde krachten had het tienmaal beter gekund. Het is dus nuttig en noodig om ronduit te spreken.

Er wordt zonder twijfel gewerkt bij de Nederlandsche Opera, en hard gewerkt. Een tenor als Justus Bonn, die binnen enkele maanden Belmonte, Rodolpho en Don Carlos te zingen krijgt, en 't er prijzenswaardig afbrengt, heeft niet veel vrije uren. De koren, die een zware en lastige taak zeer draaglijk vervulden, ook niet. Het orkest evenmin. Hun chefs nog minder. Er wordt echter niet intelligent gewerkt. Men zou zelfs mogen zeggen dat er dilettantisch gewerkt wordt, zonder inzicht, zonder nauwkeurige notie te hebben van wat men doet, van wat er gebeurt, en wat het effect kan zijn. De schuld der mislukking ligt dus hoofdzakelijk bij hem of bij hen, die in Don Carlos de leiding hadden over het geheel, en de verantwoordelijkheid.

Om verstaanbaar te zijn geef ik een paar staaltjes van dat dilettantisme.

Het auto-dafé van het vierde tafereel, met zijn processies, optochten van monniken, soldaten, smeekelingen, edelen en volk, met zijn schavot en verbranding van ketters, is, gelijk de triomph-marsch in Aïda de convergeerende centraal-scène van Don Carlos. Zeker, het plateau van den Stadsschouwburg is niet groot. De Opera heeft niet veel geld. Ik vraag dan ook geen supplementaire fanfare op het tooneel, die er zijn moet. Ik vraag slechts, dat alles wat wegvalt, oordeelkundiger, en een beetje minder armoedig vervangen wordt door het orchest in den bak, en op zoo'n manier, dat het ensemble van den klank geen gapingen en leegten vertoont, waar alle rumoerige drukte opeens verzandt, en elke impressie verdwijnt als in een valluik. Ik vraag geen historische reconstructie van wat een grootsch en somber auto-da-fé geweest kan zijn uit de eeuw van Philips II, of geen benadering van wat de Parijsche Opera in haar vroegere dagen daarvan maakte. Neen. Ik vraag alleen dat het auto-da-fé door tallooze kleine slordigheden en gebeunhaas niet gedegradeerd wordt tot een carnavals-stoet. Men kon waarachtig nauwelijks nog gissen wat er gaande was toen de drie groote, malle, ontkleede poppen verschenen, bengelend aan staken als dorschvlegels, welke naar beneden getrokken en bij de voeten moesten worden vastgehouden omdat zij een poort niet konden passeeren die te laag was. De Inquisiteur en de draagstoel, waarin hij op schouders getransporteerd werd, maakten een sjofelen, pietluttigen indruk. Het optreden van Koning en Koningin met hun hof, op een veel te smal trapje, was een parodie. Als men vaandels rondvoert bij zoo'n gelegenheid die imposant wil zijn, waarom beschildert men die vaandels dan zoo burlesk en grotesk dat de toeschouwer niet meer weet hoe hij het heeft? Als men de costumes der solisten copieert naar Velasquez, waarom betracht men dan niet een minimum stijl en eenheid in de kapsels en de kleeren van de volksmenigten? Waarom moest aan 't eind der ceremonie (met haar paskwilligen brandstapel) Don Carlos als een betrapte kwajongen de plaat poetsen in de coulissen? Dat was ridicuul. Men had hem natuurlijk zoo gezegd. Hij zou dat uit zichzelf nooit verzonnen hebben. Maar men zei 't hem verkeerd.

Tegen dergelijke tientallen caricaturen is de beste muziek en zijn de beste bedoelingen niet bestand. Die slonzigheden, met evenveel moeite te vermijden als te bedrijven, begonnen al bij 't tweede tafereel, waar de hofdames van Prinses Eboli zich bij wijze van ballet vermeien in een kaatsspelletje met waterpolo-ballen, dat niet onhandiger, onbehouwener en ongracieuzer geënsceneerd had kunnen worden dan het hier te kijk was. Die nalatigheden stoorden ook in het orchest. In menige passage laat Verdi de melodie van koor of solisten meespelen door de trompetten. Deze dubieuze, tamelijk vulgaire instrumenteering is hoogstens aannemelijk wanneer de trompetten een tikje nobel klinken, zilverig, niet ordinair. Trompetten, gelijk men bij deze voorstelling hoorde, worden direct onuitstaanbaar; zij banaliseeren en verknoeien het zangerigste wat zij begeleiden of wat zij blazen. Die ontelbare, grove, met een beetje toezicht te corrigeeren slordigheden waren er tot in de nieuwe versie van den tekst. Wanneer Jef Last, de vertaler, meent dat een schraperig zinnetje als ‘Schenk 's Keizers schim’ gemakkelijk te zingen, gemakkelijk van buiten te leeren en aangenaam om te hooren is, of wanneer hij meent dat er in 't Hollandsch niets welluidender te bedenken valt, dan vergist hij zich danig. Ik vind dit model van cacophonie op de eerste pagina. Als hij wenscht kan ik hem nog dozijnen andere verwringingen citeeren, plus de ergerlijkste rijmelarijen. Zijn tekstboek, bladzijde na bladzijde rood of blauw aangestreept, had hem moeten worden teruggestuurd!

Het is niet raadzaam om te midden van zooveel deficit een oordeel te formuleeren over de praestaties der acteurs en hun stemmen. Behalve Theo Baylé, als markies van Posa, zonder voorbehoud aannemelijk en indrukwekkend, scheen mij niemand opgewassen tegen zijn rol. Maar een intelligente regisseur zou uit elk der overige zangers, zooals ze zijn, met de stemmiddelen waarover zij beschikken, tienmaal meer hebben weten te halen, alleen reeds door hen te accordeeren met het drama en met het te vertolken personage. Bij zooveel fnuikends waarmee zij te worstelen hadden zou ik niet willen wijten aan hun stem of hun kunst, wat voornamelijk verweten moet worden aan leiders die de opgedragen taak niet kennen, of ze verwaarloozen.